Annetta A. Ingimundardóttir - Skemman 31.8. loka.pdf · MA ritgerð Fjölskyldumeðferð Beiting...
87
MA ritgerð Fjölskyldumeðferð Beiting dáleiðslu í parameðferð út frá hugmyndafræði Miltons H. Erickson Starfendarannsókn Annetta A. Ingimundardóttir Leiðbeinandi: Dr. Freydís Jóna Freysteinsdóttir September 2015
Transcript of Annetta A. Ingimundardóttir - Skemman 31.8. loka.pdf · MA ritgerð Fjölskyldumeðferð Beiting...
MA ritgerð
Fjölskyldumeðferð
Beiting dáleiðslu í parameðferð út frá hugmyndafræði Miltons H. Erickson
Starfendarannsókn
Annetta A. Ingimundardóttir
Leiðbeinandi: Dr. Freydís Jóna Freysteinsdóttir September 2015
Beiting dáleiðslu í parameðferð út frá hugmyndafræði Miltons H. Erickson
Annetta A. Ingimundardóttir
151060-‐3159
Lokaverkefni til MA-‐gráðu í fjölskyldumeðferð
Leiðbeinandi: Dr. Freydís Jóna Freysteinsdóttir
Félagsráðgjafardeild
Félagsvísindasvið Háskóla Íslands
September, 2015
Beiting dáleiðslu í parameðferð út frá hugmyndafræði Miltons H.
Erickson
Ritgerð þessi er lokaverkefni til MA gráðu í fjölskyldumeðferð og er óheimilt að afrita ritgerðina á nokkurn hátt nema með leyfi rétthafa. © Annetta A. Ingimundardóttir 2015 Prentun: Háskólaprent Reykjavík, Ísland, 2015
3
Útdráttur
Víða um heim hefur áhugi aukist hjá meðferðaraðilum og almenningi á dáleiðslu í kjölfar
rannsókna og umræðna sem sýna vaxandi árangur sem náðst hefur með klínískri
dáleiðslu. Dáleiðsla hefur nýst vel sem aðferð í meðferð við lausn á ýmsum
vandamálum, bæði sálrænum og sállíkamlegum. Markmiðið með þessari
starfendarannsókn er að sýna hvernig rannsakandi upplifir að beita dáleiðslu í
parameðferð út frá hugmyndafræði Miltons H. Erickson með pörum sem eiga í
samskiptavanda. Einnig skoðaði ransakandi sína eigin upplifun af því að tileinka sér
dáleiðslu sem nýja aðferð í parameðferð. Rannsóknin byggist á ígrundun og sjálfsrýni í
rannsóknargögn út frá fræðiramma. Meðal annars var skoðað hvernig ómeðvitaður
dáleiðandi dans fór á stað í samskiptum milli einstaklinganna í parasamböndunum, dans
sem getur verið jákvæður eða neikvæður, allt eftir í hvaða samhengi dansinn myndast.
Þrjú pör tóku þátt í rannsókninni og mætti hvert par í fimm meðferðarviðtöl þar sem
dáleiðsla var hluti af meðferðinni. Öll viðtölin voru tekin upp á myndband, auk þess sem
rannsakandinn hélt dagbók um rannsóknina. Meðferðin reyndist fyrst og fremst snúast
um þrjú meginþemu, tengsl, dáleiðslu og ábyrgð. Í niðurstöðum rannsóknarinnar er gerð
grein fyrir því lærdómsferli sem rannsakandi upplifði við að tileinka sér dáleiðsluaðferð
Erickson. Niðurstöður rannsóknarinnar veita rannsakandanum og mögulega öðrum
þeim sem kynna sér rannsóknina, mikilvæga innsýn í þessa aðferð sem þátt í
parameðferð. Einnig kom fram í eftirfylgni í niðurstöðum rannsóknarinnar að öll pörin
þrjú virtust hafa fengið lausn á samskiptavanda sínum og upplifðu dáleiðsluna sem
jákvæðan og mikilvægan þátt í meðferðinni.
Lykilorð: Milton H. Erickson, dáleiðsla, parameðferð, sefjanir, dáleiðandi dans para.
4
Abstract
Widely abroad there has been increased interest in hypnosis and studies have been
conducted, showing increased success in the use of clinical hypnosis. The interest on the
matter has been expanding amongst therapists and the public. Hypnosis has shown to
be a successful method as a solution to various problems, both emotional and
psychosomatic. The purpose of this action research is to show how the researcher
experiences the use of hypnosis in couples therapy, using the methods of Milton H.
Erickson on the matter of couples with communication problems. The researcher also
looked at her own experience in the process of using hypnosis as a new method in
couples therapy. The research is based on meditative perspective and introspection, but
was conducted in an academic framework. Among other things it was examined how
unconscious hypnotic dance began between the couples, dance that can be positive or
negative, depending on in which context the dance began. Three couples participated in
the study. Each of the couples attended five treatment interviews where hypnosis was
part of the treatment. The interviews were all videotaped and the researcher held a
diary while working on the study. The therapy came to be aimed at three main themes:
relations, hypnosis and responsibility. The conclusion of the research exhibits the
learning process which the researcher experienced, by implementing the hypnosis
method of Erickson in the interviews. These conclusions give the researcher, and
possibly others who read this text, an important insight into this method as a part of
couples therapy. In follow up interviews with the couples, the results showed that all of
the couples who participated seemed to acquire a solution to their communication
problems and experienced the hypnosis as a positive and important part of therapy.
Kewords: Milton H. Erickson, hypnosis, couples therapy, hypnotic suggestions, couples
hypnotic dance.
5
Formáli
Starfendarannsóknin Beiting dáleiðslu í parameðferð út frá hugmyndafræði Miltons H.
Erikson er lokaritgerð í 30 ECT eininga meistaranámi í fjölskyldumeðferð við
Félagsráðgjafardeild Háskóla Íslands. Ég hef starfað sem iðjuþjálfi í rúmlega 25 ár, lengst
af í tengslum við geðdeildir. Undanfarin ár hefur áhugi minn á dáleiðslu sem
meðferðarformi aukist og hef ég sótt ráðstefnur og námskeið hérlendis og erlendis um
dáleiðslu og nýtt mér þá þekkingu sem ég hef öðlast á þessu sviði í starfi mínu. Mér
fannnst því spennandi að leiða saman áhuga minn á dáleiðslu og fjölskyldumeðferð í
þessari MA-‐ritgerð. Leiðbeinandi var doktor Freydís Jóna Freysteinsdóttir og á hún
sérlegar þakkir skildar fyrir þolinmæði, stuðning og uppbyggilega leiðsögn á því tímabili
sem rannsóknin og ritgerðarskrifin stóðu yfir.
Pörunum sem tóku þátt í rannsókninni þakka ég sérstaklega fyrir samstarfið og
traustið sem þau sýndu mér með þátttöku sinni. Þessi starfendarannsókn hefði ekki
orðið til án þeirra.
Ég vil einnig þakka fjölskyldu minni og vinum fyrir stuðninginn, hvatningu og trú á
mig í gegnum allt vinnsluferlið.
7
Efnisyfirlit
Útdráttur ..................................................................................................................... 3 Abstract ...................................................................................................................... 4 Formáli ........................................................................................................................ 5 Efnisyfirlit .................................................................................................................... 7 1 Inngangur ............................................................................................................... 9
1.1 Bakgrunnur rannsakanda og rannsóknar ................................................................ 9 1.2 Hvað er dáleiðsla ................................................................................................... 10 1.3 Markmið rannsóknar ............................................................................................. 11
2 Fræðileg umfjöllun ................................................................................................. 13
2.1 Um dáleiðslumeðferð ............................................................................................ 13
2.1.1 Milton H. Erickson .......................................................................................... 17 2.1.2 Um dáleiðsluaðferð Ericksons ........................................................................ 20 2.1.3 Tungumál Ericksons-‐dáleiðslunnar ................................................................. 23 2.1.4 Dáleiðsluferlið ................................................................................................ 25
2.2 Parameðferð ......................................................................................................... 26
2.2.1 Lífsskeið .......................................................................................................... 28 2.2.2 Dáleiðsludans parsins ..................................................................................... 28
2.3 Dáleiðsla að hætti Ericksons í parameðferð .......................................................... 30
2.3.1 Rannsóknir á dáleiðslumeðferð ...................................................................... 33
2.4 Hlutverk þerapistans sem notar aðferð Ericksons ................................................ 34 2.5 Markmið og rannsóknarspurning .......................................................................... 37
3 Aðferð ................................................................................................................... 39
3.1 Framkvæmd rannsóknar ....................................................................................... 40
3.1.1 Mælitæki ........................................................................................................ 41
3.2 Þátttakendur ......................................................................................................... 42 3.3 Siðferðileg álitamál ................................................................................................ 43 3.4 Úrvinnsla gagna ..................................................................................................... 44
4 Niðurstöður ........................................................................................................... 47
4.1 Tengsl .................................................................................................................... 47
4.1.1 Vandamálið .................................................................................................... 50 4.1.2 Nánd ............................................................................................................... 52
8
4.1.3 Mörk ............................................................................................................... 55
4.2 Dáleiðsla ................................................................................................................ 56
4.2.1 Sögur .............................................................................................................. 62 4.2.2 Sveigjanleiki .................................................................................................... 63 4.2.3 Framtíðin ........................................................................................................ 64
4.3 Ábyrgð ................................................................................................................... 65
4.3.1 Að vera fullorðinn ........................................................................................... 66 4.3.2 Verkefni .......................................................................................................... 67
4.4 Eftirfylgd ................................................................................................................ 68
5 Umræða ................................................................................................................. 71
5.1 Hvað hef ég lært af rannsókninni .......................................................................... 76
Heimildaskrá .............................................................................................................. 79 Viðauki 1 .................................................................................................................... 83 Viðauki 2 .................................................................................................................... 84 Viðauki 3 .................................................................................................................... 85
9
1 Inngangur Víða um heim hefur áhugi aukist hjá meðferðaraðilum og almenningi á dáleiðslu, í
kjölfar rannsókna sem sýna vaxandi árangur sem náðst hefur við klíníska dáleiðslu.
Dáleiðsla hefur nýst vel sem aðferð í meðferð við lausn á ýmsum vandamálum, bæði
sálrænum og sállíkamlegum. Í flestum tilfellum er dáleiðsla skilgreind sem
skammtímameðferð þar sem lausn fæst á vandamálum við 5 til 10 meðferðartíma
(Simpkins og Simpkins, 2008).
Dáleiðsla hefur verið á áhugasviði og starfsvettvangi rannsakandans sem hefur
stundað einstaklingsmeðferð í nokkur ár þar sem hann hefur meðal annars notað
dáleiðslu. Reynslan hefur sýnt rannsakanda að eftir meðferð þar sem dáleiðslu hefur
verirð beitt hafa bjargráð einstaklingsins við lausnir á verkefnum daglegs lífs aukist. Auk
þess hafa orðið minni árekstrar í samskiptum við aðra fjölskyldumeðlimi að sögn
dáþega.
Mikilvægi þessarar rannsóknar er tvíþætt. Í fyrsta lagi er mikilvægt fyrir mig,
rannsakandann, að ná að setja mig vel inn í þá meðferð sem er til umfjöllunar og sjá og
meta hvernig mér hefur tekist að beita henni. Í öðru lagi tel ég að þessi rannsókn hafi
samfélagslegt og hagnýtt gildi, fjölskyldan er hornsteinn samfélagsins og mikilvægt að
meta þau verkfæri sem tiltæk eru til að leita lausna á vandamálum í parasamböndum.
Með því að rýna í hvernig til tókst hjá mér að beita dáleiðslu getur skapast grunnur sem
aðrir fagaðilar geta nýtt sér þegar þeir taka afstöðu til þessarar meðferðaraðferðar.
1.1 Bakgrunnur rannsakanda og rannsóknar
Ég, rannsakandinn, hef starfað með fólki með geðræn vandamál á bráðamótökudeild í
Kaupmannahöfn og á Geðsviði Landspítala sem iðjuþjálfi í samtals 25 ár. Á árunum 1992
til 1993 lærði ég dáleiðslu hjá Jakobi V. Jónassyni geðlækni á námskeiði sem hann hélt
fyrir starfsfólk Landspítala. Í starfi mínu gáfust fá tækifæri til að nota dáleiðslu í
meðferðarvinnu. Faglegt mat mitt og viðhorf á vinnustað voru að skjólstæðingshópurinn
sem sótti sér meðferð í geðrænni iðjuþjálfun væri of veikur til að hægt væri að nýta
þetta úrræði sem eina af meðferðarleiðunum. En dáleiðslan átti hug minn allan og því
sótti ég námskeið hjá Michael D. Yapko sálfræðingi og fjölskyldumeðferðarþerapista árið
2002 sem haldið var á vegum Dáleiðslufélags Íslands. Á dáleiðsluráðstefnu á vegum
10
Milton H. Erickson Foundation sem ég sótti í Phoenix árið 2007 skildi ég enn betur
mikilvægi þess að fjölskyldan væri einnig í meðferð þegar einstaklingur sem veikst hefur
á geði fengi viðeigandi meðferð og sumir af fyrirlesurum virtust hafa færni í að dáleiða
heilu fjölskyldurnar. Á árunum 2011 til 2013 lærði ég fjölskyldumeðferð sem kennd var á
vegum Endurmenntunar HÍ og Félagsráðgjafadeildar Háskóla Íslands. Þegar kom að vali
á meistararitgerð langaði mig að geta sameinað þá þekkingu sem ég hafði öðlast við
nám í fjölskyldumeðferð og þá þekkingu sem ég hafði þá þegar á dáleiðslu. Til að skerpa
á færni minni í dáleiðslufræðum sótti ég enn eitt námskeiðið hjá Michael D. Yapko sem
haldið var á Íslandi í samstarfi Endurmenntunar HÍ og Dáleiðslufélags Íslands árið 2013.
Rannsóknarefnið fór að þróast í þá átt að ég vildi ná að samtvinna parameðferð og
dáleiðslu. Á fundi með leiðbeinanda mínum, Dr. Freydísi Jónu Freysteinsdóttur, var
ákveðið að sú rannsóknaraðferð sem hentaði mér best í þessari rannsókn væri
starfendarannsókn (e. action research) þar sem ég myndi skoða aðferðir og nálgun mína
í parameðferð út frá hugmyndafræði Miltons H. Erickson.
1.2 Hvað er dáleiðsla
Dáleiðsla er skilgreind sem ástand sem dáþegi (sá dáleiddi) upplifir í samskiptum við
dáleiðarann. Þessi samskipti eru samsett þannig að þau höfða til sálfélagslegs samhengis
og eru bein eða óbein blanda af einum eða öllum upplifunum hjá þeim sem er
dáleiddur. Þessar upplifanir geta verið breyting á 1) skynjun, 2) athygli og vitund, 3)
breyting á upplifun innri styrkleika, 4) upplifun af aðgreiningu. Dáþegi bregst við því sem
gefið er í skyn af dáleiðara (Hörður Þorgilsson, 1993; Zeig, 2014). Í dáleiðsluástandinu
geta viðbrögð dáþega verið upplifun af líkamlegum og skynjunarlegum breytingum.
Aðrir geta einnig séð þessi viðbrögð dáþegans sem eru eftirfarandi: 1) hægar og stífar
líkamshreyfingar, 2) vöðvaslökun, 3) bókstaflegur skilningur á mæltu máli, 4) minnisleysi
(e. amnesia), 5) tilfinningaleysi (e. anesthesia) í útlimum, 6) táramyndun, 7) lækkaður
blóðþrýstingur og breyting á tíðni öndunar, 8) óraunverulegur skilningur á tíma eða
tímabrenglun (e. time distortion) (Yapko, 2012). Innan dáleiðslunnar eru notuð ákveðin
orð og hugtök um líffræðilegar og sálfræðilegar breytingar hjá dáþega. Gert verður
jafnóðum grein fyrir þeim þar sem þau koma fyrir í textanum. Dáleiðsluinnleiðing (e.
hypnotic induction) er gerð af dáleiðara þegar ferlið í dáleiðslunni hefst.
11
1.3 Markmið rannsóknar
Markmiðið með þessari starfendarannsókn var að ég skoðaði eigin vinnubrögð sem
paraþerapisti með það fyrir augum að ná aukinni færni í að beita dáleiðsluaðferð
Miltons H. Erickson. Ég hafði af því áhyggjur að færni mín í að sjá dáleiðsluviðbrögð para
í viðtölum væri ekki nægileg og að ég gæti því ekki nýtt þessi viðbrögð þeirra markvist í
meðferðartímanum í formi endurgjafar. Ég hafði mikla löngun til að ná sem fagmaður
góðum tökum á aðferðum Ericksons í parameðferð. Í þessari starfendarannsókn gafst
mér tækifæri til að rýna í hvernig ég nota aðferðir Ericksons og jafnframt að skoða
þroskaferli mitt sem fagmanns á því tímabili sem rannsóknin stóð yfir. Mín persónulegu
gildi og viðhorf byggjast á því að ég tel að innra með fólki búi meiri styrkleiki en það nær
að nýta dags daglega og hef ég ávallt haft þá trú að á einhvern hátt sé hægt að virkja
þennan styrkleika hvers og eins. Aðstæður í lífi fólks geta verið þannig að sá styrkleiki og
sú færni sem býr innra með því nær ekki að verða virk þegar leitað er lausna á
vandamálum sem geta komið í daglegu lífi. Ég taldi þessi persónulegu gildi mín og
afstöðu vera í samræmi við viðhorf Miltons H. Erickson til fólks og var það ein helsta
ástæðan fyrir því að ég valdi aðferðir hans sem fræðiramma. Rannsóknarspurningarnar
voru: Hver er upplifun rannsakanda af að nota dáleiðslu í viðtölum við pör í
samskiptavanda? Hvernig upplifir rannsakandi ferlið til að tileinka sér nýja aðferð í
parameðferð? Rannsóknaraðferðin byggði á ígrundun og sjálfsrýni á rannsóknargögnum
út frá fræðiramma Miltons H. Erickson. Rannsakandi fór af stað með þá starfskenningu
að virðing, trúnaður og traust á milli þerapista og skjólstæðinga væri lykillinn að
árangursríkri meðferð.
12
13
2 Fræðileg umfjöllun Í þessum kafla geri ég grein fyrir sögu og þróun dáleiðslumeðferðar. Einnig mun ég fjalla
um lífssögu Miltons H. Erickson (1901–1980) sem hafði mótandi áhrif á allt hans starf
sem fræðimanns og þerapista. Gerð er grein fyrir kenningum Ericksons og hvernig
tungumál dáleiðslu og dáleiðsluferlið sem grundavallast á aðferðum hans er byggt upp.
Farið er yfir hvernig svokallaður „dáleiðandi dans parsins“ myndast og hvernig dáleiðsla í
anda Ericksons hefur verið notuð í parameðferð. Hlutverki þerapistans í dáleiðslunni er
einnig gerð skil.
Grunnviðhorf Ericksons til fólks var einn af hornsteinum í aðferðum hans í
dáleiðslu. Hann leit svo á að fólk væri í eðli sínu sveigjanlegt, byggi yfir innri styrkleika
sem hann hafði trú á að hægt væri að leysa úr læðingi við dáleiðslu. Hann leit svo á að
fólk gæti brugðist við alls konar hvötum í umhverfi þess á mismunandi hátt, allt eftir því
hvernig lífsaðstæður þess hefðu verið. Um markmið meðferðar sagði hann: „Ég tel að
meðferð sé fyrst og fremst leið til að fá fólk til að geta lifað á fullnægjandi hátt í þeim
raunveruleika sem lífið býður upp á. “ (Haley, 1985, bls. 8). Hann hafði þá trú að
undirvitundin (e. unconscious mind) væri geymsla fyrir lærdóm og reynslu á öllum
æviskeiðum mannsins. Þessi lærdómur undirvitundarinnar væri til taks til að verða
virkjaður við réttar aðstæður, í því umfangi og með þeim hætti sem manneskjan réði við
hverju sinni. Þannig nýttist þessi lærdómur undirvitundarinnar við að leysa vandamál
sem eru ríkjandi á því lífskeiði sem manneskjan er stödd á á hverjum tíma, vandamál
sem hafa hindrað manneskjuna í að njóta þeirra lífsgæða sem lífið býður upp á. Seinni
tíma rannsóknir hafa sýnt að í heilanum er að finna munstur af taugarafbylgjum sem
tengjast mörgum taugamótum. Undirvitundin virðist geta tengt saman flóknar
upplýsingar án meðvitaðrar hugsunar. Meðvituð hugsun (e. conscious mind) er það
vakandi ástand sem hefur með ákvarðanir og mat að gera í daglegu lífi. Meðvituð
hugsun er línulegt ferli og fylgir rökum. Meðvituð hugsun ræður eingöngu yfir vissu
magni af upplýsingum í einu (Kershaw, 1992, Yapko, 2001).
2.1 Um dáleiðslumeðferð
Í aldir hefur fólk notað dáleiðslu, sefjanir á sjálft sig og aðra, til þess ýmist að tala sig upp
eða niður. Sefjanir (e. hypnotic suggestion) eru skilgreindar sem orð og setningar sem
14
gefnar eru af dáleiðanda og dáþegi er tilbúinn til að samþykkja og fylgja eftir því sem
sagt er og þannig gera hugmyndina að sinni (Yapko, 2012).
Dáleiðsla á sér langa sögu þar sem sefjanir voru notaðar við lækningar, allt frá
tímun samfélaga í fornöld. Það er ekki fyrr en á 18. öld með austurríska lækninum Franz
Anton Mesmer (1734–1815) sem kaflaskil urðu í notkun dáleiðslu í meðferð við
sjúkdómum og hin eiginlega saga dáleiðslunnar hefst. Mesmer hafði tekið eftir því að ef
hann notaði snertingu við að mynda tengsl við sjúklinga hafði það veruleg áhrif til
batnaðar á einkenni sjúklingsins. Samhliða því þróaði hann aðferð sem miðaði að því að
fjarlægja sjúkdómseinkennin, hvort sem einkennin voru af líkamlegum eða sálrænum
toga, með því að drekka vökva sem meðal annars innhélt járn. Hann færði að því loknu
segla yfir líkama sjúklingsins og taldi að það hefði áhrif á líkamsvessa sem voru í
ójafnvægi. Samhliða þessu talaði hann við sjúklingana og snerti þá. Aðferðina kallaði
hann „dýrslega segulmögnun“ (e. animal magnetism). Mesmer var sannfærður um
árangur meðferðar sinnar og ferðaðist um Evrópu og kenndi hana mörgum. Honum
mætti mikil andúð í vísindaheimi þess tíma og gagnrýni á aðferð hans hlóðst upp.
Gagnrýnin fól meðal annars í sér að ekki voru í mannslíkamanum neinir vessar sem
segull gæti haft áhrif á. Ályktað var að breytingarnar sem urðu hjá sjúklingunum stöfuðu
af hópsefjunum (Pintar, 2010). Þrátt fyrir þessar niðurstöður átti Mesmer og hans
aðferðir sem kölluðust „mesmerismi“ sína fylgjendur, bæði í Englandi og
Bandaríkjunum, og héldu þessir fylgjendur áfram að þróa aðferðir hans. Á 19. öld kom
kaþólskur prestur að nafni Jose-‐Custodio de Faria með mikilvæga gagnrýni á aðferðir
Mesmers. Hann sagði að það sem gerðist hjá fólki sem aðferðir Mesmers væru notaðar
á væri algjörlega sálrænt, og byggðist á vilja, væntingum og trú móttakandans á
breytingar. Virkni meðferðarinnar byggðist fyrst og fremst á því hversu móttækilegt fólk
væri fyrir sálrænum áhrifum en ekki neinum segulmögnuðum líkamsvessum eða
áhrifamætti þess sem stýrði meðferðinni. Hann var einn af þeim fyrstu sem tók eftir
hlutverki sefjanna í meðferð sjúklinga. Hann hafði tekið eftir því að beinar sefjanir höfðu
áhrif á fólk, hvort sem það var í leiðslu (e. trance) eða ekki (Pintar, 2010). Leiðsla er
skilgreind sem náttúrulegt ástand. Þegar fólk er í leiðslu er það með fulla stjórn á sér, er
opnara fyrir innri jafnt sem ytri skynjunum en venjulega, en er minna upptekið af
meðvituðum hugsunum og daglegum viðfangsefnum. Fólk í þessu ástandi á auðveldara
með að læra að fara nýjar leiðir og er opnara fyrir breytingum (Rosen, 1982).
15
Árið 1843 nefndi skoskur skurðlæknir, James Braid að nafni, aðferðina dáleiðslu
(e. hypnosis) sem leiddi til leiðsluástands og er sá orðaforði sem hann innleiddi í
dáleiðslu enn í notkun (Pintar, 2010). Braid hafnaði algjörlega kenningum Mesmers um
hina dýrslegu segulmögnun. Hann lagði áherslu á að hið sálræna ástand sem myndaðist í
dáleiðsluinnleiðingunni væri mikilvægt og að dáleiðslan væri ferli þar sem möguleikar
mynduðust til að vinna gegn einkennum líkamlegra kvilla. Hann skilgreindi einnig
mismunandi stig dáleiðslunnar sem hann hafði tekið eftir að skjólstæðingar sínir færu í.
Stigin sem hann skilgeindi eru 1) deyfð (e. torpor), 2) djástjarfi (e. catalepsy) og 3)
deyfing (e. anesthenia). Hæfileikar hins dáleidda frekar en færni dáleiðarans væri það
sem skipti sköpum um árangur dáleiðslunnar. Miklar umræður voru á þessum tíma um
eðli dáleiðslunnar, hvort að dáleiðslan væri af andlegum toga eða væri ímynduð virkni. Á
þessum tíma var dáleiðsla mest notuð í skurðaðgerðum en þetta var fyrir tilkomu
deyfilyfja og svæfingar (Pintar, 2010).
Í upphafi 20. aldar voru tveir franskir skólar á öndverðum meiði um kenningar
dáleiðslunnar. Annar skólinn var Salpetriére þar sem Jean-‐Martin Charcot (1825–1893)
var í forsvari og taldi hann að dáleiðslan byggðist á að hinn dáleiddi væri í sjúklegu
ástandi sem líktist móðursýki. Hinn skólinn var Nancy þar sem aðalkennismiðurinn var
Hippolyte Bernheim (1840–1919) sem taldi að dáleiðsla væri ekki tengd móðursýki og
að sefjanir væru ekki sjúklegar. Fylgjendur Nancy-‐skólans trúðu því að hægt væri að
dáleiða alla. Seinna komst Pierre Janet (1859–1947), sem fylgdi Salpetriére-‐skólanum að
málum, að þeirri niðurstöðu að hægt væri að kalla fram ýmis viðbrögð með sefjunum í
sjálfri dáleiðslunni. Hann færði sig þó með tímanum í átt að kenningum Nancy-‐skólans
sem fólu í sér að hægt væri að dáleiða allar manneskjur sem heilbrigðar væru á geði
(Pintar, 2010).
Lítil þróun var í kenningum um dáleiðslu fram yfir aldamótin síðustu. Sigmund
Freud (1856–1939) viðhélt því viðhorfi sem var ríkjandi víða að dáleiðsla væri ekki til
sem slík. Hann nýtti sér engu að síður í viðtalsmeðferð sinni ýmislegt úr dáleiðsluaðferð
mesmeristanna, svo sem snertingu, tengslamyndun, sefjanir og geðhreinsun (e.
catharsis). Freud kallaði aðferðina að umbreyta minningum sem byggðust á áföllum (e.
traumatic experience) geðhreinsun þar sem markmiðið var að áfallaminningarnar hættu
að valda skaða í hegðun og tilfinningum viðkomandi einstaklings (Pintar, 2010). Segja
16
má að Freud hafi í stað beinnar dáleiðslu beitt óbeinni dáleiðslu, án þess þó að
dáþeganum væri gefin skýr skilaboð um að nú hæfist dáleiðslan (Haley, 1973).
Sviðsdáleiðsla, þar sem dáleiðsla var skemmtun, naut nokkurra vinsælda hjá
almenningi frá lokum 19. aldar, bæði í Evrópu og í Bandaríkjunum, en það var ekki fyrr
en á 20. öld sem vísindarannsóknir á dáleiðslu hófust að nýju. Tveir vísindamenn vöktu
mikla athygli á þessum tíma (Pintar, 2010). Clark Hull (1884–1952) var þekktastur fyrir
að hanna mælitæki sem mældi viðbrögð við sefjunum. Hann framkvæmdi rannsóknir
sínar á dáleiðslu í tilraunastofum. Hinn var Ernest R. Hilgard (1904–2001) sem taldi að í
dáleiðslunni ætti sér stað hugrof eða aðgreining (e. dissociation) í heilanum milli
meðvitundar og undirvitundar, á líkamsskynjun og hugsun. Hann taldi að þetta ástand
hugrofs gæti verið umvafið minnisleysi (e. posthypnotic/amnesia) í vökuástandi.
