Amartya Sen - kimlik ve şiddet

Trk Henkel Yaynlan 22

KIMLIK VE IDDET KADER YANILSAMASI

Amartya Sen

eviren Ahmet Kardam

stanbul 2006

Yayma Hazrlayan Zlf Dicleli

2006 Amartya Sen

Orijinal ad ve yaymcs: Identity and Violence, W.W. Norton & Company

Trke yayn haklan Akal Telif Haklan tarafndan salanmtr.

Yapm

Basm

ISBN

Dzelti Dzenleme Bask ve Cilt

Trk Henkel

: bzd Yayn ve letiim Hizmetleri (0216) 412 72 13

: Aralk 2006, stanbul

: 975-7051-56-X

: Fevzi Glolu : Selim Talay : Acar Basm ve Cilt San. Tic. A..

Kayda Cad. Karaman iftlii Yolu, Kar Plaza D-Blok 34752 erenky - stanbul Tel: (0216) 469 08 00

Antara, Nandana, Indrani ve Kabir'e, yanlsamann daha az esir alabildii

bir dnya umuduyla

SUNU

S on birka y1ldlf dnya apnda yaanan iddet olaylan ve vahet hem korkun bir kafa karklnn hem de ok kt atmalarn hkm srd bir dnem balatt. Kimi evreler kresel atmalara dnyadaki dinsel ya da kltrel blnmelerin sonucu gzyle bakyorlar. O zaman bu atmalarn zm de ayn yaklamla aranyor.

Elinizdeki kitabn yazan Nobel ktisat dl sahibi Amartya Sen bu yaklama kar kyor. "Neredeyse dnyadaki btn insanlar yanl anlamak iin, ie kapanmac byle bir yaklamdan daha iyi bir yol olmad sylenebilir" diyor. Tek bir kimliin belirleyicilii fikri temelinde insanlar kategoriletirmek ve kimliklerimiz zerinde bir tercih hakkmzn olmadn ileri srmek tehlikeli sonulara yol ayor.

"Oysa" diyor yazar, "birbirinden farkl ok sayda aidiyetimizin olabileceini, birbirimizle ok eitli biimlerde etkileim kurabileceimizi aka grmek zorundayz. nceliklerimize karar verme imkanna sahibiz. "

Yazara gre, insan yaamnn merkezinde tercih ve akl sorumluluu durmaktadr.

Amartya Sen'in Kimlik ve iddet kitab bize gerek ve kalc bir dnya barna ve kresel bir istikrara temel olabilecek kapsaml fikirler sunuyor. Dnyann birbirinden ok farkl noktalarnda yaad olaylardan verdii arpc rneklerle kuvvetlendirdii bu fikirleri

sizlerle paylamaktan sevin duyuyoruz.

7

Sevgilerimizle Trk Henkel

Balarken

NSZ

1. Blm

2. Blm

3. Blm

4. Blm

5 . Blm

6. Blm

7. Blm

8. Blm

9. Blm

Notlar

. . .

I IND EKILER

Yanlsamann iddeti

Kimlie Anlam Vermek

Uygarlk Hapishanesi

Dinsel Aidiyetler ve slam Tarihi

Bat ve Bat Kartl

Kltr ve Esaret

Kreselleme ve Kresel Sesler

okkltrllk ve zgrlk

Dnce zgrl

9

11

15

21

39

61

79

103

123

141

171

193

209

BALARKEN

B irka yl nce, ksa bir yurtd seyahatinden ngiltere'ye dnerken (o srada Cambridge niversitesindeki Trinity Kolejin mdrydm) Hint pasaportumu batan sona didik didik eden Heathrow

havalimannn pasaport polisi anlalmas zor bir felsefi soru sordu.

Giri formundaki ev adresime (Direktr Lojman, Trinity Koleji, Cam

bridge) bakarak bana, grnd kadaryla ev sahipliinden honut

olduum direktrn yakn arkada olup olmadm sordu. Duraksa

dm, nk kendi kendimin arkada olduumu sylesem mi, syle

mesem mi diye tereddt ettim. Biraz dndkten sonra, bu soruyu

evet diye yantlamam gerektii sonucuna vardm, nk kendime ge

nellikle dosta davranrm ve stelik aptalca eyler sylediimde, be

nim gibi bir dostum olduktan sonra, ayrca bir de dmana ihtiyacm

olmadn derhal anlarm. Btn bunlar dnmem biraz zaman al

d iin, pasaport grevlisi niye tereddt ettiimi, zellikle de ngil

tere'de bulunmamda bir terslik olup olmadn bilmek istedi.

