Ang Singsing nang Dalagang Marmol by Reyes y Florentino, Isabelo de los, 1864-1938

8/14/2019 Ang Singsing nang Dalagang Marmol by Reyes y Florentino, Isabelo de los, 1864-1938

1/38

Kath ni ISABELO DE LOS REYES

ANG SINGSING

NANG

Kath ni ISABELO DE LOS REYES 1
http://001.gif/


2/38

DALAGANG MARMOL

SI

LIWAYWAY NG BALIWAGMGA NANGYARI SA PAGHIHIMAGSIKIpinagbibili ng 20 cts. sa daang P. Rada, 467, Tundo.

DALAGANG MARMOL 2


3/38

3
http://002.gif/


4/38

ANG SINGSING

NANG

ANG SINGSING 4


5/38

DALAGANG MARMOL

Man~ga nangyari sa Paghihimagsik

SINULAT MUNA SA WIKANG TAGALOG N~G KAGALANGGALANG

NA ISABELO DE LOS REYES SA PAHAYAGNG Ang Kapatid ngBayan, BAGO ISINALIN NIY SA WIKANG KASTILASA PINAKA FOLLETIN NANG El Grito del PuebloNOONG TANG 1905. SAPAGK'T NAWALANG UNANG ORIGINAL,AY MULING SINALINSA WIKANG TAGALOG

NI

CARLOS B. RAIMUNDO

MANILA 1912

TIP SANTOS Y BERNALAve. Rizal 414 Sta. Cruz

DALAGANG MARMOL 5


6/38

Hon. Isabelo de los Reyes

Hon. Isabelo de los Reyes 6
http://004.gif/


7/38

SA KAY LIWAYWAY N~G BALIWAG.

Magandng Binibini:

Sa bilang n~g phayagng tagalog Ang Kapatid n~g Bayan na nauukol sa ik 14 n~g Septiembre n~g 1905,nbasa ko ang isng lathal na ganit ang sinasabi:

"Nagng dahil n~g mapupusok na paghahak ang mainam na kath, (novela) na sa pamamagitan n~g lagdn~g isng kilalng mnunulat ay aming inihahayg, at ipinalalagy n~g; ilng tiktikna ang Dalagang Marmolay nannagisag sa kapalaran n~g Filipinas, na bagama't ngayo'y tila tumatalikd sa kaaw-aw nating bayan,n~guni't sa waks ay gaganapin din ang kanyng pakiki-isng dibdib kay Pus (tong may malakngkabuluhn sa kath) na alinsunod sa m~ga tiktikay nannagisag naman sa kahulugn n~g Diw n~g Mithn~g bayang tagalog.

"May balit kaming sinalin na raw sa wikng ingles."

"N~guni, sinasabi naman n~g m~ga tag Bulakn na ang Dalagang Mrmol ay walng ib kund si binibiningLiwayway na tag Baliwag, pagk't ang kanyng m~ga kagandahang iginuhit ay siy lamang tumtugn sam~ga pagkakakilanln sa katauhan n~g nsabing binibini.

"Talagng tnay ngng nakahahang ang kagandahan n~g dalagang Liwayway, n~guni't d namin nababatidkung sy n~g ang tintukoy n~g nasabing mnunulat, at ang amin lamang masasabi ay yumaon na it saEspaa. Sa kany sana tayo makapagtanng."

At sa El Grito del Pueblo n~g ika 20 n~g sinabing buwn ay napalathal naman, na dalawng piling Gur sapagtugtog ay nagsikath n~g isng "Tanda de Vals" na kuha sa gun-gun n~g kanilng pagkabasa sa kathngnsabi at ya'y sadyng sa iny nil ipinatungkl.

Ang m~ga balitng it'y nakagul n~g aking isipan kay ak humanap tuly at nakakita namn sa m~ganatitipon n~g nsabing Pahayagn n~g isng aklt, na tnay n~g't matatawag na m~ga nangyari sa

Paghihimaksk natin n~g 1899 ang linlamn, n~guni't kun ttarukn ay makikitang kahal ang isngmaliming pagaaral sa mahalag at tan~ging ugali n~g ating m~ga kawiliwiling babai; kahit ang any ayos samalay pa'y naghihimatng gaw n~g isng dakilng mnunulat na may lubs kinabatirn sa ating m~gakasaysayan.

Ilinalahad n~g kath, na bagamn parang mrml hielo ang babaing tagalog dal n~g malaking kahirapankun ligawan, dapw't kung umibig ay may kya namng magtis sa laht n~g hirap.

Akin n~gang tinagalog, at yamang ikw p ang itinutur n~g inyng m~ga kababayan na parang DalagangMrmol, sa gay'y wal n~g ib pang marapat paghandugn nitng aking pinagpagaln kund kay, bagamn

SA KAY LIWAYWAY N~G BALIWAG. 7
http://005.gif/


8/38

d nny kilal ang aking katauhan.

CARLOS B. RAIMUNDO.

TALAAN NG NILALAMAN

I.

II.

III.

V.

VI.

VII.

VIII.

Kay Liwayway

The Project Gutenberg eBook of ANG SINGSING NANG DALAGANG MARMOL, by ISABELO DE LOS REYES

TALAAN NG NILALAMAN 8


9/38

Ang SingsingNang Dalagang Marmol

I.

Matapus ang kasindksindk na labanng nangyari sa m~ga tagalog at americano sa Kin~gw, lalawigan n~gBulakn, n~g ik 23 n~g Abril n~g 1899, na siyng ikinpaty kay Coronel Stotsenburg, sa Capitn at ibpang m~ga kawal americano, kamng m~ga tagalog naman ay nagsiurong sa Sibul, at sa isng bahay-gamutann~g aming m~ga kawal ay ntagpun ko ang isng matapang na pinunng tagalog na bahagy nngmakagalw at makapagsalit dahil sa marami niyng sgat. Malak ang aw sa kany n~g laht n~g tongnan~garoron at siy na lamang ang napagusapan at lubs npupuri dahil sa kanyng kabihasnn sapakikilaban at sa kapusukan sa m~ga pakikipagsagup; at sa katotohanan kahit mammaty na lamang ay pilitpa niyng naparong ang malalakas naming m~ga kaaway.

Nang aking matant ang labis na paglilingkd n~g bayaning it sa ating Bayan, ay pinagsikapan kong siy'y

alagan, bagamn wal akng pananalig na siy'y maari pang mabhay.

N~guni't aywan kun sa kabagsikan n~g bis n~g tubig sa Sibul, ang pinunong it na Pus ang pan~galan,isang araw ay idinilat ang m~ga mat at nagsalit n~g ganit:

Sino ka man p, maawng kapatid na nag-alag sa akin, kay'y pinassalamatan ko, at ipinamamanhik sainy na huwg mo na png lubhng pagsikapang ak'y agawin sa m~ga kuk n~g kamatayan, pagk't batdkong d ak mabubhay dahil sa aking m~ga sgat, at lalng-lal pa dahil sa kainitan n~g luping it.N~guni't npakatamis sa akin ang mamaty sa paglilingkd sa kaps-palad nating Bayan.

Ak na kayln ma'y di nakababatid kun paano ang pag-iyk ay kusang tumul ang luh ko't niyakap ang

bayaning halos ay naghihingal at an ko:

Huwg ka png man~gamb matapang na pinun pagka't nagssimul na kay sa isng panggaling.

Man~gamb ang sinabi ninyang sagt ni PusDi ko nakikilala ang pan~gamb ni ang tkot n~guni,kun inyng mababatd giliw na kaibigan ang lihim n~g lunty-lunty kong pus, marahil kay rin angtutlong dal n~g inyng pagkahabg, upang madaln ang pagkamaty ko.

At n~g masbi ang ganit'y itinuro ang kanyng singsing sa daliri at bago nagpatuloy:

Ang Singsing Nang Dalagang Marmol 9
http://007.gif/


10/38

Kaibiga't kapatid; ipinammanhik ko sa inyng mangyaring pag-in~gatan ang singsing na it pagkamatyko, n~g di maals sa aking bangky at mlibing na kasama ko. Ay katoto! Kun inyng mlalaman angpinanggalin~gan n~g singsng na it....

Hindi itinuly n~g pinun ang pagsasalit pagk't di napigilan ang kanyng luh sa pagkalala n~g m~gakapaitang kanyng linlasp. Inalagat kong siy'y kusng liban~gin at pasiglahin ang lob bago nagkunwa

akng tumatawa:

Ha, ha, ha! Tila ba d kayan kosany sa m~ga pakikitunggali, palibhas lubh na kayng nalulunosdahil lamang sa isng babai. Aking ipinaalala sa iny, mahl na pinun, na sa gitn n~g malakng sakun n~gating bayan ay di dapat isagunit ang bagay na kasalawahang lob n~g m~ga babai kahit sil'y sakdl n~ggnd.

Mapalad ka p, katoto, na sa masd ay di pa naka lalasp n~g libong kapaitan at m~ga lasong natatag sapus n~g isng babai.

Oh, gino! Sa kanil'y mayrong masam at may mabuti rin namn. At ang tuntunin ko'y nuuw sa:Madaling pag-ilag sa m~ga may tagly na kapintasan at manatili ak sa m~ga mairugin at d salawahan.

An ang sabi niny? Sa lagay, mayron kayng isng babai man lamang na d balibt ang ulo at dsalawahan?

Mayron p at d ang laht ay pawng kir manglilipad....

Tnay kay? Kun sa ganng akin, lag na akng nagng kaps-palad sa d pagkakatagp n~g isng babaingmay ganp na pagkukur at ibig n~g tapt sa akin.

Alam mo p ba kun bakit ang singsng na it'y lubh kong mimmahl?

Huwg na ninyng ipabatd pagk't iy'y isusukal lamang n~g iy png kalooban.

Mabuti n~g, katoto, na umagos ang aking luh at sa gay'y maawasn n~g big't yarng dibdib. Makingka p at isisiwalat ko sa iny ang lihim n~g aking pus.