Minnisleysi í dáleiðslu geti skjólstæðingar upplifað eftir að dáleiðslu lýkur. Dáþegi geti
þó munað eftir því sem fram fór í dáleiðslunni ef hann ásetji sér það (Hörður Þorgilsson,
1993). Hilgard hélt því einnig fram að slíkt hugrof gerðist reglulega í daglegu lífi fólks, án
þess að það gerði sér grein fyrir því að það væri í leiðsluástandi. Nefndi hann sem dæmi
það þegar fólk keyrir beint heim þó svo að það hafi meðvitað ætlað sér að koma við í
verslun á leiðinni heim (Yapko, 2012).
Hinn áðurnefndi geðlæknir og sálfræðingur Milton H. Erickson var einn þekktasti
og virtasti fræðimaður á sviði dáleiðslunnar á 20. öld. Hann þróaði nálgun í dáleiðslu
sem um leið var skapandi og sveigjanleg. Þessi nálgun Ericksons var umdeild en hafði
áhrif á óteljandi fræðimenn og gerir það enn í dag. Við hann eru kenndar kenningar um
óbeina dáleiðslu, þó svo að hann hafi einnig nýtt sér aðferðir hefðbundinnar dáleiðslu.
Hefðbundin dáleiðsla einkennist af að gefnar eru beinar sefjanir (e. direct suggestion).
Þá er beðið um ákveðin og skýr bein viðbrögð frá dáþega eftir að honum er sagt til hvers
er ætlast af honum. Í óbeinni dáleiðslu eru óbeinar sefjanir (e. indirect suggestion)
notaðar. Þerapistinn segir ekki skýrum orðum hvað dáþegi er beðinn um að gera, hann
gefur dáþega möguleika á eigin túlkun og viðbrögðum. Erickson fór frá því að nota
tilbúin handrit með sefjunum yfir í að sérsníða hverja dáleiðslu í samtalsformi við hvern
skjólstæðing þar sem hann studdist við þær aðstæður, umhverfi og efni sem
skjólstæðingurinn færði honum til að mæta þörfum skjólstæðingsins sem best. Þessi
aðferð hefur verið kölluð nýting (e. utilization) og er ein af þekktustu aðferðum
Ericksons (Yapko, 2012).
17
Um 1960 hófst það sem kallað hefur verið gullaldartími dáleiðslunnar og fjöldi og
umfang rannsókna jókst. Margar aðferðir við dáleiðslu hafa verið rannsakaðar og
þróaðar áfram frá þessum tíma. Þær aðferðir sem þarna voru þróaðar byggjast hver og
ein á ákveðinni stefnu eða lífssýn (e. philosophy of life) sem segir til um eðli samskipta
dáleiðara og dáleiðsluþega (Ólöf Unnur Sigurðardóttir, 2006). Má þar helst nefna innan
vitrænna taugavísinda dáleiðslunnar Ernest Rossi (1933–) sem var einn af nemum
Ericksons. Rossi hefur verið brautriðjandi í skrifum og rannsóknum á tengslum líkama og
hugar í dáleiðslu (Yapko, 2012).
Þar sem þessi starfendarannsókn byggist á aðferðum Ericksons er mikilvægt að
beina aðeins sjónum að lífssögu hans sem veitir aukinn skilning á þeirri færni sem
Erickson þróaði með sér og nýtti í meðferðarstarfi sínu.
2.1.1 Milton H. Erickson
Milton H. Erickson fæddist í óbyggðum Silver Canyon í Nevada árið 1901 þar sem faðir
hans vann við námugröft allt þar til náman var upp urin og henni lokað. Þá flutti
fjölskyldan til Wisconsin þar sem foreldrar hans ráku kúabú og voru einnig með hænur. Í
heimildarmyndbandinu Wizard of the Desert (Cimiluca og Vesely, 2013) er farið yfir
lífsskeið Ericksons og er stuðst mest við þá heimild í þessum kafla. Á unga aldri var ljóst
að Erickson var örðuvísi en aðrir, þó svo að hann hafi aldrei fengið skýrar upplýsingar um
það sjálfur. Hann var litblindur og var það ástæðan fyrir því að sem fullorðinn maður
gekk hann yfirleit í fjólubláum fatnaði sem var litur sem hann greindi vel frá öðrum
litum. Einnig átti hann í erfiðleikum með heyrn. Hann tók sjálfur eftir því að skynjun hans
var öðruvísi en annarra í kringum hann. Þegar að skólagöngu kom átti hann í erfiðleikum
með nám því hann var haldinn því sem í dag er kallað lesblinda (e. dyslexia). Hann segir
sjálfur hafa komist yfir lesblinduna eftir að kennari hans benti honum á að hann gæti
reynt að sjá fyrir sér bókstafina út frá myndum, til dæmis bókstafina h og n út frá
formum hests. Hann lýsir þeirri uppgötvun eins og að hann hafi séð blindandi leyftursýn
og öðlast innsæi og þekkingu djúpt innra með sér á því hvernig bókstafirnir röðuðust
saman. Sem ungur maður hafði hann meiri áhuga á að lesa en stunda bústörf. Hann var
sílesandi og las meira að segja orðabækur spjaldanna á milli (Cimiluca og Vesely, 2013).
Þegar Erickson var 17 ára fékk hann lömunarveiki (e. polio) og var vart hugað líf.
Kallaðir voru til læknar til að meta ástand hans. Læknarnir skoðuðu hann gaumgæfilega
18
og fóru fram fyrir herbergisdyrnar til að færa móður hans sjúkdómsgreininguna. Tjáðu
þeir henni að hann myndi ekki lifa af nóttina. Erickson heyrði þetta og varð mjög reiður
innra með sér yfir því að læknarnir teldu að hann væri að deyja og að þeir skyldu leyfa
sér að segja móður hans það. Hann ákvað að sýna þessum læknum að hann myndi lifa.
Næsta morgunn var hann enn lifandi og gat beðið fjölskyldu sína að færa til spegil sem
stóð á kommóðu í herberginu þannig að hann sæi sólina rísa upp á morgnana. Það var
hans leið til að sýna læknunum að þeir höfðu rangt fyrir sér og að hann ætlaði að lifa.
Eftir þetta lá hann í dái í þrjá daga. Þegar hann kom til meðvitundar aftur var hann
lamaður og gat með naumindum blikkað augum og talaði með miklum erfiðleikum en
hugurinn var virkur. Hann ákvað að halda huganum virkum og fylgdist gaumgæfilega
með atferli fólksins í kringum sig og tók eftir hlutum sem aðrir tóku ekki eftir. Hann veitti
því athygli að ekki var alltaf samræmi í því sem fólk sagði með orðum og hvernig
líkaminn tjáði sig. Hann lærði að þekkja fótatak hvers og eins fjölskyldumeðlims og í
hvernig skapi viðkomandi var, allt eftir fótatakinu (Cimiluca og Vesely, 2013).
Svo var það einn daginn að fjölskyldan kom honum fyrir í ruggustól, reyndar var
hann bundinn við stólinn svo hann dytti ekki fram fyrir sig. Honum var svo komið fyrir í
miðju herberginu þannig að hann sæi út um gluggann. Erickson hugsaði um hve mikið
hann langaði til að vera nær glugganum til að sjá betur út, en gat ekki kallað á hjálp til að
láta færa sig nær glugganum. Hann lokaði augunum og fór í huganum til baka í
minningarnar frá þeim tíma sem hann var úti að leika sér og var að klifra í trénu fyrir
utan gluggann. Hann dvaldi í þessum minningunum í dágóða stund. Þegar hann opnaði
aftur augun hafði hann færst að glugganum. Hann leit niður á hendurnar á sér og sá að
þær voru rauðar og þrútnar. Hann fór að velta því fyrir sér hvernig þetta hafði getað
gerst. Hann ályktaði að við það að muna eða ímynda sér hvernig hann hreyfði sig á
sínum tíma gæti hann framkallað aukið blóðstreymi til útlima og haft áhrif á minni vöðva
til að mynda hreyfingu. Í hönd fór tími þar sem hann þjálfaði sig markvist í þessari
aðferð við að ná líkamlegri heilsu aftur (Cimiluca og Vesely, 2013) .
Erickson notaði hvert tækifæri til að öðlast meiri skilning á hvernig fólk og dýr
höguðu sér. Eftir að hann fór að geta gengið við hækjur ákvað hann að eyða sumri í að
sigla niður Mississipi-‐fljótið á kanó. Þar sem Erickson var alla tíð stoltur bað hann ekki
beinum orðum um aðstoð við að komast í land eða hjálp við að færa bátinn til. Hann
þróaði með sér aðferð við að tala við fólk á óbeinan hátt þannig að fólkið bauðst til að
19
hjálpa honum. Eftir þessa sumarferð kom hann til baka heim án hækjanna (Cimiluca og
Vesely, 2013).
Erickson var tvígiftur. Hann skildi við fyrri eiginkonu sína eftir að námi hans lauk
en með henni átti hann þrjú börn, tvo drengi og eina stúlku, . Í tvö ár var hann einn með
börnin og átti í litlum og erfiðum samskiptum við fyrri eiginkonu sína. Hann kynntist
eftirlifandi eiginkonu sinni, Elizabeth More, sem var félagsráðgjafi á sama spítala og
hann vann á. Hún gekk börnum hans frá fyrra hjónabandi í móðurstað og saman
eignuðust þau tvo drengi og þrjár stúlkur (Cimiluca og Vesely, 2013).
Hann fór í nám í læknisfræði við háskólann í Wisconsin. Þar kynnist hann
aðferðum hefðbundinnar dáleiðslu hjá Clark Hull sem notaði fyrirfram skrifuð handrit
við dáleiðslu. Erickson var engan veginn sammála þessum beinu aðferðum Dr. Hulls við
dáleiðslu og hóf sjálfstæðan feril þar sem hann fór að þróa áfram óbeina dáleiðslu.
Vinna Ericksons einkenndist af mikilli rannsóknarvinnu og löngum vinnudögum. Hann
var einn af brautryðjendum í að meðhöndla alla fjölskylduna þegar einn af meðlimum
fjölskyldunnar veiktist. Hann leit svo á að allir í fjölskyldu þess sem hafði einkennin væru
ein heild. Meðferð hans einkenndist af kerfiskenningum (e. system theory), kenningum
byggðum á djúpsálarfræði og samskipta-‐ og samtalskenningum. Hann lagði áherslu á að
hann væri að vinna með fólki, ekki skjólstæðingum eða sjúklingum (The Milton H.
Erickson Foundation, 2003). Erickson leit ekki á vandamál fólks sem sjúkdóm heldur
horfði á einkennin sem vandamál fólks kölluðu fram, sem samskiptavandamál. Haft er
eftir honum: „Þau einkenni sem vandamálin valda eiga rætur sínar að rekja til
samsetninga af samskiptum” (Lankton og Matthews, 2010, bls. 216) og hann bætti við:
„Einkennin eru tákn eða vísbendingar um vandamál sem fólk er að kljást við í
persónulegu þroskaferli sínu. “ (Lankton og Matthews, 2010, bls. 216).
Starfsferli Ericksons má skipta niður í þrjú tímabil eftir því hvað hann fékkst við:
1) rannsóknir, 2) klínískar sállækningar (e. psychotherapia) 3) kennsla og ráðgjöf (eftir 1974) (Cimiluca og Vesely, 2013). Fagfólk kom frá öllum heimshornum til að læra af
honum. Erickson sjálfur var lítið fyrir það gefinn að greina og skilgreina þær aðferðir sem
hann notaði við klíníska vinnu. Engu að síður skrifaði hann margar bækur og
fræðigreinar, oftast þó með öðrum fræðimönnum. Margar þessara bóka eru í formi
viðtalsbóka. Margir af þeim fræðimönnum sem nutu kennslu og leiðsagnar hans hafa
síðar greint dáleiðsluaðferðir hans. Þessar aðferðir voru meðal annars greindar með því
20
að rýna í málnotkun hans og setningsuppbyggingu og ferli dáleiðslunnar. Einnig var rýnt
í viðhorf Ericksons til fólks og þá möguleika sem hann taldi fólk búa yfir innra með sér.
Þessir fræðimenn voru og eru undir sterkum áhrifum frá honum og þeim aðferðum sem
hann beytti við dáleiðslu. Má þar helst nefna fræðimennina Richard Bandler (1950–),
John Grinder (1940–), Jeffrey K. Zeig (1947–), Jay Haley (1923–2007), Cloé Madanes
(1945–), Michele Ritterman (1946–), Carol J. Kershaw, Bill O´Hanlon (1952–), Stephen
Gilligan (1954-‐) og Michael Yapko (The Milton H. Erickson Foundation, 2003; Zeig, 2014).
Milton E. Erickson lést árið 1980. Árið 1979 var stofnað The Milton H. Erickson
Foundation í Phoenix, Arizona honum til heiðurs. Þessi stofnun hefur helgað sig starfi og
þróun innan sállækninga (e. psychotherapy). Ráðstefnur eru haldnar reglulega á vegum
stofnunarinnar sem sóttar eru af fagfólki víðsvegar úr heiminum. Á þessum ráðstefnun
er einkum fjallað um dáleiðslu, parameðferð (e. couples therapy) og
skammtímameðferð (e. brief therapy).
2.1.2 Um dáleiðsluaðferð Ericksons
Aðferð Ericksons hefur verið kölluð stefnumiðuð (e. strategic) aðferð í þeirri merkingu
að þerapistinn tekur ábyrgð á að hafa bein áhrif á fólk við lausn á því vandamáli sem það
kemur með í meðferðartímann og er þannig virkur í meðferðarferlinu. Í
meðferðarferlinu er engin ein ákveðin nálgun eða fræðikenning sem meðferðarnálgunin
grundvallast á. Þerapistinn skipuleggur og tekur frumkvæði að nálgun sem hentar til að
leysa það vandamál sem skjólstæðingurinn kemur með. Markmiðið með meðferðinni er
ávalt að bæta líðan og lífsgæði skjólstæðingsins. Stefnumiðuð hugsun þerapistans er
lykillinn í þeirri aðferð og er sjálf dáleiðslan ferli samskipta á milli dáleiðara og dáþega
(Haley, 1973). Erickson lagði áherslu á að dáleiðsla biði upp á fleiri möguleika fyrir fólk til
að læra nýja færni sem nýttist við að leita lausna á þeim vandamálum sem var að hrjá
það. Fólk fengi tækifæri til að læra upp á nýtt að framkvæma og hugsa hluti öðruvísi en
það hafði upphaflega lært, þannig að hin ómeðvitaða vitneskja geti orðið meðvituð og
hjálpað til við að meðferðin skili árangri (Haley, 1973).
Í bókinni My voice will go with you lýsir Rosen (1982) nánari sýn Ericksons á
dáleiðslu og hvernig undirvitundin starfar. Öll reynsla sem fólk hefur viðað að sér frá
fæðingu er geymd í undirvitundinni. Sjálf dádýptin á dáleiðslunni er ekki aðalatriðið til
að nálgast þessa vitneskju. Erickson lagði sífellt minni áheyrslu á dýpt dáleiðslunnar hjá
21
dáþeganum í innleiðingu dáðleiðslunnar á seinni árum sínum. Talið var að því dýpri sem
dáleiðslan væri, því árangursríkari væri hún fyrir dáþegann. Erickson komst að þeirri
niðurstöðu að það þyrfti eingöngu létta leiðslu til þess að dáþegi næði að virkja innri
styrkleika sína við lausn á vandamáli (Zeig, 2014).
Í dáleiðslu er fólk opnara fyrir breytingum, tilbúnara til að skoða sjálft sig, læra og
sjá aðrar hliðar á minningum sínum. Til að nálgast minningar er notuð aldursbakrás (e.
age regression) en þá er athygli dáþega beint aftur í tímann, jafnvel að barnæsku sem
leið til að ná í gleymda styrkleika sem geta nýst við lausn á vandamáli (Yapko, 2012).
Erickson sagði að allar manneskjur hefðu einhverja reynslu af því að vera í leiðslu (e.
trance). Leiðsla væri náttúrulegt ástand sem fólk upplifi í sínu daglega lífi án þess að
dáleiðari setji hana af stað. Sumir hafi upplifað leiðslu við að dagdreyma, biðja, íhuga
eða afreka eitthvað og við að koma sjálfum sér á óvart. Við slíkar upplifanir öðlist fólk oft
innsæi (undirvitundin að störfum) í styrkleika sína. Hann hélt því fram að almennt gerði
fólk sér ekki grein fyrir þessum földu bjargráðum innra með sér og að það gæti nýtt
þessa styrkleika án fullnar meðvitaðrar hugsunar (Rosen, 1982). Í dáleiðslu (e. hypnosis),
það er að segja þegar dáleiðari innleiðir leiðsluna, sé beinna aðgengi að jákvæðum
styrkleikum undirvitundinnar og því séu gefnar óbeinar sefjanir sem beinast að lausn
vandamálsins og að lokum framtíðinni, aldursframrás (e. age progression) og öllum þeim
möguleikjum sem liggja þar. „Það sem er ómeðvitað þarf ekki að verða meðvitað til að
fólk geti tileinkað sér nýja færni við að leysa vandamál sín, “ er haft eftir Erickson
(Lankton og Matthews, 2010, bls. 212). Erickson var lausnarmiðaður í nálgun sinni í
dáleiðslunni og lagði áherslu á það sem fólk gæti gert við vandamál sín út frá þeim
aðstæðum sem það var statt í. Stundum var sagt að hann hafi afsjúkdómsvætt
vandamálið sem aðrir fagmenn kölluðu sjúkdómseinkenni. Erickson var þekktur fyrir að
nýta sér hegðun, skynjun og viðhorf (e. attitude) fólks til að ná árángri í meðferðinni.
Leit hann á alla hegðun fólks sem jákvæð viðbrögð við þeim lífsaðstæðum sem það var
statt í. Hann viðurkenndi hegðunina og nýtti hana í sjálfu dáleiðsluferlinu (Lankton og
Matthews, 2010).
Erickson þróaði óbeinar sefjanir í dáleiðslu til að gefa dáþeganum meira svigrúm
til að tengjast innri styrkleika sínum. Óbeinar sefjanir gáfu meiri möguleika á að
þerapistinn gæti notað sögur, myndlíkingar (e. metaphor), þverstæður (e. paradox),
margræðni, húmor, aðgreiningu, sveigjanleika (e. permissive) og orðatiltæki í
22
dáleiðslumeðferðinni. Við óbeinar sefjanir verða tengslin á milli þess sem þerapistinn
biður um og svörun dáþegans óljósari fyrir báða aðila. Þannig fær dáþeginn meira val
um það hvernig hann bregst við innihaldi dáleiðslunnar og getur gert það á sinn eigin
hátt (Lankton og Matthews, 2010; Ólöf Unnur Sigurðardóttir, 2006). Sögur hafa verið
notaðar manna á milli í margar aldir sem leið til að skerpa á menningarlegum gildum og
siðferði einstaklingsins (Lankton og Matthews, 2010; Rosen, 1982). Erickson notaði
mikið myndlíkingar og sögur í óbeinum sefjunum þar sem myndlíkingar og sögur hafa í
sér dýpri skilning, bæði fyrir undirvitundina og vitundina (Bandler, DeLozier og Grinder,
1977).
Sögufrásagnir Ericksons voru eitt af aðaleinkennum aðferðar hans við dáleiðslu
og innihald sagnanna lá oftast aðeins fyrir utan meðvitaða hugsun dáþegans. Margar
sögur hans hófust á „Ég hafði einu sinni sjúkling . . . . “ Þannig sýndi hann dáþeganum þá
virðingu og það traust að fá sjálfur tækifæri til að skapa sér sína eigin merkingu í
innihaldi sögunnar. Undirvitundin fann það í sögunni sem hentaði til að þróa með sér ný
viðbrögð við því sem var vandamálið án beinnar skipunar frá þerapistanum (Bandler,
DeLozier og Grinder, 1977).
Þegar fólk leitar sér aðstoðar í formi meðferðar þá er talið að það upplifi sig vera
fast í sínu daglega lífi í einhverju ákveðnu neikvæðu ástandi sem því hefur ekki sjálfu
tekist að breyta (Zeig, 2014). Zeig (2014) skilgreinir þrjár hliðar mannlegrar reynslu út frá
aðferðum og sýn Ericksons; tilfinningar (e. emotions), skap (e. mood) og ástand (e.
state). Tilfinningar eru skilgreindar sem lífræðilegar og má þekkja þær af andlitstjáningu
sem er eins hjá fólki um allan heim, s. s. hamingja, sorg, viðbjóður, undrun, reiði og ótti.
Þessar tilfinningar eru hverfular og geta breyst á skömmum tíma. Skap er hugarástand
og er oftast stöðugt yfir einhvern tíma. Fólk upplifir sig vera í jákvæðu eða neikvæðu
skapi. Aðrar mannlegar upplifanir eru til staðar hjá fólki sem erfitt getur verið að
skilgreina og má því kalla þær ástand. Ástand getur verið samsett á flókin hátt og
samanstendur af eftirfarandi atriðum: samspil manna á milli, tilfinningar, minningar,
skap, framkoma, viðhorf og venjur. Segja má að ástand sé samsett úr mörgum brotum
en sé ekki eitthvað eitt heildrænt fyrirbæri. Erfitt getur verið að skilgreina ástand
hlutlaust. Ástand er eitthvað sem fólk upplifir sjálft og er hluti af lífsreynslu fólks. Ástand
getur verið ómeðvitað hjá fólki og lýsir fólk því eins og það sé fast í einhverju
hegðunarmynstri sem gerist eins og af sjálfu sér. Í meðferð er fólk hvatt til að breyta því
23
ástandi sem það var fast í og olli vanlíðan. Það gerir fólk með að þróa hugsun, hegðun og
um leið tilfinningar sínar. Hugsun og hegðun eru talin tilheyra meðvitaðri virkni, en
ástand er skynjun, tilfinningar og skap sem heyra til virkni undirvitundar.
Í dáleiðslu að hætti Ericksons er unnið að því að breyta ástandi fólks samkvæmt
ósk þess. Aðferðin byggist á virðingu, trausti og trú á fólki. Gengið er út frá því að fólk
geti lært nýja færni og endurskilgreint gamlar upplifanir (Zeig, 2014).
2.1.3 Tungumál Ericksons-‐dáleiðslunnar
Tungumálið, orðræðan og notkun þess er eitt af lykilatriðum Ericksons-‐dáleiðslunnar.
Bandler og Grinder (1975) lýsa því hvernig fólk skilur hin mæltu orð á tvo vegu. Annars
vegar er það skilningur á yfirborðssamsetningu orðsins (e. surface strucure), það er eins
og orðin hljóða. Hins vegar er hin dýpri merking orðsins (e. deep structure), það sem
liggur á bak við orðin og/eða það sem innsæi, undirvitundin, segir okkur hvernig skilja
megi sem dýpri merkingu orðsins. Erickson nýtti sér oft tvíræðni (e. ambiguity) í
setningum sínum við dáleiðsluinnleiðingu og við það höfðaði hann til dýpri merkingu
orðanna hjá dáþega strax í upphafi dáleiðslunnar. Orðanotkun hans gat verið þannig
uppbyggð að dáþegi gat átt erfitt með að átta sig á hvenær setning endaði og hvenær
önnur hófst (Bandler og Grindler, 1975). Í innleiðingu dáleiðslunnar var Erickson vanur
að sá (e. seed), beint eða óbeint, sefjunum sem tengdust markmiðum meðferðar og
framtíðinni (Zeig, 2014).
Flest fólk leitast ómeðvitað við að nota frásagnarkerfi í orðræðu sinni sem lýsir
persónulegu gildum þeirra, skilningi á heiminum og hvernig það hugsar. Þessi
frásagnarkerfi samanstanda af orðum sem fela í sér skynjun. Það er að segja sjónræna
skynjun (e. visual), hreyfiskynjun (e. kinesthetic) og hljóðræna skynjunun (e. auditory).
Við greiningu á málvísindalegum aðferðum Ericksons við dáleiðslu sést hvernig hann
sem dáleiðandi nýtti tungumálið við að aðstoða dáþega við að ná fram breytingum á
ástandi sínu með því að nota skynjunarorð í orðræðu og við sefjanir. Erickson var
athugull á hvernig frásagnarkerfi fólk notaði þegar það lýsti sjálfu sér og því vandamáli
sem það kom með til hans og notaði orð sem höfðuðu til þess frásagnarkerfis í sjálfri
dáleiðslunni. Það gerði hann til að höfða enn betur til dýpri merkingu orðanna. Til
dæmis ef dáþegi lýsti vandamáli sínu eins og öldu sem velti sér um koll (sjónræn skynjun
24
og hreyfiskynjun) notaði hann í sjálfri dáleiðslunni orð sem innihalda dýpri merkingu
sjónrænnar skynjunnar og hreyfiskynjunar (Bandler og Grinder, 1975).
Bill O´Hanlon (2009; 1987) lýsir málnotkunaraðferðum Ericksons þegar hann
gefur sefjanir sem orðræðu þar sem skynjun dáþega er tengd við þær fullyrðingar, óskir
og tillögur sem dáleiðari gefur honum. Dáleiðarinn notar orð sem tengja saman, t. d. 1)
eins og, 2) en, og, 3) og svo, til að auka dýpt dáleiðsluástandsins. Dæmi: „. . . og svo
þegar þú lokar augunum getur þú farið í djúpa leiðslu. “ Dáleiðarinn notar einnig orð
sem vísa í orsakir eins og 1) þegar, 2) um leið og, 3) áður og 4) á eftir. Þessi orð tengir
dáleiðandi við það sem hann sér hjá dáþega og við það sem má vænta að gerist næst í
dáleiðslunni. Erickson notaði nafnorð á markvissan hátt, til dæmis nafnorð sem vísuðu
ekki til sérstakrar persónu, staða, hluta eða tíma. Hann notaði einnig úrfellingar á þann
hátt að hann sleppti að nefna gerandann í setningunni eða það sem átti að framkvæma.
Þessa sömu aðferð nýtti hann við orð sem lýsa ferli, geranda var sleppt í setningunni.
Stundum notaði hann setningar þar sem ekki var tilgreint hvað dáþegi ætti nákvæmlega
að framkvæma: „Ég ætla að biðja þig um að gera svolítið . . . , “ og sagði svo ekki meira
um hvað það ætti að vera. Hann skildi eftir í undirvitund dáþega valið um að
framkvæma eitthvað á annan hátt. Hann var sannfærður um að undirvitund dáþega
væri fullfær um að velja það sem kæmi dáþega best miðað við þær aðstæður sem hann
var staddur í hverju sinni. Í dáleiðslunni felldi hann spurningar inn í sefjanir án þess að
ætlast til svars. Hann gaf óbeinar sefjanir, með því að segja hvað hann hafði sagt við
aðra skjólstæðinga til að koma skilaboðum á óbeinan hátt til dáþega. Sem dáleiðari gaf
hann oft eitthvað í skyn í stað þess að segja hlutina beinum orðum. Til dæmis: „Ég velti
því fyrir mér hvort þú sért meðvituð um að vera í djúpri dáleiðslu. “ Einnig notaði
hann kurteisislegar samskiptaskipanir eins og „Getur þú lokað dyrunum?“ „Eru dyrnar
opnar?“ „Þú mátt loka dyrunum. “ Með þessum setningum gaf hann dáþega val um að
skilja dýpri merkingu þeirra eða bókstaflegan merkingu þeirra (O´Hanlon, 1987, bls.
143).
Erickson valdi oftast að nota óbeinar sefjanir í dáleiðslu vegna þess hve
áhrifaríkar þær voru. Óbeinar, munnlegar sefjanir höfða til undirvitundar dáþega, það er
að segja, dýpri merkingu orðanna. Við það verður meðvituð hugsun ekki ráðandi í
dáleiðsluferlinu. Dáþegi fékk þannig möguleika á að bregðast við á annan hátt en hann
var vanur og við það breyttist ástand hans frá því sem var áður. Óbeinar sefjanir
25
Ericksons við innleiðingu dáleiðslunnar byggðust að miklu leyti á sannleiksorðum (e.
truisms). Það eru orð sem lýsa reynslu dáþega af því sem hann er að upplifa á því
augnabliki sem upplifunin gerist. Þessi orð staðfesta upplifun dáþega og með því var
gefið í skyn möguleiki á yfirfærðri merkingu eða dýpri merkingu orðanna. Dæmi:
Fæturnir eru á gólfinu. Dýpri merking er: Þú er örugglega tengdur og öruggur (Zeig,
2014). Þannig tengdi hann saman hegðun og ástand í orsakabundið samhengi sem hægt
er að líta á sem ófyrirséða sefjun (Zeig, 2014).
