AMiR!, Ebü ' I-Hasan

lô.me mine'l-}zusri ve'l-üsr, Fuşıllü't­te 'eddüb ve usıllü't-te}zabbüb, el- 'ina­ye ve'd-dirô.ye, el-Fuşulü'l-burhô.niy­ye fi'l- mebô.hişi'n-nefsô.niyye.

BİBLİYOGRAFYA :

Ebü'I-Hasan el-Amiri, e/.Pusül {i'l-me 'alimi'/­ilti.hiyye ( Resa 'ilü Ebi 'I -Hasa~ el- 'Amiri ve şe­?eratühü'l-felsefiyye iç inde). s. 363-379; a.m lf., et- Takrfr li ·eucühi't-ta~dfr (a.e. içinde), s. 303-341 ; a.mlf .. e/Ebsti.r ue 'l·mübşar (a.e. için­del. s. 411 -437; a.mlf .. in~tJ?ü '/-beşer mine'I­cebri ue'l-kader (a.e. içinde). s. 249·271; a.mlf., Şerhu'l·makülti.t (a e. içinde). s. 442-467 ; a.mlf., el·i'lam bi · menti.kıbi'l·islti.m (nşr. Ahmed Abdülhamfd ei-Gurab). Kahire 13871 ' 1967, s. 77-78; a.mlf.. es·Sa'ade ue'l·is'ad (nşr. Mücteba Mfnovf). Wiesbaden 1957·58; a.mlf., elEmed 'a/e'/-ebed (n şr E. K. Rowson ). Beyrut 1979, s: 56,87-90, 152-155 ; Ebü Süley­man · es-Sicistanf. Müntef]abü Şıuani'l·hikme lnşr. D. M. Dunlop), Lahey 1979, s. 127-129; Ebü Hayyan et-Tevhidf. el·imta' ue'/-mu'anese (nşr. Ahmed Emfn-- Ahmed ez-Zeyn ), Kahire 1373/1953, ı , 35-36, 222, 223; ll, 15, 84, 86, 88; lll, 94; a.m lf .. e/-Mukabesat (nşr. Hasan es­Sendübfl. Kahire 1347, s. 60, 165, 202, 207, 301, 307, 309; a.mlf.. Af]/a~u·ı.uezfreyn (nşr. Muhammed b. Tavft et-Tanci). Dımaşk 1385 / 1965, s. 115, 130,271-273,344,410,411,412, 446; İbn Miskeveyh. Tecti.ribü '/-ümem, Kah i re 1333, ll, 277; a.mlf .. el-Hikmetü'l-f]ti.lide ( nşr.

Abdurrahman Bedevfl. Kahire 1952, s. 347-375; İbn Sina. en-1'/ecat (nşr. M. Taki Daniş­pejüh), Tahran 1364 hş., s. 645; Yaküt, Mu'ce· mü'l·bü/dan, ll , 374; a.mlf.. Mu'cemü 'l·üde· M', lll, 12·13 ; İbn Ebü Usaybia, 'Uyünü '/·en· M' (nşr. Nizar Rıza). Beyrut 1965, s. 458; H. Corbin, Histoire de la Phi/osophie lslamique, Paris 1964, s. 233; a.mlf .. "'Ameri", E!r., 1, 932·933; Naci Ma'rüf, 'Urübetü'l· 'u lema' i'l­mensübfn i/e 'l·büldani 'l· 'acemiyye (i'/·meş­n~i 'l - islti.mf, Bağdad 1974, 1, 349; Sehban Ha­lifat. Resa'ilü Ebi'I-Hasan et-'Amirf ue şe?e· rti.tühü 'l-{else{iyye IEbü' I-Hasan el-Amiri[. Am· man 1988, Mukaddime, s. 69, 148·162 ; a.mlf .. "el- 'Anasırü'l-Eflatüniyye el-muhdeşe fi ki­tabati Ebi'l-I:Iasan el- 'Amiri", Dirasat, 'J0/ 13, Am man 1988, s. 28-60; A. J. Arberry, "An Ara­bic Treatise on Politics", /Q, ll ( 1955). s. 9-22; F. Rosenthal. "State and Religion According to Abu'l-Hasan al-Amiri", a.e., lll 1 1965). s. 42·52; Mohommed Arkoun, "La Conquete du Bonheur selon Abu'l-Hasan al-Amiri", St!, XXII 1 1965). s. 55-90; Mübahat Türker, "el­'Amiri ve Kategoriler'in Şerhiyle İlgili Par­çalar", Araştırma Dergisi, lll , Ankara 1965, s. 65·75; Jean-Ciaude Vadet. "Une Defense Phi­losophique de la Sunna: !es Manaqib el-Is­lam d'al-Amiri", RE!, XLII (19741. s. 245-276; Mücteba Mfnovf. "Ez ljezayin-i Türkiyye", Mecelle-i Dti.nişkede-i Edebiyyti.t, IV / 3, Tahran 1336 hş . , s. 53·89; a.mlf .. "Ebü'l-Hasan el­'Amiri", UDMi, 1, 771-777 ; Hans Daiber, "Now Manuscript Findings from Indian Libraries", Manuscripts of the Midd/e East, sy. 1, Leiden 1986, s. 34; İsmail Hakkı İzmirli. "Amiri", iTA, !, 424-425; E. K. Rowson, "al- 'Amiri", E/ 2