Mesele sonunda halloldu, ama bu konuma bana, sanki artm gi

bi, kimliin karmak bir sorun olabileceini anmsatt. Kendimizi bir

nesnenin kendisine zde olduuna ikna etmenin elbette fazla bir

zorluu yoktur. Geri byk filozof Wittgenstein bir keresinde, bir

eyin kendisine zde olduunu sylemekten "daha gzel ama ge

reksiz bir nerme rnei daha yoktur" demiti, ama ardndan da, t-

1 1

12 KMLK VE DDET

myle ie yaramaz olsa bile, bu nermenin, her eye ramen, "zihnimizin bize oynad oyunlardan biri olduunu" da eklemiti.

Dikkatimizi, insann kendisine zde olmas fikrinden, bir kimli

in (zdeliin) belli bir gruba mensup baka insanlarla paylalmasna (sosyal kimlik fikrinin genellikle ald biim budur) kaydrdmzda, karmaklk daha da artar. Aslnda, gnmzn politik ve sosyal meselelerinin ou farkl gruplar ilgilendiren, birbiriyle bada

maz kimliklerin atan iddialar etrafnda dnmektedir, nk dnce ve. eylemlerimiz kimlik kavramnn ok ynl etkisi altndadr.

Son birka yldr yaanan iddet olaylar ve vahet hem korkun bir kafa karklnn hem de ok kt atmalarn hkm srd bir dnem balatt. Kresel atma politikalarna sk sk, dnyadaki dinsel ve kltrel blnmelerin sonucu gzyle baklyor. Aslnda, dnya gittike daha ok-ima yoluyla bile olsa-bir dinler ve uygarlklar federasyonu olarak grlyor ve bylelikle, insanlarn kendilerini alglamasnn dier biimleri grmezden geliniyor. Bu dnce hattnn temelinde, dnyadaki insanlarn, bir tr tekil ve her eyi kapsayan bir blmleme sistemine gre tek bir ekilde kategoriletirilebilecei gibi garip bir varsaym yatmaktadr. Dnya nfusunun uygar

lklar ya da dinler arasnda blnmesi insan kimlii konusunda ie

kapanmac bir yaklam yaratyor; ve bu yaklam insanlar yalnzca tek bir grubun (daha nceki uluslara ve snflara dayanmann tersine, imdi uygarlk ya da din tarafndan tanmlanan tek bir grubun) men

subu olarak grmektedir. Neredeyse dnyadaki btn insanlar yanl anlamak iin, ie ka

panmac byle bir yaklamdan daha iyi bir yol olmad sylenebilir. Normal yaammzda, kendimizi ok eitli gruplarn mensubu olarak grrz-bunlarn hepsine birden ait olduumuz dnrz. Ayn kii, herhangi bir eliki yaamadan, hem bir Amerikan vatan

da, hem Karayib kkenli biri, hem bir vejeteryan, hem bir uzun mesafe koucusu, hem bir tarihi, hem bir retmen, hem bir romanc, hem bir feminist, hem bir heteroseksel, hem bir ecinsel ve lezbi-

Balarken 1 3

yen haklar savunucusu, hem bir tiyatro a, hem bir evre eylemcisi, hem bir tenis tutkunu, hem bir caz mzisyeni, hem de evrende kendileriyle acilen (tercihen ngilizce kullanarak) temas kurmamz gereken bizden baka zeki varlklar olduu grne derinden inanan biri olabilir. Bu kiinin ayn anda hepsine birden mensup oldu

u bu kolektif btnlklerin her biri ona zel bir kimlik kazandrmaktadr. Bu kimliklerden hibiri o kiinin tek kimlii ya da tekil

mensubiyet kategorisi olarak dnlemez. Kalmas mmkn olmayan kimliklerimizin oulluu veri alndnda, belirli bir balamdaki farkl ortaklklarmzn ve aidiyetlerimizin greli nemleri hakknda bir karara varmamz gerekir.