Sa kaunti kong kabatirn tungkl sa pagkasalawahan n~g m~ga babai, lal ang magagandng maramingnan~gin~gibig, ay d ko pinahhalagahng gasino mul pa sa aking pagkabat ang ganyng sal; at angpalakad kong it'y nagng makabuluhn sa akin, palibhas, kun lumalay ang isng lalaki ay sil an~gnagsisilapit, at kun ang lalaki'y nagpapakita n~g katamlayang lob at napagiin~gatang katabayin ang pag-iisipsa m~ga dahilanin n~g pagibig, ay madalng makatagp; n~gun, kung ang lalaki'y maging mairugn ay agdkang hihiluhin n~g m~ga babai at pahihirapang lbis n~g wal munt mang aw.

Gayn, pal't batd mo p ang laht n~g iyn, bakit kay napasil?

Akin nan~gng sinabi, katoto, na kayln ma'y di ak umibig sa kanil; n~gun dal yat n~g akingmalungkt na kapalaran, isng araw ay npaparito ak sa lalawigang it n~g KABULAKLAKN Bulaknsa m~ga kastilng d mtumpk bumigks n~g mayosat sa isng maligayang halamanan aynakita ko si Liwayway na sa kagandahan ay higt n~g malak sa balitng Helena, na dahil sa pagkatakas sakany sa Paris ay siyng pinanggalin~gan n~g kasndk-sindk na patayan n~g m~ga panahn n~gkabayanihan.


I. 10


11/38

Ang binibining it'y tnay na tila isng Dalagang Mrmol, d lamang sa pagkakahawig sa larawan ni Venusna aking nkita sa Museo n~g Louvre sa Pars, kund pagk't tila d nakarramdam kun minsan.

Sinabi ko n sa iny, na ang kagandahan nil ay siyng nakapagbibigy n~g kayaban~gan at kakirihn.Masisir, sa waks, ang inyng isip pag-isasalob ang libolibo nilng pang-aaglahi.

N~guni, d ba day ikararagdg pa sa halag n~g kanilng m~ga kagandahang lantd, kun sil'y umibign~g matibay at huwg parang isng babaing npalung, na sa kanyng malabis na karlitn ay napipilit itakalang m~ga pinaghunusan n~g kanyng kahihiyn sa bala nang mkaibig?

Sana n~g p; n~guni't ang babai'y talagng siyng demonio na ating kaaway, at pang huwg natingmkilala ang kanilng kasukabn ay ipinammasid sa atin ang dati nilng mukh nong sil'y isng angl pa,at sak nagsosot n~g bar't sya.

Si Pus'y nn~git n~g mrinig ang masay kong bir at bago nagsalit:

Hind, katoto; si Liwayway ko'y d mangyayaring magng isng demoniong may bar't sya, kund isngdiwatng nagliliwanag sa kanyang dikit at kahinhinan, Gayn man, oh, pus! ganon~g hapd n~g sgat nasa iy'y ipinagkalob n~g malupt na diwatng iyan!...

Hind nituloy ang pagsasalit, umiyk at halos nagsimul sa paghihin~gal.

II.

Sumigaw akng nagpagibk at aming pinagtulngtulun~gang hinimasmasn sa pagpapaamy n~g eterangkaaw-awng si Pus, at n~g makalipas ang may kalahatng oras ay nagsaul sa malay-to, n~guni't d ko nasiy pinayagang bumanggit man lamang sa pan~galan n~g kanyng tinatawag Dalagang Mrmol.

Makalipas ang dalawng araw at n~g tila siy bumubuti n~g bahagy ay tinawag ak't any:

Ang aking kunwng paggalng na inyng nmamasdn ay hind ttagl at di ssalang ak'y mammaty rinagd.

Sa ktan pa namanan kona n~gay'y madal nng sumuslong ang inyng paggaling?

Iy'y akal lamang ninyng mag-isa, at yamang may natitir pa akng kaunting bhay, n~gayo'y ipatutuloykong ipahayag sa iny ang m~ga kapaitang linalasp niarng kalulw, upang ak'y pautan~gin niny n~g lobna ganapn ang ilng ipagbibilin ko, sakaling mtagpn niny ang Dalagang Mrmol.

Mrmol na namn! tang na lob, kapatd ko, huwg na sana munang banggitn n~gayn ang pan~galangiyn pagk't llubh ang iy png karamdaman.

Nmamal ka p, katoto; lal akng bibigt at d makaktulog sa pag-alalang ak'y mammatay n~g dinalalaman n Liwayway, na ang katapusng pagmumuni ko't buntng hinin~g'y sa kanyng lahtntutungkl.


II. 11


12/38

Ang m~ga babaing parang mrmol na may pusng matigs at malamg na parang hielo, ay d karapatdapatmakabalino sa ating pag-iisip, lalnglal pa sa kalagayang paris n~g ny.

Wal kayng pagtin~gn sa akin, katoto, kund pakikinggn ang ipagbibilin koan Pus naparang wal nang pananalig.

At n~g masabi it'y natk ang luh. Upang huwg n~g lalng magdalamhati pa'y nyag na akng siy'ydinggn, bakit talag rin namng malabis ang han~gd kong maunaw ang m~ga lihim n~g dakilng pusngiyn n~g bayani.

Si Liwaywayan Pusay naninirahan sa Baliwag sa bayan n~g m~ga nakawiwilingdalaga. Sa lalawigang it'y wal nng ib pa na tan~gi sa pagkamagand n~g kanyng m~ga binibini kundang bayang iyn.

Alm ko n.

At kun nakabibighan ang halos laht n~g babai sa nsabing bayan, si Liwayway ko ang parang harinil dahil sa walng kaparis na kagandahan. Ang kanyng mukh'y nagnningnng na parang araw, at upangpaputn at pamurukin ang kanyng m~ga pisn~g ay pinili n~g Lumikha ang mababangng kampupot atalejandra, pinaghal at don kinuha ang kanyng klay, kaya maputng parang azucena na nasasapyawn n~gpamumrok ang balt na parang blak sa lambt. Ang buhk ay klay gint at tila sadyng kinult n~gmaselan na kamay n~g m~ga diwat. Mainam at kahilihil ang hbog ng ilng at pati m~ga tain~ga, sampun~g dalawng matng nan~gun~gusap sa kapun~gayan; m~ga n~giping parang pinili, malinis at maputngparang gring; babang nakalulugd ang pagkahat, at ang kanyng makipot at mainam na bibig ay tulad saisng bulaklk na bagong bumubuk sa isng btis n~g matamis na biyay pagk't makitid at nammul angkanyng kabighbighaning labi't n~guso at ay! kung mangyayari sanang aking mhagkng minsn, marahilay mraragdagn pa ang bhay ko!

At sinabi it n~g may kasamang malalim na buntng hinin~g.

Toto kayang tanng ko sa kanyng tumatawa ak upang pasiglahnna kay'yggalng sa isng matams na halk ni Liwayway?

Walng pagsala, maniwal kay sa akin; ngun, kaaw-awng pus ko! wal n ang iyngLiwayway at d ko alm kun san naron n~gayn!

Ihimatn man lamang niny sa akin at pagsisikapan ko ang siy'y hanapin.

Huwg na kayong mapgod, pagk't d ssalang siy'y lubhng malay n, at is pa, tiyk namagging lson sa akin kun malaman ko pa ang kanyng kinsapitan.

At bakit?

Iyn n~g ang lihim na kanino ma'y d ko masasabi at dadalhin ko na sa hkay. Si Liwayway ayparang isng makisig at masayng kulasisi na nakawiwiling pakinggn pagmasayng nagsasalit at dnagbubulan. Siy'y balita sa lugd at inam makipag-usap; n~guni't mul n~g ak'y kanyng mkilala'ynaparam na bigl ang kanyng pagkamasay; parang ibong nalaglg sa isng sumpt at naging larawangmrmol n~g pumatk sa lup.

At ano ang naging sanhi?


II. 12


13/38

Ang lan~git lamang ang nakatatals. Isng araw ay dumatng kami sa nbangt nng bayan niLiwayway. Do'y tinipon ko sa liwasn ang pulutng n~g aking kawal bago kami pasalabann sa Marilaw, ataking pinan~gusapan upang sil'y pasiglahn at ipabatid tuly ang laht n~g dapat gawin. Maraming to angnanod at nakinig n~g aking talumpat na wal sa yos at sahl sa linlamn; n~guni, marahil sa aw n~gm~ga to sa akin dahil sa akalng ak'y mammatay na walng sala sa dadayuhing labann, ay kinalugdn dinak't ipinagdwang kahit d karapatdapat.

Nang ak'y manaog sa pinagtalumpatian ay nmasdn ko si Liwayway sa isng slok.

Sinasabi sa m~ga Banal na Kasulatan, na ang angelna nkita ni Magdalena at m~ga kasama sa libin~gan niJesus, ay nagnningnng na parang araw. Gayn din si Liwayway, kumikinng sa kanyng kagandahan,katimpan at kahinhinn na parang bukng liwaywy n~g isng araw na maligaya.

Sa m~ga sandalng yan ay gumit sa aking puso ang isng tan~ging damdamin na d ko mlamang sabihin atkayln man hangg non ay d ko pa napagkkabatirn. Ang kanyng pananamit ay karaniwan, n~guni'tmalinis gaya n~g laging isinosot n~g m~ga babaing bayan; at nabatd kong siy'y isng ulila na kinkupkplamang n~g isng matandng dalaga. Ak'y nagkaron n~g magiliw na pagtin~gn sa kany at aking linapita'tsiya'y binati.

Magiliw namn siyng sumagt, at d nalalamang sa aking dibdib ay nagninin~gas n ang isng damdamingmarahil ay yan ang tinatawag ninyng pag-ibig.

Matapus ang sandal sa m~ga salitan naming walng kabuluhn ay sinabi ko sa kany:

Liwayway, oh, himalng Liwayway sa kagandahan! Ak'y paroron n sa labann at malapit ang dn niny ak mkita. Ak'y paris din niny, ulila sa laht. Kun ang aking hinin~g'y malagt sa prang n~gpakikihamok, ay parang isng muntng ilaw lamang na pinaty n~g han~gin. Sa bagay na it,maipagkkalob kay niny, diwat n~g habg, ang mahalag mo png pa upang ak'y may midamp mital sa aking magiging sgat?

