ANTİ-TEMELCİLİK’ ANLAYIŞLARININ KARŞILAŞTIRILMASI

FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi), 2012 Bahar, say: 13, s. 165-186

ISSN 1306-9535, www.flsfdergisi.com

ADA DL FELSEFESNN VE ERKEN ALMAN

ROMANTZMNN ANT-TEMELCLK

ANLAYILARININ KARILATIRILMASI

mer Faik ANLI*

ZET

Bu almada ada dil felsefesinin anti-temelcilik (anti-

foundationalism) yaklam ile Erken Alman Romantizminin yaklamnn

karlatrlacaktr. Pek ok ada filozof gibi, erken romantikler de

phecilikten uzak duran bir eletirellie deer veren ve saf grelilie

dmeyecek bir biimde temelciliin hatalarn gsteren bir epistemoloji ararlar.

Bununla birlikte, postmodernistler gibi, onlar da temelciliin olanana,

eletirinin evrensel standartlarna ve tamamlanm sistemlere kar

phecidirler. Bu alma zellikle bir sorunun yantn aa karmay

amalamaktadr: ada dil felsefesinin Richard Rorty tarafndan temsil edilen

kanad anti-temelcilik zerinden bir tr neo-romantizm olarak Erken

Romantizmin devam mdr yoksa deil midir sorusu.

Anahtar Kelimeler: Erken Alman Romantizmi, Anti-temelcilik, Dil, Rorty

(Comparison of Contemporary Philosophy of Language's and Early

German Romanticism's Understandings of Anti-foundationalism)

ABSTRACT

In this paper, contemporary philosophy of languages view of anti-

fountationalism will be compared with Early German Romanticisms view. Like

many contemporary philosophers, the young romantics sought an epistemology

that valued criticism yet escaped pure skepticism, one that recognized the

failures of foundationalism yet did not surrender to relativism. And also, like

postmodernists, they were skeptical of the possibility of foundationalism, of

universal standards of criticism, of complete systems. This investigation specially

aims to reveal the answer of a question: The question of the contemporary

philosophy of languages one wing which represented by Richard Rorty is a

continuation of Early Romanticism on anti-foundationalism as a kind of neo-

romanticism or not.

Keywords: Early German Romanticism, Anti-foundationalism, Language,

Rorty

* Ankara niversitesi DTCF Felsefe Blm Aratrma Grevlisi

ada Dil Felsefesinin ve Erken Alman Romantizminin Anti-Temelcilik Anlaylarnn Karlatrlmas 166

Frederick C. Beiser, Erken Alman Romantizminin (Frhromantik)

tarihsel neminin dayand faktrler olarak, ilkin onun Kartezyen mirasn

mekanik doa anlayndan, zihin - beden dalizminden ve kesin ilk ilkelere olan

temelci inancndan ayrlmasn, ikinci olarak da Aydnlanma rasyonalizminin

tarih-d (ahistorical) akl anlayn ve koulsuz ilk ilkelerini sorgulamasn

gstermektedir.1 Bununla birlikte, Manfred Frank, eer ontolojik realizmi

bilinten bamsz bir gerekliin var olduu tezi olarak ve epistemolojik

realizmi de bamsz gerekliin kuatc (tketici) bilgisine sahip

olunamayaca tezi olarak kabul edersek, Erken Alman Romantizminin ontolojik

ve epistemolojik realizm ile rttn ileri srmektedir.2 Bu sava gre, Erken

Alman Romantikleri realizm dncesinden dn vermeden Kartezyen gelenek

ile balayan ve Aydnlanma dncesi ile gelitirilen bilgi ve temellendirme

anlayna, bilginin temellerinin mutlak ya da koulsuz klnmas yoluyla mutlak

olana ulalabilecei dncesine kar kmlardr. Bir baka deyile mutlak

kavram yoluyla ulalabilecek bir ey deildir. Bu balamda aa kan ve Kant

sonras felsefi tartmalar ekillendiren kendinde-eyin bilinebilirlii ile

balantl olarak bilgimizin temelleri sorunu, ada dil felsefesi ierisinde dil-

gereklik ilikisi balamnda temeller, koulluluk, dolaym gibi kavramlar

zerinden devam etmektedir.

Yirminci yzyl ncesi dil tartmalarnda, merkezi yaklam dilin

dnceye eklemlenen, onu baka znelere aktarmak iin kullanlan bir ara

olduu ynndedir. Buna gre gereklik ile ilikilendirilen ey kavramlardr.

Szckler ise bu kavramlarn ifade edilebilirlii iin kavramlarla ilikilendirilen

dilsel elerdir. Yirminci yzyl dil tartmalarnda ise dil, dnyann snrlarn

belirleyen merkezi bir konumdadr. yle ki dnyay anlamak dili anlamak olarak

kabul edilmektedir. Buna karn, dil ile dilin tesini anladmz savlayan 17

18. Yzyl empirizm dncesiyle paralellik gsteren yaklam, genel gereklik

algmz (John Searlen mevcut durumlar3 olarak adlandrd) empirist realist

temel kabuller zerinde biimlendirmektedir. Buna gre, deneyimlerimizden,

dncelerimizden ve dilimizden bamsz, kendinde bir gereklik vardr ve bu

kendinde gereklik ile dolaysz ilikiyi duyularmz ile kurarz. Dilimizde ak

anlamlara sahip olan szckler ile kurduumuz ifadeler, kendinde gereklik

ierisinde nesnenin bulunduu durumla, e deyile olgu ile rtp

rtmediine bal olarak doru ya da yanl deerini alrlar. Kabaca bu

ekilde betimlenen bir dnya algs, zellikle kendinde-gereklike (kendinde-

1 Frederick C. Beiser, The Romantic Imperative, Harvard University Press, Cambridge,

Massachusetts, and London, England, 2003, s. 2. 2 Manfred Frank, The Philosophical Foundations of Early German Romanticism,

translated by Elizabeth Milln-Zeibert, State University of New York Press, s. 28. 3 John Searle, Zihin Dil Toplum, ev. Alaattin TURAL, Litera Yay., stanbul, 2006, s. 18, 19.

mer Faik ANLI 167

eye) ilikin kabul ile realizm olarak adlandrlan felsefi akmn temel

grlerine uygunluk gstermektedir. Ancak, dnyaya duyularmz aracl ile

dorudan kurulduu iddia edilen algsal eriime daima bir adlandrmann

(dilin) da elik etmesi ve ou zamanda adlandrmann duyularn tesine tamas

kendinde-gereklik ile kurulan ilikinin dil dolaymyla kurulduu dncesini

dourmaktadr. Dilin felsefenin ana konusu olarak grld akmlarda,

geleneksel felsefenin dnceye ykledii anlamn dile yklenmeye baland

gz nnde tutulursa, tartmann gereklik dnce ilikisinin evrilmesi olarak

ele alnmas da olanakl hale gelmektedir. Searlen anti-realizm olarak

konumlandrd ve bu mevcut durumlar arasndaki atmalar zerinden

kendinde gereklikin varln sorunsal haline getiren ada akmlar, bizim

gereklik hakkndaki bilgimizin asla dolaysz olmadn, daima bir bak

asnn, belli bir tercihler grubunun dolaymnda ya da siyasi bir grup veya

ideolojiye ballk gibi siyasi etkenlerin belirleniminde elde edildii eklindeki

dnceyi temel almaktadrlar. Bu bak alar, tercihler grubu, ideolojiler,

dilsel referanslar, sylemler vb. dilsel tasarmlar iseler ve kendinde-

gereklik ile ilikide zorunlu bir biimde birer dolaym olarak ilev

grmekteyseler ya da gereklii onun bilgisini de ierecek biimde ifade etmede

gerekliin karsndaki etkin (biimlendirici) taraf olarak konumlanyorlarsa

hibir zaman dnyaya dair dolaysz bilgi sahibi olmak sz konusu olamayacaktr.

Bu balamda gerek dnya ya da kendinde-gereklik diye bir ey de yoktur

veya onun hakknda konumak bile yararszdr ya da bylesi bir konuma ilgi

ekici bile deildir gibi savlar aa kmaktadr. Bu yaklam, en genel anlam

ile dil gereklik ilikisine odaklanmakta ve dilin bir tekabliyet (karlkllk /

uygunluk) ilikisini temel almadn vurgulamaktadr. Buna gre, gereklikle

rtme gibi bir nitelie sahip olmayan dil ierisinden bilgiye temel salayacak,

gereklie ilikin dolaysz, koulsuz bir ilk ilke elde etmek de olanakszdr. Bu

akm ierisinde yer alan Richard Rorty, dil felsefesini ve zelde de dile (dilsel)

dn (linguistic turn) terimini felsefi problemlerin ya dili reforme ederek ya

da kullandmz dili daha iyi anlayarak zlebilecek (ya da feshedilebilecek

[iptal edilebilecek] problemler olduu4 sav balamnda kullanarak

epistemolojik, ontolojik ve hatta politik problemleri dil temelinde ele almakta

fakat bununla beraber dili fetiletirme, kutsallatrma eiliminden de uzak

durmaya, tek gereklik dildir demekten kanmaya almaktadr. Dier

taraftan da Rorty dil felsefesi zerine alrken, onu epistemoloji olarak felsefe

anlay ile rtecek biimde ele almamaktadr. O, bu konuda u ifadeleri

kullanmaktadr:

4 Richard Rorty, The Linguistic Turn: Essays in Philosophical Method, The University of

Chicago Pres, 1992, s. 3.