u halde, insan yaamnn merkezinde tercih ve akl sorumluluu durmaktadr. Buna karlk, sahip olduumuz varsaylan ve anlald

kadaryla bizden geni (bazen aklmza hi yatmayan) taleplerde bulunan herhangi bir szm ona kendine zg-genellikle savabir kimliin kanlmaz bir ey olduu duygusunun yaratlmas ise sadece iddeti ne kartr. Szm ona kendine zg bir kimlik dayatmas, genellikle sekter atmalar kkrtc "sava sanatnn" kritik bir

bileenidir. iddetin bu trn durdurmaya ynelik ok sayda iyi niyetli giri

imin nndeki engellerden biri de, ne yazk ki, kimliklerimiz zerinde tercih hakkmzn olmad algsdr ve bu da iddeti alt etme yeteneimizi ciddi ekilde zedelemektedir. Farkl insanlar arasnda iyi ilikiler kurma umuduna esas olarak "uygarlklar arasnda dostluk" ya da "dinsel gruplar arasnda diyalog" veya "farkl topluluklar arasnda arkadaa ilikiler" balamnda bakldnda (ve bylelikle, insanlarn birbirleriyle iliki kurmasnn ok farkl biimleri grmezden gelindiinde), insan ciddi bir biimde minyatrletirilmi olur ve bu da tasarlanan bar programlarnn nne gemektedir.

Dnyamzdaki ok sayda blnme-ya din ya topluluk ya kltr ya ulus ya da uygarlk ad altnda (ve bunlarn her birinin, savaa ve bara ilikin zel yaklam balamnda kendine zg bir gce sahip

14 KMLK VE DDET

olduu varsaylarak)-szm ona egemen tek bir snflandrma sistemi iinde bir araya getirilecek olursa, ortak insanlmza vahice meydan okunmu olur. Belli bir ekilde paralara ayrlm bir dnya, onu biimlendiren oul ve eitlilie sahip kategoriler evrenine kyasla ok daha kolay blnebilir bir dnyadr. Bu ise, "biz insanlar birbirimize ok benzeriz" biimindeki (bugnlerde-hakl nedenlerle- ok aptalca bulunarak alaya alnan) eski inana ters dmekle kalmaz, ayn zamanda zerinde ok daha az konuulan ama ok daha akla yatkn olan, birbirimizden ok eitli ynlerden farkl olduumuz biimindeki anlaya da ters der. Gnmz dnyasnda uyum umudu byk lde, insan kimliinin oulluu konusunda daha net bir anlaya ulamamza ve birbirlerini aprazlamasna kesen bu kimliklerin geit vermez tek bir kat hat boyunca izilen keskin bir ayrma kar koyduklarn idrak etmemize baldr.

Aslnda, evremizde grdmz hengame ve barbarla sadece kt niyetler deil, kavram kargaas da nemli lde katkda bulunmaktadr. zellikle herhangi bir tekil kimlik ya da dier bir ey (ve bunun szde sonular) hakkndaki kader yanlsamas, dlamalar ve dayatmalar yoluyla dnyada yaanan iddeti beslemektedir. Birbirinden farkl ok sayda aidiyetimizin olabileceini, birbirimizle ok eitli biimlerde etkileim kurabileceimizi-kkrtclar ve onlarn akn muhalifleri bize ne derlerse desinler-aka grmek zorunda

yz. nceliklerimize karar verme imkanna sahibiz. Aidiyetlerimizin oulluuna ve tercih ve akl ihtiyacna bo veril

mesi, iinde yaadmz dnyay anlalmaz hale getiriyor ve bizi Matthew Arnold'un "Dover Sahili" adl iirinde resmettii korkun olasla doru iteliyor:

Ve burada, karanlk bir dzlkteyiz sanki Mcadele ve kan kafa kartrc alarmlaryla savrulmu, Cahil ordularn gece karanlnda arpt yerde.

Oysa, bundan daha iyisini yapabiliriz.