Op, ginoang magiliw na sagt ni Liwayway at ibinigy sa akin yangnaipakamahalagng pa na nakapulupot sa kanyng leeg na parang linalik.

Hinagkn ko ang maban~gng pa at agd kong itinag sa buls sa aking dibdib.

Napipi ang aking lugd at nasng paggantng lob sa kagandahang pus ni Liwayway; n~gun't kulang pa rinang katuwa't ikasisiy kong lob, pagk't bagamn ibinigay n sa akin ang kanyng pa, ay ipinalalagykong parang lims lamang sa kaninomang tagatanggl n~g tinuban; datapw't sa kabilng dako, nahihiynamn akng magparamdm agd sa kany sa lubs na kadaln n~g umunld kong pag-ibig, at skat angsinab ko sa kanyng:

Maraming salamat, mahabaging Liwayway; at gantihin nawa n~g Lumikh ang pus mo png gint.Laht n~g aking m~ga kawal ay may tagly na kalmen antng-antng upang mligts sil sa punl, n~guni,ulg lamng ang iy png lingkd na wal anomng agimat, at dahil dito, kun parang lims na ibigay niny saakin ang isng buhk mo p na labis kong pinahhalagahn, ay ikalulugd ko at siyng makapagbibigay saakin n~g tpang at kahihiyn sa d pagdrong, pagkam'y binabakang mahigpt n~g mayayaman at malalaksnating kaaway.

Nang mring it ni Liwayway, minasdn ak, namul n~g bahagya at d ak sinagt agd; n~gun n~gmakalipas ang sandal ay lumagt n~g is sa kanyng mainam na buhk at ibinigy sa akin n~g malwg sakalooban.


II. 13


14/38

Ayt panyLhat n~g maitutulong ko sa ating m~ga bayani, agd maasahan saakin.

Hinagkn ko ang buhk na aking kaaliwan at sak ko binalot sa pang itinatag sa bulsng na sa tapt n~gdibdib.

Ibig ko pa ring magsalit at buksn n sanang minsn ang aking pus sa linalan~git kong dalaga; n~guni, ak,na kayln ma'y d nakakilala n~g tkot ay nagng umd, dal n~g pan~gingilag na bak sabihin niyng ak'yisng mapan~gahs.

Sumaky n ak sa aking kabayo at ipinag-utos kong lumakad n agd ang aking m~ga kawal at n~g lilisaninka n si Liwayway ay inyabt ko ang aking kamy at isinalubng anamn niy sa akin ang kanyng maririktna dalir. Di na k nakapigil at pagdaka'y pinan~gahasan kong hinagkn ang magand niyng kamy at sakko sinabi n~g ako'y humihikb:

Paalm n, bhay ko! Kina-inggitn kong tnay ang mapalad na lalaking magkkamit sanpakamahalag at dakil ninyng pus.

Akal ba niny'y umiyk namn ang Dalagang Mrmol n~g ak'y mkitang hhikb-hikb'y lumalakad natn~go sa pakikilaban at sa kamatayan? ... Hind p! Skat ang ak'y minasdng parang siy'y nmangh.

At ang gay'y nagng parang isng tinik na mahayap sa aking pusng nahahapis, pagk't inasahan kong siy'yumiibig n sa ib. Gayn pa man, ang pagyao nami'y lubhng kalagm-lagm at halos laht n~g m~ga babai'ynagsi-iyk, tan~gi lamang yang diwatng Dalagang Mrmol.

III.

Talagng tnay n~gng kapuripuri si General Antonio Luna sa m~ga labanng lantaran, palibhas'y taglyang katapan~gang d pangkaraniwan, at dahil dito'y madals niyng maampt ang kabilisn sa pagsalakay n~gm~ga kawal americano, na may magagalng na kan, barl, maramng kabayong malalak at ib pangkasangkapang pawng kalwagan sa pakikilaban; m~ga bagay na siyng totong kulang sa amin, sa lubs nakasamng palad.

N~guni't sa isng dako nama'y masasabing si Emilio Aguinaldo'y talagng dalubhas sa m~ga kaisipn atparan n~g pagtambng at panunbok sa kaaway na d nakahand; at dahil sa m~ga kagagawng it, malak

ang kanyng npul nong labann sa kastil, hanggn sa naratng niy ang magng Pang-ulo n~g m~gageneral na naghhimagsk.

Ang katotohana'y d n~g dapat makilaban n~g mukhn sa isng kaaway na may sapt na laks atnakahhigt sa laht n~g bagay, at wal n~gng dapat gawn kund daanin sa parang ikabibigl at sa m~gapagtambng.

Ang m~ga americano'y nan~gakaratng n sa Malolos, at kinalatan nil n~g m~ga pulutng na tnod ang lahtn~g himpilan n~g tren sa Bulakn at pinagsisikapang mitaboy si General Luna sa kabilng dko n~g ilogKalumpt.


III. 14


15/38

Sa gay'y nisip naman ni Aguinaldong dukutin ang m~ga pulutng na nagtatanod sa m~ga himpilan n~g trensa Biga, Bukawe at Marilw; at isng gab ay pinalakad ang m~ga kawal na llusob at pati siy'y dumalbhat sa San Rafael, upang pamahalan ang pagsalakay.

Ang paran ni Aguinaldo'y pinalad. Sa lubs na pagkabigl n~g m~ga americano dahil sa d nil inasahangkapan~gahasan n~g m~ga tagalog, agd silng nagsitakb't nagtipon sa Guiguint at ang iba'y sa dkong

Maynil, datapw't sa pag-urong ay marami ang npaty n~g m~ga tagalog; at sana'y mdadakp na laht kunntanggp lamang ni General Luna ang pautos ni Aguinaldo at nakadal siy n~g kasalsalan n~g labann.Gayn man nakha rin namin ang laht-laht na lamn n~g tatlng Himpilang nsabi.

Alm na ninyng m~ga tagarito na ak ang lalng ipinagdwang sa gayng pagtatagumpy namin, pagk'tkund lamang dahil sa ak ang siyng namayaning agd dumaluhong at nakalupig sa m~ga kaaway, kundpagk't dahil din naman sa aking mabisng pagdal ay nagtagumpy rin ang m~ga pulutng na pinalsob saib't ibng pok. N~guni't sa labanng it'y mul akng nasugatan n~g malubh, kay ginaw akng Coronelni Aguinaldo at ipinadal ak sa bayang Baliwag upang ipagamt, palibhas'y para akng paty n~g damputnsa prang n~g labann.

Nang magsimul ak sa paggalng at idilat ang aking m~ga mat, akal ko ba'y nahhibng ak,nan~gan~garap npaakyt sa lan~git, pagk't nmasdng hind ib ang nag-alag sa akin kund angkawiliwiling dalaga na nagpaalab sa payap kong pus n~g isng parang Volcng pag-ibig.

Kus akng npasigw agd at buntng hinin~g kong sinabi ang:

Liwayway! Liwayway! Ikw n~g p ba ang matams kong Liwayway?

Opsagt n~g Dalagang Marmoln~guni't huwg kayng magsalit, pagk'tibinabawal n~g manggagamot.

Bayan n niny, at kaht mamaty man ak n~gay'y mmatamisn ko rn, pagk't sa pilin~g mo p

ppanaw ang bhay kong walng kabuluhn.

Huwg pan LiwaywayIkw p'y lubhng bat pa at gayn ma'y Coronel n atmarami n~g kapurihng tinam sa pagtatagumpy. Aalagan naming mabuti ang mahalag ninyng bhay nalubhng kailan~gan pa n~g ating kaaw-awng Bayan.

Nakawwal n~g pag-asa ko, Liwaywy, ang mring sa iny na ak'y iy p lamang inalagan atginagamt upang maipagtanggl ko ang ating tinuban. Nais ko ang maglingkd sa kagalang-glang natingInng bayan, n~guni, han~gd kong mabhay namn upang ikaw p, aking kayamanan ay siyng magpalaspsa akin n~g m~ga katamisan n~g pag-ibig.

Maghunos dil ka p, ginong Coronelang sagt niy sa aking may kalamign n~g isngmrmoltila yat pan~git na ikw png hind napasuk n~g malalaks na americano, n~gay'ymagiging bihag lamang n~g isng dukhng babai, n~gayn pa namn sa m~ga dakilng sandal na lubhngkinakailan~gan n~g ating Bayan ang iy png talino at laks.

D ko kailan~gan turan mo p ak n~g tungkl sa pag-ibig sa lupng tinuban; n~guni't ikw p atang inyng katak-takng kagandahan ay bahagi rin namn n~g Bayang iyn. Ang ktamis-tamisang pag-ibigninyng m~ga dalagang kababayan, ay siyng tan~ging npakamahalagng gantng pal na inanty namingkamtn sa likd n~g lubhng pagsisikap sa pagtatanggl n~g ating bayan, kahit puhunanin ang aming bhay.


III. 15


16/38

Hindi tumugn ang Dalagang Mrmol; kumuha n~g isng mangkk na sabw at ipinainm sa akin na parabagang d niy npansn ang m~ga sinabi ko.

Sa gay'y aking binalikn ang paglhog at ani ko:

Aking nakikita Liwayway, na walng pakiramdm, na klang akng lubs sa m~ga karapatn upang

ihandg sa iny ang marlit kong pus. Gayn man, marapatin ninyng sagutn lamang ang akingitintanng upang maawasn ang aking dibdb sa isng pag-alinlan~gang totong npakabigt.

At an p iynan Liwayway.

Ipagtapt mo p lamang sa akin kun mayron nang lalaking lalng mapalad na siyng nag-in~gat sasusi n~g dakila ninyng pus.

Wal p. Kayln ma'y d ko pa gingaw ang umibig dahil sa aking lubhng kabatan. At inakalko na kayln ma'y d ko n marrating ang umibig, palibhas'y walng tumatalb sa aking damdamin sa m~gapagsintng isinusuy n~g m~ga binat.