Erickson notaði ekki eingöngu orðin í sjálfri dáleiðslunni. Hann notaði einnig
sjálfan sig markvist sem hluta af dáleiðsluaðferðinni, það er að segja líkamsstöðu,
hreyfingar, tóntegund og talhraða. Hann aðlagaði sig að og samstillti sig viðbrögðum
dáþegans í dáleiðslunni með því að anda á sama hraða, nota svipaða
setningsuppbyggingu, tóntegund og talhraða og dáþeginn (Bandler og Grinder, 1975).
Erickson notaði líkamstjáningu sína meðvitað sem sefjanir án orða, þó svo að
skjólstæðingurinn væri með lokuð augu. Þannig jók hann áhrif sefjanna í samskiptum
sínum við dáþega. Hann átti það til að halla sér meira til hægri og líta niður þegar hann
talaði við undirvitundina og hallaði sér meira til vinstri þegar hann talaði við
meðvitundina (The Milton H. Erickson Foundation, 2003; Zeig, 2014).
Hugrof eða aðgreining getur birst í daglegu lífi hjá fólki, til dæmis við að
framkvæma verk án þess að vera meðvitað um öll skrefin í framkvæmd verksins. Í
dáleiðsluaðgreiningu gefur dáleiðari dáþega sefjanir sem hvetja til innri vinnu í átt að
lausn vandans. Orð sem fela í sér andstæður eru notuð til að hvetja til skynjunar á
aðgreiningu, til dæmis undirvitund-‐vitund, hugur-‐líkami, hægri helmingur-‐vinstri
helmingur. Markmiðið með að nota aðgreiningu í dáleiðslu er að upplifunin getur leitt til
dýpri dáleiðsluástands og við það ástand eykst virkni undirvitundar (O´Hanlon, 2009;
Zeig, 2014).
2.1.4 Dáleiðsluferlið
Dáleiðsluferlið hefst um leið og skjólstæðingur hittir þerapistann. Tengsl eru mynduð
sem einkennast af trausti, trúnaði og virðingu. Við tengslin hefst samvinna þeirra í að
vinna að markmiðinu, lausn vandamálsins. Sjálft dáleiðsluferlið skiptist niður í
eftirfarandi skref eins og Bill O´Hanlon (2009) skýrir út: 1) Þerapisti fær upplýsingar um
vandamálið og skilgreinir markmiðið. 2) Hann skoðar hvort að vandamálið verði til eins
26
og af sjálfu sér (e. automatic) – ef svo er ekki er betra að nota aðra aðferð en dáleiðslu.
3) Hann kynnir dáleiðslu og skynjun á innri vinnu fyrir skjólstæðingnum. 4) Hann
innleiðir dáleiðsluna með sefjunum. Hann sáir fyrir breytingum og byggir upp væntingar
til breytinga á ástandinu sem olli vandanum. 5) Hann tengir styrkleika sem hafa komið í
ljós í dáleiðsluferlinu, jafnvel við aldursbakrás dáþega, við þá möguleika sem búa í
framtíðinni og setur þá í viðeigandi samhengi. 6) Hann lýkur dáleiðslunni. 7) Dáleiðari
ræðir reynsluna af dáleiðslunni að eins miklu leiti og dáþegi óskar eftir.
Í dáleiðsluferlinu hvetur dáleiðarinn dáþegann til að þróa og finna lausn á
vandamálinu með framtíðina í huga. Það gerir hann með því að leiða dáleiðsluna áfram
(e. pacing). Hann staðfestir þá upplifun sem dáþeginn sýnir og segir frá. Með öðrum
orðum þá notar (e. utilization) dáleiðarinn skynjun og hegðun dáþegans í sjálfu
dáleiðsluferlinu. Þær upplýsingar fær dáleiðarinn með því að eiga samtal við dáþegann í
öllu dáleiðsluferlinu (Kershaw, 1992; Zeig, 2014).
2.2 Parameðferð
Parameðferð hjá Erickson-‐þerapistum byggist á stefnumiðaðri nálgun þar sem litið er
svo á að vanabundið mynstur í samskiptum skapist yfir tíma og að oftast hafi þetta
mynstur upphaflega haft þann tilgang að vera lausn á vanda en sé orðið að vandamáli.
Þó svo að Erickson hafi ekki staðsett meðferð sína þannig að hún væri innan ramma
fjölskyldumeðferðar þá var sú hugsun ávalt fyrir hendi í vinnu hans (Lankton, 2001).
Kerfiskenningar segja til um hvernig samskipti innan fjölskyldunnar fylgja
ákveðnum kerfum og mynstrum þar sem áhrif tengsla frá upprunafjölskyldu geta haft
mikið að segja til um hvernig samskipti parsins geta orðið. Þegar tveir einstaklingar
verða par eru samskiptin fyrst og fremst þeirra á milli. Parið myndar eina heild með skýr
mörk (e. boundary) sín á milli. Um leið og barn fæðist getur myndast þríhyrningur í
samskiptunum, mörkin milli foreldra og barns verða óljós. Það er að segja að samskiptin
verða ekki eingöngu á milli parsins þegar erfiðleikar koma upp í sambandinu heldur
beinir annað foreldrið tilfinningum sínum gagnvart maka að barninu í stað þess að beina
þeim að maka sínum (Nichols, 2010). Það sama á við ef foreldrar og eða tengdaforeldrar
fara að segja til um hvernig parið á að haga sér í daglegu lífi. Hætta er þá á trúnaður,
mörk og traust rofni milli parsins ef annað þeirra leitar til foreldris með vandamál og
tilfinningar sínar og fer að ræða við foreldri í staðinn fyrir maka sinn. Þríhyrnt
27
samskiptamynstur getur oft verið grunnurinn að vandamáli í lífi parsins þar sem
bandalag (e. coalition) myndast gegn aðilanum sem skilinn er útundan. Flest
samskiptakerfi leitast við að viðhalda valdajafnvægi (e. homeostasis) þar sem báðir
aðilar bera jafna ábyrgð eða deila ábyrgðinni á daglegu lífi jafnt á milli sín. Það er að
segja báðir aðilar í parasambandinu eru jafn mikilvægir. Þegar vandamál koma upp í
samskiptum parsins getur myndast röskun á valdajafnvægi í parsambandinu og parið
farið að rífast eða deila harkalega vegna þess að annar aðilinn getur ómeðvitað óttast að
verða lægra settur í valdapíramídanum og að hinn verði hærra settur. Þetta
samskiptamynstur getur síðan einkennst af hliðstæðum (e. analogi) við samskiptin í
upprunafjölskyldu. Parameðferðin samanstendur af nálgunum þar sem þerapistinn
tekur meginábyrgðina í samvinnu við parið á að hanna stefnumiðaða meðferðaráætlun
til að leysa vandamál parsins í því félagslega samhengi sem það er statt. Áherslan er lögð
á innbyrðis samskipti parsins, það sem er tjáð með orðum og það sem er tjáð með
sjónrænum hætti. Þerapistinn nýtir hringspurningar (e. circular questions) þar sem hvor
aðili fyrir sig er spurður um hvað hann haldi að hinn aðilinn sé að hugsa, finna eða gera.
Tilgangurinn með þessum spurningum er að hvetja báða aðila parsins til að tengja sig við
hinn aðilann (Rivett og Street, 2009). Markmið meðferðarinnar er að parið vaxi og
þroskist og jafnvægi viðhaldist í samskiptum þess. Fjölskylduþerapistinn er öðruvísi en
einstaklingsþerapisti á þann hátt að hann er með fleiri en einn skjólstæðing inni hjá sér í
einu, það er að segja parið sem eru tveir einstaklingar. Oft er upprunafjölskyldan með í
meðferðartímanum, þó hún sé líkamlega ekki til staðar, þar sem áhrifa hennar gætir í
mismiklum mæli í hegðun parsins (Madanes, 1981, 2009).
Erickson lagði áherslu á að það sem einkenndi gott parasamband væri
gagnkvæmur skilningur og ánægja hjá hvorum aðila fyrir sig, með það sem veitir hinum
aðilanum í parsambandinu ánægju að framkvæma í daglegu lífi. Jafnvel þó að ekki sé
skilningur til staðar á því hvers vegna það veiti viðkomandi aðila ánægju að framkvæma
þessa athöfn. Það sem veitir öðrum ánægju, skapar hinum ánægju við að sjá hamingju
hins. Þegar einstaklingur í parsambandi framkvæmir hluti sem veita honum ánægju,
veitir það um leið maka hans ánægju. Þetta kallaði hann að vera fullorðinn (Haley,
1985).
28
2.2.1 Lífsskeið
Mikilvægustu þarfir fólks breytast í tímans rás. Og það sama á við um þarfir
fjölskyldunnar og einstaklinganna í parasambandinu. Lífsskeið fullorðinna hafa verið
skilgreind á eftirfarandi hátt: 1) Flytja að heiman. 2) Tilhugalífið. 3) Fyrstu ár
hjónabandsins. 4) Fæðing barns og umsjón með ungviði. 5) Miðskeið hjónabandsins. 6)
Að sjá á eftir börnum af heimilinu. 7) Eftirlaunaárin (McGoldrick o. fl. , 2011; Haley,
1973). Á hverju lífsskeiði geta verið mismunandi vandamál sem koma upp hjá
einstaklingunum. Vandamál sem geta átt sér rætur í því hvort breytilegum þörfum
einstaklingsins í samskiptum og tengslum sé mætt miðað við það lífsskeið sem
hann/hún er staddur/stödd á. Vandamál í sambandi parsins verða oft á tíðum þegar
farið er frá einu lífsskeiði yfir á annað. Hvernig einstaklingnum hefur tekist að
fullorðnast, verða sjálfstæður og setja mörk í samskiptum við upprunafjölskylduna,
getur haft áhrif á sjálft parasambandið. Þegar par verður til er það ekki eingöngu tveir
einstaklingar sem tengjast heldur eru tvær stórfjölskyldur að tengjast. Þar á meðal
tengdaforeldrar með ólík samskiptakerfi sem geta haft áhrif á hversdagslíf parsins
(Haley 1973) .
Fjölskyldutré (e. genograms) eru gjarnan teiknuð upp af fjölskylduþerapista
þegar verið er að kortleggja samskipti og tengsl innan fjölskyldunnar (McGoldrick o. fl. ,
2008). Æskilegt er að parið myndi með sér samkomulag um hvernig samskipti við
upprunafjölskyldurnar verði háttað. Parið þarf að ákveða hvernig þau ætla að leysa
ágreining, og hvernig þau ætli að deila verkefnum, valdi og ábyrgð daglegs lífs á milli sín.
Við slíka umræðu geta einstaklingarnir í parasambandinu haldið sjálfstæði sínu og
jafnvægi í parasambandinu (Haley, 1973; Madanes, 2009).
2.2.2 Dáleiðsludans parsins
Þegar par á í samskiptum, geta orðin sem þau nota og framkoman sem þau sýna hvort
öðru skapað einhverskonar ómeðvitaðan dáleiðandi dans þeirra á milli. Það er að segja
að athyglin þrengist hjá hvoru um sig og áherslan verður öll á hinn aðilann. Ferlið getur
kveikt á jákvæðum eða neikvæðum dansi, allt eftir í hvaða samhengi (e. context)
samskiptin í dansinum myndast. Neikvæður dans getur myndast í ýmsu samhengi en
oftast er grunnþema dansins svipað. Kveikjan að dansinum er oftast þegar annar aðilinn
í parasambandinu verður hræddur eða kvíðinn og reynir ómeðvitað að mynda innra
29
jafnvægi hjá sér með því að reyna að stjórna hinum aðilanum. Hann fer jafnvel að kenna
hinum um það sem er að og það gefur viðkomandi tilfinningu fyrir að hafa stjórn á eigin
líðan og ómeðvituðum kvíða. Þetta samskiptamynstur getur kveikt á ómeðvituðum,
sáraukafullum minningum og tilfinningum hjá hinum aðilanum í sambandinu,
tilfinningum sem jafnvel eiga sér rætur í samskiptamynstri innan upprunafjölskyldunnar.
Viðkomandi getur upplifað sig tilfinningalega særðan þannig að hann hörfar undan í
samskiptunum eða jafnvel lokar á samskipti við makann. Þannig getur ákveðið
leiðsluástand (e. trance), sjálfsdáleiðsla, myndast á milli parsins sem endurtekur sig
næstum af sjálfu sér (Kershaw, 1992). Samkvæmt Calof (2012) notum við öll „einhverja
gerð af sjálfsdáleiðslu til að nálgast okkar innri huga. “ (bls. 349).
Í þessu leiðsluástandi getur minnisleysi jafnvel gert vart við sig í hita leiksins í
þeirri merkingu að makinn fær á sig andlit einhvers frá fortíðinni án þess að hinn átti sig
á því. Óbeinum samskiptum í fjölskyldum lýsir Madanes (2009) á eftirfarandi hátt:
Segja má að dáleiðsla sé tilraunakennd (e. experimental) aðferð sem byggist á eðlilegum og hversdagslegum hlutum sem eiga sér stað í samskiptum innan fjölskyldna. Dáleiðarinn leiðbeinir dáþega og hluti af leiðbeiningunum felur í sér að dáþeginn er ekki meðvitaður um að það er verið að leiðbeina honum. Það sama gerist í fjölskyldum . . . Móðir segir við barn sitt að það sé dapurt í ákveðnum aðstæðum án þess að barnið sé meðvitað um að móðirin sé að beina því í átt að þessari tilfinningu . . . Munurinn á meðferðardáleiðslunni og því sem gerist innan fjölskyldunnar er að dáleiðarinn veit hvað hann er að gera, fjölskyldumeðlimir vita það yfirleitt ekki (Madanes, 2009, bls. 75–76).
Dáleiðandi dans parsins getur hafist á mismunandi atriðum sem hrinda af stað
ómeðvituðum leiðsluviðbrögðum. Þessi atriði geta verið orðanotkun sem felur í sér vald
og/eða sjónræn skynjun , einnig heyrnar-‐ og hreyfiskynjanir. Hin munnlegu skilaboð sem
parið notar í samskiptunum fela í sér aðra merkingu en orðin tjá. Það er dýpri skilningur
orðanna. Parið á þá til að festast í ákveðnu mynstri og bregst oftast eins við þessum
ákveðnu aðstæðum. Þegar vandamál af þessu tagi í samskiptum pars hefur myndast þá
er parið að endurtaka í sífellu sömu meðvituðu hegðunina, ómeðvitað, þannig að innri
styrkleikar þeirra ná ekki að virkjast við að leysa vandamálið. Einstaklingarnir í
parasambandinu verða ekki fórnalamb hvors annars heldur skapa þeir saman þetta ferli,
ómeðvitað. Erickson var meðvitaður um gagnvirka hegðun parsins. Til dæmis ef annar
aðilinn var meira inn á við þá laðaði það fram meiri úthverfa og jafnvel árásarhneigða
30
hegðun hjá hinum aðilanum. Ferlið í dansi parsins er þeim ómeðvitað. Hversdagsleiðsla í
samskiptum parsins er þá hafin (Kershaw, 1992).
Sérhver einstaklingur skapar sér persónulegan raunveruleika út frá því sem hann
hefur reynslu af og því sem hann hefur upplifað á ævi sinni. Í parasambandinu hefur
hvor einstaklingur um sig sína ímynd af því hvernig sambandið á að vera og hvernig hinn
aðilinn í sambandinu á að vera. Hvor um sig getur jafnvel framkallað í huga sér bíómynd
af því hvernig sambandið ætti að ganga fyrir sig. Þessar ímyndir geta stafað af innri
sálrænni stöðu (e. intrapsychic level), það er að segja djúpsálfræðilegri sjálfsmynd, kvíða
og varnarviðbrögðum hvors aðila í parasambandinu. Streita í daglegu lífi, kvíði og
skortur á valdajafnvægi í sambandinu verða áhrifavaldar í dáleiðandi dans parsins. Þetta
ójafnvægi getur birst sem innbyrðis samkeppni parsins um það hvor aðilinn sé betri í að
leysa verkefni daglegs lífs, eða hvort þeirra sé gáfaðara eða reynslumeira í ákveðnum
málaflokkum. Parið getur upplifað að vandamálið í samskiptum þeirra sé orðið
stjórnlaust. Nálgun Ericksons í parameðferð einkenndist af því að hann horfði ávallt á
einstaklinginn í parasambandinu. Hann horfði á þá vandasömu stöðu sem samband
parsins var komið í út frá kenningum í djúpsálfræði (e. psychodynamics) og
kerfiskenningum og þeim lífsaðstæðum sem parið var saman statt í eða hvor
einstaklingur fyrir sig. Hann var vakandi fyrir því að stundum þurfti að aðstoða
einstaklingana í parasambandinu við að aðgreina sig hvor frá öðrum. Stundum þurfti að
sameina einstaklingana sem par, sem einingu. Það byggðist yfirleitt allt á því hvernig
einstaklingnum í parasambandinu hafði tekist að vaxa frá upprunafjölskyldu sinni.
Erickson lagði áherslu á að byggja á styrkleikum einstaklinganna í parasambandinu við
lausn á þessum vandamálum: „Umbreytingar innra með okkur gerast ekki við að þurka
út hluta af okkur sjálfum heldur við að endurskipuleggja þá styrkleika sem við höfum nú
þegar. “ (Kershaw, 1992, bls. xv).
2.3 Dáleiðsla að hætti Ericksons í parameðferð
Þegar par mætir í meðferð er það í flestum tilfellum tilbúið til að vinna með það
meðvitaða vandamál sem það upplýsir þerapistann um. Parið er meðvitað um að það sé
vandamál til staðar en einstaklingarnir í parasambandinu hafa oftast þá skoðun að það
sé makinn sem þurfi að laga hjá sér hegðunina, tilfinningalífið eða hvernig hann/hún
hugsar. Þessi meðvituðu vandamál trufla oft meðferðarferlið og geta jafnvel hindrað að
31
breytingar geti átt sér stað í hversdagslegum dáleiðandi dansi parsins. Dáleiðsla getur
haldið ómeðvitaðri vitneskju og reynslu frá meðvitaðri hugsun. Í dáleiðslunni hefur
undirvitundin leyfi til að vinna óhindrað, oft án vitneskju vitundar (Ferguson, 2012).
Erickson notaði myndlíkingar og sögur sem óbeinar sefjanir í dáleiðslumeðferð para. Á
þann hátt taldi hann að meðferðin yrði ánægjulegt ferðalag, bæði fyrir parið og
þerapistann. Hann taldi ánægjuna vera mjög mikilvægan þátt í meðferðinni því að baki
öllum einkennum liggja erfiðleikar við að njóta lífsins. Ef pörin næðu að njóta
dáleiðslunnar þá væri verið að hvetja (e. empower) þau til betri heilsu og líðan á
óbeinan hátt (Gilligan, 1987; Robles, 2001).
Þegar parameðferð að hætti Ericksons er framkvæmd á sér ekki stað formlegt
mat á dáleiðandi dansi parsins. Þerapistinn greinir gagnkvæmt eðli dansins út frá
vandamálum samkvæmt kenningum djúpsálfræðinnar og þeim vandamálum sem
tilheyra því lífsskeiði sem parið er statt á. Hann horfir einnig á samskiptakerfi parsins.
Hann kannar einnig hvaða reynslu parið hefur af breytingum í lífi sínu, hvað styrkleikar
eru til staðar og hvaða styrkleika þarf að ná í. Hann setur upp skipulagða nálgun í formi
beinnar eða óbeinnar dáleiðslu. Hann heldur meðvitaðri athygli í dáleiðsluástandi
parsins á meðan hann talar við undirvitundina. Þetta gerir hann með því að beina athygli
sinni að því að:
1) Endurskilgreina (e. reframe) þær aðstæður sem vandamálið hrindir venjulega af stað eða því sem dregur úr meðvitaðri hugsun um vandamálið.
2) Endurskilgreina afbakaða skynjun hvors um sig á hegðun hins á jákvæðan hátt. Athygli er beint að framtíðarsýn og að skilningur þeirra á raunveruleikanum sé bættur.
3) Að líta ekki svo á að samskipti parsins endurspegli vanþóknun þess hvort á öðru, heldur sem vöntun á gagnkvæmum skilningi (Kershaw, 1992, bls. 61).
Þerapistinn er stöðugt vakandi fyrir því hvernig meðferðarferlið þróast að lokamarkmiði
meðferðarinnar sem er breyting á því ástandi sem vandamálið skapaði. Þerapistinn
dáleiðir ekki alltaf báða aðila í einu, það fer allt eftir samhenginu í meðferðarferlinu. Oft
er aðeins annar aðilinn í parsambandinu dáleiddur, það getur til dæmis verið að
hann/hún hafi reynslu af dáleiðslu og hinn aðilinn óski ekki eftir dáleiðslu og velji að
hlusta frekar á dáleiðsluna. En við það að hlusta fer hinn aðilinn oftast í létta dáleiðslu
32
og þannig hefur hann/hún einnig gagn af dáleiðslunni. Ef báðir aðilar vilja fara í dáleiðslu
samtímis er framkvæmd sameiginleg innleiðing sem lýtur að lífi þeirra beggja.
Dáleiðandinn talar þá við báða aðila í dáleiðslunni. Oft notar dáleiðandinn myndlíkingar
eða segir sögu sem inniheldur hliðstæðu við vandamál parsins. Það er gert í þeim
tilgangi að virkja innri styrkleika parsins við lausn á vandamálinu og þannig getur kerfi
samskipta breyst hjá parinu (Gilligan, 1987; Kershaw, 1992).
Í kennslumyndbandinu Therapy within a marital system (2003) er fylgst með
Erickson dáleiða par. Í myndbandinu rýnir Jeffrey Zeig í aðferð Ericksons sem hann kallar
ARE-‐líkan (e. absorb, ratify, elicit). ARE dáleiðslulíkanið samanstendur af eftirfarandi
þáttum: A sem felst í að draga athygli (e. absorb) dáþegans að skynjun, ímynd,
minningum og hversdagslegri reynslu sinni í upphafi leiðarinnar að innri styrkleika
dáþegans. Dáleiðarinn notar ákveðna tækni og stílbrögð í orðræðu við að leiða athygli
dáþegans. Dáleiðarinn býður upp á ýmsa möguleika sem dáþegi getur valið um. R sem
er staðfesting (e. ratify) en þá staðfestir dáleiðarinn leiðsluna sem sá dáleiddi er að
upplifa. Hann lýsir staðreyndum, hegðunarlegum breytingum sem hann sér hjá
dáþeganum, til að dýpka dáleiðsluna. Í E eru löðuð fram (e. elicit) þrenns konar
dáleiðslufyrirbæri, það er aðgreining, viðbrögð og innri styrkleikar, sem búa í
undirvitundinni. Markmiðið er að vekja upp lærða innri færni til að finna lausn á
vandamálinu og jafnvel auka bjargráð í almennu daglegu lífi í framtíðinni.
Erickson setti gjarnan inn sefjanir um sveigjanleika í dáleiðsluna þar sem lítill
sveigjanleiki takmarkar hegðun okkar og heldur fólki frá því að „fara út fyrir boxið“ sem
oft á tíðum er nauðsynlegt til að geta leyst vandamál parsins (Gilligan, 1987; The Milton
H. Erickson Foundation, 2003; Zeig, 2014 ).
Nálgun Ericksons í parameðferð einkenndist í grunninn af sömu aðferðum og í
einstaklingsmeðferð. Þerapistinn myndar tengsl við parið og fær kynningu á
vandamálinu og þeim aðstæðum sem ríkja í tengslum við vandamálið. Hann hefur
samvinnu við parið við að vinna að markmiðinu, lausn vandamálsins. Hann kynnir
dáleiðslu og innri vinnu í dáleiðsluferlinu fyrir parinu. Hann innleiðir dáleiðsluna með
óbeinum sefjunum. Hann sáir fyrir breytingum og byggir upp væntingar til breytinga.
Hann segir sögur sem hafa vísan í vandamálið og býður upp á annars konar viðbrögð við
vandamálinu. Hann tengir styrkleika sem hafa komið í ljós í dáleiðsluferlinu við þá
möguleika sem búa í framtíðinni og setur þá í viðeigandi samhengi. Með öðrum orðum
33
má segja að þerapistinn notar það vandamál sem parið leitaði til hans með, til að koma
jafnvægi á parasambandið og stuðla þannig að persónulegum þroska hvors einstaklings í
parasambandinu (Kershaw, 1992; Lankton, 2001). Erickson forðaðist að segja fólki að
hætta að gera það sem það gerði áður og var hluti af birtingarmynd vandamálsins. Oft
kom hann með tillögur að því að breyta einhverju atriði sem tengdist vandamálinu, eins
og til dæmis ef vandamálið var rifrildi í samskiptum hjóna stakk Erickson upp á að hjónin
myndu rífast úti í stað inni, eða mörgum sinnum á dag eða með einhverra daga millibili.
Þetta gerði hann til að brjóta upp það mynstur sem var orðið fast í samskiptum
hjónanna og hluti af vandamálinu. Þessi fyrirmæli setti hann fram ýmist í viðtölum eða í
dáleiðslu (Haley, 1973). Við það styrkist sjálfsmynd og persónulegt öryggi hvors aðila
fyrir sig í parasambandinu og jafnvægi skapast í samskiptum parsins. Parið hefur fengið
verkfæri í hendurnar til að nota í framtíðinni við vandamál sem koma upp í daglegu lífi
þeirra (Kershaw, 1992; Lankton, 2001).
2.3.1 Rannsóknir á dáleiðslumeðferð
Fjölmargar rannsóknir á dáleiðslumeðferð hafa verið gerðar enda saga dáleiðslunnar
löng. Flestar þessara rannsókna vísa til einstaklingsmeðferðar við sálrænum og/eða
líkamlegum einkennum/sjúkdómum og hafa allnokkrar gagnreyndar rannsóknir verið
gerðar. Samanburðarrannsókn var gerð á dáleiðsluaðferð Ericksons og
skammtímameðferð (e. brief dynamic therapy) hjá einstaklingum. Ekki var krafist neins
sérstaks vandamáls heldur voru þátttakendur beðnir um að velja sér eitt ákveðið
vandamál til að vinna með. Niðurstaðan var að lausn fannst á vandamálinu í báðum
tilvikum, þó svo að grunnurinn á skilningi vandamálsins væri frá ólikum grunni. Þeir sem
fengu dáleiðslu fengu aldrei bein skilaboð um lausn á vandamálinu og byggðist það á
hugmyndum Ericksons um að árangur meðferðar er ekki eingöngu háður því sem
þerapistinn gerir, heldur gerast breytingar innra með skjólstæðingnum (Simpkins og
Simpkins, 2008). Fáar rannsóknir hafa verið gerðar á klínískum árangri af
dáleiðslumeðferð para enda getur verið erfitt að rannsaka klínískan árangur af flóknum
samskiptum para og það gerir það enn erfiðara þegar einnig þarf að meta þátt
dáleiðslunnar. Notkun dáleiðslu í parameðferð er frekar nýstárleg aðferð og hefur lítið
verið könnuð þegar litið er til klínískra rannsókna. Síðan 1970 hafa klínískir
meðferðaraðilar birt allnokkuð af lýsingum af einstökum málum (e. cases) þar sem
34
dáleiðsla hefur verið notuð í parameðferð. Dáleiðslan hefur verið hluti af
parameðferðinni en í flestum tilfellum hefur ekki verið skilgreint nákvæmlega hvaða
fræðikenningum er verið að vinna eftir eða hvernig farið var að því að ná tilsettu
meðferðarmarkmiði (Kahn, 2010). Nokkuð ljóst er að þörf er á rannsóknum sem styðja
gagnsemi dáleiðsluaðferðar Ericksons þegar tekist er á við dáleiðandi dans para
(Ferguson, 2012).