Son otuz yl boyunca gerekleen en nemli eyin, dile dnn

kendisi deil, Platon ve Aristotelesten bu yana filozoflar skntya

sokan belli epistemolojik zorluklar batan sona yeniden dnmenin

balamas olduunu savlamak isterim. Bu yaklamn yaratt

epistemolojik zorluklar olmasayd, metafiziin geleneksel

problemlerinin (rnein evrenseller, tzsel form, zihin ile beden

arasndaki iliki problemi) hibir zaman tasarlanmayacan

savlamaktaym.5

Bir baka deyile de, dile dn, yirminci yzyln ilk yarsnda yaanan

ve dilin zneye deil, znenin dile ait olduunu savlayan, akldan, deneyden

ve olgudan dile dn hareketidir.6 Bu balamda dile ynelen Rortyye gre,

dil, bir kendindelik olarak i dnyann ya da yine bir kendindelik olarak d

dnyann temsili deildir. Bu nedenle de dildeki hibir ifade ya da yarg bu

gerekliin temsili olarak ya da kendisinden bu gerekliin bilgisinin

tretilmesinin temeli olarak ilev gremez. Fakat bu durum dilden (dnceden /

zihinden) bamsz bir gerekliin var olmad sonucunu gerektirmemektedir.

Bir baka deyile, dilin bu ekilde merkeze alnmas, bir d gerekliin (dil-

dnn) varlnn kabul olarak realizmin de iptal edilmesi anlamna

gelmemektedir. Bu, dilsel bir ifadeye mutlaklk nitelii kazandracak dil d ya

da dilsel bir temel olmad, bylesi bir temel araynn belli bir felsefe

syleminin rettii bir ama (sorun) olduunu savlamaktr.

Bu almada ada dil felsefesinin genel hatlaryla yukardaki biimde

betimlenebilecek anti-temelcilik (anti-foundationalism) yaklam ile Frankn

bilginin temellerine ilikin phecilik, mutlan bilinemezlii, koulsuzluun

olanann tartlmas gibi karakteristiklerle niteledii, Beiserin ise phecilie

dmeyen epistemolojik bir eletirellik ve grelilie dmeyecek bir biimde

temelciliin sorunlarn belirleme olarak karakterize ettii Erken Alman

Romantizminin yaklamnn karlatrlmas ve ada dil felsefesinin bir

kanadnn anti-temelcilik zerinden romantizmin devam olarak nitelendirilebilip

nitelendirilemeyecei tartlacak ve bu tavrn bir tr anti-realizm ile sonulanp

sonulanmayaca sorusuna yant aranacaktr.

Erken Alman Romantizmi Balamnda Bilgimizin Temelleri ve Anti-

Temelcilik Anlay

Gerekliin gerek ekli ierisinde bilinip bilinemeyecei tartmasna

bal olarak, Kant sonras bu grevi stlenecek felsefenin bilim olmas gerektii

ve bunun iin de sistemlemesi gerektii sav felsefenin kendisini yeniden

5 Richard Rorty, The Linguistic Turn: Essays in Philosophical Method, s. 39. 6 Gkhan Yavuz Demir, Sosyal Bir Fenomen Olarak Dilin Belirsizlii, Paradigma Yay., stanbul, 2007, s. 6.

mer Faik ANLI 169

tanmlamas ihtiyacn da dourmutur. Felsefenin bilim olmas, gerekliin

felsefe yoluyla bilinmesi, kavranmas anlamna gelecektir. Felsefenin

sistemlemesi ve kavram yoluyla gereklii bilmesi onun bilimselleme

kouludur. Erken Alman Romantizmi olarak adlandrlan akm da bu tartma

ierisinde, felsefenin koulsuz bir ilk ilkesi olmas gerektii ve ancak bu yolla

bilimselleebilecei savna kar epistemolojik anti-temelcilik (epistemological

anti-foundationalism) olarak adlandrlan kukucu bir yaklam sergileyerek

ortak bir felsefi ball paylamlardr.

Kantn bilgimizden ve bilgimizi oluturan a priori koullardan bamsz

olan gereklik (kendinde-ey) anlayna dayanarak, gerekliin bilgisini elde

etme urann sonsuza giden bir grev olarak grlmesi erken Alman

Romantiklerinin benimsedii bir anlaytr. Felsefe yaparak ne yapyorum?

sorusuna Novalisin yant yledir:

Bir temel aryorum. [] Btn bir felsefe etkinlii mutlak bir

temelde son bulmaldr. Eer bu temel verili deilse, ve eer bu kavram

olanakszlk ieriyorsa o halde felsefe yapmaya iten istek sonsuz bir

etkinlik halini alacaktr. Bir sonu olmayacaktr, nk mutlak bir temele

duyulan sonsuz ihtiya hep orada olacaktr ve bylelikle de etkinlik asla

son bulmayacaktr.7

Bylelikle erken Alman Romantikleri bu sonsuz projeye gnderimle,

sonsuza duyulan zlemden (Sehnsucht nach dem Unendlichen)

bahsetmektedirler.8 Bu balamda Kant sonras felsefi tartmalar biimlendiren

temel sorunlardan biri ite bu kendinde-gereklikin bilimsellik iddiasndaki

felsefede yeniden konumlandrlmas ya da ortadan kaldrlmas- sorunu

olmutur. Kartezyen gelenein ortaya kard ve kendi i geliimi ile tam bir

znelcilikle, znenin sadece kendi bilin ieriklerini bilebilecei sonucuna varan

sorun, bilincin tesinde bir doann [gerekliin] ya da tarihin olduunu nasl

bilebiliriz sorusunda ifadesini bulmaktadr. Bu durumda karlalan ikilem,

kukucu bir epistemoloji ile dogmatik ontoloji arasnda kalmaktr.9 Kant,

grn, grnen bir ey olmadan, bir baka deyile de bir ierik olmadan ne

olabilir? sorusuna ve duyularmzn pasif yapsna bal olarak duyularmz

etkileyen ve duyuma neden olan ey olarak kendinde-eyi gstermektedir. Fakat

bu durum, Kantn kendi sistemi ierisinde bir elikiye de neden olmaktadr.

Kanta gre, nedensellik kavram zihnin (anlan) saf kavramlarndan biridir ve

bu kavram fenomenlerin ve znenin tesi iin, bir baka deyile de deneyimin

tesine geecek biimde kullanlamaz. Nedensellik kavram, zihnin dier saf

kavramlar gibi, ancak ve ancak duyarlktan gelen ve zaman mekan grleri ile

biimlendirilmi malzeme zerine kullanlabilir. Oysa, kendinde-eyin

7 Aktaran, Manfred Frank, a.g.e., s. 39. 8 Manfred Frank, a.g.e., s. 29. 9 Frederick C. Beiser, a.g.e., s. 132.


gerekliini ortaya koyabilmek amacyla ifade edilen, duyumun pasif yapsn

etkileyen dsal bir ey olmaldr karm nedensellik kavramnn duyumdan

ncesi iin kullanlmas anlamna gelecektir. Bu da nedensellii zihnin dna

karmaktan, gerekliin kendisinde ileyen bir ilke olarak konumlandrmaktan

baka bir ey deildir. Bu durumda da Kantn hakknda hibir ey

bilemeyeceimiz kendinde-gereklik (reality existing in itself) ile ierikten

yoksun olarak karakterize edilmi olan zihin* arasnda yapt ayrmda kendinde

gerekliin varoluu nedensellik kavramnn sistemle eliik kullanmnn

tesinde sorunlu hale gelmektedir. Bunun yan sra bu dalizmin sistematik bir

birlik altnda nasl bir araya getirilebilecei de tartma konusudur. Bir dier

tartma ise, bu ayrmn ontolojik bir ayrm m yoksa epistemolojik bir ayrm m

olduu konusundadr. Bir baka deyile, kendinde-gerekliin ele aln Kant

tarafndan bir varlk problemi olarak m ya da epistemolojik bir problem olarak

m grlmektedir? Kant, epistemolojik bir ayrm yoluyla, kendinde-ey

zerinden ilkece bilinebilir ile ilkece bilinemez olan arasnda bir ayrm

getirmekte ise bu ontolojik kendinde-gereklikte ifadesini bulan Varln

ncelliine ya da bilginin olanakllna kart bir yaklam olmayacaktr. nk,

kendinde-eyin bu kullanm mutlan bilgisini olanaksz klarken, bilginin,

snrlar ierisinde nesnel ve olanakl olabileceini gstermektedir. Buna karn

bilimsellii amalayan felsefi sistem dncesi, kendinde-eyin ontolojik

gerekliini de bilginin konusu klm bir tamamlanmlk varsaymaktadr. yle

ki, bilgi terimleri ierisinde kendinde-gereklik bilinebilir, kavram yoluyla

kavranabilir olmaldr. O halde, Kant dncesindeki dalizm sistem ierisinde

birlie getirilmelidir. Kantn kendisi de eer bu anlamyla (bir bilim olarak)