Suppl. (İng.). s. 72-73. ~ MAHMUT KAYA

72

AMiRt, Yahya b. Ebu Bekir ( s_,..w ı~ u:'t ı:r. ~ ı

Ebıl Zekeriyya İmadüddln Yahya b. Ebi Bekr el -Amiri

(ö 893 / 1488)

L Yemenli muhaddis, fakih ve tarihçi. _j

816'da (1413) Yemen'in Haraz nahiye­sinde doğdu . Ebü'l-Feth ei-Meragı. Ali b. ibrahim en-Nahvf. Muhammed b. Ebü'I­Gays ei-Kirmanf, Hafız b. Fehd ei-MekkT ve babasından fıkıh, hadis, tarih ve tıp öğrenimi gördü. Çeşitli sahalarda eser veren müellif devrinde Yemen ' in önde gelen alimlerindendi. Haraz'da vefat etti.

Eserleri. 1. er-Riyaiü'l-müstetabe* if ma' rifeti men revô. fi's -sa}zf}zayn mi­ne's-sahô.be. Rivayet ettikleri hadisler Şa}zf}z -i Bul].ô.rf ile Şa}zf}z-i Müslim'de yer alan ashap hakkında bilgi veren eser ilk defa Ömer EbQ Hacele tarafından ya­yımlanmıştır ( Bhopal ı 303) Eser daha sonra da basılmıştır (Katar ı 400) 2. Beh­cetü'l-mehô.fil ve bugyetü'l-emô.şil if tell].isi's- si yer ve'l- mu 'cizô.t ve'ş- şe­ma 'il . Müellifin 855'te (1451) tamam­ladığı siyer ve fıkhT meselelere dair olan bu eser Cemaleddin Muhammed el-Eş­har ei-YemenT'nin şerhiyle birlikte neş­redilmiştir (1-ıı. Mısır 1330}. 3. Gurbô.lü.'z­zamô.n. Hicretten itibaren VII. yüzyılın ortalarına kadar meydana gelen olayla­rı ihtiva eder. 4. Beyô.nü'l-i'ti~iid ve mô. yekşüru ileyhi i}ztiyô.cü'l- 'ibô.d. Kelamla ilgili olan bu eserde aka id me­seleleriyle küfür ve irtidadı gerektiren sözler (eıfaz-ı küfür) üzerinde durulmak­tadır (Süleymaniye Ktp ., Mihrişah, nr. 439/ 8; Kayseri Raşid Efendi K tp ., nr. ı1209 1 2}. Diğer bazı eserleri de şunlardır : el­'Uded ffmô. lô. yestagnf 'anhü ahad (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 949}. et-Tuhfetü'l-cô.mi'a li'l-müf­redô.ti't- tıbbi'n ~ nô.fi 'a, Vesfletü't-tô.lib ilô. neyli'l-metô.lib, Bugyetü'l-merô.m if sireti seyyidi'l -enô.m.