NSZ

O scar Wilde, bulmaca gibi bir iddiada bulunmutu: "ou insan baka birisidir. " Bu sz onun lsz szck oyunlarndan biri gibi grnse de, Wilde'nin bununla ilgili savunusu olduka inandrcyd: "nsanlarn dnceleri bakalarna ait kanaatlerdir, yaamlar

taklittir, tutkular alntdr. " Nitekim kendimizi zdeletirdiimiz insanlardan artc lde ok etkileniriz. Aktif olarak ne kartlan

sekter nefretler azgn bir yangn gibi her yan sarabilir-tpk ksa bir sre nce Kosova'da, Bosna'da, Ruanda'da, Timor'da, srail 'de, Filistin'de, Sudan'da ve dnyann daha birok yerinde tank olduumuz

gibi. Bir grup insanla kurulan zdelik duygusu, uygun bir kkrtmayla, baka bir gruba gaddarca davranmann gl bir silah haline getirilebilir.

Nitekim, dnyadaki atma ve barbarlklarn ou kendine zg

ve seeneksiz bir kimlik yanlsamas sayesinde srdrlebilmitir. Nefret tohumlar ekme sanat dier aidiyetleri boan u ya da bu sz

de egemen kimliinin byleyici gcn harekete geirme biimini

alr ve buna uygun sava bir kimlie dntnde de, insanlara

kar normal olarak besleyebileceimiz sempatiyi ve doal iyilikseverlii bastrabilir. Sonu, ilkel bir yerel iddet ya da ustalkl bir k

resel iddet ve terrizm olabilir. Nitekim, gnmz dnyasnda atma potansiyelinin temel kay

naklarndan biri de, insanlarn din ya da kltr temelinde kendileri-

1 5

16 KMLK VE DDET

ne zg kategorilere ayrlabilecei varsaymdr. Tekil bir snflandr

mann her eyi kapsayc gcne olan st rtl inan tm dnyay alev almaya hazr bir hale getirebilir. Kendine zg blc bir bak as sadece insanlar olarak birbirimize ok benzediimiz biimin

deki eski inana ters dmekle kalmaz, ayn zamanda zerinde ok daha az konuulan, ama ok daha akla yatkn olan, birbirimizden ok eitli ynlerden farkl olduumuz biimindeki anlaya da ters der. Dnya sk sk bir dinler (ya da "uygarlklar" veya "kltrler") toplam saylrken, insanlarn sahip olduklar ve deer verdikleri snf, cinsiyet, meslek, dil, bilim, ahlak ve politik tercihten oluan kimlikleri grmezden gelinmektedir. Kendine zg bu blclk, iinde fiilen ya

admz dnyay biimlendiren oul ve eitli snflandrmalar evrenine kyasla ok daha atmacdr. Yksek teorinin bu indirgemecilii dk politikann rn olan iddete, istenmedii halde, byk katklarda bulunabilmektedir.

Ayn zamanda, benzer bir kavram kargaasyla, kendine zg bir kimliin kabul edilmesi ok saydaki aikar direnme yolunun nne getiinde, iddetin bu trn nlemeye ynelik kresel giriimleri -aka ya da st rtl bir biimde-genellikle zayf drmekte

dir. Sonuta i, din temelli iddete sivil toplumun glendirilmesi yoluyla deil (oysa izlenecek ak yol budur), "lml" gibi grnen eitli dini liderlerin harekete geirilmesi yoluyla meydan okunmas noktasna gelip dayanabilmektedir; bu dini liderlere yklenen grev arclarn hakkndan-muhtemelen sz konusu dinin taleplerinin

uygun bir biimde yeniden tanmlanmas temelinde-din ii bir savala gelmek olmaktadr. Kiiler aras ilikilere, uygarlklar ya da dinsel kkenler arasnda "dostluk" ya da "diyalog" biiminde, tekil bir gruplar aras balam iinde baklnca ve ayn kiilerin ayn anda ait

olduklar (ekonomik, sosyal, politik ya da baka kltrel balara sahip) dier gruplar dikkate alnmaynca, insan yaamnda nemli olan eylerin ou yok olup gitmekte ve bireyler birtakm kk kutularn iine tklmaktadr.