metafizik olanaklysa, onun temel bilim olarak eksiksizlie ulamasnn zorunlu

olduunu u ekilde ifade eder: Buna gre, temel bilim olarak bu eksiksizlie

ulamak zorundadr ve ona ilikin olarak u szler sylenebilir olmaldr: nil

actum reputans, si quid superesset agendum [geriye yaplacak eyler kaldka,

hibir eyi yaplm saymayn.]10 Kant sonras, Kantn sistemini tamamlayarak

bilimsel bir sistem olarak ortaya koymak isteyen ve bunun iin de ilk ilke,

koulsuzluk ve ilkece tm gerekliin bilinebilirlii dnceleri zerine alan

felsefecilerin amac bu tamamlanmla ulamak olmutur. Bu ama

dorultusunda, felsefenin sistemletirilmesi iin bir ilk ilkenin gerekli olduu

(Bilin lkesi, Mutlak Ben vb.) ve gerekliin bilgisinin bu ilk ilkeden tretilebilir

olmas gerektii savlanmtr. Erken Alman Romantizmi bu ilk ilke dncesine

kukuyla yaklam ve Kant terminoloji ile ilk ilkenin ancak dzenleyici bir

kavram, akln bir ideas olabileceini, bu nedenle de ancak ve ancak hipotetik bir

* Zihnin kendisi a priori kavramlara sahip olduu iin bo deildir; fakat kavramlar ieriksizdir. 10 Immanuel Kant, Ar Usun Eletirisi, ev. Aziz Yardml, dea Yay., stanbul, 1993, s. 27 [B XXIV].

mer Faik ANLI 171

yarg olabileceini ne srmtr.11 O halde, bu tarz hipotetik yarglar rahatlkla

alternatifleri ne srlebilir olan yarglar olacandan herhangi birini semek ve

gerekliin bilgisini ondan tretmeye almak keyfi bir seim, bir inan

meselesi ya da Kant anlamda bilginin snrlarnn ihlali olacaktr. Dier

taraftan, ilk ilkenin zdelik prensibine dayal olarak Ben, benim biiminde

ortaya koyulmas da, bunun da bir yarg formu olmasna bal olarak ayrmn

aa karmas, birlii deil fark koymas olacaktr.

Nesne ve zneyi ilkin olanakl klan bu ayrm yargdr[Ur-

theilung, kkensel-ayrm]. Yarg kavram daha imdiden, nesne ve

znenin paralar olduklar bir btnn zorunlu n-art olduu gibi

zne ve nesnenin birbirleriyle karlkl ilikileri kavramn da ierir.

Ben benim teorik bir yarg olarak [Theoretischer Urteilung] bu yarg

[Ur-theilen] kavramnn en uygun rneidir, nk pratik yarg iinde o

kendisini kendisine deil, Ben-olmayana kar koyar.12

Bir baka deyile, Ben daima kendisinde zbilinci barndrr. Bilincin z

olarak zbilin zne olarak ben ile nesne olarak benin bir ilikisidir.13 Ben

daima kendisini bir nesneden ayrarak onunla ilikiye girer. Yarg formu

ierisindeki Ben, benim ifadesi de zne olan bene bir yklemlemede bulunur.

Bu nedenle de aranan koulsuz birlik ilkesi yarg formunda ortaya koyulamaz.

Yarg, birliin bozulduu (kaybedildii), ayrmn kendisini gsterdii yerdir.

Dier bir seenek ise, bilginin kayna, kkeni sorununa dnerek bilginin

kayna olarak znenin gereklik ile aracsz iliki kurabildii sezgi yetisine

gnderimde bulunmak olacaktr. Ancak bu da bilimsel felsefenin mutlak

temellerinin kendilerinin bilinemez (bilgi terimleri ile ifade edilemez) olmalar

gibi bir sonu douracaktr. nk bunlar bilginin deil, sezginin, inancn ya da

hissetmenin konusu olacaklardr. Novalis bylesi bir durumu u ekilde ifade

eder: Bilmiyorum ama inanyorum / hissediyorum14 Fakat bu yaklam, gerei

gerek eklinde bilmek iin aranan epistemolojik mutlak temeli epistemolojik

olarak temellendirilemeyen inan alanndan ya da genel anlam ile irrasyonel

alandan tretmek gibi elikili bir sonuca varacaktr. Bu balamda, Franka gre,

Erken Alman Romantiklerinin kukuculuklar tam olarak mutlak

temeller programn hedef alr. Onlar dolaysz bilginin olup olmadn

sorgularlar ve Jacobinin inanca bavurusunu Mutlakn bilinemezlii

problemi iin savunulamaz bir zm olarak grrler. Romantik bak

asna gre, bilgimiz sonsuz bir ilerleyiin ierisinde konumlanr ve

11 Manfred Frank, a.g.e., s. 33. 12 Friedrich Hlderlin, Varlk ve Yarg, ev. Metin Bal, Bibliotech Felsefe Sosyal Bilimler Dergisi, Say: 6, s. 80. 13 Dieter Henrich, Between Kant and Hegel, edited by David S. Pacini, Harward

University Press, 2003, s. 292. 14 Aktaran, Manfred Frank, a.g.e., s. 34.


sabit, mutlak bir temele sahip deildir. (Bu nedenle, ve sadece bu

nedenle, Schlegelin Hakikat grelidir ifadesi geerlidir.)15

Erken Alman Romantizminin karakteristii olarak grlebilecek bir dier

boyut, onlarn tamamlanmlk anlamnda sistem kartldr. Bu kartlk,

tamamlanmlk dncesinin eletirel olarak ele alnmas ve bu dnem

romantiklerinin eserlerinde kullandklar slup (fragmanlar biiminde verilen

eserler vb.) zerinden yrtlmektedir. Sonsuz bir ilerleyi ierisindeki bilgi ve

sonsuza duyulan zlem anlaylar onlar tamamlanml varsayan herhangi bir

sistem dncesinden uzak tutmutur. Buna gre, felsefi bir sistem sadece pek

ok sistemden birisidir ve felsefe tarihi ierisinde herhangi bir sistemin

anlalmas felsefe tarihine btnsel bir bak gerekli klacaktr. Bu btnsel

bakn kendisi ise bir tamamlanmlk deildir.16 Frederick Beiser

Romantiklerin sistem dncesine kar klarnn nedenlerini ifade ederken

bunu sistematik olandan ayrt eder:

Romantikler sistemler grmz kstlad, yaratclmz

boduu, sorgulamay durdurduu iin sistem dncesine kar

karken halen kat bir biimde sistematik dnceyi olumlamaktadrlar;

nk tamamlanm bir sistem ulalamazdr fakat akln dzenleyici

ideali olarak bir gerekliliktir. Eer romantik ironi tamamlanmlk ya da

kapanmlk iddialarna kar ynetilmise bunun tek nedeni ironinin

amacnn aba gstermeyi kkrtarak ve younlatrarak tamamlanm

sistem idealine daha fazla yaklamay salamak olmasdr.17

O halde, Erken Alman Romantizmi dncesi, bilginin mutlak temeller

zerine kurulmu bir tamamlanmlk olmaktan te, erei btnle yaklamak

olan ve erein doas gerei sonsuza ertelendii bir btnselci yaklam

benimsemektedir. Bir baka deyile, mutlak ya da tamamlanmlk balangta

elde olan deil, sonuta ulalacak bir noktadr. Bu balamda, Alman

Romantikleri tamamlanmlk iddiasndaki iki sistemi, Fichte ve Spinoza

sistemlerini, ikisinin de znelci ve dogmatik arlklarn nleyerek eletirel

epistemoloji ve doalc ontoloji ile birletirerek amay hedeflemektedirler.

Beiser, sonsuzda kurulacak btnle doru ilerleyen romantik metafiziin bu

yaklamn u metaforla dile getirmektedir: Tuhaf bir evlilik plan / Spinoza ile

Fichteyi evlendirmek18

Fichtenin idealizmi, indeterminizmi ve dalizmi Spinozann

realizmi, determinizmi ve monizmi ile uyumaz. Romantikler bu

uyumsuzluun tamamyla farkndadrlar, fakat yine de onlar

birletirmek isterler. Bunu bir evlilikten baka bir ey baaramaz, nk

15 Manfred Frank, a.g.e., s. 34. 16 Manfred Frank, a.g.e., s.10. 17 Frederick C. Beiser, a.g.e., s. 34. 18 Frederick,C. Beiser, a.g.e., s.131, 132.

mer Faik ANLI 173

onlarn grne gre, her biri hakikatin sadece bir yarsn

kavrayabilmitir. deal evlilik partnerlerinde olduu gibi, Fichte ve

Spinoza, ayrmaz btnn mkemmel tamamlayclardr.19

Fakat ilk ilkelerden ya da mutlaktan yola kldnda bu iki sistemin bir

araya gelmesi olanaksz grnmektedir. nk bu durumda, Fichtenin mutlak

beni ve onun rn olan doa anlay ile Spinozann mutlak doas ve onun

rn olan beni arasnda bir tercih zorunlu hale gelecektir. Aksi durumda

bilin her eydir, dnya hibir eydir ve dnya her eydir, bilin hibir eydir20

demek durumunda kalnacaktr ki, ilk ilkelerden yola karak bunu ifade etmek

ak bir eliki ve olanakszlktr. Bu nedenle de tamamlanml sistemin

banda varsayan ilk ilkeler ve mutlak temel dncesi btnsellii (idealizm ve

realizmin btnselliini) kavrama yolunda yetersizdir. Bu btnsellie

ulalamad srece ya da bir baka deyile hakikatin tek boyutunda kalnd

srece, ya doann gereklii sorunlu olacak ya da insan zgrl olanaksz

kalacaktr. O halde, mutlak temel dncesi zgrlk ile zorunluluk, dnce ile

doa (gereklik) arasndaki ilikide birinin dierine mutlak olarak indirgenmesi

sonucunu dourmaktadr. Hlderlin, bu blnml ve btnn kaybn u

ifadelerle dile getirir:

Biz o mutlu birlii, kelimenin tek anlamyla Varl kaybetmiiz.