BİBLİYOGRAFYA: Sehavf. ed·Dau'ü'l ·lami', X, 224; Keş{ü 'z.

zun an, s. 25.8 ;. Şevkanf, ei-Bedrü't-tti.li', ll, 327; Serkis. Mu' cem, ll, 1261 ; Brock~·lmann . GAL

, Suppl., ll , 225·226; lzaf:ıu·l·meknün, 1, 203; ll , 96; Ziriklf. el·A'Iam, IX, 168 ; Kehhale, Mu'ce­mü'/-mü'elli{fn, Xlll, 187·188; ei·Kamüsü'l-is­lti.mi, ll, 62-63 ; Kettanf. er·Risti.letü'l·müstetra{e, s. 207-208 ; Müneccid, Mu'cem, IV, 109 ; M. Ul­mann. Die Medizin im Islam, Leiden 1970, s. 286; Eymen Fuad Seyyid, Mesadiru tarff]i '/-Ye­men (i'l-'asri'l-islamf, Kahire 1974, s. 185; Ab­dülhay ei-Kettanf. Fihrisü'/-fehti.ris, ll , 1131; Metin Yurdagür. Bibliyogra{ik Bir Kelam Tari· hi Denemesi, İstanbul1989 , s. 120·121.

~ AsoüLKERİM ÖzA YDrN

L

1021-1094 yılları arasında Belensiye'de (Valencia) hüküm süren

bir İslam hilnedanı. _j

lll. Abdurrahman'ın ölümünden (961} sonra başa geçen Endülüs EmevT hali­felerinin hiçbiri onun siyasetini takip edemedi. Bu yüzden devlet gittikçe za­yıfladı ve büyük bir sarsıntı geçirdi. An­cak, meşhur vezir ve kumandan Man­sOr b. EbQ Amir'in gayretleriyle ülkede devlet otoritesi yeniden sağlandı. Onun 1002 yılında Kastilya ( Castil la) seferin­

den dönerken ölümü üzerine yerine sı­rasıyla iki oğlu Abdülmelik el-Muzaffer

(ı 002-1 008} ile Abdurrahman (ı 008- 1 009)

geçtiler ve Endülüs'te iktid arı ellerinde

tutmaya devam ettiler. Özellikle Abdur­

rahman kendisini Halife Hişam'a veliaht

tayin ettirip hutbelerde adını zikrettire­

cek kadar ileri gitti. Ancak onun karar­

sız tutum ve davranışları Amiri ailesini

kötü bir akıbete sürükledi. Abdurrah­

man'ın hıristiyan müttefiki Garcia 06-mez ile birlikte Kurtuba üzerine yürü­

düğü sırada öldürülmesiyle Amiriler sa­

dece iktidarı kaybetmekle kalmamışlar,

aynı zamanda korkunç bir katliama da

uğramışlardır. Bu sırada pek çoğu öldü­

rülmüş, kurtulabilenler ise Endülüs' ün

doğu sahillerine kaçarak oralarda var­

lıklarını sürdürmeye çalışmışlardır. Kat­

liam sırasında TücTbT Emiri Münzir b.

Yahya'nın Sarakusta'daki (Saragossa) sa­

rayına sığınmış olan Abdülaziz b. Abdur­

rahman halkın isteği üzerine gittiği Be­

lensiye'de büyük bir kalabalık tarafın­

dan karşılanarak dedesi gibi MansOr

unvanıyla hükümdar ilan edildi ve böy­

lece sayıları yirmi üçü bulan müiQkü 't­

tavaiften biri olan Amiriler hanedam ku­

rulmuş oldu (411 1 102 ı)

Abdülaziz o sırada Kurtuba 'ya hakim

olan HammOdT!er'in hakimiyetini tanıdı

ve Kasım b. Hammüd tarafından kendi­

sine Zü's-sabıkateyn ve Mü'temin lakap­

ları verildi. ispanya'da hüküm süren hı­ristiyan krallıklarıyla da barış antlaşma­

ları imzalayan Abdülaziz devrinde Be­

iensiye sakin ve huzurlu günler geçirdi.

Onun 1 060'ta ölümü üzerine yerine genç

yaştaki oğlu Nizamüddevle Abdülmelik

el-Muzaffer geçti. Devlet işleri babası­

nın veziri Ebu Bekir b. AbdülazTz tarafın­

dan yürütüldü. Bir müddet sonra Kas­

tilya Kralı ı. Perdinand Belensiye'ye sal-

dırdı. Abdülmelik, Tuleytula (Toledo) Hü­kümdarı Zünnunf Yahya ei-Me'mun 'dan yardım istedi. Ancak Yahya ei-Me'mun onu tahtından uzaklaştırdı {8 Zilhicce 4571 10 Kasım 10651