Á Íslandi hafa innan Háskóla Íslands verið gerðar fjórar rannsóknir á dáleiðslu. Sú
nýjasta er BS-‐ritgerð í sálfræði unnin af Guðrúnu Pálínu Jónsdóttur og Sólveigu Rögnu
Jónsdóttur (2012). Markmið rannsóknarinnar var að kanna áhrif fræðslu og
persónulegrar reynslu á viðhorf háskólanema í HÍ til dáleiðslu. Niðurstaðan sýndi að
fræðsla og reynsla af dáleiðslu skapaði jákvæðara viðhorf til dáleiðslunnar. Innan
Félagsvísindadeildar skrifaði Ólöf Unnur Sigurðardóttir (2006) MSW-‐ritgerð sem byggist
á eigindlegri rannsókn. Meðferðin sem var veitt og rannsökuð byggðist á kenningum
Ericksons og hafði að markmiði að bæta almenna líðan og getu til að ráða við tilfinningar
og daglegt líf. Meginniðurstaða rannsóknarinnar var að dáleiðslumeðferðin var gagnleg
og mikilvæg. Jafnframt að dáleiðslumeðferð þyrfti að vera aðgengilegur möguleiki sem
meðferðarúrræði. Tvær ritgerðir til meistaraprófs í heilbrigðisvísindum voru gerðar
innan Læknadeildar árið 2002. Önnur ritgerðin var unnin af Ingibjörgu H. Jakobsdóttir
(2002) og fjallar um lýsingar kvenna á svefnerfiðleikum og áhrifum dáleiðslumeðferðar
og slökunar á svefn og líðan. Ingibjörg notaði eigindlega rannsóknaraðferð. Niðurstaðan
var að allir þátttakandur lýstu bættri líðan að flestu leyti. Sálfstraust jókst, svefn varð
samfelldari og streitustig mældist lægra eftir dáleiðslumeðferðina. Hin meistararitgerðin
var skrifuð af Sigurlínu Hilmarsdóttur (2002). Ritgerðin fjallar um eigindlega rannsókn á
lýsingum einstaklinga á áfallareynslu og áhrifum dáleiðslumeðferðar við úrvinnslu áfalla.
Niðurstöðurnar sýndu að allir dáþegar höfðu fundið mun á sér, minni vanlíðan, spennu
og ótta.
2.4 Hlutverk þerapistans sem notar aðferð Ericksons
Erickson leit á ferli dáleiðslunnar eins og samband milli tveggja aðila. Þerapistinn mætir
ávallt fólki með þeirri trú að fólk geti breyst. Öryggi, trú og væntingar þerapistans um að
parið geti breyst og að styrkleikarnir til þessara breytinga búi innra með parinu, er
grundvallaratriði í samskiptum þerapista og parsins. Það hefur mótandi áhrif á viðhorf
35
parsins til dáleiðslunnar. Samskipti þerapistans við parið einkennist af hlýju, virðingu og
samhygð (e. empathy). Þerapistinn myndar tengsl við einstaklingana í parsambandinu
án þess að velja annað fram yfir hitt. Þerapistinn er vakandi fyrir öllum tjáðum og
ótjáðum viðbrögðum sem parið sýnir og speglar þau til baka til þeirra, ýmist með orðum
eða atferli sínu. Það gefur einstaklingnum og parinu tilfinningu fyrir því að þerapistinn
skilji hann/þau. Það getur jafnvel gefið parinu tilfinningu fyrir því að þerapistinn geti
lesið hug þeirra eða að þerapistinn þekki þau mjög vel. Þannig myndast tengsl milli
þerapistans og parsins sem byggjast á öryggi. Erickson áleit þessi tengsl mjög
mikilvægan þátt í meðferðarferlinu áður en sjálf dáleiðslan hæfist. Hlutverk þerapistans
felst einnig í að skilgreina hið æskilega markmið sem er lausnin á vandamálinu sem parið
upplýsir hann um. Hugmyndina að lausninni leiðir hann stefnumiðað áfram í
meðferðartímum á þann hátt að hún verði sem líklegust til að skapa árangursrík
viðbrögð hjá parinu við lausn á vandamálinu. Hann skapar leið með að beita beinni eða
óbeinni dáleiðslu til að breyta viðhorfum, hegðun eða tilfinningum sem búa ómeðvitað
innra með parinu (Kershaw, 1992; Rosen, 1982; Zeig, 2014).
Það er á ábyrgð þerapistans að skapa andrúmsloft í dáleiðslu og aðstæður þar
sem parið getur brugðist við ósjálfrátt, án þess að meðvituð hugsun sé of ríkjandi og
þannig mögulega breytt vanamynstri sínu. Andrúmsloft dáleiðslu myndar þerapisti með
viðeigandi málnotkun og höfðar til dýpri merkingu orðanna. Hann lætur liggja í loftinu
tækifæri til að geta breytt ríkjandi ástandi. Samskipti hans við parið einkennast af þvi
hvernig hann talar til skiptis við undirvitundina og meðvitaða hugsun (Ritterman, 2005).
Til að geta skapað öruggt umhverfi fyrir parið við innleiðingu dáleiðslunnar er
miklvægt að þerapistinn skynji sig öruggan í umhverfinu og að hann geti skilið og
skynjað þann raunveruleika sem parið lýsir fyrir honum. Þerapistinn þarf að vera
meðvitaður um mikilvægi þess að vera sjálfur afslappaður því þannig hefur hann opnari
leið að sínum eigin ómeðvituðu hugrenningartengslum í dáleiðsluferlinu. Hann beinir
allri athygli sinni að dáþeganum og aðlagar sig að því ástandi sem dáþeginn er í.
Samhliða því að leiða dáleiðsluferlið leyfir hann dáþeganum að stýra sinni eigin upplifun
af dáleiðslunni, sama hver hún er. Þerapistinn veitir athygli ómeðvituðu mynstri í
hugsun og hegðun hjá dáþeganum sem oft byggist á persónulegu gildum dáþegans og
því hvernig hann upplifir heiminn. Markmið dáleiðslunnar er að víkka út skilning
36
dáþegans á sjálfum sér sem mun nýtast honum við að skapa sér framtíð með nýjum
möguleikum (Gilligan, 1987; Ritterman, 2005).
Raddbeiting dáleiðarans, hvort sem hann notar beina eða óbeina dáleiðslu, er
mikilvæg í dáleiðslunni því dáþegar eru yfirleitt með augun lokuð á meðan á dáleiðslunni
stendur og sjá því ekki líkamlega tjáningu dáleiðarans þó þeir virðist oft skynja hana.
Undirvitund manna er sérlega næm fyrir blæbrigðum raddarinnar, þó svo margir séu
ekki meðvitaðir um það. Dáleiðarinn notar röddina eins og hljóðfæri við innleiðingu
dáleiðslunnar, hægir jafnvel á talanda, notar þagnir og röddin verður róandi og
hughreystandi. Við það skynjar dáþeginn að nú sé hægt að leita inn á við, fara í
dáleiðslu. Dáleiðandi heldur hrynjanda raddarinnar jöfnum, jafnvel þó að hávaði berist
að utan. Hann getur teygt á orðum til að gefa þeim meira vægi og brotið upp setningar.
Dáleiðarinn stillir sig inn á dáþegann við að tala í takt við öndun hans. Stundum á sér
stað samtal við dáþega í dáleiðslunni. Dáleiðari er meðvitaður um líkamstungumál sitt
þannig að hann speglar það sem hann er að segja með stöðu líkamans, svipbrigðum og
augnsambandi þegar það á við og öllum hreyfingum sínum, jafnvel þótt dáþeginn sé
með lokuð augu. Þerapistinn notar líkama sinn til að skerpa á hinu sagða og er virkur
þátttakandi í öllu dáleiðsluferlinu (Gilligan, 1987; Yapko, 2012; The Milton H. Erickson
Foundation, 2003).
Erickson gaf gjarnan pörum sem voru í meðferð hjá honum leiðbeiningar um
hegðun og verkefni til að leysa milli meðferðartíma til að gera meðferðina
árangursríkari. Þegar pörin unnu þessi verkefni sýndi það vilja þeirra til að takst á við
vandamálin og vinna að lausn þeirra (Madanes, 1981; Ritterman, 2005). Verkefni á milli
meðferðartíma getur falist í að parið hlustar á dáleiðsluna sem tekin var upp í tímanum
á undan. Markmiðið með slíku verkefni er að styrkja þær sefjanir sem voru notaðar í
meðferðartímanum ( Kahn, 2010).
Eitt af því sem einkennir þerapistann sem notar aðferðir Ericksons er að hann
veit fyrirfram ekki hvernig áhrif dáleiðslunnar muni vera fyrir dáþegann. Það felur í sér
að þerapistinn þarf að vera sérlega sveigjanlegur þegar hann velur leiðir og aðferðir
hverju sinni. Ef ein aðferð í dáleiðslunni virkar ekki þá þarf að gera hlutina á einhvern
annan hátt þannig að það nýtist fólki í meðferðinni. Þerapistinn þarf að mæta fólki þar
sem það er statt en ekki fólkið að mæta honum. Sveigjanleiki þerapistans birtist meðal
37
annars í því að hann er ekki fyrirfram með ákveðið handrit að dáleiðslunni. Hann þarf að
sérsníða innihald dáleiðslunnar fyrir hvern og einn dáþega (Gilligan, 1987; Yapko, 2012).
Erickson leitaðist við að víkka út sýn fólks á heiminum, eða eins og Jay Haley
orðar það „Hann einbeitti sér af því að koma af stað breytingum og þannig víkka sýn
einstaklingsins á heiminn, en ekki að fræða hann um misbresti hans. Nálgun Ericksons
felur í sér aðgerðir sem hvetja til breytinga. “ (Haley, 1973, bls. 67).
Hér að framan hefur verið gerð grein fyrir sögu dáleiðslumeðferðar, lífssögu og
dáleiðsluaðferðum Ericksons. Einnig hefur verið gerð grein fyrir parameðferð og
dáleiðsludansi parsins sem getur myndast þegar vandamál koma upp í samskiptum
parsins. Hlutverk dáleiðarans hefur einnig verið skilgreint. Á þessum þekkingafræðilega
grunni byggist rannsóknin mín sem fjallað verður um í næstu köflum.
2.5 Markmið og rannsóknarspurning
Markmiðið með þessari starfendarannsókn var að rannsakandinn skoðaði sjálfan sig
sem paraþerapista með það fyrir augum að ná aukinni færni í að beita dáleiðsluaðferð
Miltons H. Erickson. Einnig að skoða færni rannsakandans í beitingu tungumáls að hætti
Eriksons í meðferð para.
Við tilurð rannsóknarspurningar vöknuðu upp ýmsar spurningar hjá mér: Hverjar
eru gildrurnar sem ég þarf að varast þegar ég tileinka mér nýjar aðferðir? Hvernig tekst
mér til við að nota nýjar aðferðir í klínísku starfi? Ég hafði áhyggjur af því að
persónulegur stíll minn sem þerapisti, sem hefur verið að þróast í gegnum þau 24 ár
sem ég hef starfað sem iðjuþjálfi og tvö undanfarin ár sem fjölskylduþerapisti, gæti verið
mér þrándur í götu. Rannsóknarspurningarnar voru: Hver er upplifun rannsakanda af að
nota dáleiðslu í viðtölum við pör í samskiptavanda? Hvernig upplifir rannsakandi það
ferli að tileinka sér nýja aðferð í parameðferð? Rannsakandinn fór af stað með þá
starfskenningu að virðing og traust á milli þerapista og skjólstæðinga væri lykillinn að
árangursríkri meðferð.
38
39
3 Aðferð Í starfendarannsókn (e. action research) þessari rannsakaði ég upplifun mína við að
beita dáleiðsluaðferð Ericksons í parameðferð og hvernig ég upplifði það ferli að tileinka
mér nýja aðferð í parameðferð. Í þessum kafla verður gerð grein fyrir framkvæmd
rannsóknar, pörunum sem tóku þátt í rannsókninni og þeim viðtalsramma sem notaður
var í fyrsta viðtali við pörin. Fjallað verður um siðferðislegt álitamál við gerð
rannsóknarinnar og að lokum gert grein fyrir umfangi gagna og greiningu gagna í
rannsókninni.
Almennt miða rannsóknir að því að kanna það sem var ekki vitað og þannig gera
þá vitneskju sem fékkst frá rannsókninni að nýrri þekkingu. Starfendarannsóknir
byggjast á eigindlegum rannsóknargrunni (e. qualitative research). Í því felst að öðlast
skilning og þekkingu á því sem gert er, gegnum þær leiðir sem eru valdar við
rannsóknina. Í starfendarannsókum er rannsakandinn sjálft rannsóknarefnið þar sem
hann leitast við á ábyrgan hátt að læra af þekkingu sinni og reynslu í gegnum
rannsóknarferlið. Tilgangur starfendarannsókna felur í sér sjálfsnám þar sem spurningin
„hvernig bæti ég það sem ég geri“ er grunnhugmyndin að sjálfri rannsókninni (McNiff,
2010).
Hafdís Guðjónsdóttir (2011) fjallar um að rannsóknargögn séu undirstaða
starfendarannsóknar. Rannsóknargögnin gefi vísbendingar og svör við því sem verið sé
að rannsaka. Gögnin séu einnig heimildir um ferlið sem rannsakandinn fer í gegnum sem
fagmaður þar sem hann getur greint persónulega reynslu sína, þekkingu og bakgrunn.
Við greiningu gagnanna fáist mynd af því sem gerist og eru gögnin skoðuð út frá
rannsóknarspurningum, markmiði rannsóknarinnar og þeim fræðiramma sem er
notaður í rannsókninni. Rannsóknin fólst í því að rýna í rannsóknargögnin sem voru
upptökur frá viðtalsmeðferðum og dagbókarfærslum. Ég ígrundaði hvernig mér tókst til í
viðtölunum við pörin og hvernig ég þroskaðist sem paraþerapisti sem notar
dáleiðsluaferðir Ericksons. Ég var að tileinka mér nýja meðferðarnálgun í klínísku starfi á
eigin vegum og skoðaði hvern viðtalstíma til læra af mistökum mínum og líka af því sem
vel tókst.
Rannsóknaraðferðin byggði á ígrundun og sjálfsrýni í rannsóknargögn og var
praktísk og lærdómsrík leið til að rýna í eigin starfshætti og læra af reynslunni (McNiff,
2010).
40
3.1 Framkvæmd rannsóknar
Rannsóknarferlið hófst vorið 2013. Veturinn 2013–2014 fór í að afla efnis í
fræðirammann og kynna sér aðferðir starfendarannsókna. Til að fara í það ferðalag sem
þessi rannsókn reyndist vera, var mikilvægt fyrir mig að kynna mér vel þann
þekkingafræðilega grunn sem starfendarannsóknin byggði á, það er kenningar og
aðferðir Ericksons við dáleiðslu para. Ég leitaði gagna á netinu hjá Þóðarbókhlöðunni um
rannsóknir á dáleiðsluaðferðum Ericksons í parameðferð. Þar sem lítið er til af
vísindagreinum sem fjalla um þetta afmarkaða efni leitaði ég aðallega í bækur um efnið.
Nokkrar þessara bóka átti ég og þær bækur sem á vantaði pantaði ég erlendis frá. Hið
gefandi tímabil lesturs hófst. Samhliða lestri hófust önnur ferli rannsóknarinnar.
Tilkynning til Persónuverndar um vinnslu persónuupplýsinga var send þann 5.
maí 2014 og fékkst svar þaðan þann 15. maí 2014 (viðauki 1). Að því loknu var auglýst
eftir viðmælendum, pörum, í rannsóknina með auglýsingu á innri vef Háskóla Íslands,
UGLU (viðauki 2). Í upphafi ákvað ég að fá þrjú pör í rannsóknarviðtölin þar sem hvert
par fengi fimm viðtöl þeim að kostnaðarlausu. Áætlaði ég að hvert viðtal yrði í 60 til 90
mínútur. Sjálf rannsóknarviðtölin voru framkvæmd á tímabilinu 16. 6. 2014 til 10. 11.
2014. Öll viðtölin fóru fram á einkameðferðarstofu minni að fengnu upplýstu samþykki
paranna (viðauki 3), þar sem fram kom tilgangur og markmið rannsóknar og hvað
þátttaka fæli í sér fyrir pörin. Einnig kom fram að þátttaka væri parinu að
kostnaðarlausu, að fyllsta trúnaðar væri gætt og að parið gæti hætt þátttöku hvenær
sem var ef þau óskuðu þess.
Eftirfarandi rannsóknargögn voru notuð: a) stafrænar upptökur frá
meðferðartímum b) dagbók þar sem rannsakandi skráði eftir hvern viðtalstíma hugsanir
sínar, tilfinningar og reynslu út frá þekkingarammanum. Þetta var gert ásamt því að rýna
í upptökurnar á milli viðtala.
Ég skráði í dagbókarformi sjálfsrýni í eigin vinnu út frá viðbrögðum þeirra para
sem ég vann með. Skráningarnar voru ýmist í formi stikkorða og lýsinga á tilfinningun
mínum, líðan minni og upplifun í meðferðartímanum. Ég ígrundaði m. a. hvernig mér
tókst til við að tileinka mér tungumál og aðferðir dáleiðslunnar út frá aðferðum
Ericksons (McNiff, 2010).
41
3.1.1 Mælitæki
Mælitki mitt í þessari rannsókn voru viðtöl og dáleiðsla. Ég skipulagði eingöngu fyrsta
viðtalið við hvert par fyrirfram til að vinna sem mest í anda Ericksons. Þannig passaði ég
mig á því að vera ekki með fyrirfram útbúið handrit að meðferðartímanum. Í upphafi
fyrsta viðtals lagði ég fyrir upplýst samþykki þeirra til kynningar og undirskriftar. Ég
kynnti fyrir þeim að viðtölin væru tekin upp á stafræna myndavél og hvort að þau hefðu
eitthvað á móti því. Svo var ekki, pörin sögðu að þau gleymdu því strax í upphafi hvers
viðtals að verið væri að taka viðtalið upp. Ég kynnti í upphafi fyrir pörunum að
tilgangurinn með upptökunum væri að skoða sjálfa mig með tilliti til hvernig mér tækist
að tileinka mér aðferðir Ericksons, það er að nota dáleiðslu í parameðferð. Einnig fræddi
ég þau um hvað dáleiðsla væri og spurði hvort þau hefðu einhverja reynslu af dáleiðslu.
Farið var yfir skipulag viðtalanna og að þrjú fyrstu viðtölin væru á viku fresti. Síðan yrði
hálfur mánuður á milli þriðja og fjórða viðtals og þrjár vikur væru á milli fjórða og
fimmta viðtals. Einnig kynnti ég fyrir þeim að þau fengju verkefni til að leysa á milli
viðtala til að vinna að lausn vandamálsins sem þau upplýstu mig um. Ég fékk munnlegt
samþykki parsins fyrir að ég mætti hafa símasamband við þau sex mánuðum eftir að
viðtölum lyki til að heyra í þeim hvernig gengi. Viðtölin tóku lengri tíma en ég hafði
áætlað í upphafi. Þegar kom að bókun viðtala tvö til fimm gerðist það í nokkrum
tilfellum að pörin gátu ekki mætt í viðtölin vegna anna í þeirra persónulega lífi og því
lengdist tímabilið sem viðtölin stóðu yfir. Í fimmta og síðasta viðtalinu var lögð áhersla á
dáleiðslu sem innihélt framtíðasýn parsins á samskipti þeirra í milli.
Í fyrsta viðtalinu við pörin fékk ég upplýsingar um hvaða vandamál þau vildu
vinna með í parsambandinu. Einnig fékk ég upplýsingar um forsögu vandamálsins og
hvernig atburðarrásin hafi verði sem leiddi til þess að þetta vandamál, sem þau vildu nú
vinna bug á, varð til. Ég lagði fyrir þau spurningar um aldur, atvinnu, hvernig þau höfðu
kynnst, um upprunafjölskyldu þeirra og tengsl þeirra við hana. Ég teiknaði með þeim
fjölskyldutré þeirra til að ég skildi betur tengsl innan stórfjölskyldu parsins (McGoldrick,
o. fl. , 2008).
Í viðtölum tvö til fimm var unnið stefnumiðað að lausn á vandamálum paranna. Í
þessum viðtölum var lítið hægt að undirbúa næsta meðferðartíma þar sem ég vissi
aldrei fyrirfram hvað það var sem parið myndi taka upp í sjálfum meðferðartímanum.
42
3.2 Þátttakendur
Níu pör sýndu rannsókninni áhuga með því að svara auglýsingunni á UGLU rafrænt. Við
val mitt lagði ég til grundvallar að annar aðilinn í parasambandinu væri nemi við Háskóla
Íslands og að það væri barn/börn á heimilinu. Það gerði ég út frá þeirri þekkingu sem ég
hafði frá fjölskyldumeðferðarnámi mínu um að ef foreldrar eru ósáttir í parasambandinu
þá hefur það áhrif á vellíðan barnsins (Johnson, 2013) og því mun meiri afleiðingar af
ósætti við slíkar aðstæður en þegar um er að ræða barnlaus pör. Þar sem aðeins þrjú af
pörunum voru með lítil barn/börn á heimilinu byrjaði ég á að hafa samband við þau. Ég
bókaði með þeim fyrsta viðtalstímann. Ég lét hin pörin sem höfðu áhuga á að taka þátt í
rannsókninni vita að ég væri búin að velja þátttakendur í rannsóknina. Tvö af þeim
pörum óskuðu eftir að fá að vera á biðlista ef eitthvað myndi breytast. Eitt af þeim
pörum átti uppkomin börn sem voru flutt að heiman. Daginn sem fyrsta parið átti
bókaðan tíma hafði annar aðilinn í parasambandinu samband við mig og sagði að maki
sinn vildi ekki lengur taka þátt í rannsókninni. Bókaði ég þá fyrsta tíma með parinu sem
var á biðalista og átti uppkomin börn, en þau gátu ekki tekið þátt í rannsókninni fyrr en
eftir mánuð. Þegar að þeim tíma kom hættu þau við þátttöku í rannsókninni þar sem
þau höfðu skilið. Ég hafði samband við hitt parið á biðlistanum, sem var barnlaust, og
bókaði með þeim fyrsta viðtal.
Til að gæta fyllsta trúnaðar við þátttakendur rannsóknarinnar gaf ég pörunum
bókstafi frá A til E. Þar sem pör A og D hættu við þátttöku í rannsókninni voru pör B, C
og E þau pör sem tóku þátt í rannsókninni. Hér fylgir stutt kynning á þeim. Tekið skal
fram að rannsakandi vissi ekki hver vandamál þeirra voru fyrir fyrsta viðtal við pörin.
Par B: Annar aðili parsins var 24 ára háskólanemi og hinn var 31 árs verkamaður
og var hann í veikindaleyfi þegar rannsóknin fór fram. Parið átti 18 mánaða gamla
dóttur. Parið hafði verið í sambandi í rúmlega þrjú ár. Vandamál þeirra var að þau rifust
heiftarlega, oft án þess að ná að útkljá það mál sem olli rifrildinu. Þau óskuðu eftir að fá
lausn á því vandamáli.
Par C: Annar aðili parsins var 29 ára háskólanemi og hinn var 30 ára
iðnaðarmaður. Parið átti tvær dætur, önnur var fjögurra ára gömul og hin fimm mánaða
gömul. Parið hafði verið saman í sex ár. Þeirra vandamál var að samskipti við
tengdaforeldra leiddi til spennu milli þeirra. Þessi spenna leiddi af sér að þau urðu ósátt
43
hvort við annað sem leiddi til reiði, rifrilda og líkamlegra átaka. Annar aðili parsins
óskaði eftir því að hinn aðilinn setti foreldrum sínum skýrari mörk.
Par E: Annar aðili parsins var 40 ára háskólanemi og hinn 37 ára iðnnemi. Parið
var barnlaust en átti tvo ketti. Bæði höfðu verið greind með geðsjúkdóm. Þau voru búin
að vera saman í sjö ár. Vandamál þeirra var að þau áttu í tíðum rifrildum og fylgdi ósætti
og minni nánd í kjölfar þeirra. Parið óskaði eftir að rífast ekki svona mikið og að nándin
milli þeirra í daglegu lífi yrði meiri.
Markmið meðferðar var að mestu skilgreint við lok fyrsta viðtalstíma. Í upphafi
hvers viðtals sem fylgdi á eftir var farið yfir hvort það væri eitthvað frá síðasta viðtali
sem parið væri að velta fyrir sér eða þyrfti að ræða nánar. Einnig var farið yfir hvernig
gekk með að leysa þau verkefni sem þau fengu í lok hvers viðtals.
3.3 Siðferðileg álitamál
Það felst mikil persónuleg áskorun í að rannsaka sjálfan sig og að skoða það sem maður
telur sig hafa þekkingu á. Það krefst þess að vera meðvitaður um eigin stöðu og þau gildi
sem leiða mann áfram sem fagmanneskju. Í starfendarannsókn minni var ég í tveimur
hlutverkum, annars vegar sem rannsakandi og hins vegar sem þerapisti í parameðferð.
Ég sjálf var hluti af rannsókninni. Snæfríður Þóra Egilsson (2006) leggur áherslu á hve
erfitt það getur verið fyrir rannsakanda að skapa nauðsynlega fjarlægð milli þessara
tveggja hlutverka, sem rannsakandi og þerapisti, og að fyrri reynsla geti haft áhrif á
niðurstöður. Reynsla mín til margra ára af viðtalsmeðferð gat verið hindrun fyrir mig við
að tileinka mér aðferðir Ericksons, en rannsóknargögnin gætu gefið mér vísbendingar
um hvað ég gæti gert á annan hátt í parameðferðinni og hjálpað við að losna undan
ósýnilegum höftum reynslunnar. Að skoða sjálfan sig getur verið mjög tilfinningalega
erfitt. Það að þurfa að viðurkenna og horfast í augu við mistök sín og sjá hvað þarf að
gera betur og hverju þarf að breyta gefur líka tækifæri til að læra af mistökum og prófa
að framkvæma á annan hátt í næsta skipti. En það getur einnig verið styrkjandi fyrir
faglega þekkingu að sjá það sem vel hefur verið gert og nýtist pörunum vel. Með réttu
hugarfari og jákvæðni er hægt að nýta rannsóknarferlið á jákvæðan hátt og þroska sig
sem fagaðila og persónu (McNiff, 2010).
Engin ónauðsynleg áhætta fylgdi þátttöku paranna í rannsókninni en viðtölin
gátu skapað tilfinningarót hjá pörunum sem ég aðstoðaði þau við að takast á við með
44
því að gefa þeim nægan tíma við úrvinnslu tilfinninga. Einnig með því að vera ekki með
fyrirfram ákveðna dagskrá um innihald meðferðartímanna. Hvar hvert par var statt
tilfinningalega réð innihaldi viðtalanna á leið parsins í átt að lausn vandamála þeirra.
Ávinningur af þátttöku parsins gat verið töluverður þar sem þeim gafst tækifæri á að
finna lausn á vandamáli sínu í samvinnu við þerapistann þeim að kostnaðarlausu. Í
meðferðartímum var leitast við að styrkja einstaklingana í parasambandinu við að finna
lausn vandans sem þau komu með. Áralöng klínísk reynsla mín í að greina, meta og
bregðast við viðbrögðum fólks í viðtölum kom að notum. Það var ekki óreyndur þerapisti
sem tók viðtölin, þó reynslan geti líka stundum verið til trafala eins og nefnt var hér að
framan. Pörunum stóð til boða að taka upp dáleiðslutímana, hljóðrita þá, til að þau
gætu hlustað milli viðtalanna og/eða eftir að rannsóknarviðtölum lauk, allt eftir hvað
hentaði þeim. Ég tel það hafa verið kost bæði fyrir mig og pörin að við þekktumst ekki
áður en rannsókn hófst, þannig að ómeðvituð vitneskja okkar hvert um annað var ekki
að trufla rannsóknarferlið.
Eftir að rannsóknarviðtölunum fimm lauk stóð pörunum til boða að panta sér
viðtalstíma hjá rannsakanda ef þau töldu þörf á. Einnig endurtók ég ósk mína um leyfi til
að hafa símsamband við þau hálfu ári eftir að viðtölum lauk til að heyra hvernig þau
hefðu það og hvort að þau hafi fengið lausn á því vandamáli sem þau voru að kljást við.