Ganyn d p ang akal ko bago kay nakilala; masanghayang bulaklk n~g luwalhating Bulakn, n~guni'tn~gayng nsumpun~gn ko ang lbis na hinhanap kay'y ang isng pusng malinis na wal pang inibig,ay Liwayway! tugunn mo p ak, alang-lang sa Lumikh, at kun hind ay huwg na niny akng alagaan pani gamutn, palibhas nais ko pa ang mamaty kay sa mabhay n~g walng inasahan.

Hind rin sumagt ang Dalagang Mrmol ni nabago ang kanyng mukh: tlad na mistula sa mrmol hielo;n~guni't marubdb ang pag-alag niy sa akin, at umaga't hpon ay hinhandugn ak n~g magaganda'tsariwng bulaklk na pits sa kanyng marilg na halamanan.

Ganyng talag ang laht n~g dalagang tagalog na ntatan~gi sa kanilng liks na kahinhinan at samantalangmahihirap mapasogt ay lal namng nagliliyb ang ating pag-ibig sa kanil.

N~guni, ay! Ang hielo'y unt-untng natutunaw n at ang larawang mrmol, parang hiwag'y nagkkaronn~g bhay at kasiglahn at nagiging mairugng kasintahan n~g d niy nmamatyagn man lamang.

Kayln ma'y hind ipinagtapt sa akin na inibig niy ak; n~guni't isng araw na ak'y dinalaw n~g m~gapinun n~g aming hukb, silsil'y nagppainamn n~g pag-gar kay Liwayway, at siy, malayng lisaninang gayn ay masayng nakikipag-usap sa kanil.

Ang ganit'y sumgat sa lalng kalaliman n~g aking pus, palibhas kayln ma'y d siy nagpamalas sa akinn~g gayng pagkatuw. N~guni, d ak nagpahalat at gayn pa man, sa masd ay parang ikinalilibng ko rinang katuwan nila.

Nang makaalis ang m~ga panauhin, lumapit sa akin si Liwaywy upang ak'y gamutn, n~guni sinabi ko sakany n~g mabuti ang aking mukh at sa lubs na paggalang, na maggamt ko nng magis ang aking m~gasgat, pagk't ak'y malaks n.

Siy'y nagpumilit; n~guni't d ko pinayagan.

Sumukal ba ang inyng lob sa akin?ang tanng niy na aking sinagot namn n~g:

Wal akng kapangyarihang magalit sa iny, Liwayway; n~guni't nakasgat n~g malubh sa akin angkasayahang isinalubong niny sa m~ga binatng pinun, pagk't sa akin, kayln ma'y d mo p nipakita ang


III. 16


17/38

mahl ninyng pagtawa.

Nak! at dahil lmang diyn?

Lmang ang sbi niny? Dapat mo png mabatd, Liwayway, na tnay akng nasaktan; at saks koang Dis: ibig ko pang mamaty n~gayn dinang nisigw ko n~g d na naaring ipagkunwar pang

itag ang aking dinaramdm.

At kun ak na lamang ba ang inyng patayn, yamang ak ang tan~ging nagkasala?angmairog niyang tugn sa akin.

At sino akong papaty kun ganitng walng-wal akng kapangyarihan sa iny?

Ah toto n~g pal! Upang magkaron n~g kapanyarihang iyn ay tanggapin niny n~gayn angmarlitng singsng na it: Siy ang inyng kagatin at sa kany ibunt ang inyng malabis naglitang sinabi niy at sak nagtaw.

Agd akng nkaramdam n~g isng katuwang hind masyod. Natulad ak sa isng bin~gng nagkaron n~gpaking sa bulg na biglng pinagsaulan n~g pani~gin. Hinabol ko upang hagkn ang Dalagang Mrmol nakaraka'y nagng palabir at kawiliwiling diwat. N~guni't d ko n siy inbot at walng naiwan sa akin kundang kanyng sinsng.

Nang makalipas ang may isng oras ay dinalhan ak ni Liwayway n~g pagkain. N~guni, wal na sa kanyngmaalindg na mukh, ni baks man lamang n~g pagtawa kanina, at sinabi sa akin na parang galt:

Kayln man, huwg niny akng pan~gn~gahasng hagkn, at kun hind, tay'y totohanangmagkkagalit. Akng ipinan~gan~gak sa iny at kay'y pinhihintulutang ak'y patayin kun mrapatangumibig sa ib. At mul n~gay'y manahimik ka p.

Ang katuwan ko'y d maipagsaysy! Madaling sumulong ang aking paggalng, palibhas, laging naaalalangak'y Coronel n at maidaragdg pang ak'y mag-aasawa sa lalng magandng diwat na nanggaling samakapangyarihang kamy n~g kbanalbanalang Lumikh n~g Sangkatauhan.

Datapuwa't matigs n~g kaunti ang lo ni Liwayway. Aywan ko kun sapagk't hind pa nararatihan sa m~galyaw n~g pagibig, kay ang nangyayari'y madals kaming magkaron n~g m~ga alitan; n~guni't paglalngmahigpit ang aming pagkakalt ay lal rin namng humihigpt ang m~ga buhl na nakatatali sa amingpagsisintahan; at bukd sa rito, totong npakatamis at d masayod na kaluguran ang umapaw sa amingm~ga kalulwng nagkakasintahan, pagkami'y kusng nagkakahin~gian n~g tawad.

Mangyari'y sa Pars ak lumak at don ko kinmihasnng mkita ang malayng pagsisintahan na d

ikinkubli at lal pa ang ikahiya, at siyng toto, na ang m~ga pagsisintahan ay isng bagay na katutubo sababai't lalaki, kay d ko mkita ang matwd kun bakit ang gay'y ating ikahihiy.

Do'y d n~ga ikinahihiy itinatag ang pagmamahalan n~g dalawng pusng nagsisntahan, at angkadalasn, sa m~ga lansan~ga'y makikita ninyng naghahalikan ang isng lalki't isng babai, n~g sino ma'yhind nagtatak; pagk't don, ang halik ay halos parang isng pagkakamy lamang n~g dalawngmagkatotong nagmamahalan. N~guni, dito sa bong Kapilipinasan ay lubhng nakammuh ang ilng palakadsa m~ga bagay na it, pagk't ibinabawal n~g m~ga magulang sa m~ga anak nilang dalaga angpakikipag-usap n~g tungkl sa pag-ibig sa isng lalking may nasng lumigaw.


III. 17


18/38

At mayron pang lubhng pan~git na inasal ang matatandng babai, paris n~g kun pinapagbabanty sa gitnn~g isng dalaga't bagong tong nag-uusap ang isng bat, upang huwag silng makapagsalitan n~g tungklsa pagsint; gayng isng sulyp lamang ay madals pang nagiging makabuluhn kays mahabngpagsasaysy n~g pag-ibig. At an ang malimit mpal sa ganit? Na, tinatam n~g matatandng babai sakanilng kahigptan ang huwg n~gng makipag-usap n~g sa pag-ibig ang ank na dalaga kun na sa harpnil; n~gun, palibhas ang m~ga bagay na it'y hind maarng sansalin kahit anng gawn, kay pumapayag

tuly ang dalaga na makipag-usap na mag-is sa kanyng mangliligaw n~g sa m~ga hating gab, at sa dilm,bagay na siyang madals ikpahamak n~g kaps-palad na babai, at sino ma'y walng may kasalanan sagayng katiwalan kund ang m~ga mal nating ugal sa bagay na it.

Isng araw na ak'y nakikipag-usap sa isng dalaga n~g m~ga bagay na walng kabuluhn, an ba't napagitnsa amin ang isng batng lalki upang mpakinggn ang aming salitan; sa gay'y agd akng umals at sinabiko sa matandng babaing may bahay na ak'y bbalik kun kayln mawal ang m~ga ugalng nbabagaylamang sa m~ga igurt at hind sa m~ga tong mult sa kabihasnn.

Ang Dalagang Mrmol, kailan ma'y hind nnals sa m~ga halamanan n~g kanyng kawiliwiling bayan, kaynamn parang ibong gbat na mailp.

Dapw't alalahanin niny, bayaniang giit kona ang m~ga ibong gbat ang siynglalng masarp kanin marin~gal masdn at siyng kahanapn n~g m~ga to dahil sa kailapn nil; paris dinnamn n~g m~ga bun~gang kahoy na pag-masarp ay mahirap kitin, at sino man ay ayaw kumain n~gpagkaing lams.

Siyng totoang sagt ni Pusn~gun, ang ugal ni Liwayway at ugal ko aymagkaib: kami'y nagksumng at kun minsa'y nagkkabanggng kus. Gayn man, unt-unt kong nahinayodsa kalakhan n~g aking pag-ibig. Siy'y hind na n~gayn yang Dalagang Mrmol isng halamang bundkna may lasang masaklp, kund isng bulaklk na mainam at masamy, isng kalapating pnay na maamna ulg sa tams umibig.

N~guni, oh sa ab n~g aking sawng kapalaran! Ang matandng babaing nag-alag sa kany ay nag-isip saakin n~g masam; par bagng mangyyari na ang isng lalaking nnibig n~g malab at sa bong pagtataptay makaggw n~g isng gawng hind marapat isng kaliluhn sa kadakilan n~g kany pa namngsinsamb n~g tas sa kalooban. Inakal marahil n~g tampalasang matand na ak'y kablang n~g m~gaibng tong kanyng nkilala na may ugalng magaspng at walng dan~gl.

At, ang ginaw'y itinkas si Liwyway sa isng bayang d ko alm upang ipakasl sa ib. Pinagpilitan kongsiy'y hanapin, n~guni't d ko natagpn, at alinsunod sa nbalitn k'y malay n ang kinarroonn at dsasalang n~gay'y kasl n sa ib, pagk't d maaring madal n~g matand si Liwayway n~g d it kasabwtsa pagtataksl sa kahabghabg kong pus.

D rin namn ak makasund sa kany sa totong malay, palibhas'y d ko maiwan ang aking m~ga kawaldahil sa kapansanang pakikilaban araw-araw sa kaaway na d kam iniwan magng araw at gab; at sa waks,ayt n~g ak't nammaty.

Pinulasn n~g luhng mapat ang bayani, at sa gay'y kinus kong liban~gn.