Şehir bir müddet Zünnunfler adına vezir Ebu Bekir b. Abdülazfz. daha son­ra da Ebu Abdullah Muhammed b. Ab­dülazfz tarafından idare edildi. Yahya ei-Me'mun 1 07S'te ölünce yerine oğlu Yahya ei-Kadir geçti ve onun zamanın­da Belensiye Zünnunfler karşısında gide­rek bağımsızlaştı. Abdülmelik'in karde­şi Ebu Bekir b. Abdülazfz bir isyan so­nunda Ebu Abdullah Muhammed'i tev­kif ettirdi ve askerlerin desteğiyle hii­nedanın başına geçti {468/ ı 075-76). Alim bir zat olan Ebu Bekir'in ölümü üzerine yerini oğlu kadı Ebu Amr Osman b. Ebu Bekir aldı {3 Haziran ı 0851 Bunun üzeri­ne Zünnunfler'den Yahya ei-Kadir, Kas­tilya Kralı Alfansa'ya başvurarak Belen­siye'ye tekrar hakim olmak için yardım istedi. Alfonso Tuleytula 'yı kendisine tes­lim etmesi şa rtıyla bu teklifi kabul etti. Yahya ei-Kadir Alfansa'nun yardımıyla Belensiye 'yi muhasaraya başladı. Halk Yahya· nın Tuleytula ·dan sonra burayı

da Alfansa'ya teslim edeceği endişesiy­le teslim oldu (ı 085 ı . Onun ayda 6000 altın (düka) ödeyerek Kral VI. Alfonso ve destaniara konu olan İspanyol kahra­manı Rodrigo Diaz de Bibar (Sid) ile iş

birliği yapmasını bir türlü hazmederne­yen halk sonunda Murabıt Hükümdan Yüsuf b. Taşffn ·in kumandanlarında n

Kadı İbn Cehhiif' ı şehirlerine davet etti. Murabıt ordusuyla Belensiye'ye gelen İbn Cehhiif. Yahya el-Kadir'i yakalatıp öl­dürttü (27 Ekim 1092) ve yönetime tek başına hakim oldu.

Yahya 'nın öldürülmesi üzerine Rodri­go Diaz de Bibar büyük bir orduyla Be­lensiye'ye hareket etti ve şehri kuşat­tı. İbn Cehhiif ' a yardım için gönderilen Murabıt kuwetleri mağlüp oldu. Yirmi ay süren muhasara sebebiyle aç ve pe­rişan bir hale düşmüş olan halk Rod­rigo'dan eman alarak şehri teslim etti {ı 0941 Ancak o sözünde durmadı ve Be­lensiye'nin ileri gelenlerini toplayıp öl­dürttü. Kadı İbn Cehhiifı da bütün mal­larını müsadere ettikten sonra ateşe at­tırara k yaktırdı. Şehri yıkarak harabeye çevirdi : böylece Amirfler hanedanı sona ermiş oldu. Endülüslü şair İbn Haface bir şiirinde bu korkunç olayları büyük bir üzüntüyle dile getirir.

Rodrigo'nun 1099 'da ölümü üzerine yerine karısı Ximena geçti. Onun zama-

nında Yüsuf b. Taşffn şehri tekrar İslam hakimiyeti altına almak için seferber ol­du ve sonunda Emfr Ebu Muhammed ei­Mezdelf kumandasındaki Murabıt kuv­vetleri şehri fethettiler (5 Mayıs 1 ı 02).

Amirf ailesinin azatil kumandanları­na da Amirfler denilir. 1009'daki kat­liam sırasında Endülüs' ün doğu sahille­riyle Balear adalarında bağımsız beylik­ler kurmuş olan bu kumandanlar ara­sında 401 'de ( 1010-11 ) Belensiye'de ba­ğımsızlığını ilan eden Mübarek ve Mu­zaffer el-Amirf ile Hayran ei-Amirf (ö 1029) ve Mücahid ei-Amirf {ö 1045) zik­redilebilir.