3.4 Úrvinnsla gagna
Tekin voru viðtöl við þrjú pör. Hvert par mætti í fimm viðtöl og var hvert viðtal 60–90
mínútur. Hjá einu parinu mætti annar aðilinn í auka 70 mínútna viðtal þar sem einnig fór
fram sjálfstyrkjandi dáleiðsla. Öll viðtölin voru tekin upp á stafræna myndavél með
hljóði. Alls var um að ræða rúmlega 21 klukkustundir af upptökum. Upptökunum var
eytt þegar búið var að rýna í þær og nota sem rannsóknargögn. Dagbókarfærslurnar
voru skráðar í bók eftir hvert viðtal og voru í heild sinni yfir fjörutíu blaðsíður.
Við greiningu gagna er mikilvægt að leita eftir endurteknum þemum sem koma fram í
gögnunum sem sýna fram á árangur rannsóknarinnar. Þessi árangur getur bæði verið
jákvæður og neikvæður fyrir rannsakanda en í honum felst ávallt tækifæri til að læra af
því sem gert var ( McNiff, 2010). Úrvinnsla gagna hjá mér hófst strax í hverju viðtali fyrir
sig, það er að segja með því að hlusta, mynda tengsl og taka ábyrgð sem þerapisti á
hvernig upphaf, miðja og lok hvers viðtals þróaðist. Við skráningu í dagbók og við að
45
rýna í viðtölin eftir hvert viðtal má segja að hafi átt sér stað ákveðin greiningavinna út
frá fræðirammanum, dáleiðsluaðferðum Ericksons. Einnig lagði ég drög að næsta
viðtalstíma út frá þeim upplýsingum sem ég hafði fengið um sjálfa mig sem þerapista í
greiningarvinnunni og þeirri stöðu sem parið var statt í hverju sinni. Ekki var alltaf hægt
að fylgja eftir þeim drögum að næsta viðtali sem ég hafði lagt upp með þar sem parið
var í sumum tilfellum upptekið að vinna með aðra hluti sem höfðu komið upp hjá þeim á
milli viðtala.
Stærsti hluti greiningarvinnunnar fór fram eftir að öllum gögnum hafði verið
safnað. Ég las aftur yfir dagbókarfærslur mínar þar sem ég hafði skráð niður upplifun
mína, hugleiðingar og tilfinningar eftir hvert viðtal. Ég rýndi einnig aftur í upptökur af
viðtölum við pörin.
Til að greina nánar meðferðarárangur rannsóknar hafði ég símasamband við þau sex
mánuðum eftir að viðtölum lauk. Ég fékk upplýsingar hjá þeim um hvort þau töldu að
meðferðin hefði hjálpað þeim við lausn á vandamálinu og hvernig þau hefðu upplifað
dáleiðsluna.
46
47
4 Niðurstöður Í þessum kafla er greint frá niðurstöðum rannsóknarinnar. Eins og fram hefur komið í
inngangi er markmiðið með þessari starfendarannsókn að rannsakandi skoðaði upplifun
sína af eigin vinnubrögðum sem paraþerapisti með það fyrir augum að ná aukinni færni í
að beita dáleiðsluaðferð Miltons H. Erickson í parameðferð. Einnig skoðaði rannsakandi
þá upplifun sem fylgir því að tileinka sér nýja aðferð í parameðferð. Þegar ég hafði rýnt
gaumgæfilega í viðtölin og dagbókarfærslur mínar tók ég eftir að sömu þemun komu
hvað eftir annað fram, tengsl, dáleiðsla og ábyrgð. Það virtist vera eins og þessi þemu
ættu bæði við um sjálfa mig og pörin. Gert verður grein fyrir þemum og undirþemum
með tilvitnunum í dagbókarfærslur rannsakanda og í viðtölin við pörin í eftirfylgjandi
köflum og undirköflum. Einnig verður gerð grein fyrir þeim vandamálum sem pörin
óskuðu eftir að unnið væri með. Ég mun eingöngu taka fram hvaða para vísað er til í
umfjöllun um fyrsta viðtal og í umfjöllun um eftirfylgd. Ekki verður gerð grein fyrir hvaða
par það er sem tjáir sig hverju sinni að öðru leyti og þannig er frásögnum frá pörunum
blandað saman. Það geri ég til að gæta fyllsta trúnaðar við pörin.
Þrírpunktar í beinum tilvitnunum í viðtöl og dagbókarfærslur tákna að texta hafi
verið sleppt. Þrírpunkur innan sviga í beinum tilvitnunum í viðtölin tákna að þar hafi
verið stutt þögn. Tilvitnanir í dáleiðslur í viðtölunum eru teknar úr þremur mismunandi
dáleiðslum. Að lokum verða helstu niðurstöður kaflans dregnar saman.
4.1 Tengsl
Í upphafi fyrsta viðtals við hvert par var ég meðvituð um mikilvægi þess að mynda góð
tengsl við parið strax við fyrstu kynni. Góð tengsl við viðmælendur byggjast á
gagnkvæmu trausti og virðingu. Þar sem traust ríkir er einnig til staðar nánd í
samskiptum og persónuleg mörk eru virt. Af dagbókarfærslum og rýni í upptökur af
fyrsta viðtali við par B kemur það skýrt fram. Ég var einnig mjög gagnrýnin á sjálfa mig,
bæði á það sem ég sagði og hvernig ég kom fram í viðtalinu. Úr dagbókarfærslu:
Ég tók á móti þeim með brosi og bauð þau velkomin með handarbandi. Það fannst mér ganga vel, en ætli þau hafi séð hve stressuð ég var? Ég var meðvituð um að fyrstu mínúturnar í samskiptum okkar skiptu máli upp á að mynda tengsl og traust á milli okkar …. Ég fann fyrir kvíða við að spyrja þau nánar út í rifrildið og mynstrið hjá þeim. Röddin mín var spennt og ég talaði of hratt. Skrýtin þessi spenna sem myndast hjá mér, þó svo ég hafi margra
48
ára reynslu af viðtölum, kannski að það sé vegna þess að þetta er hluti af rannsóknarverkefni og mig langar svo að standa mig vel?
Þegar líða tók á viðtalið fann ég að ég yrði að ná stjórn á sjálfri mér og ná að skapa
andrúmsloft sem þau myndu upplifa sig örugg í. Einnig að ég þyrfti að hlusta og tengjast
þeim. Úr dagbókarfærslu:
Ég verð að muna að anda og ná ró, hlusta vel, leyfa mér að slaka á í aðstæðunum … Ég finn að þau treysta mér, það var rétt ákvörðun hjá mér að nota hringspurningar. Þannig sýni ég þeim virðingu og vonandi virðingu fyrir hvort öðru … Velti því einnig fyrir mér að læra betur á að nota þagnir. Ég bauð þeim upp á dáleiðslu sem þau þáðu. Ég finn að tengsl hafa myndast á milli okkar.
Þegar ég var að rýna í upptökurnur upplifði ég mig í byrjun viðtals vera of meðvitaða, var
of mikið að reyna að muna hvað ég ætti að segja út frá fræðiramma. Ég datt nokkrum
sinnum í að svara með fræðslu sem er gamalt mynstur hjá mér í viðtölum. Því ákvað ég
að í næsta viðtali myndi ég leyfa parinu að stýra meira viðtalinu í þeirri merkingu að leita
eftir hvað það væri sem átti hug þeirra. Parið hafði komið inn á líkamleg veikindi annars
aðilans og áhrif þess á parasambandið. Ég ákvað að ef þau taki það ekki upp sjálf muni
ég fylgja því eftir. Ég fann að parið treysti mér og tengsl mynduðust eftir því sem leið á
tímann þar sem umræða um tilfinningar varð einlægari. Annar aðili parsins hefur orðið:
„Ég á svo erfitt með að segja frá hvernig mér líður, langar svo að breyta því þannig að við skiljum hvort annað betur. “
Í fyrsta viðtali við par C tók ég eins á móti þeim og pari B en ég hafði ákveðið að stytta
innleiðinguna þar sem mér fannst það of langt við rýni á fyrsta viðtali við par B. Langaði
til að reyna að leyfa hlutum að koma eins og af sjálfu sér og sneri mér því fljótlega að því
hvert vandamál þeirra var, hvað það væri sem þau vildu fá hjálp við. Um leið var ég
meðvituð um mikilvægi þess að mynda tengsl við þau. Úr dagbókarfærslu:
Ég fann fyrir spennu meira eða minna allt viðtalið, hvað fjallaði það eiginlega um? … Ég var óörugg, náði að anda og hlusta en fylgdi ekki nægilega vel eftir þessum tilfinningum hjá mér … Annar aðilinn í parasambandinu hefur góðan talanda, ég hefði mátt stoppa viðkomandi og gæta þess að hvor aðilinn um sig fengi jafn mikinn tíma til að tjá sig … Merkilegt hvernig annar aðilinn lokar á tengsl við mig inn á milli, kannski spurning um traust? . . . Upplifði mig verða svolítið ruglaða í viðtalinu því parið notar mikið alhæfingar eins og
49
alltaf, aldrei … Ræddi rólega um það, notaði rödd mína sefjandi þegar ég sagði: „Það merkilega við aldrei er að aldrei getur aldrei verið aldrei. “ Parið hlustaði, ég náði athygli þeirra. Það kom ró yfir parið, þau fóru inná við, eins og þau færu í dáleiðsluástand. Þarna var um óbeina dáleiðslu að ræða og létta leiðslu … Finn að ég fæ betri stjórn á aðstæðum í viðtalinu við að nota röddina mína og öndun, að leyfa undirvitund minni að vinna með mér, ekki meðvitað að þvinga fram hvað ég geri eða segi næst … Tók þá ákvörðun að dáleiða þau ekki, lagði ekki í það vegna ofbeldissögu þeirra. Finnst ég þurfa að kynnast þeim betur áður en ég býð þeim upp á dáleiðslu … Ég var að gera aðeins öðruvísi en ég var vön. Inn á milli var ég spenntari og heyrði það á rödd minni. Ákvað að slaka betur á í næsta viðtali við parið … Sátt við að hafa endað tímann á spurningunni: „Er eitthvað sem þið þurfið að segja mér frá áður en við ljúkum tímanum?“ Gaf þeim tækifæri til að segja meira frá. En parið vildi ekki meina að svo væri.
Ég fann að tengsl höfðu myndast, sérstaklega milli mín og annars aðilans í
parasambandinu. Hjá hinum aðilanum var einsog ákveðin varkárni væri í
tengslunum, það merkti ég á því hvernig hún byrjaði að vekja athygli á ákveðum
málum en lokaði síðan strax á þau aftur.
Í fyrsta viðtali við par E, þar sem ég stytti enn meira innleiðinguna því mér fannst
í hinum viðtölunum ég hafa eytt of löngum tíma í að kynna verkefnið og fræða um
dáleiðslu, kom í ljós að annar aðilinn í parasambandinu hafði jákvæða reynslu af
dáleiðslu en hinn hafði enga reynslu. Það var eins og tengslin á milli okkar mynduðust
strax, þau treystu mér fyrir sögu sinni. Úr dagbókarfærslu:
Upplifði ringulreið í upphafi viðtals þegar parið sagði frá sér og vandamáli sínu. Allar þessar sjúkdómsgreiningar, bæði geðrænar og líkamlegar og lyf sem þau tóku. Mér fannst ég halda illa fókus, vera að drukkna í vandamálum, á hverju átti að byrja? Fann fyrir sterkri ábyrgðartilfinningu . . . Þau sögðu frá af einlægni öllum sjúkdómum sínum og áhrifum sjúkdómanna á líf þeirra. Það var eins og þau treystu mér … Mér fannst ég vera að detta ofan í gömul mynstur í samtalsmeðferð frá spítalavinnu minni, fræða um sjúkdómseinkenni. Náði að minna sjálfa mig á að ég væri með parameðferð í gangi og mér datt í hug að kannski væri hér á ferðinni óöryggi þeirra sem ég skynjaði. Náði fókus við þessar hugsanir hjá mér. Svörin eiga að koma frá þeim ekki mér! Gott að ég ákvað innra með mér að horfa ekki á sjúkdómsgreiningar sem vandamálið heldur sjá þau sem manneskjur sem voru staddar á erfiðum stað í lífi sínu … Bauð þeim upp á litla öndunaræfingu og við það náðist betri fókus í viðtalinu. Svei mér ef það mynduðust ekki tengsl í því augnabliki. … Ég upplifði að ég var farin að nota meira tungutak dáleiðslunnar í sjálfu viðtalinu, orð eins og „getur“, „þegar“, „kannski“ og „eins og“. Er einnig farin að hafa meiri stjórn á röddinni minni …. Upplifði meiri ró þegar leið á viðtalið. Finn að ég er farin að geta notað þagnir meira
50
… . Undir lok tímans bauð ég þeim upp á dáleiðslu sem þau þáðu. Var í upphafi dáleiðslunnar óörugg um hvernig aðilinn sem hafði prufað dáleiðslu myndi líka við aðferðina mína. Náði að hætta að hugsa um það.
Fann að tengsl höfðu myndast á milli okkar. Ég varð öruggari og um leið og ég fann að
þau voru örugg.
Í fyrsta viðtali við pör B og C var ég í byrjun viðtala of meðvituð um að mynda
tengsl við þau. Um leið og ég náði að slaka á og verða öruggari innra með mér, fann ég
að tengsl mynduðust á milli okkar. Ég áttaði mig á því að tengsl á milli þerapista og
viðmælanda er ferli sem eflist með góðri kynningu, virkri hlustun og virðingu fyrir
skoðunum hvors aðila fyrir sig.
4.1.1 Vandamálið
Vandamál paranna í rannsóknini voru tíð rifrildi í samskiptum þeirra. Mér fannst
mikilvægt að átta mig á hvað það var í samskiptum þeirra sem hrinti af stað sjálfu
rifrildinu. Hjá pari B var eins og þau færu í sjálfsdáleiðslu ástand á meðan á rifrildinu
stóð. Úr dagbókarfærslu:
Merkilegt að upplifa hvernig mynstrið er í rifrildisdansi þeirra, það er eins og það sé valdaójafnvægi hjá þeim, annar aðilinn vill hafa rétt fyrir sér og hinn fer í fýlu. Í þessu ástandi öskra þau og hrópa hvort á annað, fara í fýlu sem getur varað í nokkrar vikur. Eins og dáleiðandi dans fari í gang hjá þeim … Það er eins og að þetta valdaójafnvægi komi einnig fram í lýsingum þeirra á upprunafjölskyldum, þarf að fara nánar út í það í næstu tímum, mín fjölskylda versus þín fjölskylda … Gott að fá upplýsingar hjá þeim um hvað þau hafa prófað að gera til að leysa þetta vandamál. Það gefur mér vísbendingar um hvað annað er hægt að prufa að gera á annann hátt … Ég þarf að fá þau til að tala saman og horfa á hvort annað … Ég datt í það að fræða, gamalt mynstur hjá mér. Held samt að það hafi verið rétt hjá mér að fræða parið um hvernig kvíði og streita geta stjórnað samskiptum þeirra og hrint af stað rifrildi. Það kom þeim verulega á óvart . … Ég er ánægð með hvernig mér tókst til við að fá þau til að skoða áhrif rifrildis þeirra á dóttur þeirra … Ég er sátt við að hafa kennt þeim leið til að stoppa rifrildi, „time out“ aðferðina og að ef það virkar ekki hjá þeim þá eiga þau að fara út og rífast þar. Tala hátt og öskra þar þannig að allir heyri, svolítið í anda Ericksons – að nota rifrildið, ekki dæma hegðun þeirra eða banna hana.
Ég var einnig meðvitað að einbeita mér af mynstrunum í kringum vandamál þeirra
og gaf þeim verkefni að vinna að milli viðtala sem leið til að brjóta upp mynstrið í
rifrildinu á milli þeirra.
51
Hjá pari C var mynstrið í rifrildi þeirra tengt samskiptum við
tengdafjölskylduna. Úr dagbókarfærslu:
Parið skilgreindi vandamálið sem markaleysi tengdaforeldra og rifrildi parsins í kjölfar þess. Annar aðilinn í parasambandinu vildi að hinn setti foreldrum sínum mörk og segði þeim til syndanna, stæði betur með sér … Þarna kom það aftur, mín fjölskylda versus þín fjölskylda, það verður eflaust endurtekið stef í öllum viðtölunum við þau … Það þarf að hjálpa þeim við að hætta að metast um hvor sé betra … Mér brá þegar sagt var frá ofbeldisatviki í rifrildi, hefði átt að dvelja betur við það, spyrja nánar út í það … Fékk sem betur fer tækifæri til að koma aftur inn á ofbeldið í lok viðtals og náði þannig tengslum við þolandann í parasambandinu. Ræddum einnig um áhrif ofbeldis á börnin …. Hvernig fæ ég parið til að skoða sig sjálft en leita ekki útskýringa fyrir utan sjálft sig, það er að segja að ástæða vandamáls þeirra séu eingöngu tengdaforeldrarnir? Að allt þeirra vandmál sé tengdó að kenna. Vilja vinna með tengsl en um leið ekki eiga nein samskipti við tengdó.
Mér gekk ekki vel að greina í mynstrið í rifrildinu hjá þeim í þessu viðtali. Hvað það var
sem hrinti af stað rifrildinu, hvaða innri sálrænu hindranir það væru sem hélt þeim
föstum. Mér fannst eins og ég ætti að hafa öll svör á reiðum höndum og þekkingu á
hvernig hægt væri að leysa þetta vandamál. Eftir að hafa rýnt aftur í upptöku á viðtalinu
sá ég að sá aðili í parasambandinu sem beitti líkamlegu ofbeldi var í meðferð í úrræði
sem nefnist Karlar til ábyrgðar við hegðun sinni. Hugleiðinga úr dagbókarfærlu:
Ég hafði ekki verið vakandi fyrir því að hann var að sækja sér meðferð. Það var eins og ég hafi blokkað á þær upplýsingar um tíma í viðtalinu. Þó nokkur tími var liðinn síðan ofbeldið átti sér stað og börnin höfðu verið sofandi inni í herbergi. Hann var kominn í meðferð vegna hegðunnar sinnar hjá meðferðaraðilum Karlar til ábyrgðar og á þann hátt tók hann ábyrgð á sjálfum sér og fjölskyldu sinni. … Viðkomandi sagði frá því að þegar hann upplifði sig mát í samskiptum þá væri eins og hann dytti út, færi inn á við og vissi varla af því hvað gerðist í kringum sig. Þetta var mynstur sem hann hafi gripið til síðan hann var lítill. Kannski hans leið til að taka ekki ábyrgð á því sem var ekki hans ábyrgð sem barn? … Ég teiknaði upp fjölskyldutré með þeim og kortlagði tengslin við uprunafjölskyldur. Nokkuð ljóst að rígur var á milli þeirra um hvor fjölskyldan væri betri … Ég sá á upptökunum að ég átti erfitt með að detta ekki í smáatriði í dansi parsins, það er vel skipulagða og fram setta orðræðu annars aðilans og viðbrögð hins aðilans með að detta út. Fór í lok viðtals að spyrja um hvort að viðkomandi hefði dottið út og hvað hafi gert að verkum að þau viðbrögð komu … Hann sagðist ekki vita hvað það væri, kannski það að hann vissi ekki hvað hann átti að segja.
52
Hjá pari E gekk mér betur að átta mig á mynstrinu í vandamáli þeirra, rifrildinu. Úr
dagbókarfærslu:
Spurði út í mynstur vandamálsins, rifrildisins. Tók eftir því að ég spurði beinna og ákveðnar en hjá hinum tveimur pörunum, var öruggari … Varpaði fram spurningunni: „Hvar heldur þú að þú hafir lært þessi viðbrögð?“ Svörin við þessari spurning gáfu mér góða innsýn inn í upprunafjölskyldurnar og samskiptin þar.
Við rýni í upptökur sá ég hvernig ég notaði það að teikna fjölskyldutré parsins
markvisst í að kortleggja mynstur rifrildis hjá þeim, hvaða mynstur það voru sem
þau höfðu ómeðvitað tekið með sér frá upprunafjölskyldunni. Við það kom skýrara
í ljós hvernig kvíði annars aðilans náði endurtekið að kveikja á rifrildisástandi hjá
þeim.
4.1.2 Nánd
Það var sameiginlegt öllum þremur pörunum að í fyrsta viðtali sátu þau í sófanum með
töluvert bil á milli sín, minnst ein manneskja hefði getað setið á milli þeirra. Eftir því sem
leið á viðtölin fóru pörin að sitja nær hvort öðru, það virtist eins og nándin á milli þeirra
ykist. Ég tók einnig eftir því við að rýna í upptökurnar að þau fóru að hafa sig betur til
ýmist eftir annað, þriðja eða fjórða viðtal. Pörin voru snyrtilegri og léttara var yfir þeim.
Ég veitti þeim jákvæða styrkingu á það í upphafi tímanna. Ég fann einnig fyrir aukinni
tilfinningalegri nánd við pörin eða djúpri samkennd þegar nánd milli aðilanna í
parasambandinu jókst. Hér á eftir fylgja dagbókarfærslur mínar og vísanir í upptökur frá
viðtalstímum 2. til 4.
Úr dagbókarfærslu:
Það var gott að sjá þau nánari, þau sátu þéttara og það var bjartara yfir þeim. Þau horfðu meira hvort á annað, brostu hvort til annars. Snertu hendur hvors annars … Það er eins og þau séu að læra að vera til staðar fyrir hvort annað, hlusta og spyrja hvort annað … Prófaði nýja nálgun með því að segja að nú sé ég að hugsa upphátt: Innri reiði annars aðilans og tilhneyging til að hafa rétt fyrir sér sé oft á kostnað tilfinninga hins aðilans, það er eins og það skapi fjarlægð á milli einstaklinga í parasambandi. Á eftir fylgdi góð umræða um tilfinningar og hvernig þau bregðast misjafnlega við þeim án þess að tjá það … Þau eru að reyna að læra að taka hvort öðru eins og þau eru, ætli það sé dáleiðslan sem hjálpi þeim að finna virðingu fyrir sjálfu sér
53
og þá um leið fyrir hinum aðilanum? … Ég finn að ég er öruggari í viðtölunum, ræð betur við að nota þagnir og opnar spurningar.
Við rýni í upptökur segir annar aðili pars við hinn eftir dáleiðslu, sem meðal annars
fjallaði um að finna góða minningu þar sem þeim leið vel saman og fyndu fyrir hlýjum
tilfinningum til hvort annars:
„ Mig langar svo að taka utan um þig, má ég það?“
Þau föðmuðu hvort annað og annar aðilinn fékk tár í augun og sagðist hafa saknað þess
að vera faðmaður. Þetta gaf tækifæri til að ræða meira um nánd, mörk og virðingu hvors
aðila fyrir sig í sambandinu. Úr dagbókarfærslu:
Ég komst við yfir fegurðinni sem fylgdi því þegar þau nálguðust hvort annað, þau voru komin svo langt frá hvort öðru.
Hjá einu parinu átti annar aðilinn erfitt með að sýna hinum nánd. Ég bauð henni að
mæta ein í viðtal hjá mér. Markmiðið var að styrkja hana og aðstoða við að finna sína
eigin rödd í parasambandinu þar sem hún átti til að upplifa sig í þóknunarhlutverki og
stífnaði upp ef hún var snert af maka sínum. Úr dagbókarfærslu:
Ég er sátt við hvernig þessi tími gekk, gaf allan þann tíma sem þurfti. Það var mikil spenna innra með henni og í öllum líkamanum … Bauð upp á dáleiðslu með það í huga að fá hana til að slaka á og finna sinna innri styrkleika til að gera eitthvað aðeins öðruvísi en vanalega. Bauð upp á að hljóðrita dáleiðsluna til að hún gæti hlustað aftur á hana seinna sem var þegið … Margar tilfinningar komu upp hjá henni í dáleiðslunni og mikil innri spenna. Strauk handarbakið á sér stöðugt með þumalfingri … Átti erfitt með að finna innri ró. Ég fylgdi eftir innsæi mínu og spurði hvort ég mætti snerta á henni handarbakið sem var í lagi. Strauk það róandi með þumalfingri og setti inn sefjanir um leið. Ró kom yfir hana og tengsl mynduðust. Mér fannst þessi nánd frá mér hjálpa henni við að ná slökun og tengjast sinni innri rödd … Ég vissi einhverstaðar með mér að hún gæti náð slökun og tengst undirvitund sinni. Ég hef trú á henni.
Í samtalinu sem við áttum eftir dáleiðsluna ræddi hún aftur um upplifun sína á
fæðingu fyrsta barns og samskipti sín við tengdamóður sína á því tímabili.
Ég: Hvernig var hjá móður þinni þegar hún átti þig?
54
Dáþegi: Hún var svo ung þannig að föðuramma mín tók mig að sér fyrstu árin. Mamma var aldrei sátt við það. Pabbi var aldrei inni í myndinni … Við höfum oft rætt það …
Ég: Getur verið að þessar aðstæður sem móðir þín upplifði séu svipaðar þínum? Getur verið að þú finnir fyrir djúpum ótta, ómeðvitað, um að tengdamamma þín vilji taka dóttur þína frá þér?
Dáþegi (starandi augnarráð): Ég hef aldrei hugsað það þannig.
Eftir viðtalið hafði ég margar hugleiðingar. Úr dagbókarfærslu:
… mér finnst eins og tengslin milli mín og hennar hafi aukist. Eins og við yrðum nánari … Merkilegar þessar hliðstæður sem myndast hjá mæðgunum. Sumt fer á milli kynslóða, ómeðvitað. Það er ekki skrýtið að hún sé svona óörugg gagnvart tengdamóður sinni. Eins og alltaf á varðbergi. Ég held að hún hafi áttað sig á því að hún sé ekki mamma sín, hennar aðstæður eru aðrar og hvernig hún myndar tengsl og nánd við maka sinn og sín börn í framtíðinni skiptir máli. Þannig að það sé á hennar valdi að rjúfa þetta ómeðvitaða mynstur í kvenlegg.
Eitt af pörunum óskaði einnig eftir að upplifa meiri líkamlega nánd í sambandinu, eins og
hefði verið áður í sambandi þeirra. Eftir því sem leið á viðtölin fóru þau að koma meira
við hvort annað, líkamleg snerting varð meiri. Dagbókarfærsla:
Sátt við leiðina að tala um mismunandi nánd, tilfinningalega, í daglega lífinu og kynferðislega. Ég var að vinna stefnumiðað í átt að aukinni nánd á milli þeirra. Að þau gefi sér tíma til að skynja hvort annað, horfa á hvort annað og finna … Í dáleiðslunni ræddi ég við parið um að uppgötva aftur það sem var, en á annan hátt, dýpra … Þeim leið vel við að fara yfir í dáleiðslunni hvað það var sem þau höfðu heillast að í fari hvors annars. Ég fann fyrir djúpri virðingu fyrir þeim og heiðarleika þeirra … Ég samgladdist þeim eftir dáleiðsluna þegar annar aðilinn sagði við hinn og horfði á hann: „Ó, mig langaði til að knúsa þig meira eða minna allan tímann. “ Og þau knúsuðust.
Í dáleiðslunni leiddi ég þau stefnumiðað áfram við að ná í fyrri styrkleika sína sem
tengjast snertingu á þægilegan, nærandi og gefandi hátt. Að upplifa þessa nánd hjá
pörunum og að þau gátu tjáð hana og sýnt í verki að mér viðstaddri upplifði ég sem
traust og tengsl við mig.
55
4.1.3 Mörk
Vandamál allra þriggja paranna var að þau rifust mikið og í þeim aðstæðum fóru þau
yfir tilfinningaleg og persónuleg mörk hvors annars, oft án þess að átta sig alveg á því.
Hinn dáleiðandi dans hjá þeim var hafinn með tilheyrandi minnisleysi á eftir. Ég var búin
að fá lýsingu á hvernig rifrildin byrjuðu hjá þeim, greina það mynstur sem var í gangi í
sjálfu rifrildinu hjá þeim. Mynstur sem pörin voru ómeðvituð um og virtu ekki mörk
hvors annars. Báðir aðilar töldu sína skynjun á atburðarrásinni vera þá réttu og að hinn
aðilinn hefði rangt fyrir sér. Ég hafði þá trú að innra með þeim fælist styrkleiki til að geta
sett sig í spor hins aðilans. Úr dagbókarfærslu:
Velti því fyrir mér hvernig ég get haldið áfram með að fá hann til að skilja að hann hefur ekki alltaf rétt fyrir sér í samskiptum þeirra, án þess að gera lítið úr skoðunum hans … Ágætt að nota söguna um munkana sem skynja einn atburð á tvennann hátt, held að þau hafi áttað sig á þessu … Ég þurfti að setja honum mörk með því að stoppa hann og spyrja hvort hann áttaði sig á því sem hann var að segja. Hvað það væri sem lægi á milli orðanna. Hvernig hann héldi að hinn aðilinn skildi það sem hann sagði. Góð og einlæg umræða skapaðist milli parsins … Upplifði mig stundum með of hvassa rödd þegar ég setti mörk. Kannski var ég bara ákveðin. Þarf að skoða þetta betur á upptökunni … Það er eins og ég noti rödd mína á annann hátt þegar ég segi sögur, hægi á mér, anda rólega og held augnsambandi við parið. Sé við að rýna í upptökuna að ég slaka á, líka í líkamanum. Kannski get ég æft mig í að setja mörk á þann hátt? Prófa það næst þegar tækifæri gefst … Það er eins og það sé ákveðin valdabárátta í gangi á milli þeirra. Annar hefur rétt fyrir sér og hinn hefur rangt fyrir sér.