Onu erimemiz, onu elde etmemiz iin de nce kaybetmemiz

gerekiyordu. Dnyann o bar Han kai panndan zorla ayrlp

uzaklayor ve ayn eyi bu kez kendiliimizden kurmaya alyoruz.

Tabiatla bozumuuz. Vaktiyle, kanmzca, tek bir varlk olan ey, imdi

kendi kendisi ile bouuyor, efendilik ve klelik iki tarafn arasnda yer

deitirmekte, bazen dnyay her ey ve kendimizi bir hi gryoruz,

yine bazen kendimiz her eyiz de dnya bir hi imi sanyoruz.

Hyperion da bu iki kutbun arasnda bocalyordu.21

Dilin Olumsall Balamnda ada Anti-Temelcilik

ada dil felsefesi ierisinde, Richard Rorty, dilin olumsall ve szck

daarlar dncelerinden hareketle nominalist ve tarihselci bir kltr modeli

nermektedir. Rortynin ifadeleri ile, bu kltr topyalarn gerekletirilmesini

ve baka baka topyalarn tasavvur edilmesini sonsuz bir sre zaten varolan

bir Hakikate doru bir yndemeden [convergence] ziyade, zgrln

19 Frederick C. Beiser, a.g.e., s.131. 20 Frederick C. Beiser, a.g.e., s.134. 21 Hlderlin, Hyperion veya Yunanistanda Bir Yalnz II, ev. Melahat Togar, Milli Eitim Basmevi, 1965, s. 112.


sonsuzcasna ve dallanp budaklanan bir gerekletirimi- olarak grecektir.22

Bu balamda ada dil felsefesi ierisinde Richard Rortynin temsil ettii,

bilginin mutlak temeli anlayn feshederek hakikati zgrln sonsuzca

dallanp budaklanan bir gerekletirimi olarak gren yaklamn Erken Alman

Romantizmi ile yaknlat grlmektedir. Novalisin aadaki fragman da

Rortynin hakikatler ile zgrlk arasnda kurduu ilikide dile yneliminin

temel nedenini aa karr niteliktedir:

Seslerle ve iaretlerle gstermek /anlamlandrmak hayranlk

uyandran bir soyutlamadr. harf benim iin Tanry [God] iaret

eder / anlamlandrr birka iaret milyonlarca eyi gsterir /

anlamlandrr. Bundan sonra evrenden yararlanmak ne kadar da

kolaydr! Tinsel dnyann ortak merkezi nasl da grnr olur! Dil

teorisi tinsel gerekliin dinamiidir! Bir emir szc orduyu hareket

ettirir zgrlk szc uluslar.23

Bu balamda, Rorty dile ynelimini yalnzca tmcelerin doru olabilecei

ve insanlarn ierisinde tmceler kurabilecekleri diller yaratmalar sayesinde

hakikatler yarattklar ynndeki iddiasna dayandrmaktadr. Rorty, iki tr

felsefeciyi ayrt eder: Bunlardan ilki Aydnlanmaya sadk kalan ve hakikatin bir

keif olduunu ve zellikle de doa biliminin bu keifte nc ve paradigmatik

olduunu savlayan ve kat bilimsel olguyu znel olann ya da metaforun

kart olarak gren felsefecilerdir. Rortynin kendisini de dahil ettii ikinci tr

felsefeciler ise hakikatin yaratldn savlayan, bilimi insan faaliyetleri

arasndaki bir baka faaliyet olarak, insanlarn kat, insani olmayan bir

gereklikle karlatklar yer olarak gren felsefecilerdir.24 Bu felsefeciler iin

gerekliin gerek ekli ierisinde bilinmesi balamnda hibir hakikat iddias

dierinden nde deildir; nk hibir hakikat gerein yansmas, aa

vurulmas olarak, orada olann bir kefi deildir.

kinci trdekilerin bak asndan, byk bilim

adamlarnn/kadnlarnn dnyaya dair, dnyada olup bitenleri

ndeyilemek [prediction] ve denetlemek iin yararl olan betimlemeler

icat etmelerine benzer olarak airler ve politika dnrleri de baka

amalar iin dnyaya dair baka betimlemeler icat ederler. Ama bu

betimlemelerden herhangi birinin dnyann kendinde ve kendi bana

[in itself] varolma tarznn doru bir temsili [representation] olduunu

22 Richard Rorty, Olumsallk, roni ve Dayanma, ev. Mehmet Kk-Alev Trker, Ayrnt Yay., stanbul, 1995, s.19, 20. 23 Novalis, Philosophical Writings, Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar,

State University of New York Press, 1997, s. 23. 24 Richard Rorty, Olumsallk, roni ve Dayanma, s. 24.

mer Faik ANLI 175

sylemenin hibir anlam yoktur. Bu felsefeciler, bizatihi byle bir

temsil dncesinin anlamsz olduunu dnrler.25

Hakikatin bir temsil olmaktan te bir yaratm olduu ve bu yaratmn da

dilde gerekletii sav ile dile ynelen Rorty, Wittgensteinn Felsefi

Soruturmalarda ortaya koyduu dil oyunu kavram zerinden yaratmn

zgrlnn koulu olarak dilin olumsall dncesini merkeze almaktadr.

Wittgenstein dil oyunu kavramn u ekilde ortaya koymaktadr: Dil ile dilin

rld eylemlerden oluan btne de dil-oyunu diyeceim.26 Bu btn

ierisinde dile ilikin farkl uygulamalar, kullanmlar, edimsellikler vb. ise dil-

oyunlar olarak adlandrlmaktadr. Yine Wittgensteinn ifadesi ile, () dil-

oyunu terimi, dili konumann, bir etkinliin ya da bir yaam biiminin paras

olduu olgusunu ne kartma anlamna gelir.27 Ancak dil, paralar olarak dil

oyunlarnn bir toplam deildir. Wittgenstein bunu yle ifade eder: Ama biz

dil oyunlarn in bir btnnn paralar olarak deil, tersine kendi iinde

kapal anlama sistemleri olarak, basit, ilkel diller olarak gryoruz.28 Bir

baka deyile, dil oyunlar bir btnn ilikisel paralar ya da bir yap-boz

bulmacasnn paralar olarak deil, bir alet kutusu ierisindeki farkl aletler ya

da daha genelde farkl aletler ieren alet kutular gibi ilev grmektedirler.

Rortyye gre, alternatif szck daarlarn [dil oyunlarn] bir bulmacann

paralar gibi ele almak, tm szck daarlarnn vazgeilebilir ya da br

szck daarlarna indirgenebilir olduunu, ya da tm br szck

daarlaryla tek bir byk birleik szck daar iinde birletirilmeye elverili

olduunu varsaymak demektir.29 Buna kart olarak Wittgensteinda dil bir

oyunlar ailesi olarak tanmlanr ve dilin szckleri, balama ve kullanlan alana

gre deiik anlamlar alrlar. Wittgensteina gre, dille birlikte birtakm eylemler

de aa kmaktadr ve dil ile eylemler arasnda bir btnlk vardr. Bir dilsel

yapy anlamak, onun hangi eylemlerle kullanldn ya da ona hangi eylemlerin

elik ettiini bilmek demektir. Dilin bu edimsellii ve dilin bir idealite deil de

renilen bir pratik olmas, dil ile zneler-araslk ve gelenek kavramlar

arasnda da bir balant kurmakta ve pratikle beraber insansal ihtiyalar,

kullanm n plana karan pragmatizmin anlam yaklam ile rtmektedir. Bu

nedenle Wittgensteina gre, szckler bir alet kutusundaki aletler gibi ilev

grmektedirler. Oysa geleneksel anlay, dilin gerek dnyay yanstan bir ayna

olduudur. Rorty, temsilci, zc, temel arayc felsefe olarak nitelendirilebilecek

epistemoloji merkezli felsefe ya da Kartezyen-Lockeu-Kant felsefe olarak

25 Richard Rorty, Olumsallk, roni ve Dayanma, s. 25. 26 Ludwig Wittgenstein, Felsefi Soruturmalar, ev. Deniz Kant, Kyerel Yay., stanbul, 1998, s. 15. 27 Ludwig Wittgenstein, a.g.e., s. 24. 28 Aktaran, mer Naci Soykan, Felsefe ve Dil, 2.Bask, MVT Yay., stanbul, 2006, s. 102. 29 Richard Rorty, Olumsallk, roni ve Dayanma, s. 35 [Vurgu bana ait].