nsz 1 7

B u kitabn konusu, insanlarn minyatrletirilmesinin bu dehet

verici sonulardr. Bu sonular, ekonomik kreselleme, politik ok

kltrllk, smrgecilik sonras tarihsel dnem, sosyal kkenler,

dinci kktencilik ve kresel terrizm gibi birtakm yerleik konular

tekrar incelemeyi ve deerlendirmeyi gerektiriyor. Gnmz dnya

snda bar umudu, bizleri kk kutucuklarn iine sk skya kapa

tarak oraya mahkum etmekte deil, pekala, aidiyetlerin oulluu

nun kabulnde ve byk bir dnyann ortak sakinleri olarak aklm

z kullanmakta aranabilir. htiyacmz olan ey, her eyden nce, n

celiklerimizi belirleme zgrlmzn nemini aka anlayabil

mektir. Ve bu anlaya bal olarak, kamuoyunun akla dayal sesi

nin-hem lke iinde hem de dnya apnda-oynad rol ve bu

nun yararn doru drst anlamaya ihtiyacmz var.

Bu kitab yazmaya Pardee Merkezinden Profesr David From

kin'in nazik daveti zerine Kasm 2001 ile Nisan 2002 arasnda Bas

ton niversitesinde kimlik konusunda verdiim alt konferansla ba

ladm. almalarn gelecek konusuna adam olan bu merkezin d

zenledii konferanslar "Kimliin Gelecei" ana bal altnda toplan

mt. Ne ki, T.S. Eliot'tan da aldm kk bir yardmla, kendimi u

na ikna ettim: "imdiki zaman ile gemi zaman, / her ikisi de belki gelecek zamann iindedir. " Yazmay bitirdiimde, kitabn konusu,

kimliin gemite ve gnmzde oynad rol kadar, bundan sonra

sna ilikin ngrleri de ierir hale gelmiti.

Aslnda, Bostan sohbetlerinden iki yl nce, Kasm 1998'de, Ox

ford niversitesinde, "Kimlikten nce Akl" bal altnda, kimlik ter

cihinde akln rol konulu, herkese ak bir konferans vermitim. Ox

ford niversitesinde devaml olarak, tamamen resmi olarak dzenle

nen (ilki 1892'de William Gladstone tarafndan verilen ve 1999'daki

nin konumacsnn da Tony Blair olduu) bu "Romanes Konferans"

her ne kadar son cmlemi sylememin hemen ardndan (dinleyiciler

den hibirinin soru sormasna frsat kalmadan) benim (gsterili giy-

1 8 KMLK VE DDET

siler iindeki niversite yetkililerinin eliinde) salondan ayrlmak zo

ruda kalmamla sonulandysa da, verdiim konferansn kk bir

bror haline getirilmesi sayesinde birtakm yararl eletiriler alabil

dim. Bu kitab yazarken, Romanes Konferansndan, eski metnimden

ve aldm eletirilerden yararlandm.

Dorusu, bir dizi ilintili (kimlikle de bir lde balantl) konu

larda verdiim herkese ak dier konferanslardan sonra aldm

eletiri ve nerilerin ok yararn grdm. Bu konferanslardan baz

lar unlard: British Academy'nin 2000'deki Yllk Konferans, Colle

ge de France'da (ev sahipliini Pierre Bourdieu'nun yapt) zel bir

konferans, Tokyo'da Ishizaka Konferanslar, St. Paul Katedralinde

halka ak bir konferans, Bangkok'taki Vajiravudh Kolejinde Phya

Prichanusat Ansna dzenlenen konferans, Bombay ve Delhi'deki

Dorab Tata Konferanslar, Trinidad ve Tobago Merkez Bankasndaki

Eric Williams Konferans, OXFAM'daki Gilbert Murray Konfearans,

Kaliforniya Berkeley niversitesinin Hitchcock Konferanslar, Ameri

kan Felsefe Derneindeki Penrose Konferans ve British Museum'da

ki 2005 BP Konferans. Son yedi yl iinde dnyann deiik yerlerin

de yaptm sunumlar izleyen tartmalardan da yararlandm: Am

herst Koleji, Hong Kong'daki in niversitesi, New York'taki Colum

bia niversitesi, Dakka niversitesi, Tokyo'daki Hitotsubashi niver

sitesi, stanbul'daki Ko niversitesi, Mt. Holyoke Koleji, New York

niversitesi, Pavia niversitesi, Grenoble'deki Pierre Mendes Fransz

niversitesi, Gney Afrika'nn Grahamstown kentindeki Rhodes ni

versitesi, Kyoto'daki Ritsumeikan niversitesi, Tarragona'daki Rovira

Virgili niversitesi, Santa Clara niversitesi, Claremont'daki Scripps

Koleji, St. Paul niversitesi, Lizbon Teknik niversitesi, Tokyo ni

versitesi, Toronto niversitesi, Kaliforniya Santa Cruz niversitesi,

Villanova niversitesi ve bir de, elbette, Harvard niversitesi. Bu tar

tmalarn sz konusu sorunlara ilikin anlaymn gelimesinde b

yk pay oldu.