At sa ibng sandal, an Pus sa akin:

Kun sa isng pagkakatan at mtagpn niny si Liwaywy, ay sabihin lamang sa kany na kahitsiya'y naglilo sa akin ay pinattawad ko rin n~g d nagbabago ang aking pag-ibig sa kany at ak'y ppanawna binbanggit ang kanyng matams na pan~galan. At kun inyng mhalatng nakagigising mulng


III. 18


19/38

nabubhay sa larawang mrmol ang anomng magiliw na pagtin~gin sa akin, anyayahan mo p at siya'ytulun~gang hukayin ang aking bangky at hanapin ang singsing ko, upang maisaoli. Marahil kahit naging lupn ang aking kaababng m~ga but't lamn ay sisigw pa rin ak at sasabhing:

Liwaywy, matams kong Liwaywy! Alalahanin mo ang iyng isinump sa akin, n~g ipagkalobmo ang iyng d malilimot na singsng, na, anmo'y patayin kit kun umibig sa ib!

Mulng natk na namn ang masaklp na luh n~g kahabghabg na bayani na waring ibig nng panawan n~gmahalagng bhay, n~gun't sa bis n~g eteray amin dng nahimasmasn p.

Ang singsing na sinasabi ay gintng linubid na wan~gis sa karaniwang gamitin n~g m~ga dalagang Bulakn.Tiyk na sinasabing natatalin n~g m~ga diwatng Bulakn ang pus n~g kanilng m~ga kasintahan, n~g sakailn ma'y d na maaring sirin, sa pamamagitan n~g singsng na iyng linubid na sady n~g tibay.

Tungkl kay Liwayway, naunaw ko sa hul na ikinasl sa isng americano, alinsunod sa pahayag n~g isngtong nakakita; at n~g matapus ay nagsiyao raw sil sa isng lalawigang malay. N~guni, ipinaglihim ko angbagay na it sa kaps-palad kong kaibigan.

V.

Isng araw na ak'y nakikipagsalitan kay Pus na tila unt-unt nng gumgaling, karaka'y naghiyawan angm~ga to na kam'y linlusob n~g m~ga kbayuhng americano, at sund dito ang isng kasindk-sindk naptukan.

Agd-agd na inabt ni Pus ang kanyng revolverat ang wik sa akin:

Madali! Ilapit niny ang aking hinihign sa tapt n~g btas na iyn n~g dinding at ikanlng mo pak sa haligi. At, n~gay'y dumating n, kapatd ko, ang oras na aking maittakal n~g mahl ang bhay naitng walng kabuluhn. Ayt, itag niny n~g boong in~gat ang tan~gi kong hiys, ang minmuty kongsinsing, upang huwg magaw sa akin n~g m~ga kaaway. Isauli lamang kay Liwaywy, sakalng siy'ymatagpn.

Huwg na kayng makilabanang amuki komahl na katoto, pagk't kay'ymalubh at matitiyk kong d ka p aanhin n~g m~ga kaaway sa kalagayang iyn.

Hind maariang mapusok na sagt sa akinlaht n~g kawal na may dan~gal, aydapat mamaty muna, bago sumuk sa kanyng kalaban. Tumakb ka p't ayt na sil.

D n~g naman nagkabul at sa isng kisp-mat'y pinaputukn kam n~g m~ga americano at agd parangpinutakti ang aming bahay sa tam n~g punl na lust-lusutan sa lahat n~g dako. Itinulak ak ni Pus at siy'ynalglagn n~g isng patk na luh sa pagiinit, n~g mkitang ayaw ko siyng iwan at any:

Lumkad ka p, kapatd ko at iligt ang singsing na lbis kong minmahl.

Sa gay'y tumakb akng dal ang singsng at kamunt na akng abtin n~g isng americanong kbayhn,kund n~g mkita ni Pus na ak,y hinhabol ay agd siyng pinaputukn at non di'y paty na nahulog sa


V. 19


20/38

kabayo ang americano.

Kinubkb n~g m~ga kaaway ang bahay na kinroroonn ni Pus at n~g ak'y makalay na sa katamtamangagwt sa lob n~g isng masukal na tlahibn, ay nkita kong marami pang npaty si Pus, palibhas't maymabuti siyng panudl at sa bawa't punl n~g kanyng revolveray isng americanong paty sugatngmalbh ang kapalt.

N~gun't sa waks ay tinaman naman siy at ntanawn kong nahulog na parang paty.

Nang wal nng sumsagt sa putk n~g m~ga americano ay dumaluhong na sil't tinaln ang bahay at donnkita si Pus na walng malay-to, n~gun't huminhing pa n~g kaunt.

Malak ang pagkmangh at pagpuri n~g m~ga americano sa kanyng katapan~gan, palibhas, gayng but'tbalt na lamang ay lumaban pa sa lalng kabayanihan.

Hinubarn si Pus upang siyasatin ang kanyng m~ga sgat at n~g mkitang siya'y Coronel ay sinikap nalinanggs n~g main~gat ang bago at m~ga dti niyng sgat at sak ginamt.

Sa liblb na aking kintatagan ay nagdan ang dalawng makabebe na kasama n~g m~ga americano, at akingnpakinggn sa kanil ang sumsund na salitn.

UNANG MAKABEBE:It ang "nun" n~g tpang. Sino ang mag-akalng, makamaty pa n~gwalng americano, ang Coronel na itng halos ay naghhin~gal na lamang?

IKALAWNG MAKABEBE:--Sinasabi n~g americanong manggagmot na kun sa m~ga sgat daw lamanguy maari pa siyng mabhay, pagk't ang punl'y hind naman nakasir n~g m~ga sangkp na mahahalag salob n~g katawn; n~guni, may kahirapan daw siyng iligts dahil sa lubhng kakulan~gan n~g dug, kaynawwal tuly ang pag-asa dahil sa kahinan n~g katawn.

Inakal kong nkaramdm mandn ang m~ga makabebe na may to sa aking kinalalagyng liblb, kay agdakng tumalils at nagtatakb n~g walng tgil, hanggan sa isng nyong malapit sa Baluarte; at matpus angwalng lagt na takb ay dumatng ak sa Gapng kinabukasan, n~guni't patay na halos sa pagkagtom, sapagkasindk at sa pagkapgod.

Tumawag ak sa unang bahay na aking natagpn at magiliw namn akng tinanggp n~g mlaman nil angnangyari sa akin, na nakatkas lamang ak sa m~ga americano. Bahagy na akng makapagsalit dal n~gmalaking panghihin at ni ang pan~galan n~g bayani't matapang na Pus ay di ko n nbanggit man lamang.

Isng matandng babai na nag-n~gan~galang Edeng na lagng may pgong na pa sa lo, paris n~g ugalingkataglayan n~g matatandng babai sa luping it, ang siyng nan~gan~ga siw sa aking pagkain at sa iln

pang m~ga kailan~gan; n~guni't kun minsn, ak'y nayyamt sa matandng it dahil sa tuw nng ku-usissa akin n~g tungkl sa m~ga balit n~g labann; at laht halos n~g m~ga pinun ay itintanng sa akin kunsan dapat mkita. Ak namn na talagng mayayamutin ay agad sumsagt na wal akng nalalaman at lalko pang sinsady, pagk't kun minsan ay hinihinal kong bak isng tiktk n~g m~ga americano. Pagkatapusn~g m~ga ilng tanng niy sa akin, tuw na'y nahuhulog sa pagsisiyasat n~g kun san pumunt ang m~gakawal n~g balitng si Pus. At sinsagt ko naman n~g: "Aywn."

Sa gay'y tumtugn ang matandng Edeng na any'y:

Parang linamon n~g lup si Pus; marahl ay namaty n, kay wal nng mbalit sa kany, pagk'tnong siy'y buhy, araw-araw ay napag-usapan ang mahigpt niyng panglulusob sa m~ga pulutng n~g


V. 20


21/38

kaaway.

Aywn k p, aywan koang lagi kong sagt. At sa sarili ko'y nasasabing:

Datihan ang tiktk na it. Marahil ay makaligts sa pagklibing n~g buhy.

Isng araw ay isinot ko ang singsing n~g aking katoto at bahagy pa lamang namasdn ni matatandangEdeng ay hinawakang nan~gn~gatl ang aking kamy, tiningnng mabuti ang singsing at npaiyk. Ak'ynagtak at aking tinanng:

Bakit p?

Taksl na to!ang sagot na humahagulglIkw p pal ang pumaty sa kulangpalad kong si Pus at n~gay'y nagkukunwar pa kayng walng namamalayan sa kany. Sbi ko na n~ga ba'tsa mul pa'y kumkutb na sa aking lob na ang tong it'y may kinalaman kay Pus ko.

Ikw p ba'y an ni Coronel Pus? Kay p ba'y ina sakali?

Op. Kay n~g ipinammanhk ko sa inyng sabihin lamang agd sa akin ang nangyari sa hirangkong buns.

Toto't kinus ko p ang pa-ewan sa inyo pagk't hinihinal kong kay'y isng tiktk n~g m~gaamericano; alm na ninyng kun minsn ay m~ga babai ang gingamit nil sa tungkuling it, at si Pus'y parakong kapatid, katunayan, n~g kam'y maghiwaly at n~g siy'y humnd sa pakikilaban n~g wal anomngpag-asng mabhay pa, ibinigy sa akin ang kanyng pinakammutyng singsng upang isaul ko sa may ari.

Siy p ba'y buhy pa paty n?

D ko p masabi, pagk't dinampt na parang paty n~g m~ga americano; n~guni't n~g matapus ay

sinasabi nilng alinsunod sa manggagmot, kun dahil daw lamang sa kanyng m~ga sgat ay maari pangmabhay, palibhas't hind sumir n~g m~ga bahaging maselan sa lob n~g katawn; n~guni't na sakahangganan daw ang kanyng panghihin.

At san naron n~gayn?

Iniwan ko p sa dkong Sibul na inalagan n~g m~ga americanong nakbihag sa kany.

Kun gay'y ibigy na niny sa akin ang singsng.