Ég passaði mig á að nefna aldrei að þau ættu að hætta að rífast heldur bauð pörunum
upp á ýmsa möguleika á því hvar rifrildið gæti átt sér stað. Til dæmis að breyta um
umhverfi þar sem þau rifust, rífast annan hvorn dag eða jafnvel þriðja, fjórða hvern dag.
Ég setti fram ákveðin mörk í viðtölunum til að stoppa niðrandi tal hjá pörunum. Með
einu af pörunum ákvað ég að fara yfir hvernig þau gátu sett hvort öðru mörk í
rifrildisdansi þeirra strax í lok fyrsta viðtals. Það gerði ég eftir að dáleiðslu lauk og þau
voru búin að ræða upplifun sína af dáleiðslunni. Hin pörin fengu í öðru viðtali fræðslu og
leiðsögn í að stoppa rifrildi áður en það færi úr böndum. Eftir umræður um að gera
eitthvað öðruvísi með því að brjóta upp aðstæðurnar sem ollu rifrildi fann eitt parið
þessa tillögu.
Ég (set fram tillögu): Getið þið farið út úr íbúðinni og rifist þar?
56
Annar aðili parsins: Við förum út á svalir, þær eru alveg við eldhúsið. Einhverja hluta vegna rífumst við mest í eldhúsinu.
Hinn aðilinn: Já en þá glymur um allt í hverfinu, en það er kannski ok, svalirnar eru stórar og þægilegar. Við skulum prufa það. Og þau brostu hvort til annars.
Ég var að tileinka mér stefnumiðaða aðferð Ericksons við að breyta atburðarásinni í
birtingarmyndinni á vandamáli parsins án þess að gera lítið úr parinu og um leið að
reyna að virkja innri styrkleika þeirra og hvetja þau til að setja mörk fyrir sjálf sig. Úr
dagbókarfærslu:
Prófaði leiðina að nota rifrildið þau þyrftu ekki að hætta að rífast. Bauð þeim upp á að þau myndu jafnvel gera meira af því, en á öðrum stað og þannig brjóta upp mynstrið í rifrildinu. Kom mér á óvart að parið gat hugsað sér að framkvæma það. Var að nýta mér aðferð Ericksons, „more of the same“ … Það var eins og þau væru sátt við að ég skildi ekki banna þeim að rífast … þetta var ágætis viðbót við “time out” aðferðina, nú geta þau valið … Tókst ágætlega núna að nota þeirra eigin orð, „kýta“, „kasta í hvort annað“ og „þrátta“, annar aðilinn notar mikið orð sem byggjast á sjónrænni skynjun, hinn notar meira orð sem fela í sér skynjun á hreyfingu, snertingu … Notaði þessi orð við að benda þeim á virðingu fyrir persónulegum mörkum hvors annars.
Gögnin sýna að eftir því sem leið á viðtölin átti ég auðveldara með að setja pörunum
mörk og hvetja þau til að finna sín eigin bjargráð innra með sér með því setja hvort öðru
mörk og sjálfum sér mörk.
4.2 Dáleiðsla
Í þessum kafla um dáleiðsluna eru undirþemu sögur, sveigjanleiki og framtíðin.
Eingöngu einn einstaklingur af þeim þremur pörum sem tóku þátt í rannsókninni hafði
áður prófað að fara í dáleiðslu og hafði líkaði það vel. Tvö af pörunum fengu í lok fyrsta
tíma dáleiðslu þar sem markmið hennar var að styrkja einstaklingana í parasambandinu
og að reyna að fá þau til að gera hluti öðruvísi en þau voru vön. Áhersla var lögð á að
finna innri styrkleika sem hægt væri að nýta í framtíðinni. Eitt af pörunum fékk aðeins
eina sameiginlega dáleiðslu sem fór fram í viðtali númer tvö, það var eina sameiginlega
beina dáleiðslan sem bauðst þeim. Ég tók þessa ákvörðun út frá upplýsingum sem þetta
par hafði veitt mér um ofbeldi sem hafði átt sér stað hjá þeim. Í dáleiðslunni geta komið
upp minningar sem geta verið sársaukafullar og taldi ég ekki að það væri æskilegt að
57
aðilinn sem beitt hafði ofbeldi fengi mögulega vitneskju um einhver atriði sem hann
gæti misnotað seinna meir. Hver dáleiðsla var sérsniðin fyrir hvert par, allt eftir því mati
sem ég hafði gert á sambandi parsins. Hin tvö pörin fengu dáleiðslu í fjögur skipti af
fimm og hljóðritaði annað parið allar dáleiðslurnar. Hitt parið hljóðritaði eingöngu tvær
dáleiðslur. Ein af dáleiðslunum var sérsniðinn að öðrum aðilanum í parasambandinu þar
sem áhersla var lögð á verkjastjórnun. Hinum aðilanum var boðið upp á að hlusta með,
eftir skamma stund var viðkomandi einnig kominn í dáleiðsluástand. Öll pörin voru sátt
við dáleiðsluna og upplifðu ró og slökun í dáleiðslunni.
Ég fann fyrir að þekking mín og öryggi í að dáleiða tvær manneskjur í einu jóks á
rannsóknartímabilinu. Í byrjun var ég meira stýrandi á innihald dáleiðslunnar út frá
markmiði meðferðar. Það er að segja notaði meira beina dáleiðslu. Um leið og ég náði
sjálf að slaka á andlega og líkamlega í dáleiðslunni var eins og orðin streymdu frá mér,
ég var farin að nýta mér aðferðir óbeinnar dáleiðslu. Ég náði að fylgja betur eftir því sem
pörin voru að upplifa í dáleiðslunni á meðan á dáleiðslunni stóð. Það gerði ég með því
að tala við þau á meðan á dáleiðslunni stóð. Í fyrstu dáleiðslum paranna var ég með
ýtarlega innleiðingu á dáleiðslunni til að tryggja að þau færu í djúpa leiðslu.
Og þið getið komið ykkur vel fyrir (…) það er engin ein leið til við að fara í dáleiðslu, það er engin rétt eða röng leið við að fara í dáleiðslu . . . það er alveg öruggt að ef það er eins og maður finni spennu í líkamanum þá getur maður um leið fundið ró í líkamanum, ekki satt (...) já þetta er gott, slaka á … kannski heyrið þið í mér (…) kannski koma margar hugsanir (…) en þó svo að það virðist sem þið heyrið ekki (…) þá getið þið heyrt á plani sem liggur djúpt innra með (…) sumir kalla það undirvitund (…) aðrir heilann og kannski eru önnur hugtök yfir það (…) en eitt er víst að þegar undirvitundin getur valið úr (…) þá merkingu orðanna sem nýtist þér við að efla (…) finna innri styrkleika (…) þá getur þú upplifað það á þægilegan og eðlilegan hátt … en eitt er víst að um leið og þú velur að leyfa því að gerast sem gerist í leiðslu (…) eins og að loka augunum (…) og svo um leið upplifa þægilega þyngslatilfinningu í líkamanum (…) eða kannski að líkaminn verður léttur eins og fjöður sem svífur um og skynjar það sem gerist í kringum sig … jafnvel á annan hátt (...) það er allt í lagi.
Í dáleiðslunni fylgdist ég vel með öndun paranna og stillti talhraða og minn öndun
eftir bestu getu við þeirra. Þegar leið á meðferðarferlið var ég ekki eins upptekin af
dýpt dáleiðslunnar og stytti innleiðinguna að dáleiðslunni:
58
Og nú getið þið komið ykkur vel fyrir (…) það er kominn tími til að fara inná við (…) þið þekkið hvaða leið er best fyrir ykkur (…) þetta er gott (…) þegar augun lokast (…) þá finnið þið djúpa (…) þægilega ró (…) vellíðan.
Ég leiddi dáleiðsluna áfram við að draga athyglina að og setja inn sefjanir um
aldursbakrás þar sem markmiðið var að finna innri styrkleika sem gætu nýst við lausn á
vandamálinu:
Það gæti verið gott að leiða hugann djúpt inn á við (…) eins og að fara í ferðalag afturábak í tíma (…) tíma minninga þar sem skynjun gerist eins og af sjálfu sér (…) jafnvel sjá myndir (…) liti, finna lykt … þar sem er gott að vera einn með sjálfum sér og líða vel (…) finna vellíðan eins og í öllum frumum líkamans (…) finna djúpaa (teigi á orðinu) ró og vellíðan (…) finna ánægju af jákvæðum hugsunum í eigin garð … já þetta get ég (…) geta fundið fyrir stolti innra með sér yfir að geta leyst mál.
Ég hvatti til aðgreiningar í dáleiðslunni:
Það er eins og að líkaminn sé hér (…) og um leið þar (…) hvílir þægilega, vellíðan … eins og hugurinn sé virkur en líkaminn slakur … og þú finnur að þú átt auðvelt með að tala (…) þó líkaminn hvíli slakur (…) þægilega slakur.
Þegar líða tók á sjálfa dáleiðsluna notaði ég sefjanir sem gáfu möguleika á breyttri
hegðun og tilfinningum í framtíðinni. Hvatti til að framkvæma hluti á annann hátt þar
sem innri styrkleikar koma að góðum notum. Ég var að sá fræjum til framtíðar:
Það er eins og að hafa komið sjálfum sér á óvart (…) gert eitthvað aðeins öðruvísi en venjulega (…) kannski vissir þú af þessum falda styrkleika … þægileg tilfinning (…) og hvað felst í því að treysta (…) er það að treysta sjálfum sér (…) og þá um leið að læra að treysta öðrum … setja mörk fyrir sjálfan sig (…) miðað við aldur … jafnvel upplifa sig drekka kaffið með vinstri hendi (…) í stað hægri eins og venjulega (…) og þegar það gerist (…) jafnvel meira á morgun en í gær (…) og í næstu viku (…) eða þarnæstu viku og eftir mánuð… og þá um leið getur innra öryggi haldið áfram að vaxa.
Ég sá hvernig ég varð öruggari við að nota tungumál, talhraða og tóntegund eftir því
sem leið á meðferðartímabilið. Úr dagbókarfærslu:
Mér finnst erfitt að dáleiða tvo í einu, gleymi stundum að setja inn sefjanir um að nú ætli ég að tala við annan aðilann. … Finnst ég ekki hafa leitt dáleiðsluna nógu vel áfram. Þarf að horfa á upptökuna … Finn að röddin mín verður taktfastari og rólegri, ég næ að slaka sjálf betur á. Gengur betur að
59
tala í takt við öndunina hjá henni … Dett of mikið í það að reyna að nota ákveðin orð. Þarf að reyna að slaka betur á, njóta þess að dáleiða … Er farinn að nota röddina meira, varð hlýleg og styðjandi þegar ég var að tala um að finna innri bjargráð og leyfa þeim að spíra eins og fræi.
Ég fór að geta nýtt mér líkamshreyfingar mínar í dáleiðslunni til að auka dádýptina.
Úr dagbókarfærslu:
Nýtti mér hreyfingar handanna og líkamans til að gefa dýpri sefjanir um ró og vellíðan . . . Hvað var þetta , eins og hann ætlaði aldrei að hætta að snúa þumalfingrum … Ég uppgötvaði þegar ég skoðaði upptökurnar að ég sjálf var stöðugt með þumalfingur á hreyfingu. Hann hætti um leið og ég hætti að hreyfa þumlana. Athyglisvert að upplifa hvernig hreyfingar mínar speglast hjá dáþega, þó svo að viðkomandi sé með lokuð augu. Ég upplifði á eigin skinni hvernig speglanir virka, ætla að reyna að njóta þess betur að dáleiða og treysta pörunum til að finna út þá merkingu sem þau þurfa til að halda áfram með líf sitt.
Ég fann að ég náði að njóta þess að dáleiða pörin og einnig að leyfa undirvitund
minni að vinna með í átt að pörin upplifðu sína styrkleika. Það er að segja að leyfa
orðunum að koma en ekki meðvitað að ákveða hvað ég ætla að segja næst. Trú
mín á að fólk hafi svör við vanda sínum og hafi innri styrkleika til að finna lausn
styrktist á meðferðartímabilinu. Ég varð einnig meðvituð um að dáleiðslu upplifun
paranna ætti að vera ánægjuleg. Úr dagbókarfærslu:
Finn að trú mín á innri styrkleika fólks styrkist eftir dáleiðslu, ég er að læra ákveðna auðmýkt fyrir því hvað fólk er að upplifa í dáleiðslunni. Það er ekki ég sem stýri upplifuninni, ég bý til möguleika fyrir þau til að upplifa … Gott að nota húmor, sé að dáþegum líkar það vel. Dáleiðslan verður skemmtilegri … Sé hvernig þessi sefjun um fullkomnleikann í ófullkomnleikanum kveikti á innri vinnu, augun voru á fleygiferð undir augnlokunum. Dádýptin var mikil. Minnti mig á þegar ég var að setja inn sjálfstyrkingu fyrir parið um eigin mörk og að læra að hlusta, virða þau og tjá þau. Það var athyglisvert þegar hún sagði frá því hvernig hún sá fyrir sér þríhyrning um samskipti sem henni fannst hjálpa sér að hlusta á aðra og sjálfa sig. Og ég sem minntist aldrei á þríhyrning í dáleiðslunni. Mannshugurinn kemur mér sífellt á óvart … Ég get víst ekki stjórnað því sem þau eru að upplifa í dáleiðslunni … Finn að ég er farin að valda betur sjálfri dáleiðslunni, að leyfa henni að flæða frá mér til dáþeganna, bregðast við því hvernig dáþega líður og setja inn sefjanir í takt við það … Ég þarf ekki að vita allt sem parið er að hugsa, erfitt að halda aftur af sér og spyrja ekki í þaula eftir dáleiðsluna heldur leyfa þeim að segja það sem þau velja að segja frá.
60
Eftir því sem leið á viðtölin náði ég einnig að nota aðferðir dáleiðslunnar án þess að
segja: „Nú hefst dáleiðslan“. Við það að nota röddina og setningar sem hvöttu til innri
vinnu hjá pörunum gátum við átt samtöl sem hjálpaði þeim að tengjast við og upplifa
jákvæðar minningar og tilfinningar. Ég tók eftir því að dádýptin varð ekki eins mikil á
þennan hátt og í sjálfri dáleiðslunni.
Í einu tilfelli í dáleiðsluástandi uppliði einn aðili pars við aldursbakrás erfiða
minningu sem unglingur. Við ræddum þessa minningu í sjálfri dáleiðslunni.
Ég: Og á hvers valdi var það og hver ber ábyrgð? . . . Sem fullorðin veit ég og ég veit að þú sem fullorðin veist … að barn getur ekki tekið ábyrgð á fullorðnum…
Hvaða skynjun finnur þú fyrir þegar þú skoðar það núúna (teigi á orðinu).
Dáþegi: Ég finn létti, ég gerði mitt besta sem barn, ég var reið við mömmu hún hlustaði ekki á mig …
Ég: Stundum telja foreldrar sig vera að gera sitt besta (…) í þeim aðstæðum sem þau eru stödd (…) hverju sinni (…) og svo getur þú tekið þessa reynslu sem þú hafðir áður sem lærdóm um það hvað er á valdi hvers, ábyrgð (…) sem barn og sem fullorðinn (…) Það getur verið góð tilfinning að læra að hlusta á börn og hlusta á … sjá þegar þau setja mörk miðað við aldur.
Í upphafi rannsóknarinnar var ég ekki viss um að ég næði að vera nægilega vakandi fyrir
því að fólk væri komið í dáleiðsluástand og innri vinna væri hafin. Að ná að sjá
dáleiðsluviðbrögð þegar minningar voru orðnar virkar hjá dáþega. Þetta reyndust vera
óþarfa áhyggjur. Ég sá hvernig öndun og vöðvar líkamans breyttust hjá dáþega, allt eftir
því hvað er að gerast innra með honum og gat brugðist við því. Úr dagbókarfærslu:
Er orðin betri í að sjá ef fólk er að burðast með erfiðar minningar. Hvernig andlitið breytist hjá þeim þegar þau rifja upp minningarnar og jafnvel öndunin verður hraðari. Finn að ég get tekið það strax upp í dáleiðslunni, rætt það þegar það gerist . . . Það er svo athyglisvert hvað situr eftir hjá fólki af minningum og hvernig undirvitundin velur akkúrat þá minningu sem hefur hindrað hana í að setja mörk fyrir sjálfa sig … Ég fann að ég gat notað reynslu mína og þekkingu við að hjálpa henni að takast á við minningu á jákvæðan hátt. Ég talaði hlýlega við hana, af umhyggju og var styðjandi.
61
Hjá öðrum aðila í parsambandi kom minning frá æsku upp í dáleiðslu. Viðkomandi átti
erfitt með að vera ein úti og gerði því kröfu á hinn aðilann í parasambandinu að hann
færi með henni að sinna hinum ýmsustu erindum og var hann oft ósáttur við það.
Dáþegi: Mér líður eins og ég sé hjálparvana.
Ég: Hvar ertu stödd?
Dáþegi: Á sjúkrahúsi.
Ég: Hvað ertu gömul?
Dáþegi: Fjögurra ára. Ég er alein. Mamma og pabbi eru ekki hjá mér.
Það var erfitt fyrir mig þegar þessi minning kom upp hjá dáþega. Úr dagbókarfærslu:
Ég átti erfitt með mig og tilfinningar mínar um minninguna frá sjúkrahúsinu. Ég skildi hana svo vel, ég varð stöðugt að hugsa að þetta fjallaði ekki um mig og mínar minningar frá sjúkrahúsinu, heldur hana og að ég mætti ekki þvinga fram hjá henni ákveðna leið til að vinna með þetta mál. Þó að ég hafi unnið með mína upplifun á ákveðinn hátt var engan veginn víst að sú leið hentaði henni.
Annar aðili pars, þar sem kvíðaviðbrögð hafði verið stór orsakaþáttur í rifrildisdansi
parsins, upplifði jákvæða lausn í aldursbakrás í dáleiðslunni sem hann sagði frá eftir
dáleiðsluna.
Mér leið svo vel og svo allt í einu fann ég tilfinningu frá fimm ára aldri, váhh, fyrstu kvíðatilfinningu mína. Mamma og pabbi voru að rífast, ég var svo hræddur. Fann að ég er búinn að vera að halda fast í þessa tilfinningu og fann að ég er að verða tilbúin til að sleppa henni, en samt ekki alveg strax . . . Ætli þessi innri reiði minnki þá?
Ég: Það getur verið svo gott að vita það, djúpt innra með sér (…) að maður er ekki eins og foreldrar sínir.
Stundum upplifði ég við að rýna í upptökurnar að ég kom sjálfri mér á óvart. Úr
dagbókarfærslu:
Hvað fékk mig til að nefna að maður er ekki eins og foreldrar sínir? Ætli það hafi ekki verið til að skerpa á aðgreiningu hjá þeim. Þau urðu allavega mjög hugsi og svöruðu ekki … Ótrúlegt að upplifa hvernig dáleiðsla getur hjálpað
62
fólki að tengjast sjálfu sér og sínum innri styrkleikum við að velja hvaða minningarbrot koma upp. Eflaust gott dæmi um að þegar vitundin víkur til hliðar næst bein tenging við undirvitundina … Vekur upp þægilega djúpa tilfinningu hjá mér um trú og virðingu á parinu, þau eru svo klár.
Ég var ekki alltaf viss um hvort að sefjanir sem ég setti inn í dáleiðslunni skiluðu sér í
breyttri hegðun og tilfinningum hjá pörunum. Það er hluti af þeirri óvissu sem felst í því
að nota aðferð Ericksons í dáleiðslu. Ég varð óhræddari við að gefa pörunum frelsi til að
velja það sem á við í þeim aðstæðum sem þau eru stödd í. Það er jú markmið óbeinnar
dáleiðslu.
Í síðasta viðtalinu með pörunum ræddum við um dáleiðsluna og hvað þau hefðu
upplifað í dáleiðslunni.
Veit ekki hvort ég tengi það meðvitað við dáleiðsluna þegar ég undanfarið hef komið mér á óvart … ég hefði sko getað hugsað mér að fá meiri dáleiðslu, ég slaka svo vel á, líður svo vel … ég veit ekki hvað það er en við náðum að stoppa áður en rifrildið kom, kannski dáleiðslan … það kemur svo mikil ró yfir mig og mér líður svo vel … sé fyrir mér myndina sem ég upplifði, sko þegar við erum að byrja kýta og þá geri ég eitthvað annað … oh, ég elska að fara í dáleiðslu … við erum svo þakklát fyrir að þú valdir okkur í rannsóknina. Okkur fannst svo gott þegar þú dáleiddir okkur.
Pörin í rannsókninni virtust hafa upplifað dáleiðsluna sem róandi, slakandi og þeim
leið vel í dáleiðsluástandinu.
4.2.1 Sögur
Eftir því sem leið á viðtölin fór ég að geta notað sögur til að höfða til undirvitundar
paranna, sögur sem þau gætu lært af. Ég sagði pörunum sögur bæði í dáleiðslunni og í
sjálfum viðtölunum. Innihald saganna höfðaði til þess sem verið var að vinna með í
viðtalinu, en á óbeinan hátt. Við rýni í upptökur sést og heyrist hvernig ég nota röddina
með öðrum hætti þegar ég segi sögur, tala hægar, rólegar og taktfastar, halla mér eilítið
fram og til hægri. Gerði þetta til að ná betur til undirvitundar móttakandans þannig að
dýpri merking sögunnar skiljist á þann hátt sem undirvitund móttakanda velur. Úr
dagbókarfærslu:
Skil stundum ekki hvernig þessar sögur velta upp úr mér, finn samt að það eru svipaðar sögur sem ég er að segja, allt eftir því hvar parið er statt og hvaða sjónarhorn við erum að vinna með … Finnst eins og sagan um hvernig
63
börn læra að ganga og þroskast hafi hjálpað, samt athyglisvert að parið mundi ekki eftir henni eftir dáleiðsluna. Mér fannst þessi saga henta vel í samhengi við hve erfitt það getur verið að læra nýja færni, gera hluti á annann hátt.
Í viðtölum við parið sem fékk eingöngu eina sameiginlega dáleiðslu notaði ég oft sögur í
viðtölunum til að skerpa á innhaldi þess efnis sem við vorum að ræða um. Ég valdi að
segja sögu þegar ég upplifði að þau skildu ekki alveg hvert ég var að fara. Úr
dagbókarfærslu:
Átti í basli við að fá annan aðilann til að átta sig á að lykillin í samskiptum við tengdó væri að hálfu leyti hjá henni. Held að sagan sem ég sagði parinu um konuna sem ældi hafi á einhvern hátt hitt í mark. Alla vegna náði hún athygli þeirra. Það var eins og þau færu í létta leiðslu, urðu starandi og hugsi.
Ég gat aldrei fengið fullvissu um hvaða skilning pörin lögðu í sögurnar og hvaða lærdóm
þau drógu af þeim. Ég varð að læra að temja mér að lifa með þeirri óvissu og leyfa
undirvitund þeirra að vinna með þeim um ókomna framtíð. Þarna var ég í viðtölunum að
leitast við að beita aðferðum Ericksons við óbeina dáleiðslu þar sem eiginleg dáleiðsla er
ekki framkvæmd.
4.2.2 Sveigjanleiki
Verulega reyndi á sveigjanleika hjá mér í viðtölunum og í dáleiðslunni – ég þurfti sífellt
að prófa nýjar leiðir og aðferðir til að komast áfram með meðferðina. Þegar ég prófaði
eina leið og fann að hún virkaði ekki var ekki um annað að ræða en reyna aðra leið og
jafnvel enn aðra ef hún virkaði ekki heldur. Eftir því sem leið á viðtölin upplifði ég að ég
varð öruggari og um leið sveigjanlegri. Við rýni í upptökur sá ég vel hvernig ég breytti um
aðferð á flæðandi hátt, allt eftir því hvar pörin voru stödd.
Sveigjanleiki var einnig hluti af því sem ég setti inn sem sefjanir í dáleiðslu
paranna. Mér fannst mikilvægt að pörin lærðu að nota sveigjanleika til að festast ekki í
sjálfsdáleiðandi dansi rifrildis, því mynstri eða ástandi sem hafði skapað vandamálið
þeirra og var ástæða þess að þau tóku þátt í rannsókninni. Einnig vissi ég frá fyrri reynslu
að sveiganleiki við hinar ýmsu aðstæður væri mikilvægur þegar kvíði er farinn að stjórna
hegðun fólks. Sveigjanleiki minn við að nota nýjar aðferðir til að ná til paranna jókst
þegar leið á meðferðarferlið. Ég var einnig meðvitað að setja inn sefjanir sem myndu
auka sveigjanleika þeirra í samskiptum sín á milli. Úr dagbókarfærslu:
64
Finn að ég er orðin öruggari í að prófa nýjar leiðir við að nálgast þau, umorða meira þegar þau skilja ekki hvert ég er að fara … Ég er sveigjanlegri í að leyfa þeim að velja hvaða leið þau vilja fara, gef þeim frelsi til að velja og bæti gjarnan við: „Án þess að týna sjálfum sér“. Sá þegar ég skoðaði upptökuna að ég næ athygli þeirra þegar ég segi þetta við þau, þau verða hugsi … Finn líka að ég er farin geta hrósað þegar vel er gert og finn leið til að hrósa hinum aðilanum í parasambandinu um leið fyrir það sem vel er gert … Á orðið auðveldara með að hjálpa þeim að sjá þegar þau bregðast öðruvísi við en þau voru vön að gera. Að spyrja um tilfinningar hins í stað þess að áætla eða staðhæfa hinum ákveðna tilfinningu. Því það olli oft togstreitu hjá þeim. Útskýrði fyrir þeim að það er að sýna sveigjanleika, að gera aðeins öðruvísi en þau voru vön. Þessi útskýringin hentaði þeim.
Ég áleit að þessi samtöl mín við pörin myndu hjálpa þeim við að sýna hvort öðru
og sjálfum sér meiri sveigjanleika í samskiptum sín á milli. En hvernig sá
sveigjanleiki myndi nýtast þeim síðar vissi ég ekki, ég var að sá fræjum til
framtíðar.
4.2.3 Framtíðin
Mér fannst mikilvægt í hverri dáleiðslu að koma inn á framtíðina og þá möguleika sem
fælust í framtíðinni fyrir pörin, bæði sem pör og sem foreldrar. Þegar rýnt er í upptökur
af dáleiðslu paranna koma skýrt fram sefjanir sem ég setti inn í dáleiðsluna um þá
möguleika sem búa í framtíðinni.
Og hvert skildi það leiða ykkur (…) þegar farið er út fyrir þægindarammann (…) að gera aðeins öðruvísi (…) en venjulega (…) og svo finna tilhlökkun og gleði (…) eins og litla barnið sem er að stíga sín fyrstu skref … og um leið er hægt að skapa sér sýn af framtíðinni (…) sambandinu ykkar (…) eins og bíómynd (…) jafnvel sýn þar sem eru hversdagleg smáatriði (…) um öll þau hlutverk sem þið eruð í (…) þar sem er eins og jafnvægi ríki (…) jafn mikilvægar skoðanir og (…) sky n j a n i r (teigt á orðinu) … eins og birkitréin tvö í fjallshlíðinni sem veita hvort öðru skjól (…) stuðning (…) þegar veðrið kemur af fullum þunga (…) eins og að vera til staðar fyrir hvort annað … það getur verið svo þægileg tilfinning að finna fyrir litla barninu innra með sér (…) og hlúa að því (…) eins og sameiginlega barninu ykkar (…) meira á morgun (…) meira og sterkara eftir eina viku, tvær vikur (…) meira og sterkara eftir mánuði eða ár(…) meira og sterkara … og svo finna og skynja með öllum frumum líkamans (…) hvernig innri styrkur eflist (…) dag frá degi (…) innri bjargráð (…) sem eru til staðar (…) sem vaxa eins og birkitréð.