nsz 19

ok yararl eletiri ve nerileri iin u kiilere teekkr borluyum:

Bina Agarwal, George Akerlof, Sabina Alkire, Sudhir Anand, Anthony

Appiah, Homi Bhabha, Akeel Bilgrami, Sugata Bose, Lincoln Chen,

Martha Chen, Meghnad Desai, Antara Dev Sen, Henry Finder, David

Fromkin, Sakiko Fukuda-Parr, Francis Fukuyama, Henry Louis Gates

]r. , Rounaq ]ahan, Asma Jahangir, Devaki Jain, Ayesha Jalal, Ananya

Kabir, Pratik Kanjilal, Sunil Khilnani, Alan Kirman, Seiichi Kondo, Se

bastiano Maffetone, Jugnu Mohsin, Martha Nussbaum, Kenzaburo

Oe, Siddiq Osmani, Robert Putnam, Mozaffar Qizilbash, Richard Par

ker, Kumar Rana, Ingrid Robeyns, Emma Rothschild, Carol Rovane,

Zainab Salbi, Michael Sandel, Indrani Sen, Najam Sethi, Rehman Sob

han, Alfred Stepan, Kotaro Suzumura, Miriam Teschl, Shashi Tharoor

ve Leon Wieseltier. Mahatma Gandi'nin kimlik konusundaki fikirleri

ni anlamamda torunu, yazar ve u anda Bat Bengal valisi Gopal

Gandi'yle yaptm tartmalarn olaanst yararn grdm.

Norton'daki editrlerim Robert Weil ile Roby Harrington yaptklar

ok sayda nerinin yan sra, Lynn Nesbit'le yaptm tartmalardan

da yararlandm. Amy Robbins, benim dzgn olmaktan ok uzak el

yazmalarm temize ekerken olaanst bir i kartrken, Tom Ma

yer de almann btn evrelerini koordine etmekte harikalar yaratt.

Ders verdiim Harvard niversitesindeki destekleyici akademik at

mosferin yan sra, zellikle yaz aylarnda Cambridge'deki Trinity Ko

lejinin salad kolaylklardan da yararlandm. Bana olaanst ve

rimli bir aratrma temeli salayan Cambridge'deki King's Kolejin Ta

rih ve ktisat Merkezinin yardmlarn grdm; ve aratrmalarmla ilgi

li birok sorunumu hallettii iin Inga Huld Markan'a ok mteekki

rim. Ananya Kabir'in bu merkezde ilgili konularda yrtt alma

da benim iin ok yararl oldu. Mkemmel aratrma asistanl iin

David Mericle ile Rosie Vaughan'a mteekkirim. Aratrma faaliyeti

min masraflarnn karlanmas konusunda Ford Vakfnn, Rockefeller

Vakfnn ve Mellon Vakfnn ortak katklarna ok teekkr ederim.

20 KMLK VE DDET

Son olarak, Japon Hkmetinin Temmuz 2005'te Tokyo' da dzenledii ve bana bakanln yapma ayrcaln verdii Dnya Uygarlklar Forumuna ok deiik lkelerden gelen katlmclarla yaptm geni kapsaml tartmalardan saladm yarar da belirtmem gerekir. 2004'te Torino'da Piero Bassetti'nin ynettii Glocus et Locus tartmalarndan ve kresel demokrasiye ilikin, George Papandreou'nun ynettii, Temmuz aynda Girit'te, Heraklion'da dzenlenen 2005 Symi Sempozyumundan da yararlandm.