Patawarin mo p ak. Mahigpit na lubh ang bilin sa akin at kahit kay ang kanyng in'y d ko p

maipagkakalob sa iny, kund sa tnay na may ari; at siy ma'y kinakailan~gang sabihin muna sa akin angpagkkakilanln.

At an ang paltandan?

Sa pan~galan niy. Hangg n~gayn, ak'y inyng patatawarin, hind pa lubs ang paniwal ko sainy; ak'y iy pong nhuli sa biglan at dahil lamang sa pagkatutp kay nagsabi sa iny n~g toto.

Huwag kayng mag-isip sa akin n~g masamang sagt n~g nahahapis na matand. Angpan~galang inyng hinahanap ay ... Liwaywy!


V. 21


22/38

Iyn n~ga p!

LIWAYWAY! Iyn ang naging kapahamakn n~g aking kulang palad na ank.

Toto n~g p! At kund dahil sa kany ay d hinanap ni Pus sa lubs na kawalng pag-asa angkamatayan sa parang n~g labann. Tila p parating siy'y nagppatiwakl ... Skat na p. Kung tnay na kay

ang in n~g Coronel ay d dapat siyasatin pang laht ang lihim n~g aking kaibigan, upang huwg ka pngmalunod sa kadalamhatian ... Liwayway! Oh, walng awng Liwayway!

At, nagkahal ang aming luh n~g kaps-palad na in.

VI.

Nang mahimsmasn ang aming m~ga pag-iyk ay sinabi sa akin ni matandng Edeng:

Skat n, mahl kong ank; ak'y mayrong kauntng salap na ating mbabaon. Ating hanapin siPus at siy'y alagan upang mabhay pa kun itutulot n~g maawing Maykapl. Kun sa m~ga americanolamang natin siya iasa ay mahirap, pagk't marami rin namn silng gagawing inatupag.

Tayo na pan ko.

At matapus ihand ang kauntng abbot na aming dadalhn ay lumakad kam.

Nang may isng lingg na kamng nagllakd ay natagpan din namin si Pus sa isng bahay-gamtan sa

Maynil. Ipinakilala ko sa m~ga americano na si matandng Edeng ay siyng in n~g Coronel at hinilngnaming ipahintulot nil na aming maalagan si Pus don din sa bhay-gamtang yan; bagay na ipinayagnamang malwg n~g m~ga americano, at hanggan sa kami'y binigyn pa n~g mtutulugan at pagkain, n~gmaunawng kam'y nanggaling sa malayng bayan.

Si Pus'y hind pa nakakkilala n~g to; nahihibng at madals mbanggt ang n~galan ni Liwaywy angn~galan ko; n~guni't isng bagay na kaib: kayln ma'y hind nbanggt ang sa kanyng in.

Ang malpot na sabw n~g m~ga americano at ang bisng tambin~gan n~g kanilng m~ga gamt; aymadalng tumalb sa m~ga sangkp n~g katawn ni Pus; at d nagluwt ay pinagsaulan siy n~g isip. D siynglat n~g ak'y mkita pagk't akal niy marahil ay d kam nagkkahiwaly at hind siy bihag n~g m~ga

americano.

Ang kanyng in'y d napakikita at kun nattulog lamang si Coronel Pus sak lumlapit upang huwg dawmabigl sa pagkatuw.

N~guni, isng gab, n~g mkita kong d n makikilos ang kanyng paggaling at ligts n ang kalagayan,sinabi kong dumating ang kanyang in.

Si Pus'y nag-alan~gan sa una at sak nagsalit n~g lubhng malak ang pagtatak:


VI. 22


23/38

An ang sinabi niny katoto? Wal akng in ni am at matagl nng panahng ak'y naulila.Nannaginip kay ak?

Hind, katoto; nariyn sa labs ang matandng Edeng na nagsasabing ikw p'y kanyng ank; atlubs nagdadalamhati dahil sa ginaw sa iny ni Liwayway, n~guni't n~gay'y walng pagksiyahn ang tuwdahil sa inyng paggalng.

Edeng? ... Hind ko man lamang naalala ang pan~galang iyn.

D maari. Siy ang nagpumilit na kami'y parito't kay'y paghanapin; siy ang nagdkot sa laht n~ggugol n~g aming paglalakby at sa mul-mul pa'y siy na rin ang aking kasama't katulong sa pag-aalag sainy.

Malakng kababalaghn pagkahibng ang ganit! At bakit siy'y d ko nkita minsn manlamang?

Pagk't kusng nagtatag pag-kay'y gisng upang any'y huwg kayng mabinat sa biglngpagkatuw; n~guni't siy ang nag-iinit at naghahnd n~g inyng m~ga gamt at naglilinis n~g inyng m~gadamt; at kun kay'y nattulog ay siy ang nagppuyt sa inyng siping n~g d inalis sa iy png mukh angkanyng m~ga mat, matng lag na'y dinadaluyan n~g masaganng luh nong kay'y malubh.

Iyn ba'y bir toto?

Kayln ma'y d ak nan~gahs bumir sa iny.

Bak kay si Liwaywy!

--- Hind mangyayari pagk't siy'y isng matandng hhukt-hukt n at d pansn kun minsn ang maglinisn~g sariling katawn.

Si Liwayway ay batng-bat at salamn sa pagkamalinis.

Hind n~g maaaring siy'y si Liwayway, pagk't kun ak'y nattanng at sinsaysay ko naman angmadl ninyng sinabi sa akin tungkl sa inyng m~ga pag-ibig kay Liwayway, ay sinusump niy samatindng pagdaramdm ang kataksiln n~g Dalagang Mrmol....

At ang singsng?

Na sa akin. Hinihin~g n~g n~g matand n~guni't d ko ibinigay.

Nahhibng kay ak, oh, Dios ko? Sino kay ang matandng Edeng na iyn? Marahil, isngkamag-nak kong totong malay. Iny na n~gng papasukin.

At pinaroonn ko't tinawag naman si matandng Edeng.

D kay mabinat kun ak'y bigl niyng mkita?ang tanng'sa akin n~g matand, sa lubsna pagmamasakit.

Hind pan kopagk't tila malaks pa kay sa akin.


VI. 23


24/38

Nsok kamng magkasama. At si Pus, dal marahil n~g kanyng panghihin pa, panglalab n~g ilaw n~gmalabis niyng pagtatak ay d nkilala sa sandalng iyn si matandng Edeng, kay anya:

Kaaw-awng matand! Marahil ay napagkmaln niny ak, pagk't matagl nng panahngnamaty ang aking in at d ko man lamang kay nakikilala. Gayn man, mul n~gy'y paparahin ko kayngtnay na in, alang-alang sa mairog na pag-aalagng ginaw niny sa akin, at salamat sa gayn, ak'y mulng

nabhay. Kun sakali't kay'y nakaranas n~g kakulan~gang palad na mawaln n~g ank, ay magng ak na pang mkapalt at maasahan ninyn~g ang bong bhay k't wags na pagganti at lubs ihahandg sa iny.

Hind ak kulang-plad, kund npakamapalad n~g mkita kitang mabuti n! Gayn din, hind aknmamali. Making ka, irog kong ank;

Isng dalagang kulang-palad ay pinagtulun~gang inagaw n~g kanyng m~ga kamag-nak, sa lalakingkasintaha't katipn. Dinal sa malay at do'y pinilit ipakasal sa isng americano. Ang dalaga'y nagkunwarng umayon at na pakasal n~g dil ang hind, n~guni't mul rin don sa Simbahan ay tumanan siyngpatun~go sa bulubundukin, upang hanapin ang dati't tnay niyang kasintahan; at n~g huwg siyngmalapastan~gan n~g m~ga lalaki ay naglagy sa ulo n~g ban at nanamit n~g tulad sa isng gusgusingmatand. Ang dalagang iyn ay ... nit n~gayn!

Pagkasabi nit'y agd inals ang kanyng balt-kayng ban at ipinakilala n ang tnay na taginting n~gkanyng tinig, pinahiran ang marun~gis na mukh at dagl n~g namang lumitaw ang lunngnng n~g bukngliwaywy na maipaparis lamang sa sumilang nong lalan~gin ang Sangsinukob at n~g lumitw angkaun-unahang liwanag.

Npasigw si Pus sa katwn at namamanghng idindip ang m~ga kamy ay nagsalit n~g pabuntnghinin~g:

Liwaywy, Liwaywy kong hirang!

Sumapiling naman agad si Liwaywy at magiliw niyng hinagkn sa bibig, bago sil nagykap n~g mahigpt,samantalang inulit-lit n~g Dalagang Mrmol ang any'y:

AK'Y IY'T IY RN at iyng iy kailn man!

Magiliw na nagkahal ang kanilng m~ga luh at an Pus n~g makalipas ang sandal:

Malungkt na kapalaran ang akin! Hind n maarng kamtn kit kun ganyng ikw ay kasl n saib!

Mulng hinagkn ni Liwaywy si Pus at magiliw niyng sinabi ang anya'y:

Gumalng ka naw agd, dakilng bayani n~g katagalugan! Kun tungkol sa akin, ak'y iy't iy rin,mangyari ang mangyayari, pagk't d maaring pag-asawahin ang isng baka sa isang kalabw.... Kahit ak'ypatayn, hindng-hind ak makassama sa asawang ipinilit sa akin.

Huwg kang man~garap, kahabghabg kong Liwaywy pagk't siy'y iy nng asawa at dmaaring pawiin p ang nisulat n.

Anng nisulat ang sinasabi mo?ang pagalt na sagt ni Liwaywy.

Ang iyng pag-aasawa at ang bats na nag-uutos na dapat sumama ang babai sa kanyng asawa,


VI. 24


25/38

Ang bats!ani Liwaywy sa lubs na katigasng lob.

Ang bats na pawng gaw lamang n~g m~ga tao ay d umabt ni mangyayaring makahadlng sadalawng pus na pinagtal n~g pag-ibig. Ang mahalagang pag-ibig na it ay siya lamang tan~gingmakapaghahari sa dalwng pusng nagkakasintahan n~g matas.

Pawng matatams ang iyng ipinan~gun~gusap, bhay k, datapw't d na makakalg ang pinagtalsa "bendicin" n~g par.