Allt viðtalsferlið setti ég mér markmið til framtíðar. Eftir að hafa skoðað gaumgæfilega
upptökur síðasta viðtals og skráð niður punkta í dagbókina mína ákvað ég hvað ég
65
ætlaði að prófa að gera á annan hátt í næsta viðtali ef tækifæri gæfist. Ég var að læra að
tileinka mér aðferðir dáleiðslunnar, bæði með dáleiðslu og í viðtölunum sjálfum. Úr
dagbókarfærslu:
… Verð að stoppa mig í að botna setningar fyrir þau. … þarf að hafa í huga næst að slaka sjálf betur á, því þá er ég tengdari mér. . . . Er farin að vera rólegri og nota öndunina til að tengja mig þegar ég verð of áköf í að leysa málin fyrir parið. … Gott, mér er farið að takast að nota röddina markvist, án spennu, taktfasta, hlýlega. … Næst ætla ég að æfa mig í að nota þagnir … Held að ég sé að ná valdi á að nota þagnirnar í viðtalinu … Ætla að reyna að vera ekki svona stýrandi næst … Finnst eins og það að ég taki ekki eins mikla ábyrgð á hvað gerist í viðtölunum það gerir mig öruggari. Finnst eins og það virki líka vel á þau.
4.3 Ábyrgð
Í þessum kafla um ábyrgðina eru undirþemu að verða fullorðinn og verkefni.
Í viðtölunum var ég meðvituð um þá ábyrgð sem felst í að aðstoða pörin við að leysa
vandamál sín. Að greina vandamál þeirra og leiða stefnumiðað meðferðina áfram í átt til
einhvers konar lausnar. Það tók mig nokkur viðtöl að verða meðvituð um að ábyrgðin á
breytingum á hegðun paranna lægi eingöngu að hluta til hjá mér. Hinn hlutinn lá hjá
pörunum. Sú skynjun fékk mig til að ná að slaka betur á í viðtalsaðstæðunum. Ábyrgð
mín fólst í að skapa öruggt umhverfi þannig að pörin gætu unnið að lausn á vandamáli
sínu. Úr dagbókarfærslu:
Ætla að reyna að vera ekki svona stýrandi næst, eins og ég vildi ná hratt fram lausn fyrir þau. … Finn að ég tók ekki eins mikla ábyrgð á hvað gerist í viðtalinu. Ég leyfði þeim að leiða umræðuna meira áfram. Spurði bara fleiri hringspurninga til að dýpka viðhorf þeirra. Finn fyrir því að þessi leið gerir mig öruggari í viðtalinu. Finnst eins og það virki líka vel á þau. … Kannski get ég yfirfært meiri ábyrgð til þeirra við að skilja eftir opnar spurningar og enda ekki setningar þegar ég er að hugsa upphátt? Ætla reyna það næst. … Ég er farin að þola betur reiðina sem býr innra með þeim, er að átta mig á að það er ekki mín ábyrgð að afreiða þau. Mín ábyrgð felst í að benda á leiðir til að fá stjórn á reiði sinni. Og fræða þau um hvað reiði er.
Reglulega kom fyrir að rætt var um ábyrgð í viðtölunum við pörin þrjú. Ábyrgð
einstaklingsins á eigin hegðun, tilfinningum og gerðum. Einnig kom upp umræða um
ábyrgð sem foreldri og í hverju sú ábyrgð lægi. Ég spurði þau um hver væru þeirra
sameiginlegu áherslur sem ábyrgð þeirra sem foreldrar hvíldi á. Þau höfðu aldrei velt
66
fyrir sér hver voru þeirra sameiginlegu áherslur sem par og foreldrar, þeirra persónulegu
gildi. Þau fengu það sem verkefni að ræða það heima og skrá niður þeirra sameiginlegu
áherslur og viðhorf til parasambandsins og sem foreldrar. Frá upptöku þar sem unnið
var með að taka ábyrgð í óbeinni dáleiðslu, það er að segja án þess að að djúp leiðsla
væri til staðar:
Ég: Ef þér hefur tekist að læra að deyfa þig tilfinningalega í erfiðum aðstæðum og fara inn á við þegar þú veist ekki hvað þú átt að segja, þá getur þú lært að afdeyfa þig og anda rólega og tala, tjá hugsanir þínar (…) og hvað felst í því að vera fullorðinn: Að vera fullorðinn er að taka ábyrgð á því sem maður segir og gerir. . . . Sem foreldri ber maður ábyrgð á líðan barnsins síns (…) hvað felst í því? Þið getið rætt það tvö ein heima hverjar ykkar sameiginlegu áherslur eru sem par (…) sem foreldrar (…) það getur verið þörf og lærdómsrík umræða (…) milli ykkar. ... Sá eða sú sem er reiður ber einn ábyrgð á reiði sinni. Þið þekkið söguna um alkóhólistann sem drekkur af því að hún Gunna er svo leiðinleg. Hvers ábyrgð er það að (…)
Hann: Verð svo reiður þegar hún byrjar.
Ég: Hefur þú prófað að koma þér burt úr aðstæðunum? Gera eitthvað öðruvísi en þú ert vanur? Það er á þína ábyrgð, ekki hennar hegðun. Sú hegðun er á hennar ábyrgð … Ykkar sameiginlega ábyrgð er gagnvart börnum ykkar, að skapa umhverfi fyrir þau til að vaxa og þroskast og læra í. Veita þeim ást og umhyggju. Í hverju öðru felst ábyrgð ykkar sem foreldrar? …
Hún, snýr sér að honum: Þú getur ekki sagt að ég geri þig reiða, það er ekki mín ábyrgð (röddin skýr, róleg og ákveðin í fyrsta skipti, án þess að kenna honum um).
Parið kláraði aldrei verkefnið sem það fékk til að vinna með milli tímanna. Þau rétt svo
ræddu lauslega heima fyrir hver voru þeirra sameiginlegu áherslur sem foreldrar.
Umræðan um áherslur þeirra sem foreldrar og áherslur í parasambandinu hélt svo
áfram í næsta viðtalstíma.
Þegar unnið er með læra að taka ábyrgð á lífi sínu er ekki hægt að komast hjá því
að taka fyrir hvað felst í því að vera fullorðinn.
4.3.1 Að vera fullorðinn
Ég rýndi í hvar þau voru stödd á lífsskeiði sínu til að átta mig á hver möguleg næstu skref
þeirra voru til að finna lausn á vandamáli sínu. Úr dagbókarfærslu:
67
Þau eru að haga sér eins og unglingar sem þrátta um hvort þeirra sé betra, klárara – hvernig kem ég þeim áfram? Ræði við þau í næsta tíma um hvað þeim finnst vera að vera fullorðinn. Hvort þau þekki einhvern sem er fyrirmyndar-‐fullorðinn í þeirra augum? Hvernig sjá þau foreldra sína sem fullorðna, hvernig voru foreldrarnir á þeirra aldri? Þannig get ég betur tengt þau við það lífsskeið sem þau eru stödd á. … Held að ég reyni að segja þeim sögu í næstu dáleiðslu um hvað felst í því að vera fullorðinn, hvernig það getur verið ánægjuleg upplifun. … Ræddi við þau um dýpri merkingu orðanna. Hvað heyrið þið, hvað liggur á bak við orðin, hvaða tilfinningar vakna? Hvaða aðstæður frá fyrri tíð minna þessar tilfinningar á? Finnst alltaf jafn ótrúlegt að upplifa þegar þau fóru beint í minninguna og hann svaraði af einlægni. Að vilja að hlustað sé á sig og að pabbi sjái sig. Ég fann svo til með honum. Finnst eins og þessi umræða veki þau til umhugsunar. Kannski eru þau að læra að spyrja hvort annað meira um hvað hinn á við?
Í dáleiðslu sagði ég þeim litla sögu frá sjálfri mér þegar ég var fyrst kölluð kona, hvað það
kom mér á óvart að ég væri kona í augum annara þegar mín tilfinning fyrir sjálfri mér var
allt önnur. Síðan ræddi ég við pörin um hvort þau ættu minningu um hvenær þau höfðu
fyrst fundið fyrir því að vera orðin fullorðin. Í annari dáleiðslu sagði ég söguna um parið
sem lærði með árunum hvort fyrir sig að gleðjast yfir ánægju hins aðilans. Það fannst
mér saga sem vísar til þess að vera fullorðinn.
4.3.2 Verkefni
Það olli mér vonbrigðum í upphafi hvað pörin voru ódugleg við að vinna þau verkefni
sem ég lagði fyrir þau. Í lok hvers viðtals fengu pörin verkefni að leysa milli viðtala. Hvert
verkefni var sérsniðið að hverju pari fyrir sig. Þegar dáleiðsla hafði verið notuð var
verkefnið í flestum tilfellum að hlusta á hljóðritunina fyrir næsta tíma. Við nánari rýni á
upptökum sá ég að pörin gerðu oftast eitthvað af verkefnunum, en á sinn hátt. Sem er
jákvætt því þau hafa frelsið til að velja hvað hentar þeim hverju sinni. Það verkefni sem
pörin með börn sinntu best var að rífast ekki fyrir framan börnin. Ég ákvað að gefst ekki
upp á að gefa pörunum verkefni, þó svo að á tímabili hafi ég haft sterklega á
tilfinningunni að rétt væri að hætta með þessi verkefni. Eins og sjá má í eftirfarandi
dagbókarfærslum eftir annað til fjórða viðtal við pörin:
Þau prufuðu að nota nota „time out“ aðferðina og virða merkið sem hinn aðilinn gefur. Ég hafði gleymt að fara yfir með þeim að ákveða hve langur tími á að líða þar til þau ræddu um það málefni sem olli ósamkomulaginu. Kannski virkaði það ekki nógu vel þess vegna? . . . Er ég að setja fyrir of þung verkefni? Kannski hafa þau ekki tíma til að sinna verkefninu? Ætla að prófa
68
einfaldara verkefni næst: Nota öndun þegar þau finna að tilfinningarnar eru að taka stjórn. Þannig ná þau mögulega stjórn á tilfinningum sínum. Benda þeim á að taka frá tíma fyrir sig þar sem þau eru ein, til dæmis fara í gönguferð og leiðast. … Þau komu glöð, sögðust ekki hafa gert verkefni en spilað tölvuleik saman sem þau höfðu ekki gert í mjög langan tíma. Vel valið hjá þeim að gera saman það sem veitti þeim ánægju áður en þau höfðu ekki gert lengi. … Hún fór á kaffihús, reyndar ein. Þetta var stórt skref fyrir hana að vera ein úti og henni fannst gaman að fylgjast með fólkinu. Ég er ánægð með það því hún tók vel eftir því að fólk er allskonar. Kannski hjálpar það henni með sveigjanleika? … Held að mér hafi tekist að ræða við hann um þann leiða sem hann finnur fyrir vegna þess hve lítið þau gera af verkefnum sem ég legg fyrir þau. Að honum finnist þau ekki vera að standa sig. Ég tók ábyrgðina með honum, nefndi að kannski henti þessi verkefni þeim ekki eða þau eru of stór. … Mér finnst alveg frábært að heyra hve dugleg hún er við að hlusta á upptökurnar á milli viðtala. Hann segist hlusta sjaldnar, jæja, það er hans ábyrgð. … Fannst gott að heyra einlægnina hjá honum þegar hann sagðist eiga erfitt með þessi verkefni. Hann er samt að reyna, tók frá tíma fyrir sig þegar hann varð reiður og fór út að ganga.
Þrátt fyrir að mér hafi fundist pörin ekki vinna verkefnin eins og lagði þau fyrir þá tel ég
að það hafi verið rétt hjá mér að gefast ekki upp á að leggja fyrir þau verkefni á milli
viðtalstíma. Þau unnu verkefnin hvert á sinn hátt og í því umfangi sem þau virtust ráða
við. Eitt af pörunum var iðnara en hin við að hlusta á upptökur af dáleiðslu milli viðtala.
Tel ég að það hafa styrkt þau við að finna styrkleika sína.
4.4 Eftirfylgd
Sem fagaðila fannst mér mikilvægt að kanna hvernig pörunum reiddi af eftir að meðferð
lauk. Ég hafði einnig áhuga á að heyra frá þeim um hvort það væri eitthvað sérstakt sem
hafði breyst í samskiptum þeirra eftir viðtölin og hvort þau á einhvern hátt tengdu það
við dáleiðsluna.
Rúmlega sex mánuðum eftir að viðtölum við pörin lauk hafði ég samband við þau
símleiðis eins og ég hafði fengið leyfi hjá þeim í upphafi til að gera. Ég hafði fyrst
samband við par B þar sem þau voru fyrst til að ljúka þessum fimm viðtölum. Í upphafi
samtalsins fékk ég þær upplýsingar að parið væri skilið og að það hafi „gerst í góðu“. Í
ljós kom að parið var ánægt með viðtölin. Ef þau hefðu ekki farið í þessi viðtöl hefði
gamla ástandið haldið áfram, það er að segja þau hefðu haldið áfram að rífast og líða
illa. Samskiptin milli þeirra eftir viðtölin urðu mjög góð, þau hættu að rífast og spennan
sem var á milli þeirra hvarf. Það gaf þeim ráðrúm til að hugsa sinn gang. Þau komust að
69
því að nándin milli þeirra var horfin og að annar aðilinn var ekki hamingjusamur í
sambandinu.
Annar aðilinn fann að í dáleiðslunni komst hann í gegnum ótta sinn við
breytingar og þann kvíða sem fylgdi breytingunum. Sá aðili fann að innri styrkleiki hans
var meiri en hann hafði áður gert sér grein fyrir, hann var orðinn sterkari á allan hátt.
Hann fann fyrir því að vera í andlega “betra formi” og þannig betur ráð við þær
aðstæður sem fylgdu skilnaðinum. Ég ræddi við parið um hvernig barn þeirra hefði það
og hverng parið ynni saman að því að deila foreldraábyrgðinni eftir skilnaðinn. Þau voru
meðvituð um mikilvægi þess að skapa barninu sínu öruggt umhverfi. Þau ákváðu að
barnið væri viku og viku í senn búandi hjá hvoru um sig. Þau voru einnig meðvituð um
það að ef barnið færi að vera órólegt eða sýndi á annan hátt óöryggi við þetta
búsetufyrirkomulag þá myndu þau breyta því.
Eftir samtalið var ég í fyrstu frekar slegin. Fór yfir ferlið í viðtölum og reyndi að
athuga hvort ég hefði getað gert hlutina á einhvern annan hátt. Ég komst að þeirri
niðurstöðu að eflaust hefði það verið hægt. Ég átti í tilfinningalegri togstreitu um ábyrgð
mína sem þerapisti. Eftir því sem ég ígrundaði símtalið betur þá fann ég að það var ekki
svo slæmt að parið hafði skilið. Það hafði ekki verið valdajafnvægi í samskiptum þeirra.
Annar aðilinn átti erfitt með að sleppa þeirri tilfinningu sem fólst í að hafa rétt fyrir sér
og vita betur en hinn aðilinn. Við það að jafnvægi komst á samskiptin kom innri styrkleiki
annars aðilans í ljós sem nýttist honum til að setja mörk fyrir sjálfan sig og velja að fara
út úr sambandinu.
Eftirfylgd með pari C var rúmlega sjö mánuðum eftir að viðtölum lauk. Erfiðlega
gekk að ná símsambandi við parið. Að lokum tókst það. Aðspurð um hvort þau hafi
haldið áfram í parameðferð eins og ég ráðlagði þeim kom í ljós að svo var ekki. Annar
aðilinn hafði útskrifast úr meðferð sinni (Karlar til ábyrgðar) sem hann taldi hafa verið
mjög gagnlega. Að sögn var samband þeirra allt annað núna, þau hættu að rífast eins
mikið og þau höfðu gert. Ef rifrildi var í uppsiglingu nota þau „time out“ eða fara út úr
aðstæðunum. Þessi leið virkaði vel fyrir þau. Samskipti þeirra við tengdaforeldra urðu
betri. Það sem olli þeim breytingum var að annar aðilinn náði að slaka á gagnvart
tengdaforeldrum og væntingum sínum til hins aðilans í samskiptunum við
tengdaforeldrana. Sá aðili tók ábyrgð á sjálfum sér og breytti hegðun sinni með því að
slaka á og við það var eins og allt breyttist. Þau náðu að læra að tala saman og hlusta á
70
hvort annað og vera meira samstíga. Þeim fannst dáleiðslan hafa hjálpað þeim við að
læra að slaka á í ýmsum aðstæðum. Þau mundu ekki alveg hvað það var í dáleiðslunni
sem hafði hjálpað, annað en það að læra að slaka á og hve góð tilfinning það er. Ég
ræddi við þau um börnin þeirra sem að sögn voru í góðu jafnvægi, komin í leikskóla og
fengu meira að segja stundum að fara ein í pössun til tengdaforeldranna.
Eftirfylgd með pari E var 6 mánuðum eftir að viðtölum lauk. Parið var ánægt með
viðtölin, fannst þau hafa hjálpað þeim. Þeim fannst þó að sjálf dáleiðslan hefði mátt vera
markvissari, sem byggðist á reynslu sem annar aðilinn hafði haft af dáleiðslu annar
staðar frá. Þau höfðu rætt það sín á milli að: „það var eins og þú hefðir eitthvað svona
innsæi á hvernig okkur leið, það var svo gott, þú skyldir okkur svo vel. Án þess að dæma
okkur“. Í dag rífast þau sjaldnar og finna að þau ná að „steppa út úr því fyrr“, heiftin er
ekki til staðar lengur. Annar aðilinn hafði stungið upp á því nokkru eftir að viðtölum lauk
hvort að þau ættu að panta sér tíma einu sinni í mánuði hjá mér „svona til að
fyrirbyggja“, en þau höfðu ekki framkvæmt það ennþá.
Í lok hvers samtals við pörin ítrekaði ég að þeim væri velkomið að hafa samband við mig
ef þau töldu þörf á því.
71
5 Umræða Meginniðurstaða rannsóknarinnar er að rannsakandi náði betri tökum á að tileinka sér
dáleiðsluaðferðir Ericksons í parameðferð. Meðferðartengsl milli mín og paranna voru
góð, traust og nánd myndaðist milli okkar. Traust og nánd jókst einnig milli
einstaklinganna í parasamböndunum, fyrir utan parið sem skildi, þar hafði nándin horfið
úr sambandinu smá saman eftir að meðferðinni lauk. Pörin upplifðu að rannsakandinn
skildi þau, þeim fannst stundum eins og ég gæti lesið hug þeirra. Öllum pörunum fannst
dáleiðsla vera góð aðferð, en voru ekki viss hvort að það hafi verið hún sem hjálpaði eða
annað sem fór fram í viðtölunum. Í dáleiðslunni upplifðu þessir einstaklingar
aldursbakrás sem hjálpaði til við að finna lausn á tilfinningalegum hindrunum hjá þeim.
Sammerkt öllum pörunum var að í dáleiðslu upplifðu þau ró, vellíðan og
slökunartilfinningu í líkamanum og innra með sér. Einstaklingarnir í parsamböndunum
virtust verða meðvitaðri um í hverju ábyrgð þeirra liggur gagnvart sjálfum sér,
parasambandinu og börnum sínum.
Í þessum kafla er að finna umræðu um helstu niðurstöður sem rannsóknin leiddi
í ljós og hvaða lærdóm megi draga af þeim. Markmiðið með þessarari
starfendarannsókn var að skoða upplifun rannsakanda á því að nota dáleiðslu í viðtölum
við pör í samskiptavanda, ásamt því að skoða upplifun rannsakanda af því að tileinka sér
dáleiðsluaðferð Ericksons í parameðferð. Ef litið er á þau þemu sem í ljós kom að voru
ríkjandi í viðtölunum má sjá að þessi þemu eiga bæði við mína upplifun í viðtölunum og í
dáleiðslunni og einnig við það sem pörin voru að kljást við.
Öll pörin voru þakklát fyrir að hafa verið valin til að taka þátt í rannsókninni. Þau
þökkuðu meðferðarferlinu betri líðan í samskiptum sín á milli. Pörin áttu erfitt með að
átta sig á hvort það hafi verið dáleiðslan eða annað sem fór fram í viðtölunum sem
höfðu hjálpað þeim við að leysa vandamál sín sem í öllum tilfellum snerust um heiftarleg
rifrildi. Í byrjun viðtalanna virtist sem þau væru föst í sjálfsdáleiðandi dansi
aðstæðnanna, hvorugt þeirra vildi gefa eftir og mætast á miðri leið. Báðir aðilar töldu sig
hafa rétt fyrir sér og því voru sömu sporin í dansinum endurtekin hvað eftir annað. Þessi
hegðun getur átt sér rætur í sálfræðilegum mynstrum sem lærðust ómeðvitað í
upprunafjölskyldunni. Hegðun sem er eins og sjálfkrafa aldursbakrás við vissar aðstæður
þar sem hinn fullorðni bregðst ómeðvitað við eins og á fyrra lífskeiði sínu. Skortur eða of
mikil tengsl, nánd og óskýr mörk innan upprunafjölskyldu geta hafað stuðlað að
72
ófullkomnari sjálfsmynd og vöntun á aðgreiningu frá foreldrum sínum. Þegar
viðkomandi fer í parasamband myndast gjarnan tilfinningalegur samruni (e. symbiosis)
við hinn aðilann í sambandinu. Valdajafnvægið í þessum tilfinningalega samruna parsins
á sér rætur í tengslamyndun við foreldra. Ég tel að dáleiðslan hafi átt ríkan þátt í að
aðstoða einstaklingana í parasambandinu við uppgötva innri styrkleika sína og þannig
gefið þeim möguleika á jákvæðri tilfinningalegri aðgreiningu frá foreldrum sínum. Í
dáleiðslunni upplifðu þátttakendurnir í rannsókninni aldursbakrás, minningar sem voru
þeim ómeðvitaðar, þar sem samskipti við foreldra höfðu verið þeim erfið. Í dáleiðslunni
náðu þau að ræða þessa atburði og sjá á annan hátt. Þannig fundu þau styrkleika sem
stuðluðu að auknu persónulegu sjálfstæði sem gerði það að verkum að þau gátu betur
aðgreint sig hvort frá öðru sem par og sett foreldrum sínum skýrari mörk í samskiptum.
Þau voru sjálfstæðir einstaklingar í parasambandi með skýrari mörk fyrir sig sjálf. Við
það komst betra jafnvægi á í parasambandinu. Ég sá að nándin og tengslin milli paranna
jókst á meðan á rannsókninni stóð. Þeim leið betur saman og hlustuðu betur á hvort
annað. Pörin fengu tækifæri til að tjá sinn innri hug sín á milli, án þess að vera gagnrýnd
fyrir það sem þau sögðu. Þau fengu aðstoð við að læra að hlusta og setja mörk, án þess
að vera gagnrýnd á neikvæðan hátt. Það má álykta út frá niðurstöðum rannsóknarinnar
að tengsl milli einstaklinganna í parasamböndunum hafi aukist. Samkvæmt því sem fram
kom í eftirfylgdinni sögðu þau að allnokkrar breytingar hefðu orðið á samskiptum þeirra
að viðtalsmeðferðinni lokinni. Tvö af þremur pörum rifust enn en náðu að vinda ofan af
rifrildunum fyrr og jafnvel stoppa þau. Dr. Sue Johnson hefur meðal annars rannsakað
tengsl milli para og hvernig áhrif þessara tengsla birtist í daglegum samskiptum parsins.
Niðurstöður hennar hafa sýnt hvernig nánari og traustari tengsl milli parsins gera þeim
kleift að að festast ekki í neikvæðum dansi rifrildis/ósættis. Rannsóknir hennar hafa sýnt
að þau pör sem ná að stoppa ósætti áður en það fer úr böndum eru almennt
hamingjusamari í sambandinu. Traust og góð tengsl milli foreldra hafa einnig jákvæð
áhrif á börn þeirra og tengslamyndun barnanna við foreldrana (Johnson, 2013).
Pörunum var eingöngu boðið upp á fimm viðtöl sem veitir ekki mikið ráðrúm til
að vinna með svo djúpstæð mynstur sem höfðu mótast hjá þeim í samskiptum við hvort
annað. Mynstur sem áttu sér rætur í samskiptum og mörkum við upprunafjölskylduna. Í
flestum tilfellum tekur parameðferð tíu til fimmtán viðtalstíma og á það einnig við þegar
dáleiðsla er notuð sem aðferð í meðferðarferlinu. Þó eru dæmi um árangurríka meðferð
73
sem tekur styttri tíma (Kahn, 2010; Yapko, 2012). Ég taldi að við það að nota dáleiðsluna
sem nálgun við lausn á vandamálum paranna, myndu innri bjargráð, sem eiga rætur að
rekja til undirvitundarinnar, gera þeim kleift að öðlast skilning á sjálfum sér og
styrkleikum sínum á styttri tíma. Samkvæmt þeim upplýsingum sem ég fékk í
eftirfylgdinni virðist vera að pörin hafi fengið lausn á samskiptavanda sínum og ef til vill
hefur dáleiðslan hjálpað til við að ná þessum árangri á þetta stuttum tíma. Þegar ég lít
yfir meðferðarferlið í heild sinni, sé ég að það að fá greinargóða fjölskyldusögu hjá
pörum tekur meira en einn viðtalstíma, enda kom í ljós í að í hverju viðtali komu fram
enn meiri upplýsingar um upprunafjölskyldu hvors um sig. Í viðtölunum komu fram
upplýsingar um tengsl parsins við upprunafjölskylduna og samskipti innan hennar í
fortíð og nútíð. Ég reyndi að ræða við þau og fræða um þesssi ólíku fjölskyldukerfi sem
þau voru alin upp í, í hvert skipti sem þau komu inn á samskiptin í upprunafjölskyldunni.
Þrátt fyrir það tel ég engu að síður að tvö af pörunum hefðu getað nýtt sér fleirri
viðtalstíma til að styrkja sig sem einstaklinga í parasambandinu enn betur.
Það er nokkuð ljóst að fólk upplifir það sem styrkjandi fyrir sjálft sig þegar því er
sýnt traust og virðing. Þegar skoðanir þeirra og val á leiðum við að takast á við lífið er
sýnd virðing í stað fordæmingar og gagnrýni, er höfðað til þeirra heilbrigðu styrkleika
sem búa innra með því. Nálganir Ericksons í dáleiðslu grundvallast meðal annars á
þessum viðhorfum. Í dáleiðslunni eru styrkleikar undirvitundinnar virkjaðir.
Undirvitundin er eins og stór geymsla þar sem ægir saman öllum lærdómi sem
manneskjan hefur tileinkað sér. Í undirvitundunni er að finna jákvæð, heilbrigð viðhorf
til sjálfsins sem bíða eftir að vera virkjuð við réttar aðstæður. Öfugt við meðvitaða
hugsun sem felur oft í sér sýn á annmarkanir og efasemdir um að eitthvað sé ekki hægt
að gera vegna þess að það sé ekki rökrétt eða hljómar sérkennilega. Meðvituð hugsun er
ekki ráðandi í dáleiðslunni og við að virkja undirvitundina getur opnast fyrir annars
konar möguleikum á að breyta hegðun og tilfinningum. Í sjálfri dáleiðslunni getur fólk
nálgast styrkleika undirvitundar og þannig komist frá fyrri meðvitaðri hegðun sem hefur
verið með í að valda vanlíðan. Í dáleiðslu skapast tækifæri fyrir fólk til að uppgötva fleiri
möguleika við lausn á vandamáli sínu. Þannig gerast breytingarnar innra með fólki sem
stuðla að auknu heilbrigði (Simpkins og Simpkins, 2008).
Ég velti því fyrir mér hvort að meðvituð upplifun paranna á að geta ekki greint á
milli hvort það hafi verið dáleiðslan eða annað í viðtölunum sem hafði hjálpað þeim við
74
lausn á vandamáli þeirra, sé lýsing á því hvernig undirvitundin vinni með fólki. Í óbeinni
dáleiðslu er unnið með myndlíkingar, sögur, innri myndir, möguleika og jafnvel liti
(tungumál undirvitundarinnar) en ekki ástæður og rök fyrir vandamálum (tungumál
meðvitaðrar hugsunar). Það gerist oft að fólk upplifir minnisleysi um það sem átti sér
stað á meðan á dáleiðslunni stóð. Þetta minnisleysi er þó ekki óhjákvæmilegt. Ef fólk
einsetur sér að muna sefjanir og reynslu frá dáleiðslunni þá getur það munað upplifanir
sínar í dáleiðslunni. Við það að setja inn sefjanir í dáleiðslunni sem hvetja til virkjunar á
innri styrkleikum í framtíðinni, heldur undirvitundinn áfram að vinna með fólki um
ókomna framtíð hvort sem það verður þeim meðvitað eða ekki (Yapko, 2012, 1995).