BİBLİYOGRAFYA :

Dabbi, Bugyetü '1-mü ltemis, Kah i re 1967, s. 373-374, 472-473; Yakut, Mu ' cemü '/-bü/dan, 1, 490-491; İbn izari, el-Beyanü 'l-mugrib lnş r. G. S. Col in- E. Levi-Provençal ). Leiden 1951, ll , 256 ; ~eyl lel-Beyanü'l-mugrib içinde). lll , 301-306: ibnü'I-Esir. el-Kamil, IX, 176, 289, 291, ay rı ca b k. indeks; Nüveyri, Nihayetü 'l­e re b lnşr . A. Kemal Zeki - M . Mustafa Ziya­del. Kahire 1980, XXIII, 403-406, 414-419; Dü­vel-i islamiyye, s. 25, 31 ; Stanley Lan e- Poole. Th e Mohammadan Dynasties, Beyrut 1966, s. 26; Zambaur. Manuel, s. 55-56; R. Dozy. Span ish Islam Itre. F_ Griffin Stokes), London 1972, s . 595, 604,615-61 7,657 -658,692 -693, 700, 71 7; Anwar O. Chejne. Muslim Spa in, !ts History and Culture, Minnesota 1974, s. 32, 38-44, 46-47 , 50, 53, 55 -57, 63, 65 ; Mv.M, s. 103; Bosworth. islam Dev letleri Tarihi, s. 19, 21 ; Receb Muhammed Abdülhalim. el- 'Alakfıt beyne'l- Endelüsi'l- islam iyye ve isbanya en­Nasraniyye {i 'as ri Beni Ümeyye ve mülülci't­!ava' if, Kah i re, ts. IDarü 'I-Kütübi'l-islamiyye), s. 346-347; Seyyid Abdülaziz Salim. Taril] ve J:ıacia retü'l-Endelüs {i'l- islam, İ s kenderiye 1985, s. 89 -91 ; D. Wasserstein, The Rise and Fal/ of the Party Kings, Princeton 1985, s. 48 -62, 97-98 ; C. F. Sybold, "Amirller", iA, 1, 408- 409 ; a.mlf .. "'Arnirids", E/2 (i ng.). ı , 446; E. Levi­Provençal. "Emevller", iA, lV, 254-255; a.mlf .. "Mansur ", iA, VII , 302 vd.; a.mlf., "Balansiya", E/2 1ing.). ı , 985 -986.

L

L

~ ABDÜLKERİM ÖZAYDIN

AMİŞ AHMED EFENDi

(bk. AHMED AMİŞ EFENDi).

AM MAN ( ül.>- )

Ürdün Haşimi Krallığı 'nın baş şehri.

_j

Ülkenin kuzey kesiminde ve Şeria neh­rinin doğusunda Zerka vadisinde bulu ­nan şehir , 500-700 m. yüksekli kteki bir bölgede tepeler üzerine kurulmuştur.

Nüfusu 1985 sayımına göre 800.000'dir

AM MAN

ve ülke nüfusunun % 30'u, çevresiyle birlikte burada yaşamaktadır.

Arnman adı Ahd-i Atfk 'te, "Ammoni­ler'in en büyük merkezi ve başşehri " an­lamına gelen Rabbah Ammon (Rabbath­Ammon) şeklinde geçmektedir. Milartan önce 2200 yıllarında kurulduğu anlaşı­lan şehir. Helenistik devirde Mısır Kralı Ptolemaios Philadelphos {m .ö. 308-246) tarafından ele geçirildiğinde yeniden is­kan edilmiş ve Philadelphia adını almış­tır. Milartan önce 63'te Romalı general Pompeius Magnus bu yöreye gelerek bazı düzenlemelerde bulunmuş ve böl­gede Arnman'ın da dahil olduğu on şe­hirden meydana gelen idarf bir birlik kurmuştur. Amrnan. 14 (635) yılında Ye­zfd b. Ebü Süfyan tarafından Bizanslı­lar'dan barış yoluyla alınmış ve Arnman adı bu tarihten itibaren kullanılmaya

başlamıştı r. Halife Abdülmelik b. Mer­van devrinde Arnman 'da bir darphane bulunması ve burada para bastırılmış

olması {74/ 693), şehrin Emevfler devrin­deki önemine işaret etmektedir.

Ernevfler 'den sonra Abbasf, Eyyubf. Selçuklu ve Memlük idarelerinde kalan şehir . 1 S 16 'da Osmanlı sınırlarına da­hil edildi. Osmanlılar'ın son döneminde Hicaz demiryolu hattının Arnman 'dan geçmesi üzerine bölgenin önemi arttı.

1878' de Sultan ll. Abdülhamid devrin­de Rusya'dan kaçarak Osmanlı ülkesine

Hüseyin Camii - Arnman

73