Anng muwng n~g par? Ang Lumikh lamang ang nakatatals sa kalooban n~g m~ga to, kaynaman sa dalawng pusng nagmamahalan tan~ging ipinagkakalob lamang ang mahl n~g pagpapal.

Talagng tayo'y ipinan~gank na kulang palad, pagk't d maari ang laht mong tinuran. Dssalang parurusahan ka pa, kahabghabg na sint ko! ... D mo n~g maiwan ang iyng asawa at ppilitin kan~g may kapangyarihang makisama sa kany pagdatng n~g oras.

Magppatiwakl namn ak bago kit iwan. It'y asahan mo!

Huwg n Liwaywy, Limutin mo n ak, at upang maging kaaliwan mo'y skat ang mlamang aksa iy'y lubs kumkilala n~g malakng utang na lob; at n~gay'y mammaty ak sa gitn n~g lalng dmasayod na kaginhawahan, dahil sa pagkaalam kong inibig mo pa ak hanggang dito ...

Nagyakap silng kapw niniyk na d mtutuhan ang maghiwaly; par bagng d na sil muli pangmagkkita.

VII.

Nang sandalng ya'y nagktang pumasok ang manggagamot na americano upang dalawin si Pus, at n~gmkita ang dalawng magkasintahang nagkakyakap n~g mahigpt at halos pigt sa luh ay nagsalit n~gganit:

Hind pa nuukol sa iny, ginong Coronel, ang magbat n~g malalakng dalamhati. Bak kay'ymabnat. At bukd sa rito, kay, na labis napupuri dahil sa katapan~gan sa m~ga pakikilaban, tila pan~git sainy ang umiyk na parang isng mararamdaming binibini.

Ay, giliw kong Doctor na sa dunong mo p'y nligts ak sa kamatayan!- anPuskun iy p lamang mabbatd ang malakng sakunng nangyari sa akin. ah! maklilibongmapat kays kamatayan!

Alm n niny mahl na Coronel ang tnay na pagtin~gin ko sa iny; at kung ipinlalagy mo pngak'y parang kapatd, ay sabihin sa akin ang inyng m~ga ikinahahapis n~g kay'y madamayan at malunusankun maari.

Huwg na p, Doctor, pagk't makassam pa sa kulang palad na babaing it.


VII. 25


26/38

At bakit d natin sabihin sa kany?ang git ni LiwaywayAng Doctor na it'y ayosmabuting to at may ugaling mahl. May masamng americano at may mabuti namn. At sabihin n~g niny,Doctor, maari bang iplit ang katuparan n~g isng pag-aasawang dinan lamang sa gahas ang babai?

Hindang sagt n~g DoctorIpaunaw niny sa akin ang nangyari at ak angbahal.

Isinaysy ni Liwaywy ang laht n~g nangyari at ganit ang sagt n~g Doctor.

Manahimik kay at manalig na makakals ang laht. Bkas ay makikipagkita ak sa aming Generalupang ipabatd ang bagay na it.

Libong salamat, dakilng Doctorang panaby na sagt n~g kaaw-awngmagkasintahanmaging bibig angel naw kay na siyng tumangkilik sa aming salantng pus.

Nang makalamps ang isng lingg ay nagbalk ang Doctor at sinabi kay Coronel Pus:

Maibbalit ko sa iny na ipinatawag n~g General naming americano ang nagng asawa niLiwayway pat n~g kanyng m~ga kamag-nak at sil'y tinanng kun toto n~gng si Liwayway ay pinilitlamang sa pag-aasawa, gaya n~g lumlabs na katunayan sa pangyayaring tumanan siy agad upang sumamasa isng Coronel na tagalog na kanyng dating katipn. Aywn ko kun an ang kanilng isinagt, at n~gaynn~g'y ipinatatawag kay, pagk't sinabi kong ikw p'y mabuti n, giliw na Coronel.

Tayo na p, matalinong Doctorani Pus.

At agad silng naparon sa bahay n~g General americano na kasama si Liwaywy.

Nang dumating sil sa tanggapan n~g nasabing General, ay dinatnn nil ron ang maraming kaps-palad nam~ga babaing tagalog at kinastil (mestiza) na nagssidang at nagsisiiyk n~g gayn na lamang.

Kami pang hinakdl n~g m~ga babaiay nagsipag-asawa sa m~ga kawal americano't aytdal namin ang m~ga katibayan n~g pagkkasl; n~guni't n~gay'y kus kaming iniwan at skat.

At naghagulgulan sil n~g katakot-takot na gayn na lamang ang naging in~gay.

Di mlaman n~g General americano ang kanyng gagawn at walng isinsagt kund:

Huwg kayng man~gamb, m~ga aling kuwn, pagk't kun kay'y iniwan n~g iln, ay mayron paak ritong ibng m~ga kawal at mahigit sa libo ang inyng mapagppilian sa m~ga mapuput at maiitm.

Nak, ginong General!ang sabysabayang sigw nilAt sino p angmagppakain sa aming m~ga "boys" sanggl na may maitm na parang cafeng may gtas at mayronnamang maputng parang labans?

Ab! an ang kasalanan ko sa ganyng nangyari?ang magiliw na sagt n~gGeneralKay ang hahanap at n~gay'y ak ang pagbabayarin n~g inyng m~ga pinggng basg.

Hind p kaman n~g m~ga babaiang humanap sa kanil, kund ang inyng m~gakawal at sil ang kunwari'y nanuy upang basagin lamang pal ang aming man~ga pinggn.


VII. 26


27/38

Hind lamang iynang dugtng n~g isng nagn~gan~galang Tinaykund dinal pan~g demoniong asawa ko ang laht n~g aking pan~gan~gari.

Kun gayn, an png saysy n~g kasulatang it sa pagaasawa na ibinigy sa amin?angtanng n~g isng nagn~gan~galang Delang.

Oh, m~ga aling kuwn!ang pan~git't malamig na sagt n~g Generaliy'y isngpapel na bas....

Bakit p papel na basang tutol n~g matandng Gangu, at sa bong kawaln na yat n~gpag-aasa anya:Miyk kay m~ga kababai kong kulang-palad at paabutin sa lan~git ang sigaw, m~gainang kahabghabg at m~ga batng kult na makapl ang lab't n~gusng parang demonio, upang maaw sainy ang nalalamigng General na it.

N~g mrinig ito at pasimuln ang matindng hiyawan sa m~ga paglun~goy at pagdang, laht aynagkasabysaby at parang m~ga insk na pinagnakawan sa in~gay.

VIII.

Nang sandalng it kam dumatng. At n~g mkita kam n~g General ay nagdumal sa maptagang pagtanggpsa amin at matapus na kami'y handugn n~g puan at paalisn ang m~ga babae ay nagsalit:

Mabunyng Coronel Pusanypinupuri naming laht ang iy pong d karaniwangkatapan~gan sa pagtatanggl n~g inyng bayan. Ganyn ang dapat alagatan n~g laht n~g lalaking may

dan~gl. N~gun't kay'y aming nalpig dahil sa kabutihan at kasaganan n~g aming m~g ngagamit salabann. Gayn man, kami'y hind naparito upang agawin ang inyng m~ga lupn at kay'y alipinin. Naparitokam upang kay'y turan at tulun~gang ihand ang inyng bayan sa ganp na pagsasaril at sa gay'yitutulong naman namin ang madlng karunun~gan at kayamanan n~g Amrica, upang magng maayos anginyng bayan at upang kay'y magkaron n~g m~ga Paralng ulirn, treng matutulin, m~ga tuly na bakal,m~ga bagong mquina sa pagbubukid at ib pang m~ga dkilng paran upang ibunsd ang pagkasulong n~ginyng bayan.

Tungkl sa iny, alam mo p na kay'y nabihag at mulng nabhay dahil lamang sa aming m~ga pag-iin~gat.At dahil dito, n~gay'y hinhiling ko sa iny na kam'y tulun~gan naman n~g pagpayap sa iy png bayan atkay'y manump tuly n~g pagsuk at pagpapakumbab sa America.

Minbuti ko p ang laht n~g inyng ipinahayagang sagt ni Pusn~gun, d akmakapannump n~g pagsuk at pagpapakumbab, kund isng tapt na pakikipagkilala lamang sa America,kun toto n~g ang sinabi mo p na ang ipinarito niny'y upang kam'y tulun~gan lamang na makapagsarilipagdating n~g panahn.

Karapatdapat ang iy png sagt, matapang na bayani. Tintanggp ko ang inyng panunump n~gpakikipag-ibigan sa America; at mul n~gay'y makalalay na kay't makaparoron kun san ibig.

Pinasasalamatan ko kay n~g tas sa kalooban; n~gun, an ang ipasisiy mo p sa kahabaghabgkong kasintahan na pinlit ikasl sa isng americano?


VIII. 27


28/38

D ba niny nmasdan n~gayn lamang na ang pag-aasawa n~g m~ga americano sa babaing tagalog aynagiging parang sulat insk lamang at sa waks ay iniwa't skat ang m~ga kulang palad na filipina,pagkatapus na masund ang kanilang han~gd? Gayn din ang kasl ni Liwayway sa americano, pagk'tsiy'y pinlit lamang. Bukd sa rito, ang americanong naging asawa ni Liwayway ay nahihiy nng pumisanpa sa kany n~g malamang siy'y sa iny nakisama. Kung ibig mo p n~gayn di'y ikakasl kay n~g GeneralPreboste.

Opang saby na sagt n~g magkasintahann~guni't kami p'y nbibilang sa m~gaalagd n~g Simbahan Tagalg, kay ibig naming kami'y ikasl n~g amin dng tnay na pari.

Lalng mabuti. N~gayn di'y paddalhn ko n~g isng magalang na paanyaya ang Kgg. P. Aglipay,Vicario General Castrense n~g Katagalu~gan at nais ak na sana ang magng inama n~g balitng Coronel natagalog at n~g magandng filipina na magiging ulirn n~g m~ga babai sa pagkamatimtimang umibig.

D lumipas ang isng oras at dumating ang ktas-tasang Pinun n~g m~ga Paring tgalog, at sa harap n~gmaraming pinunng americano'y ikinasl si Coronel Pus kay Liwaywy, na nakassilaw sa kanyngkahinhinn at kagandahan.