Pörin í rannsókninni virtust ekki muna hvað það var frá dáleiðslunni sem hafði hjálpað.
Aðeins einn einstaklingur var meðvitaður um hvernig dáleiðslan hafði hjálpað henni að
finna sinn innri styrkleika. Styrkleika sem hjálpaðu henni í sínu daglegu lífi í samskiptum
við maka og barn þeirra. Þessi sami aðili var sá sem hafði samviskusamlega hlustað á
hljóðritanirnar á dáleiðslunum á milli viðtalstíma. Ég velti því fyrir mér hvort að það hafi
ekki einnig átt þátt í að hjálpa henni við að finna sinn innri styrkleika. Í hvert sinn sem
fólk fer í dáleiðslu getur upplifunin og reynslan af dáleiðslunni verið mismunandi, jafnvel
þó verið sé að hlusta á hljóðritun á dáleiðslu (Yapko, 2012). Undirvitundin velur í hvert
sinn útfrá því hvar manneskjan er stödd tilfinningalega og hvar hún er stödd á lífskeiði
sínu hvaða styrkleika er þörf fyrir. Líta má á undirvitundina sem þann hluta af sjálfinu
sem er skapandi, kærleiksríkur og hefur innsæi á hvaða styrkleikar nýtast munu
manneskjunni hverju sinni (Alman, 2001; Yapko, 2012).
Eitt af þemunum í rannsókninni var sveigjanleiki með tilliti til
meðferðartímalengdar og þeirra aðferða sem notaðar eru í sjálfum meðferðartímanum.
Dr. Sigrún Júlíusdóttir félagsráðgjafi segir í doktorsritgerð sinni að fjölskylduþerapistar
hafni því að halda sér við eina meðferðarkenningu eða nálgun í starfi sínu. Þekkingin
hefur þróast í þá átt að tengja saman gamlar og nýjar kenningar sem byggjast á
sálgreiningu, kerfiskenningum og líffræði (Sigrún Júlíusdóttir, 1993). Að geta gripið til
mismunandi aðferða í meðferðartíma tel ég vera mikilvægt til að mæta því fólki sem er í
meðferð. Bakgrunnur og reynsla fólks er mismunandi og til að auka innsæi fólks í
hegðun, skap og tilfinningar sínar, í leit að lausn á þeim vandamálum sem það er að fást
við, þarf þerapistinn að geta gripið til ýmssa nálganna. Ég upplifði að þekking mín hvað
þetta varðar var töluvert meiri en ég var meðvituð um. Þegar ég sá að parið skildi ekki
75
hvað ég átti við eða hvert ég var að fara í viðtölunum átti ég auðvelt með að umorða
eða setja efnið öðruvísi fram, þannig að þau fengu skilning á því sem rætt var um.
Færnin í að nýta sér sveigjanleika taldi ég einnig mikilvægan fyrir pörin þegar þau
leituðust við að finna lausn á vandamálum sínum. Í dáleiðslunni setti ég gjarnan inn
sefjanir um að gera hluti á annan hátt og uppgötva innra með sér ánægju við að prófa
nýjar leiðir og þannig koma sér ánægjulega á óvart. Einnig bauð ég þeim upp á að ná í
jákvæðar minningar þar sem þau hefðu komið sjálfum sér á óvart. Ég tel að það hafi
hjálpað þeim við að stíga ný og öðruvísi skref í sambandinu. Slíkar sefjanir taldi ég vera
valdeflandi (e. empowerment) fyrir þau. Par getur dansað tangó á margan hátt. Til að
upplifa ánægju og vellíðan í dansinum er ekki nóg að kunna sjálfa tæknina við að dansa
(meðvituð hugsun) heldur þarf öryggi að vera til staðar hjá báðum aðilum. Tengslin og
nándin milli aðila í parsambandinu þarf að flæða á milli þeirra, ómeðvitað og eðlilega
(Johnson, 2013).
Hjá einu parinu voru persónulegu áherslur þeirra um parasambandið og ábyrgð
þeirra sem foreldrar mjög ólík, tengslin og samskiptin í upprunafjölskyldum þeirra voru
einnig ólík. Þeim fannst umræðan í viðtalstímanum hafi styrkt þau í foreldrahlutverkinu,
að þeim hafi í kjölfarið tekist að vera meira samstíga. Í eftirfylgdinni kom fram að börn
þeirra hafi fengið meira frelsi til að umgangast afa sinn og ömmu án þess að foreldrarnir
væru til staðar. Börnin voru ekki lengur stödd á litlum áralausum báti í þeim
tilfinningalega ólgusjó sem var í samskiptum foreldranna og tengdaforeldranna.
Eitt af því sem hrinti af stað neikvæðum dáleiðandi dansi paranna var innri kvíði og reiði
hjá öðrum aðilanum. Ómeðvituð hræðsla og ótti hins aðilans við reiðina gerði það að
verkum að sá aðili tók ómeðvitað ábyrgðina á aðstæðunum. Þessi sjálfsdáleiðandi dans
sem þau sköpuðu saman getur átt rætur sínar að rekja til upplifunar parsins á jákvæðum
og neikvæðum samskiptum í upprunafjölskyldu hvors um sig (Kershaw, 1992). Ég tel að
pörin hafi lært fyrstu skrefin í að taka ábyrgð á eigin líðan og þar með talið reiði sinni.
Það að geta tekið ábyrgð á líðan sinni og hegðun er ferli sem getur tekið alla ævina.
Skref í átt að því að taka ábyrgð getur verið að gefa sér tækifæri til að tjá hug sinn og
líðan sína án þess að þurfa að afsaka eða verja það sem er sagt. Að taka ábyrgð á sjálfum
sér er líka að gefa sér það frelsi að fjarlægja sig úr aðstæðum tímabundið þegar þess er
þörf. Með öðrum orðum að hleypa undirvitundinni að á jákvæðan hátt.
76
Ég tel að fjölskylduþerapistar geti í auknum mæli nýtt sér dáleiðsluaðferðir
Ericksons í viðtölum sínum. Fjölskylduþerapistar vinna með alla fjölskylduna og stundum
jafnvel stórfjölskylduna. Dáleiðsla getur hjálpað fjölskyldum við að draga fram bæði
jákvæðar og neikvæðar minningar frá samskiptum innan fjölskyldunnar. Þessar
minningar geta síðan nýst við að skapa möguleika á bættum samskiptum í framtíðinni.
Sú hugsun kom nokkrum sinnum upp hjá mér á rannsóknartímabilinu að mikið
hefði nú verið gott ef mér hefði tekist að finna rannsókn sem fjallar um aðferð Ericksons
í dáleiðslumeðferð para – það hefði getað veitt mér upplýsingar sem komið hefðu að
góðum notum. Því miður virðist engin slík rannsókn liggja fyrir. Það finnast hins vegar
margar rannsóknir á dáleiðslu og allnokkrar fjalla um dáleiðslu í parameðferð. Þessar
rannsóknir sýna ekki hvaða fræðiramma var unnið eftir né hvernig nákvæmlega parið
var dáleitt. Í þeim kemur fram hve erfitt getur verið að meta á hlutlausan hátt árangur
dáleiðslunnar og hvað það var sem gerði að verkum að lausn fannst á því vandamáli sem
pörinn voru að kljást við. Í þessum rannsóknum og lýsingum á einstaka málum eru
niðurstöðurnar jákvæðar fyrir skjólstæðinganna, það er að segja þeir fá lausn á því
vandamáli sem þeir völdu að vinna með (Ferguson, 2012 ; Simpkins og Simpkins, 2008).
Ég tel að pörin sem tóku þátt í rannsókninni minni hafi fengið lausn á vandamálum
sínum, að hætta eða draga úr rifrildum sín á milli, og þannig bætt samskiptin sín. Þau
upplifðu ró, slökun og vellíðan í dáleiðslunni sem er sambærilegt við það sem hefur
komið fram í öðrum rannsóknum. Persónulegur stíll dáleiðarans hefur mikið að segja og
erfitt er að gera nákvæmlega eins og einhver annar í dáleiðslu nema verið sé að
rannsaka út frá fyrirfram skrifuðu dáleiðsluhandriti sem er engan veginn í anda
dáleiðsluaðferðar Ericksons (Kahn, 2010). Eftir rannsóknina hef ég velt því fyrir mér
hvort gott geti verið að nýta sér stöðluð matstæki á árangri dáleiðslumeðferðar eftir tvo
til þrjá viðtalstíma. Þessi matstæki gætu gefið fagaðila vísbendingu um hvort meðferðin
sé á réttri leið, að hún stefni að lausnum á vandanum sem verið er að kljást við. Einnig
tel ég mikilvægt að vel sé fylgst með því að skjólstæðingurinn upplifi að á hann sé
hlustað og þess sé gætt að hann upplifi virðingu og traust af hálfu fagaðilans.
5.1 Hvað hef ég lært af rannsókninni
Rannsóknarferlið er fyrir mér eins og löng dáleiðsla og áhrif hennar eru enn að koma í
ljós. Að læra af rannsóknarferlinu er persónulegt ferli sem byggist á endurskoðun og
77
sjálfsrýni. Af því leiðir endurskoðun á því sem var gert og það veitir frelsi til að velja að
gera eitthvað aðeins öðruvísi næst. Eitt af markmiðum starfendarannsóknar er að öðlast
þekkingu sem getur bætt starfshætti rannsakandans. Við það myndast ný þekking sem
aðrir geta valið að nýta sér (McNiff, 2010). Að nota upptökur af viðtölunum sem ég tók
reyndist áhrifarík leið til að læra heilmargt um hvernig ég nýtti mér aðferðir Ericsons og
dagbókarfærslurnar voru síðan ómetanlegur stuðningur við upptökunar. Eftir fyrsta
viðtalið rýndi ég í upptökurnar á mjög svo sjálfsgagnrýnandi og neikvæðan hátt. Við það
upplifði ég og lærði að of mikið af neikvæðu grufli er ekki vænlegt til jákvæðs árangurs.
Hugsunin um að rýna til gagns kom endurtekið upp í huga mér. Til að komast upp úr
neikvæðri sjálfsrýni las ég bók eftir Önnu Valdimarsdóttur sálfræðing sem ber titilinn
Hugrækt og hamingja. Í bókinni er leitast við að flétta saman vestrænni sálfræði og
austrænni visku. Lestur á bókinni á sinn þátt í að koma mér upp úr þessum neikvæða
farvegi.
Ég upplifði í byrjun rannsóknarviðtalanna óöryggi við að dáleiða tvær
mannseskjur í einu. Ég var svo meðvituð og metnaðarfull um að standa mig vel að ég tók
of mikla ábyrgð á leitinni að lausnum á vandamálum parsins. Það var góður lærdómur
þegar ég uppgötvaði að ábyrgðin á lausn vandans lægi ekki eingöngu hjá mér. Ég komst
að því að í gegnum árin sem ég hef starfað sem þerapisti hef ég tekið of mikla ábyrgð á
bataferli skjólstæðinga minna. Það var eins og þungu fargi væri létt af herðum mínum.
Ég upplifði að það að dáleiða tvo í einu er hjálpleg meðferðarnálgun í parameðferð. Ég
varð einnig meðvituð um að stundum getur dáleiðsla ekki átt við. Ég upplifði einnig að
tungumál óbeinnar dáleiðslu, sem byggist á aðferðum Ericksons, nýtist vel í viðtölum. Ég
sá að dádýptin var ekki aðalatriði við að hvetja undirvitundina til að starfa hjá pörunum.
Ég upplifði sterkt áhrifamátt þess að ég sem þerapisti væri slök í dáleiðslunni og gæti
óhindrað notað tungutak og líkama minn í viðtölunum. Það var eins og ég væri í léttri
leiðslu sjálf og þannig skynjaði ég betur hvar viðmælendur mínir voru staddir. Ég upplifði
að það var eins og orðin streymdu frá mér í þessu ástandi og ég átti auðveldara með að
halda athyglinni og skynjun á dáþega. Ég gat betur brugðist við því sem dáþegi var að
upplifa og andrúmsloftið í viðtalstímanum varð rólegra (Gilligan, 1987).
Mér fannst mikilvægt að geta notað húmor í viðtölunum og steig nokkur ný skref í
þá átt. Í eitt skiftið þegar viðfangsefnið var að taka ábyrgð á hegðun sinni og þá um leið
líðan sinni sagði ég parinu að það tæki langan tíma að læra það. Þau yrðu orðin nokkuð
78
fær í því um níutíu og sjö ára aldurinn. Þau áttuðu sig á brandaranum og andrúmsloftið
varð léttara.
Það komu tímar þar sem ég var efins um hvað væru mínar tilfinningar og hvað væru
tilfinningar paranna og hvenær væri um yfirfærslur að ræða. Ég fann að þegar ég komst
yfir neikvæða sjálfsgagnrýni og fór að rýna til gagns gat ég betur skoðað, ígrundað og
lært af því sem ég gerði og sá líka að það var fjölmargt gott að gerast í meðferðinni.
Jákvæð viðbrögð frá pörunum gáfu mér einnig vísbendingar um að meðferðin var á
réttri leið.
Það kom mér á óvart hve mikilli þekkingu ég hef viðað að mér í gegnum árin.
Stundum greip ég til nálgunar sem var ekki í anda Ericksons, eins og að fræða um
ákveðna hegðun og tilfinningar sem koma í kjölfar hennar. Í byrjun viðtala var ég frekar
ósátt við að nota þessa aðferð frá hugrænni atferlismeðferð en sá svo að með tímanum
að það átti vel við að fræða pörin um það hvað mögulega var að gerast innra með þeim í
vissum aðstæðum.
Rannsóknin gaf mér tækifæri til að rýna í eigin starfshætti og læra að þekkja og
styrkja ýmsa persónulegu eiginleika sem ég bý yfir. Ég lærði að dáleiða tvær manneskjur
í einu og upplifði að það væri í sjálfu sér ekki ólíkt því að hafa par eða fjölskyldu í viðtali
þar sem taka þarf tillit til skoðanna og tilfinninga allra fjölskyldumeðlima. Við rýni á
upptökum og dagbókarfærslum sá ég hvernig öryggi mit við að dáleiða tvær manneskjur
í einu óx. Ég lærði að nota sögur og tungutak dáleiðslunnar einnig í viðtölum þegar
dáleiðsla fór ekki fram, raddbeyting mín varð líka markvissari. Einnig fann ég smám
saman leiðir í að nota líkama minn í dáleiðslunni á markvissan hátt, þannig að hreyfingar
mínar gæfu betur í skyn slökun sem veitti pörunum betur tækifæri til að leyfa
undirvitundinni að vinna með sér. Öll pörin voru þakklát fyrir að hafa verið valin í
rannsóknina og fannst meðferðarferlið hafa hjálpað þeim við að að finna lausn á
vandamálum þeirra.
Ég vona að niðurstöður rannsóknarinnar geti verið öðrum fjölskylduþerapistum
hvatning til að afla sér þekkingar á aðferðum og nálgunum Ericksons gagnvart fólki sem
hefur á einhvern hátt fests í aðstæðum sem það finnur ekki leið út úr.
79
Heimildaskrá
Alman, Brian. M. (2001). Self-‐care: approaches from self hypnosis for utilizing your unconscious (inner) potentials. Í Brent B Geary og Jeffrey K . Zeig (ritstjórar), The handbook of Ericksonian Psychotherapy (bls. 522-‐540). Phoenix: The Milton H. Erickson Foundation Press.
Anna Valdimarsdóttir. (2014). Hugrækt og hamingja. Vestræn sálarfræði, austræn viska og núvitund. Reykjavík: Veröld.
Bandler, R. og Grinder, J. (1975). Patterns of the hypnotic techniques of Milton H. Erickson, MD (1. bindi). Capitola: Meta Publication.
Bandler, R. , DeLozier, J. og Grinder, J. (1977). Patterns of the hypnotic techniques of Milton H. Erickson, MD (2. bindi). Capitola: Meta Publication.
Calof, D. L. og Simons, R. (2012). The couple who became each other. Stories of healing and transformation from leading hypnotherapist. Lexington: David L. Calof með Robin Simons.
Cimiluca, M. (framleiðandi) og Vesely, A. (leikstjóri). (2013). Wizard of the desert [mynddiskur]. Kalifornía: Noetic Films, Inc.
Ferguson, A. PhD. (2012). Working with couples using hypnotherapy. Australian journal of clinical hypnotherapy and hypnosis; 34 (2) 34-‐45. Sótt 19. mars 2015 af http://www. asch. com. au/publications/past-‐articles/163-‐vol-‐25-‐no-‐2-‐working-‐with-‐couples-‐using-‐hypnotherapy
Gilligan, S. G. (1987). Therapeutic trances, the cooperation principle in Ericksonian hypnotherapy. New York: Routledge, Taylor & Franccis Group.
Guðrún Pálína Jónsdóttir og Sólveig Ragna Jónsdóttir. (2012). Áhrif fræðslu og reynslu á viðhorf háskólanema til dáleiðslu. Óbirt BS-‐ritgerð: Háskóli Ísland. Sótt 3. maí 2015 af: http://skemman. is/stream/get/1946/12174/30611/1/Sólveig_Ragna. ritgerð. pdf
Hafdís Guðjónsdóttir. (2011). Rýnt í vinnubrögð starfendarannsókna. Ólíkar leiðir við gagnaöflun. Sótt 9. ágúst 2013 af: http:/netla. hi. is/meetakvika 2011/010pdf.
Haley, J. (1973). Uncommon Therapy: The Psyciatric Techniques of Milton H. Erickson,
MD. (3. útgáfa). New York: W.W Norton &Company, Inc.
80
Haley, J. (1985). Conversations with Milton H. Erickson, M. D. Volume II, changing couples. New York: Triangle Press.
Hörður Þorgilsson. (1993). Dáleiðsla. Í Hörður Þorgilsson og Jakob Smári (ritstjórar), Sálfræðibókin. (bls. 619-‐625). Reykjavík: Mál og Menning.
Ingibjörg H. Jakobsdóttir. (2002). Á vaktinni. Lýsingar kvenna á svefnerfiðleikum og áhrifum dáleiðslumeðferðar og slökunar á svefn og líðan. Óbirt meistararitgerð: Háskóla Íslands.
Johnson, S. (2013). Love sense, the revolutionary new science of romantic relationships. New York: Little, Brown og Company.
Kahn, S. (2010). When two is better than one: Hypnosis with couples. Í S. J. Lynn, J. W. Rhue, og I. Kirsch (ritstjórar), Handbook of clinical hypnosis (2. útgáfa) (bls. 439-‐517). Washington DC: American Psychological Association.
Kershaw, C. J. (1992). The Couple´s hypnotic dance, creating Ericksonian strategies in marital therapy. New York: Brunner/Mazel, Inc.
Lankton, C. (2001). Marrige contracts that work. Í Brent B Geary og Jeffrey K . Zeig (ritstjórar), The handbook of Ericksonian Psychotherapy (bls. 416-‐429). Phoenix: The Milton H. Erickson Foundation Press.
Lankton, S. R. og Matthews, W. J. (2010). An Ericksonian Model of Clinical Hypnosis. Í S. J. Lynn, J. W. Rhue og I. Kirsch (ritstjórar), Handbook of clinical hypnosis (2. útgáfa) (bls. 209-‐237). Washington DC: American Psychological Association.
Madanes, C. (1981). Srategic family therapy. San Francisco: Jossey-‐Bass Publishers.
Madanes, C. (2009). Relationship breakthrough, how to create outstanding relationships in every area of your life. New York: Rodale Inc.
McGoldrick, M. , Gerson, R. og Petry, S. (2008). Genograms assesment and intervention (3. útgáfa). New York: W. W. Norton & Company.
McGoldrick, M. , Carter, B. , Garcia-‐Preto, N. (2011). The expanded family life cycle:individual, family and social perspectives (4. útgáfa). Boston: Pearson.
McNiff, J. (2010). Action research for proffessional development. Concise advice for new and experienced action reseachers. Dorset: September Books.
Nichols, M. P. (2010). Family therapy, concepts and methods ( 9. útgáfa). Boston: Pearson.
81
O´Hanlon, W. H. (1987). Taproots, underlying principles of Milton Erickson´s therapy and hypnosis. New York: W. W. Norton & Company, Inc.
O´Hanlon, B. (2009). A guide to trance land, a practical handbook of Ericksonian and solution-‐oriented hypnosis. New York: W. W Norton &Company, Inc.
Ólöf Unnur Sigurðardóttir. (2006). Dáleiðslumeðferð, aðferð til að bæta geðræna líðan. Óbirt meistararitgerð: Háskóla Íslands, Félagsvísindadeild.
Pintar, J. (2010). Il n´y a pas d´hynotisme: A history of hypnosis in theory and practice. Í S. J. Lynn, J. W. Rhue og I. Kirsch (ritstjórar), Handbook of clinical hypnosis ( 2. útgáfa) (bls. 19-‐46). Washington DC: American Psychological Association.
Ritterman, M. (2005). Using hypnosis in family therapy ( 2. útgáfa). Phoenix: Zeig, Tucker, &Theisen, Inc.
Rivett, M. og Street, E. (2009). Family Therapy. 100 key points and techniques. London: Routledge.
Robles, T. (2001). Indirect work with gouples. Í B. B. Geary og J. K . Zeig (ritstjórar), The handbook of Ericksonian psychotherapy (bls. 443-‐457). Phoenix: The Milton H. Erickson Foundation Press.
Rosen, S. . (1982). My Voice Will Go With You, The Teaching Tales Of Milton H. Erickson. New York: W. W. Norton & Company.
Sigrún Júlíusdóttir. (1993). Den kapabla familjen i det islånska samhållet. Doktorsritgerð: Háskólinn í Gautaborg.
Sigurlína Hilmarsdóttir. (2002). Hugrof. Lýsingar einstaklinga á áfallareynslu og áhrifum dáleiðslumeðferðar í úrvinnslu áfalls. Óbirt meistararitgerð: Háskóla Íslands.
Simpkins, C. A. , Simpkins, A. (2008, Janúar). An exploratory outcome comparison between Ericksonian approch to therapy and a brief dynamik therapy. American Journal of clinical hypnosis, 50 (3), 217-‐232. Sótt 25. maí, 2015 af: http://search. proquest. com/docview/218785858/fulltextPDF/84017497462941EEPQ/26?accountid=135775
Snæfríður Þóra Egilsson. ( 2006). Á heimavelli, að rannsaka eigin starfsvettvang. Í Rannveig Traustadóttir (ritstjóri), Fötlun, hugmyndir og aðferðir á nýju fræðasviði. Reykjavík: Háskólaútgáfan.
The Milton H. Erickson Foundation (framleiðandi) (2003). Advanced techniques of hypnosis & therapy: Therapy within a marital system. Milton H. Erickson, MD,
82
discussion by Jeffrey Zeig, PhD [mynddiskur]. Phoenix: The Milton H. Ericson Foundation.
Yapko, M.D. (1995). Essentials of hypnosis. Philadelphia:Brunner/Mazel.
Yapko, M. D. (2001). Revisiting the question: What is Ericksonian hypnosis? Í B. B. Geary og J. K. Zeig (ritstjórar), The handbook of Ericksonian psychotherapy (bls. 168-‐186). Phoenix: The Milton H. Erickson Foundation Press.
Yapko, M. D. (2012). Trancework, an introduction to the practice of clinical hypnosis (4. útgáfa). New York: Routledge.
Zeig, J. K. ( 2014). The induction of hypnosis, an Ericksonian elicational approach. Phoenix: The Milton H. Erickson Foundation Press.
83
Viðauki 1
84
Viðauki 2
Viltu taka þátt?
Ég er að leita af þátttakendum/pörum í starfendarannsókn mína„ Notkun dáleiðslu í
parameðferð“ sem er meistaraverkefni í fjölskyldumeðferð við Félagsráðgjafdeild
Háskóla Íslands. Ábyrgðarmaður rannsóknar er Dr. Freydís Jóna Freysteinsdóttir, dósent
við Félagsráðgjafadeild Háskóla Íslands.
Markmið þessarar starfendarannsóknar (e. action research) er að skoða aðferðir mínar
sem þerapista með það fyrir augum að bæta þær og ná árangri í að nota beina og/eða
óbeina dáleiðslu í meðferð sem byggir á aðferðum Milton H. Erickson MD í meðferð
para. Rannsóknaraðferðin byggir á ígrundun og sjálfsrýni.
Ég er fjölskyldumeðferðarfræðingur og iðjuþjálfi. Ég hef unnið á Landspítala
Háskólasjúkrahúsi í 24 ár, aðallega á geðsviði.
Ég er að leita að pörum sem eiga við vanda að stríða og eru tilbúin til að koma í fimm
viðtöl, þeim að kostnaðarlausu. Viðtölin verða tekin upp á myndband, þannig að
rannsakandi geti skoðað hversu vel reynist að nota aðferðir og tungutak dáleiðslunnar í
meðferðartíma í samvinnu við pörin við lausn á vandamáli/vandamálum þeirra. Fyllsta
trúnaðar verður gætt varðandi allar upplýsingar. Gögnin verða eingöngu geymd hjá
rannsakanda þar til úrvinnslu þeirra verður lokið. Þá verður upptökum/gögnum eytt.
Stefnt er að því að taka viðtölin frá júní og fram í september 2014.
Ykkur er velkomið að hafa samband og fá frekari upplýsingar, í því felst engin
skuldbinding til þátttöku.
Annetta A. Ingimundardóttir
Gsm: 699 3806 netfang: annetta@samlyndi. is
85
Viðauki 3
Upplýst samþykki
Hér er um að ræða uppýst samþykki fyrir þátttöku í starfendarannsókninni „ Notkun dáleiðslu í
parameðferð. “
Ábyrgðarmaður er Freydís Jóna Freysteinsdóttir, dósent við Félagsráðgjafadeild Háskóla Íslands,
aðsetur; Sæmundargata 2, 101 Reykjavík. Netf: fjf@hi. is. Sími: 525 4334.
Starfendarannsóknin er unnin af Annettu A. Ingimundardóttir, fjölskyldumeðferðaraðila og
iðjuþjálfa og er meistaraverkefni , 30 ECT einingar, í Fjölskyldumeðferð við Félagsráðgjafadeild
Háskóla Íslands. Verkefnið er unnið á tímabilinu 2013 til 2014.
Markmið þessarar starfendarannsóknar er að skoða aðferðir rannsakanda sem þerapista með
það fyrir augum að bæta sig og ná fram árangri í að nota beina og/eða óbeina dáleiðslu sem
byggir á aðferðum Milton H. Erickson MD, sem aðferð í meðferð para. Rannsóknar aðferðin
byggir á ígrundun og sjálfsrýni.
Auglýst er eftir þátttakendum á innri vef (UGLU) Félagsráðgjafadeildar Háskóla Íslands.
Rannsóknin byggir á 5 viðtölum við 3 pör og er þeim að kostnaðarlausu.
Unnið verður með hljóð-‐ og myndbandsupptökur í viðtölum þar sem skoðað verður hversu
árangursríkar aðferðir rannsakanda eru við að nota aðferðir og tungutak dáleiðslunnar í
meðferðartíma við samvinnu við pörin í lausn á vandamáli/vandamálum þeirra.
Fyllsta trúnaðar verður gætt varðandi allar upplýsingar. Heitið er nafnleynd og upplýsingar
verður ekki hægt að rekja til þátttakenda eftir úrvinnslu. Gögnin verða eingöngu geymd hjá
rannsakanda þar til að úrvinnslu verður lokið. Þá verður upptökum/gögnum eytt.
Þér ber engin skylda til að taka þátt í þessari rannsókn og geta þátttakendur hætt hvenær sem
er án útskýringa og eftirmála. Rannsóknin hefur verið tilkynnt til Persónuverndar.
Upplýst samþykki fyrir þessa rannsókn er í tvíriti og halda þátttakendur eftir undirrituðu eintaki.
Undirrituðum hefur verið kynnt eðli og umfang þessarar starfendarannsóknar og eru samþykk
þátttöku.
__________Dagsetning
Undirskrift þátttakanda Undirskrift rannsakanda
Sími: 699 3806; Netf:annetta@samlyndi. is