atfta bulunulan felsefeyi, bu tr felsefenin etrafnda ekillendiini dnd

Ayna Metaforunu serimleyerek ve detayl bir eletiriye tbi tutarak ele almakta

ve bu metaforun yapya kavuturduu konuma biiminin dourduu sorunlar

gstermeye almaktadr. Bu giriim, ayn zamanda, -neredeyse- tm bir felsefe

tarihinin eletirisidir. nk, Rorty iin felsefenin tarihi, esasnda Grekler

tarafndan icat edilen, Descartes, Locke ve Kantn felsefelerinde dorua ulaan

ve analitik felsefede farkl bir klk altnda yeniden karmza kan bir metaforun

tarihidir: ayna metaforu.30 Rortynin ortaya koyduu eletiri, ayna metaforu

evresinde oluturulmu olan felsefenin, dnme biiminin yanllanmasn

deil, onun tarihselliinin gsterilmesini ve buna bal olarak da dourduu

sorunsallarn ezeli ve ebedi olmadnn aa karlmasn amalar. Bir baka

deyile, Wittgensteinc terapi anlayna uygun olarak Rorty, klasik felsefe

problemlerini yeni bir tarzda zmeyi ya da zihin, bilgi ve felsefe nosyonlaryla

ilgili yeni kuram ne srmeyi amalamaz. 31 Onun yapt, epistemoloji

merkezli felsefenin ya da Kartezyen-Lockeu-Kant felsefenin szck

daarcklarnn yeniden betimlere ak olan gerekliin birer betimi olduunu,

bu betimlerin yaratt problemler ile birlikte gstermekten baka bir ey

deildir.

Rortynin ayna metaforu zerinden epistemoloji merkezli felsefeyi

eletirisine gemeden nce, ksaca dil ierisindeki literal kullanm metafor

kullanm ayrmna deinmek yararl olacaktr. Bu ayrma gre, bir sesin ya da

bir iaretin literal kullanm, insanlarn eitli koullar altnda ne

syleyeceklerine ilikin eski teorilerle idare edilebilecei kullanmlarken,

metaforik kullanm bizi yeni bir teori gelitirmekle megul eden kullanmdr. Bir

baka deyile, literal kullanm bir dil oyunu ierisinde bir yere sahip olan

szcn ya da iaretin, tandk, allm kullanmdr. Oysa metaforik kullanm

aina olunan bir tarza indirgenemeyecek ya da tercme edilemeyecek biimde

aina szcklerin aina olunmayan tarzlarda kullanmdr. Bu kullanm ilk

haliyle erh edilemezlik [unparaphrasability] niteliine sahip olduundan,

mevcut dil oyunlar balamnda bir doruluk deerine de sahip olmayacaktr.

Dier bir deyile, bir dil oyununda sabit bir yeri olmayan bir tmce ne doru ne

de yanl deerini alacak, bunun da tesinde onun yanl kullanmndan da sz

edilemeyecektir. Metafor, bir ey hakknda, mevcut (aina olunan) dil oyunlar

ierisinde sylenebileceklerin farkl dile getirilileri deil, yeni bir ey

sylemektir. yle ki, bu yeni syleme biimi, hakknda olduu eyin tanmn,

kullanln ve anlamn da deitirecek denli radikal bir deiimdir.

Platoncu ve pozitivist deerlendirme, metafora dair indirgemeci

bir gr paylar: Dilin sahip olduu tek ciddi ama, yani gereklii

30 Funda Gnsoy Kaya, Richard Rortyye Giri, Felsefe ve Doann Aynas, Paradigma Yay., stanbul, 2006, s. XXVI, XXVII. 31 Funda Gnsoy Kaya, a.g.e., s. XXXVIII.

mer Faik ANLI 177

temsil etme amac bakmndan metaforlarn ya erh edilebilir olduunu

ya da yararsz olduunu dnrler. Bunun tersine Romantiklerin

yaylmac [genilemeci: expensionist-.n.] bir gr var: Romantikler

metaforun ilgin, gizemli, harika olduunu dnrler. Romantikler

metaforu imgelem denilen gizemli yetiye, benliin tam merkezinde,

yrein ekirdeindeki derinlikte olduunu farz ettikleri bir yetiye

atfederler. [] Nitekim, pozitivist kltr tarihi, dilin kendisini fiziksel

dnyann konturlar etrafnda tedricen biimlendirdiini kabul eder.

Romantik kltr tarihi ise dilin Tini tedricen zbilince [self-

consciousness] kavuturduunu savunur. Nietzscheci kltr tarihi ve

Davidsoncu dil felsefesi, dili, bizim imdi evrimi grdmz

ekilde, yani eski biimleri hi durmakszn ldren daha yksek

bir amac gerekletirmek iin deil, krlemesine- yeni hayat

biimleri olarak grr.32

Rorty, Ayna metaforunun icadn Antik Yunana atfetse de, epistemoloji

kavramn on yedinci yzyla, zellikle de Lockea dayandrmaktadr. Bununla

birlikte Rorty, temsil dncesini biimlendiren epistemolojinin kurucu

kavramlar iinde yer alan, iinde srelerin gerekletii ayr bir kendilik

olarak zihin kavramn Descartesa borlu olduumuzu savlar. Descartes ve

Lockeu temeller zerine, son olarak Kant tarafndan bilginin meruluunun

gsterilebilmesi adna, bilginin olanaklln salayan saf akl mahkemesi olarak

felsefe anlaynn biimlendirilmesi ile epistemoloji ina edilmi olmaktadr.33

Bylelikle de felsefe bilgi iddialarn temellendiren ve bu temellendirme

etkinliinin ltlerini kefetmi olan (ya da bunu ama edinen) bir temel

disiplin olarak anlalmtr. Bu anlay ierisinde felsefenin szck daarnn

daha bilimsel ve kesin hale getirilmesine ynelik aba hep temellendirme

kavram etrafnda biimlenmi ve Epistemoloji merkezli felsefe ya da

Kartezyen-Lockeu-Kant felsefe olarak adlandrlabilecek bu anlay

karmza, zel zihinsel sreler tarafndan mmkn klnan ve genel bir temsil

kuram yoluyla anlalr hale getirilen kusursuz temsil olarak bilgi kavram

kartmtr. Bu felsefe biimi ve onu oluturan ayr bir kendilik olarak zihin,

temsil kuram ve temsilin olanakll ve meruluunun temellendirilmesi

kavram ve anlaylar, Kuhnun olaan bilimi bir arka plan mutabakat-

anlamnda normal sylem34 haline gelmitir.

32 Richard Rorty, Olumsallk, roni ve Dayanma, s. 45 [Vurgu bana ait]. 33 Richard Rorty, Felsefe ve Doann Aynas, ev. Funda Gnsoy Kaya, Paradigma Yay., stanbul, 2006, s. 15. 34(Kuhnun normal bilim nosyonunn bir genellemesi olan) normal sylem, uzlamaya varmann zerinde-uzlalm kriterlerini cisimletiren (bilimsel, politik,teolojik ya da her ne olursa) herhangi bir sylemdir; anormal sylem ise bylesi kriterlerden yoksun bulunan sylemdir (Richard Rorty, Felsefe ve Doann Aynas, ev. Funda Gnsoy Kaya, Paradigma Yay., stanbul, 2006, s. 17).


ada felsefeyi Descartes, Locke ve Kant geleneine balayan

ey, insani aktivitenin (ve aratrmann, zellikle de bilgi araynn)

aratrmann sonucundan nce izole edilebilen bir ereve a priori

kefedilebilir varsaymlar dizisi iinde vuku bulduu anlaydr.

Byle bir erevenin var olduu anlay, yalnzca, ayet onu, bilen

znenin doas, bilen znenin fakltelerinin [yetilerinin] doas ya da

bilen znenin iinde alt ortamn doas tarafndan empoze edilen

bir ereve olarak dnrsek, anlaml olur.35

Geleneksel felsefeyi tutsak alan resim bazlar tam ve kusursuz,

bazlar kusurlu- ok eitli temsiller ihtiva eden, empirik olmayan saf

yntemlerle aratrlmaya elverili bir byk ayna olarak zihin resmidir.

Temsilin taml ve kusursuzluu olarak bilgi nosyonu, ayna olarak

zihin anlay olmadan kendini asla telkin edemezdi. Descartes ve

Kanta ortak olan strateji deyim yerindeyse tahkik ve tamir ederek ve

cilalayarak daha tam ve kusursuz temsillere erime stratejisi- de anlaml

olmazd. Yakn zamanlarn, felsefenin kavramsal analizden ya da

fenomenolojik analizden ya da anlamlarn akla

kavuturulmasndan ya da dilimizin mantna ya da bilincin kurucu

aktivitesinin yapsna dair incelemeden meydana geldii iddialar ise,

zihnimizin bir kesinde bu strateji olmadnda hibir anlam ifade

etmez.36

Bu stratejiyi biimlendiren ve yukarda genel hatlar ile betimlenen

tarihsel arka plan zihnin ve epistemolojinin icadnn tarihidir.