Sa waks n~g kasl ay sinabi n~g General americano:

Mabhay naw kay n~g mahabng panahn sa lubs na katahimikan at kasyahng lob, at nais kona ang inyng matas na pagmamahala'y magbun~ga n~g m~ga batng pawng mababat at masintahin satinubang lup. At n~gayn, parang muntng handg ko sa pagka-inam, ay ipinammanhk, dakilangCoronel Pus, sa tanggapin ang katun~gkulang pagkapinun (Gobernador) sa lalawigan ng Kabulklakn,upang ikaw p nam'y makapaglingkd sa ikapapayap n~g inyo ring bayan.

Tinanggap ni Pus sa lubs na pagkilala n~g tang na lob; at silng mag-asawa'y nabhay sa lalng wagsna pag-iibigan at sa lubs na pagkakasund; at sa ilinakad n~g panahn ay nagkaron sil n~g tatlng ank nanagng makabuluhn at ikindan~gl n~g lalawigang Kabulklakn.

At ang singsng na linubid ay siyng nagng buhl upang paglakipin ang dalawng pusng ulirn sapagsisintahan at sa pagmamhalan.WAKS.

Kay Liwayway

Pepitng himala sa bayang Baliwag,

sa m~ga tuwa mo't lungkot na masaklpalalahanin mo sa iy'y pagsintng matimysn~g tan~ging sa iy'y umibig n~g ganp.

Edeng maligaya, m~ga salitaangsa ati'y naghain sayng kalan~gitan,ang ating titigng sagana sa lamndi na mangyayaring muli nating kamtan.

Pagsint'y dalisay, walang kahulilip,libolibong mundo, bhay sampung lan~git


Kay Liwayway 28


29/38


30/38

30
http://033.gif/


31/38

End of the Project Gutenberg EBook of Ang Singsing nang Dalagang Marmolby Isabelo de los Reyes

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK ANG SINGSING NANG DALAGANG MARMOL **

***** This file should be named 15129-h.htm or 15129-h.zip *****This and all associated files of various formats will be found in:

http://www.gutenberg.net/1/5/1/2/15129/

Produced by Tamiko I. Camacho, Jerome Espinosa Baladad and PGDistributed Proofreaders. Produced from page scans provided byUniversity of Michigan.

Updated editions will replace the previous one--the old editionswill be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that noone owns a United States copyright in these works, so the Foundation(and you!) can copy and distribute it in the United States without

31
http://034.gif/


32/38

permission and without paying copyright royalties. Special rules,set forth in the General Terms of Use part of this license, apply tocopying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works toprotect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. ProjectGutenberg is a registered trademark, and may not be used if youcharge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you

do not charge anything for copies of this eBook, complying with therules is very easy. You may use this eBook for nearly any purposesuch as creation of derivative works, reports, performances andresearch. They may be modified and printed and given away--you may dopractically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution issubject to the trademark license, especially commercialredistribution.

*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSEPLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the freedistribution of electronic works, by using or distributing this work(or any other work associated in any way with the phrase "ProjectGutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full ProjectGutenberg-tm License (available with this file or online athttp://gutenberg.net/license).

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tmelectronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tmelectronic work, you indicate that you have read, understand, agree toand accept all the terms of this license and intellectual property(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by allthe terms of this agreement, you must cease using and return or destroyall copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a ProjectGutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the

terms of this agreement, you may obtain a refund from the person orentity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only beused on or associated in any way with an electronic work by people whoagree to be bound by the terms of this agreement. There are a fewthings that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic workseven without complying with the full terms of this agreement. Seeparagraph 1.C below. There are a lot of things you can do with ProjectGutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreementand help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic


32


33/38

works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of ProjectGutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in thecollection are in the public domain in the United States. If an

individual work is in the public domain in the United States and you arelocated in the United States, we do not claim a right to prevent you fromcopying, distributing, performing, displaying or creating derivativeworks based on the work as long as all references to Project Gutenbergare removed. Of course, we hope that you will support the ProjectGutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works byfreely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms ofthis agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated withthe work. You can easily comply with the terms of this agreement bykeeping this work in the same format with its attached full ProjectGutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also governwhat you can do with this work. Copyright laws in most countries are ina constant state of change. If you are outside the United States, checkthe laws of your country in addition to the terms of this agreementbefore downloading, copying, displaying, performing, distributing orcreating derivative works based on this work or any other ProjectGutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerningthe copyright status of any work in any country outside the UnitedStates.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediateaccess to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominentlywhenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which thephrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "ProjectGutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and withalmost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away orre-use it under the terms of the Project Gutenberg License included

with this eBook or online at www.gutenberg.net

1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derivedfrom the public domain (does not contain a notice indicating that it isposted with permission of the copyright holder), the work can be copiedand distributed to anyone in the United States without paying any feesor charges. If you are redistributing or providing access to a workwith the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on thework, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and theProject Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or


33


34/38

1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is postedwith the permission of the copyright holder, your use and distributionmust comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additionalterms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked

to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with thepermission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tmLicense terms from this work, or any files containing a part of thiswork or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute thiselectronic work, or any part of this electronic work, withoutprominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 withactive links or immediate access to the full terms of the ProjectGutenberg-tm License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including anyword processing or hypertext form. However, if you provide access to ordistribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official versionposted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.net),you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide acopy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy uponrequest, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or otherform. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm

License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm worksunless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providingaccess to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works providedthat

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from

the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the methodyou already use to calculate your applicable taxes. The fee isowed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but hehas agreed to donate royalties under this paragraph to theProject Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty paymentsmust be paid within 60 days following each date on which youprepare (or are legally required to prepare) your periodic taxreturns. Royalty payments should be clearly marked as such andsent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at theaddress specified in Section 4, "Information about donations tothe Project Gutenberg Literary Archive Foundation."


34


35/38

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifiesyou in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/hedoes not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tmLicense. You must require such a user to return ordestroy all copies of the works possessed in a physical medium

and discontinue all use of and all access to other copies ofProject Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of anymoney paid for a work or a replacement copy, if a defect in theelectronic work is discovered and reported to you within 90 daysof receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for freedistribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tmelectronic work or group of works on different terms than are setforth in this agreement, you must obtain permission in writing fromboth the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and MichaelHart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact theFoundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerableeffort to identify, do copyright research on, transcribe and proofreadpublic domain works in creating the Project Gutenberg-tm

collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronicworks, and the medium on which they may be stored, may contain"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate orcorrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectualproperty infringement, a defective or damaged disk or other medium, acomputer virus, or computer codes that damage or cannot be read byyour equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Rightof Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the ProjectGutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project

Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a ProjectGutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim allliability to you for damages, costs and expenses, including legalfees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICTLIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSEPROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THETRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BELIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE ORINCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCHDAMAGE.


35


36/38

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover adefect in this electronic work within 90 days of receiving it, you canreceive a refund of the money (if any) you paid for it by sending awritten explanation to the person you received the work from. If youreceived the work on a physical medium, you must return the medium withyour written explanation. The person or entity that provided you with

the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of arefund. If you received the work electronically, the person or entityproviding it to you may choose to give you a second opportunity toreceive the work electronically in lieu of a refund. If the second copyis also defective, you may demand a refund in writing without furtheropportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forthin paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHERWARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TOWARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain impliedwarranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates thelaw of the state applicable to this agreement, the agreement shall beinterpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted bythe applicable state law. The invalidity or unenforceability of anyprovision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, thetrademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyoneproviding copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance

with this agreement, and any volunteers associated with the production,promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,that arise directly or indirectly from any of the following which you door cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tmwork, (b) alteration, modification, or additions or deletions to anyProject Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution ofelectronic works in formats readable by the widest variety of computersincluding obsolete, old, middle-aged and new computers. It existsbecause of the efforts of hundreds of volunteers and donations frompeople in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with theassistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm'sgoals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection willremain freely available for generations to come. In 2001, the ProjectGutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure


36


37/38

and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundationand how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary ArchiveFoundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit501(c)(3) educational corporation organized under the laws of thestate of Mississippi and granted tax exempt status by the InternalRevenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identificationnumber is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted athttp://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project GutenbergLiterary Archive Foundation are tax deductible to the full extentpermitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scatteredthroughout numerous locations. Its business office is located at809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, [email protected]. Email contact links and up to date contactinformation can be found at the Foundation's web site and officialpage at http://pglaf.org

For additional contact information:Dr. Gregory B. NewbyChief Executive and Director

[email protected]

Section 4. Information about Donations to the Project GutenbergLiterary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission ofincreasing the number of public domain and licensed works that can befreely distributed in machine readable form accessible by the widestarray of equipment including outdated equipment. Many small donations

($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exemptstatus with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulatingcharities and charitable donations in all 50 states of the UnitedStates. Compliance requirements are not uniform and it takes aconsiderable effort, much paperwork and many fees to meet and keep upwith these requirements. We do not solicit donations in locationswhere we have not received written confirmation of compliance. ToSEND DONATIONS or determine the status of compliance for anyparticular state visit http://pglaf.org


37


38/38

While we cannot and do not solicit contributions from states where wehave not met the solicitation requirements, we know of no prohibitionagainst accepting unsolicited donations from donors in such states whoapproach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot makeany statements concerning tax treatment of donations received fromoutside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donationmethods and addresses. Donations are accepted in a number of otherways including including checks, online payments and credit carddonations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate

Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronicworks.

Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tmconcept of a library of electronic works that could be freely sharedwith anyone. For thirty years, he produced and distributed ProjectGutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.

Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printededitions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarilykeep eBooks in compliance with any particular paper edition.

Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

http://www.gutenberg.net

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,including how to make donations to the Project Gutenberg LiteraryArchive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how tosubscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.


Ang Singsing nang Dalagang Marmol by Reyes y Florentino, Isabelo de los, 1864-1938

Documents

Transcript of Ang Singsing nang Dalagang Marmol by Reyes y Florentino, Isabelo de los, 1864-1938