Kresel iddet konularna gsterilen gncel ilgi ve angajman her ne kadar korkun derecede trajik ve alt st edici olaylarn bir rn

olarak ortaya ktysa da, bu konularn yaygn bir biimde kamuoyunun dikkat alanna girmesi yine de iyi olmutur. Hkmetlerin ve mttefiklerinin askeri giriimlerinden ve stratejik faaliyetlerinden ayr olarak, kresel sivil toplumun ileyiinde sesimizin daha fazla kma

sn elinden geldiince gl bir ekilde savunmaya alan birisi ola

rak, karlkl etkileime dayanan bu gelimeler bana cesaret veriyor. Bunun beni iyimser bir kii yaptn sanyorum, ama her ey kar karya olduumuz bu meydan okumaya nasl yant vereceimize

bal olacaktr.

Amartya Sen

Cambridge, Massachusetts Ekim 2005

1. BLM

YANILSAMANIN DDET

Afrikal Amerikal yazar Langston Hughes 1940 tarihli zgemiinde, Afrika'ya gitmek zere New York'tan ayrlrken yaad keyfi anlatr. Amerikan kitaplarn kaldrp denize atm: "Bu yreimde

ki milyonlarca tulay boaltmak gibi bir eydi. " "Zenci insanlarn

anayurduna, onlarn Afrika'sna" dnyordu! ok yaknda, "sadece

kitaplarda okunmakla kalmayp, dokunulacak ve grlecek gerei"

yaayacakt. " 1 Kimlik duygusu sadece onur ve neeye deil, ayn za

manda g ve gvene de kaynaklk edebilir. Kimlik fikrinin, insann

komusunu sevmesi gerektii gibi sradan fikirlerden sosyal sermaye

ve topluluklarn kendini tanmlamas gibi yksek teorilere kadar, bu

kadar yaygn bir hayranlk toplamas artc deildir.

Bununla birlikte, kimlik ldrc-hem de kendinden geme de

recesinde ldrc-de olabilir. Bir gruba-ve yalnzca o gruba

gl bir aidiyet duygusuyla balanma birok durumda dier grup

larla arada mesafe ve uzaklama olduu eklinde bir algy da bera

berinde getirebilir. Grup ii dayanma gruplar aras anlamazl bes

lemeye hizmet edebilir. Bize, sadece Ruandal olmadmz, zellikle

Hutulu olduumuz ("Tutsilerden nefret ettiimiz") ya da sadece Yu-

2 1

22 KMLK VE DDET

goslav olmadmz, aslnda Srp olduumuz ("Mslmanlardan ke

sinlikle holanmadmz") aniden hatrlatlabilir. 1940'l yllardaki b

lnme politikalaryla balantl Hindu-Mslman ayaklanmalarna ili

kin ocukluk anlarmda, ocak ayndaki geni yrekli insan ynlar

nn nasl bir anda temmuz aynn acmasz Hintlileri ve azgn Msl

manlar haline geldii yer alyor. "Kendi halk" adna bakalarn l

dren ve ban kan dkclerin ektii kiilerin elinde, yz binlerce

insan yok olup gitti. iddet, terr ustalarnn ampiyonluunu yapt

tekil ve sava kimliklerin saf insanlara dayatlmasyla kkrtlr.

Kimlik duygusunun-komularmz veya topluluumuzun yeleri

veya hemeri ya da dindalarmz gibi-baka insanlarla olan ilikile

rimizin gcne ve scaklna nemli katks olabilir. Belirli kimlikle

re odaklanmamz balarmz zenginletirip bakalar iin pek ok ey

yapmamz salayabilir ve kendimize odaklanm yaammzn dna

kmamza yardmc olabilir. Robert Putnam'n ve bakalarnn byk

bir gayretle aratrdklar "sosyal sermaye" konusunda son yllarda ya

zlm literatr, insann kendisini ayn sosyal topluluk iindeki dier

insanlarla zdeletirmesinin o toplulukta yaayan herkesin yaamn

nasl iyiletirebileceini yeterince ak bir biimde gzler nne ser

mitir; bir toplulua ait olma duygusu, o nedenle-tpk sermaye gi

bi-bir kaynak olarak grlmektedir.2 Bu anlay nemli olmakla bir

likte, kimlik duygusunun ayn zamanda, baz insanlara kucak aar

ken, ok sayda baka insan da kesinlikle dlayabilecei olgusunun

kabulyle tamamlanmas gerekir. Sakinlerinin, igdsel olarak, b

yk bir yaknlk ve dayanma duygusuyla birbirleri iin kesinlikle

ok gzel eyler yaptklar iyice btnlemi bir toplulukta, o blge

ye baka bir yerden gelmi gmenlerin pencereleri talanyor olabi

lir. Dlamann kartlyla iselletirmenin nimetlerinin bir arada ya

amas pekala mmkndr.