Bu tarih genel hatlaryla yle betimlenebilir: Descartesn dnme

szcn, phe etme, anlama, dorulama, olumsuzlama, isteme, reddetme,

tahayyl etme ve hissetmeyi de kapsayacak ekilde kullanmas ve bu kullanm

merkeze alan bir konuma tarznn felsefe cemaatinin konuma tarz olarak

olaanlamasnn ardndan, Locke iin ide[a]yi Greke hibir karl

bulunmayacak tarzda dnme edimi srasnda anlama yetisinin nesnesi olan

herhangi bir ey ya da dnmede zihnin dolaymsz her nesnesi37 anlamnda

kullanmak mmkn hale geldi.38 Bylece ide[a] kelimesinin modern kullanm

Antik Yunan felsefe dili ierisinde olanakl olmayan kullanm- Descartestan

ve Lockedan tremitir. Rortyye gre,

() Grek ve Ortaa geleneklerinde, hatta felsefi sanatnda

Descartes Lockeun ide kullanmyla rten hibir terim yoktur.

stelik, hem aclarn, hem de ak ve seik idelerin tek ve biricik bir

35 Richard Rorty, Felsefe ve Doann Aynas, s. 15. 36 Richard Rorty, Felsefe ve Doann Aynas, s. 18. 37 Lockeun ide tanm iin, John Locke, nsan Anl zerine Bir Deneme, ev. Vehbi Hackadirolu, Kabalc Yay., stanbul, 1992, s. 62 . 38 Richard Rorty, Felsefe ve Doann Aynas, s. 56.

mer Faik ANLI 179

Gz nnde resmi geit yapt bir i mekan olarak insan zihni

konsepsiyonu da olmamt. () Yenilik, iinde bedensel ve algsal

duyumlarn (Descartesn ifadesiyle, duyum ve muhayyilenin bulank

idelerinin), matematiksel dorularn, ahlaki kurallarn, Tanr idesinin,

depresif haletiruhiyelerin ve u anda zihinsel olarak

adlandrdklarmzdan geriye kalan her eyin szde-gzlemin objeleri

olduu tek ve biricik bir i mekan nosyonuydu. erideki gzlemcisiyle

birlikte bylesi bir i arena, Eski ve Ortaa dncesinin muhtelif

evrelerinde ne srlmt, fakat bu hibir zaman bir problematiin

temelini ekillendirecek lde yeterince uzun sre ciddiye alnmamt.

Fakat on yedinci yz yl onu, idelerin rts problemini, yani

epistemolojiyi felsefenin merkezine yerletiren problemi ortaya

koymaya imkan verecek lde ciddiye ald.39

Bylece de tmelleri kavrama yetisi olarak hem ayna hem de gz olan

Aristotelesi akl, Descartesn maddi olandan tamamen ayr bir tz olarak

aynada yansyanlar gzlemleyen bir i gz olan zihnine dnm olmaktadr.

Bu dnmle beraber, bilginin doasna ve kkenine ilikin aratrma

ayrcalkl i temsillerin aratrlmas halini alr. gzn dolaysz olarak

grebildii ya da dierlerinden net bir ekilde ayrt edebildii iin yanlsamaya

demeyecei Kartezyen ak-seik idealar ya da edinilmi idealarn gnderimde

bulunduu (bal olduu) dorudan d dnyann yansmalar olan Humecu

izlenimler ayrcalkl temsiller olarak grlmtr. Kantla birlikte bu aray,

zihnin bizatihi kendisinin ina ettii kurallarn (Saf Anlama Yetisinin lkeleri)

aray haline geldi.40 Tm bu aray bilginin temellerinin bulunmas ve bu

temelleri bulan (aa karan) ve snayan disiplin olarak felsefenin kltrn geri

kalan iin temel oluturmasn salamay amalamaktadr. nk kltr, bilgi

iddialarnn bir araya toplanma yeridir ve felsefe bu iddialar hkme balar.

Felsefe bunu, bilginin temellerine vakf olabildii ve bu temelleri bilen-varlk-

olarak-insana, bilgiyi mmkn klan zihinsel srelere ya da temsil

etkinliine ilikin bir aratrmada bulabildii iin yapabilir.41 Oysa felsefenin

bunu yapabileceine ve yapmas gerektiine ilikin inan, bu tarz felsefenin

ierisinde ekillendii belirli bir dil oyununun / sz daarcnn rettii ve

ancak o sz daarc ierisinde anlaml olabilecek bir amaca bal olarak aa

kmtr. Temeller dncesi kendisine ncel olarak zihin-beden, dnce-

gereklik, temsil ayrcalkl temsiller gibi ayna metaforuna bal olarak

anlam kazanm kullanmlar gerektirir. Ancak bylesi bir szck daar

ierisinde bir temeller ve kesinlik sorunu aa kar. Bu nedenle eer ayna

metaforuna bal olarak yaplanm dil oyununu terk edilirse, bilgi kavramnn

39 Richard Rorty, Felsefe ve Doann Aynas, s. 57, 58. 40 Richard Rorty, Felsefe ve Doann Aynas, s. 168. 41 Richard Rorty, Felsefe ve Doann Aynas, s. 9.


kendisinden vazgemeden temeller problemi iptal edilebilir. Bu balamda,

Rortynin temelcilie kar k, epistemoloji ierisinden bir kar k deil,

epistemoloji merkezli felsefenin (ya da dil oyununun) tamamen dna kma

(klabileceini gsterme) teebbsdr.

Funda Gnsoy Kayann ifadeleri ile,

Evet, Rorty, temel arayc felsefe dedii eyin en gl

muhaliflerinden biridir; tm zclk ve temelcilik formlarna kardr ve

byk kahraman Dewey ve tabii James gibi, bilgi kavramnn

kanlmaz insani kklerini kabul eder. Bilgi her trde bilgi-

Heideggerci anlamda dnya-iinde-Varlk olarak Daseinn bilgisidir ve

Daseinn dnyay Tanrnn gzyle grme imkn yoktur. Evet, Rorty

bir post-modernisttir. Aydnlanmann evrenselciliini, rasyonalizmini,

zcln reddeder ve btn meta-anlatlara kar kar. Ama bir anti-

modernist deildir. nk bilgi kavramn, insani eylem ve umut

kavramlarna balar. Aydnlanma rasyonalizmini bir kenara brakmak

ve Doann aynas imajyla ban koparmak, zorunlu olarak, onun

liberalizm, bireycilik, zgrlk gibi politik ideallerini terk etmeyi

gerektirmez.42

Buna paralel olarak, Rortynin, The Linguistic Turn adl eserin Giri

blmnde dil felsefesinin nceki felsefelerin dorularndan bir kopu

anlamnda devrimsel olup olmad tartmasnda Ayerden yapt u alnt,

Rortynin yaklam iin de geerlidir: Metafiziin olanakszln kantlamaya

hazr olan kii kendi kuramnn kart olanla karde bir metafizikidir.43 O

halde Rortyye gre Ayna metaforu evresinde biimlenen dil oyunlarnn

eletirisi bir yanllama olmad gibi Rortynin nerdii felsefe biiminin de

bunlar reddedip yerlerine doruyu koyan bir kuram olmadnn

vurgulanmaldr. Bu vurgu gzden karldnda, Rortynin eletirdii

yaklamn temel doruluk ayartsna kapld dnlebilmektedir. Bir baka

deyile, Rorty, Ayna mataforunun merkezi konuma sahip olduu epistemoloji

temelli szck daarlarnn eletirisini, onlar yanllayarak ayn metafor

zerinden yapmamaktadr. O, epistemoloji temelli dil oyunlarnn yaratt

sorunlar zmeye deil, Wittgensteinc anlamda terapatik bir yntemle bu

sorunlarn neden var olduklarn ve nasl bir kenara braklabileceklerini

gstermeye almakta ve de hakknda felsefi bir gre sahip olunmas

gereken bir ey olarak zihine, hakknda bir kuram bulunmas gereken ve

temellere sahip bir ey olarak bilgiye ve Kanttan bu yana anlalm olduu

42 Funda Gnsoy Kaya, a.g.e., s. XLVIII. 43 Richard Rorty, The Linguistic Turn: Essays in Philosophical Method, s. 5.

mer Faik ANLI 181

ekliyle felsefeye beslenen gvenin altn kazmak44tadr. Bir baka deyile bu

temeller dncesinin temelini kazmaktr.

Sonu

Descartesla balayan ve bilginin salam temellerinin bulunmasna

ynelik aray, bilgiye temel olabilecek bir ilk ilkenin olanakll dncesi,

Kant sonras felsefede kendinde ey - fenomen ayrmn da aacak biimde

birlii salayabilecek ve sonraki ayrmlarn bu ilkeye bal olarak

aklanabilecei sistemsel bir birlik arayna dnmtr. Fakat bu ilk ilkenin,

sistemin kendisinden tretilecei ya da kendisi ile temellenecei ilk ilke olmas

nedeniyle dolaysz, bir baka deyile de koulsuz olmasnn gereklilii, bir yarg

formunda ortaya konulursa bu koulu doas gerei salayamayaca, yarg

formunun dnda ise ayrmlarn nasl ve neden aa ktn aklayamaz

kalaca eletirileri ile karlamtr. Erken Alman Romantizminin felsefi

zemini bu tartma balamnda olumu ve kendisini ilk ilke zerine

temellenmi, tamamlanm sistem dncesinin eletirisi olarak gstermitir. Bir

baka deyile, Erken Alman Romantizminin anti-temelcilii bilgiye temel

olabilecek bir ilke zerinden tamamlanmla ynelik bir kukudur. lk ilkenin

ancak ve ancak Kant anlamda dzenleyici bir kavramdan teye gidemeyeceini

savlayan Romantikler, temele alnacak bu tr hipotetik yarglarn alternatifleri de

ne srlebilir olduundan, byle temellendirilen sistemlerin gereklii kavrama

iddiasnda bulunamayacan ifade ederler. Dier taraftan ilk ilke bir yarg

formunda ortaya koyulduu anda, anlan (zihnin) doas gerei ayrm aa

karacak ve yargdaki bu farkllama koulsuz temel iddiasn ortadan

kaldracaktr. Bilginin kayna, kkeni sorununa geri dnlerek znenin

gereklik ile dolaymsz ilikisi olarak sezgiye ya da inanca gnderimde

bulunmak, bilimselleme ideali ile eliecek ve bilimsel bir sistemin temellerinin

bilgi terimleri ile aklanamamas, ortaya koyulamamas sonucunu douracaktr.

Bu balamlarda temeller dncesine kar kan ve mutlak temeller programn

hedef alan kukuculuk Erken Alman Romantiklerinin anti-temelcilii olarak

grlmektedir. Fakat bu durum, sistematik dnceden tamamen vazgemek ya

da bilgiyi deersizletirmek anlamna gelmemektedir. Balangta bir

tamamlanmlk olarak temeller dncesi eletirilirken, btnsellik ve btnde

birlik ereinden vazgemek sz konusu deildir. Romantiklerin anti-temelcilii,

bilginin mutlak temeller zerine kurulmu bir tamamlanmlk olmaktan te,

erei btnle yaklamak olan ve ereinin doas gerei sonsuza ertelenmi bir

btnselci yaklamdr. Bir dier deyile, mutlak balangta verili olan ve geri

kalan her eyin onun zerine ina edildii balang noktas deil, sonuta

44 Richard Rorty, Felsefe ve Doann Aynas, s. 10.


ulalacak olan btnlktr. Bu Beiserin deyimiyle, Spinoza ve Fichteyi

sonsuzda evlendirmektir. Bu, zorunluluk ile zgrln, realizm ile idealizmin

btnl, hakikatin tamamlanmas olacaktr.

Bu balamda ada dil felsefesinin anti-temelcilii irdelendiinde,

Rortynin hakikatin dilde yaratld ve bu yaratmn zgrln sonsuzca

dallanp budaklanan gerekletirimi olduu sav Erken Alman Romantizmi ile

paralellikler tamaktadr. Dilde icat edilen her bir hakikat, bir dil oyunu (szck

daar) olarak kendisini gsterecek ve gereklie uygulanan bir alet olarak

dierleriyle edeer olacaktr. Dil oyunlar arasndaki fark, o dil oyunu ierisinde

ne yapabildiimiz ve ne yapamadmz zerinden aa kacaktr. Bunlardan

herhangi biri, dnyann (gerekliin) kendinde ve kendi bana var olma tarznn

doru bir temsili olduu sav ile ne kartlamaz ya da ayrcalkl klnamaz.

nk hakikatin dilde yaratldn ve herhangi bir gerekliin yansmas ya da

da vurumu olmadn savlayan yaklam tam da bylesi bir temsil ve temsili

meru klan temel dncesinin anlamsz olduunu ne srmektedir. O halde

herhangi bir zorunluluk iddias, belli bir dil oyununa greli, o oyunun kurallarna

bal olarak tanmlanan ve kullanlan dilsel bir durumdur. Doann (dil d

gerekliin) bir zorunluluk alan olarak kendisini gsterebilecei tek alan ise,

herhangi bir szck daarnn uygulamasna kar gsterecei direntir. Ancak

uygulamada bu direnci gsteren gereklik tanmlanmas ve hatta bir ey olarak

alglanmas balamnda kendisini dile uydurmaktadr. Dier bir deyile, dilin

snrlar dnyann da snrlardr. Dil oyunlarnn olumsall ve oulluu bu

oyunlarn izdii snrlarda farkl dnyalar da olanakl klmaktadr. Bu da

Romantiklerin Spinoza ile Fichtenin birliini salamaya altklar noktada,

ada dil felsefesinin bir anlamda dil ile dnceyi rttrerek idealizm

tarafna m dt sorusunu ne karmaktadr. Rorty de Felsefe ve Doann

Aynas adl eserinde, Kuhnun Newtonun ve Aristotelesin farkl dnyalarda

altklar ynndeki ifadesinin bir yanl anlamaya ak olduunu belirtir. Ona

gre, iinde farkl kuramlarn taraftarlarnn kendi kantlarn sunduklar ntr

gzlem dilinin kuramlar arasnda karar vermede pek az katkda bulunduunu

sylemek ile taraftarlarn farkl eyler grdkleri ya da farkl dnyada

yaadklar iin byle bir dilin bulunmadn sylemek ise baka bir eydir.45

Rorty bu ayrm belirttikten sonra u ifadeleri kullanr:

() [Kuhn] ayn zamanda Aristoteles ve Galileonun

yuvarlanan talara baktklar zaman, ilkin snrl d, ikincileyin ise

sarka grdkleri ve sarkalarn gestalt deiimine/alg kalb

deiimine yolaan- paradigma trnde bir ey yoluyla varlk

kazandklar iddialarn anlalr klmak zorunda olduumuzu dnd.

45 Richard Rorty, Felsefe ve Doann Aynas, s. 330, 331.

mer Faik ANLI 183

Bu fikirlerin talihsiz sonucu, sallanan sarkac bir kez daha realizm ile

idealizm arasna yerletirmek oldu.46

Grlmektedir ki, Rorty de Kuhnun argmannn yanl anlalmas

sonucu idealizme dme tehlikesinin aa ktnn farkndadr. Oysa, ifade

edildii gibi, paradigmalar aras ntr bir dilin olanakszlna yaplan vurgu, d

dnyann paradigma deiimleri ile deitii anlamn tamamaktadr. Farkl

paradigmalara uyarlanm bilim adamlarnn birbirlerini anlayamamalar, farkl

d dnyalar ile uramalarndan deil, ayn dnyaya farkl aletler

uygulamalarndan ve bu uygulamalar ile farkl iler baarmalarndan

kaynaklanmaktadr. Rortyye gre, insanlar inanlar (bilgi iddialar vs) ve

arzulardan oluan ebekeler olarak deil de bu inanlara ve arzulara sahip olan

varlklar olarak betimlendiklerinde, bunlara sahip olan, onlarn arasnda seim

yapan, kullanan ve onlar araclyla kendisini da vuran bir ekirdek (tzsel)

benlik tasarlamak kanlmaz olacaktr. Bununla birlikte bu inanlar tzsel bir

benlik ile onun dnda olan ey arasnda yer alacaktr. Bylesi bir l yapda

(Tzsel benlik inanlar ve arzular Tzsel d dnya) inanlar d dnyaya

uygunluk bakmndan, arzular insan benliinin z doasna uygunluk

bakmndan deerlendirilecektir.

Bylece, bu inanlar ve arzular ebekesinin bir ucunda benliin

ekirdek znn, br ucunda ise gerekliin yer ald bir resim vardr

elimizde. Bu resimde, sz edilen ebeke, birini davuran brn de

temsil eden iki ey arasndaki bir etkileimin rndr. dealizmin

yerinden etmeye alp baarszla urad, Nietzsche, Heidegger,

Derrida, James, Dewey, Goodman, Sellars, Putnam, Davidson ve

bakalarnn kendilerini idealistlerin paradokslarna bulatrmakszn

yerinden etmeye altklar geleneksel zne nesne manzaras budur.47

Bu yerinden etme abasnda, inanlarn ve arzularn ina edildikleri ara

(medium) olarak benlik ile dnya arasna dnce, zihin ya da bilini

yerletirmek yerine dili yerletirmek de bir dnm deildir. nk, dilin

dnce ya da bilincin yerini ald yaklam halen nceki zne-nesne resmini

kullanmaya devam edecektir. Rortyye gre, bu resmi temele alan idealist bilgi

teorileri ve imgelem konusundaki Romantik anlaylar bilin jargonundan dil

jargonuna kolaylkla aktarlabilir. Bu aktarm, bylesi teorilere gsterilecek

gereki ve ahlak tepkiler asndan da eit derecede kolaydr. Bylece,

romantizm ile ahlaklk, idealizm ile gerekilik arasnda tahterevalli gibi bir o

yne bir bu yne arlk verilerek srdrlen savalar, verili bir dilin bir greve

ya insan trnn doasn gereince davurma grevine, ya da insani olmayan

gerekliin gereince temsil edilmesi grevine- yeterli olup olmad sorusunu

46 Richard Rorty, Felsefe ve Doann Aynas s. 331. 47 Richard Rorty, Olumsallk, roni ve Dayanma, s. 33, 34.


anlaml klma ynnde bir umut olduu srece devam edecektir.48 Yaplmas

gereken ise bu tahterevalliden kurtulmaktr. Bunun yolu ise Rortynin yapmaya

alt biimde ne indirgemeci ne de yaylmac olan bir dil anlay

gelitirmektir. Dil oyunlarnn birer alet olarak grldkleri anlayta, Aletleri

kullanan kim? sorusu sorulduunda ise iki tr yant olanakl olacaktr. lki

Ferdinand De Saussuren dil ile satran oyunu arasnda kurduu benzerlik

ilikisine dt nottur:

Karlatrmann geersiz olduu bir tek nokta var: Satran

talar oynatmak ve dizge stnde bir eylemde bulunmak amacn

gder. Oysa, dil nceden hibir ey tasarlamaz. Dilin talar

kendiliklerinden ve rastlantsal olarak yer deitirir. () Satran

karlamasnn her bakmdan dilin ileyiine benzeyebilmesi iin

bilinsiz ya da aklsz bir oyuncu varsaymak gerekir.49

kincisi ise, Rortynin de nerdii gibi, insanlar kr, olumsal ve mekanik

gler dnyasnda ortaya kan yenilikler olarak aa km dil oyunlar

(szck daarlar) ierisinde oluturulmu inanlardan ve arzulardan oluan

ebekeler olarak grmektir. Bir dil ncesi bilin yoktur. Bizatihi bir bilin

olarak betimlenen ey sadece atalarmzn dilini kullanma ynnde, onlarn ceset

suratl metaforlarna tapnma ynnde bir eilimdir.50 te yandan, bilginin bir

hakikat iddias olarak dilde yaratldn ve her hakikatin belirli bir dil oyununa

greli olduunu, geerlilik ltnn ise yine o dil oyununa ikin olarak

belirlenen amalar dorultusunda bir uygulama meselesi olduunu savlamak,

gereklik hakknda bilgi terimleri ierisinde ancak ve ancak bir dil oyununa

greli olarak konuabilmek anlamna gelmektedir. Bamsz varl kabul edilen

gerekliin nelii hakknda dil oyunlarndan ve genel olarak da dilden bamsz

olarak hibir ifadede bulunulamamas ve hibir dil oyununun gerekliin ifadesi

balamnda ayrcalkl olmamas dil oyununun dna taan bir kendinde-eyin

var olduu sonucunu douracaktr. Bu balamda, ada dil felsefesinin bu

kanadnn idealizme dt sylenemese de btnselci romantik tavra deil,

kendinde gereklik balamnda geni anlamyla deimez ussal yapnn a priori

kategorilerinden ve idealarndan arndrlm ve dilin (farkl dil oyunlarnda

farkllaan biimde) gereklik anlayn kkten koullad sav ile- dile

ynelmi bir Kant tavra yaknlat grlmektedir.

Erken Alman Romantizmi ile ada dil felsefesinin anti-temelciliklerinin

erekleri karlatrlabilir bir dier noktadr. Buna gre, daha nce de deinildii

gibi Fichtenin idealizmi, indeterminizmi ile Spinozann realizmi ve

determinizmini btnle ulatrma erei Romantizmin karakteristii olarak

48 Richard Rorty, Olumsallk, roni ve Dayanma, s. 34. 49 Ferdinand De Saussure, Genel Dilbilim Dersleri, ev. Berke Vardar, Multilingual, stanbul, 2001, s. 136, 137. 50 Richard Rorty, Olumsallk, roni ve Dayanma, s. 48.

mer Faik ANLI 185

grlrken, herhangi bir dil oyununu btnselci bir yaklamla ele alan Rorty, dil

oyunlar toplamn tamamlanm ya da tamamlanabilir bir btn olarak grmez.

Alternatif szck daarlar (dil oyunlar) bir bulmacann paralar, tek bir

hakikatin birbirini tamamlayan farkl boyutlar deildir. Bu nedenle de szck

daarlar bir st-szck-daarnda ya da bir st-oyunda birletirilemezler.

Yeni, nc bir szck daarnn Galilei, Hegel ya da ge

dnem Yeats gibi insanlarn gelitirdikleri trden szck daarnn-

deneme ve yanlma yoluyla tedrici yaratm eski szck daarlarnn

birbirlerine nasl uyduklarna dair bir keif deildir. () Bylesi

yaratmlar bir bulmacann paralarn birbirine uygun klmann sonucu

deildir. Bu yaratmlar grnlerin ardndaki bir gerekliin, sadece

paralar alglayabilen miyop grlerin yerini alacak btn resme dair

arptlmam bir grn kefedilmesi deildir. Bu yaratmlar iin

kullanlabilecek en uygun analoji, eski aletlerin yerini alacak yeni

aletlerin icad olabilir.51

Bu durumda, idealizm ile realizmin ya da farkl kartlklarn

btnsellikte birlie getirilmesi gibi bir erek ya da olanak Rortyde sz konusu

deildir. Bu balamda gerekliin btnsellii ierisinde bilinmesi sonsuza

ertelenmi bir erek olmaktan da karlmakta, hakikatlerin sonsuza dek zgrce

oaltlmas sz konusu edilmektedir. Rortynin zgrln sonsuzca dallanp

budaklanan gerekletirimi olarak grd yaratm sreci bundan baka bir ey

deildir.

Erken Alman Romantizmi ve ada dil felsefesinin Rorty tarafndan

temsil edilen kanad arasnda, zellikle Frankn ontolojik ve epistemolojik

realizm sav balamnda, Aydnlanma rasyonalizminin eletirisi ve

tamamlanmln salaycs olarak ilk ilkeler ya da temeller dncesinin

yadsnmas konusunda paralellikler grlmektedir. Buna karn zellikle

felsefenin ya da dncenin erei konusunda bir farkllama aa kmaktadr.

Erken Alman Romantizminin anti-temelcilii hakikatin balangta deil,

sonuta bir btne ve tamamlanmaya doru bir sre olarak ele alnmas

gerektiini ortaya koyarken, Rortynin anti-temelcilii ulalacak bir btnsellii

deil, stesinden gelinemez bir paralanmlk ve paralarn edeerlilii

sonucuna ulamaktadr. yle ki, Rorty asndan, Romantikler, (sonsuza

ertelenmi olsa da) sonuta bir btne ulama erekleri ile metafizikilerin

kardeleridir.

51 Richard Rorty, Olumsallk, roni ve Dayanma, s. 36.


KAYNAKA

BEISER, Frederick C., The Romantic Imperative, Harvard University Press,

Cambridge, Massachusetts, and London, England, 2003.

DEMR, Gkhan Yavuz, Sosyal Bir Fenomen Olarak Dilin Belirsizlii,

Paradigma Yay., stanbul, 2007

FRANK, Manfred, The Philosophical Foundations of Early German

Romanticism, translated by Elizabeth Milln-Zeibert, State University of

New York Press.

GNSOY KAYA, Funda, Richard Rortyye Giri, Felsefe ve Doann Aynas,

Paradigma Yay., stanbul, 2006.

HENRICH, Dieter, Between Kant and Hegel, edited by David S. Pacini,

Harward University Press, 2003

HLDERLIN, Friedrich, Hyperion veya Yunanistanda Bir Yalnz II, ev.

Melahat Togar, Milli Eitim Basmevi, 1965.

HLDERLIN, Friedrich, Varlk ve Yarg, ev. Metin Bal, Bibliotech Felsefe

Sosyal Bilimler Dergisi, Say: 6, s. 80, 81, 2008.

KANT, Immanuel, Ar Usun Eletirisi, ev. Aziz Yardml, dea Yay., stanbul,

1993.

NOVALIS (Friedrich Leopold von Hardenberg), Philosophical Writings,

Translated and Edited by Margaret Mahony Stoljar, State University of

New York Press, 1997.

RORTY, Richard, The Linguistic Turn: Essays in Philosophical Method, The

University of Chicago Pres, 1992.

RORTY, Richard, Olumsallk, roni ve Dayanma, ev. Mehmet Kk-Alev

Trker, Ayrnt Yay., stanbul, 1995.

RORTY, Richard, Felsefe ve Doann Aynas, ev. Funda Gnsoy Kaya,

Paradigma Yay., stanbul, 2006.

SAUSSURE, Ferdinand De, Genel Dilbilim Dersleri, ev. Berke Vardar,

Multilingual, stanbul, 2001.

SEARLE, John, Zihin Dil Toplum, ev. Alaattin TURAL, Litera Yay., stanbul,

2006.

SOYKAN, mer Naci, Felsefe ve Dil, 2.Bask, MVT Yay., stanbul, 2006.

WITTGENSTEIN, Ludwig, Felsefi Soruturmalar, ev. Deniz Kant, Kyerel

Yay., stanbul, 1998.

ANTİ-TEMELCİLİK’ ANLAYIŞLARININ KARŞILAŞTIRILMASI

Documents

Transcript of ANTİ-TEMELCİLİK’ ANLAYIŞLARININ KARŞILAŞTIRILMASI