Kimlik atmalarnn besledii iddetin gittike atan bir srekli

likle kendisini dnyann drt bir yannda tekrarlad grlyor.3

Yanlsamann iddeti 23

Ruanda ve Kongo'daki gler dengesi deimi olsa bile, bir grubun dierini hedef tahtas haline getirmesi ayn gle srmektedir. Saldr

gan bir Sudanl slam kimliinin rksal blnmeleri de istismar ede

rek sava dzenine gemi olmas, korkun derecede askerilemi olan bu devletin gneyindeki boyun edirilmi kurbanlarn rzna ge

ilmesine ve katledilmesine yol amtr. srail ile Filistin, kar taraf iren cezalara arptrmaya hazr kart kimliklerin fkesini yaatma

y srdryor. El Kaide, zellikle Batl halklar hedefleyen militan s

lamc kimlii ne kartmaya ve bundan yararlanmaya bel balam

durumda.

stelik Abu Garib'den ve baka yerlerden, zgrlk ve demokrasi iin savamak zere oraya gnderilmi olan Amerikan ve ngiliz as

kerlerinin tutsaklar "yumuatmak" ad altnda tamamyla insanlk d

yollara bavurmay da ieren faaliyetlerde bulunduklarna dair raporlar gelmeye devam ediyor. Dman savalar olmakla itham edilen ya da kt olduklar varsaylan insanlarn yaamlar zerinde s

nrsz g kullanm, tutsaklarla onlarn muhafzlar arasnda blc

kimliklerin keskin bir atallanmas olarak uzanmaktadr ("onlar bizden ayr bir tre aitler"). Bunun, ayrmann kar tarafnda yer alan

teki insanlar-dier eyler yannda, insan rkna ait olma ortak zel

likleri de dahil, daha az atmac zelliklerini bile-hibir ekilde dikkate almad anlalyor.

Rekabet Halindeki Aidiyetlerin Kabul Edilmesi

Madem kimlik temelli dnce bu tr acmasz maniplasyonlara neden olabiliyor, o zaman bunun aresi nedir? Bu sorunun yant genel

olarak kimlik arayn bastrmaya ya da bomaya almak olamaz.

Bir kere, kimlik iddet ve terre kaynaklk edebilecei gibi, zenginlie ve itenlie de kaynaklk edebilir; o nedenle kimlii genel bir k-

24 KMLK VE DDET

tlk olarak grmek anlamszdr. Tersine, sava bir kimliin kar

sna rekabet halindeki kimliklerin gcnn kartlabilecei anlayn

dan yararlanmamz gerekir. Bu elbette, ortak insanlmzn geni

paylalan yanlarn ierebilecei gibi, herkesin ayn anda sahip oldu

u ok sayda baka kimlikleri de ierebilir. Bu, tek bir kategorile

tirmenin zellikle saldrgan ynnn istismarn snrlayabilecek e

kilde, insanlarn farkl biimlerde snflandrlmasn salayabilir.

Kigalili bir Hutulu ii kendisini sadece bir Hutulu olarak grme

ye zorlanp Tutsileri ldrmeye kkrtlabilir; oysa bu ii sadece bir

Hutulu deil, ayn zamanda bir Kigalilidir, bir Ruandaldr, bir Afrika

ldr, bir iidir ve bir insandr. Sahip olduumuz kimliklerin oullu

unu ve bunlarn ima ettii farkl eyleri fark etmenin yan sra, ka

nlmaz olarak birbirinden farkl olan belirli kimliklerin inandrcl

nn ve geerliliinin belirlenmesinde tercihin roln grmek de ok

nemlidir.

Bu nokta yeterince ak olsa bile, yanlsamann eitli saygnlk

dzeylerine sahip-ve aslnda ok saygn olan-entelektel dnce

okullarnn uygulamaclarndan grd iyi niyetli ama olduka yk

c destein farknda olmak da nemlidir. Bunlar arasnda, dierleri

nin yan sra, topluluk kimliini, sanki doas gerei, hibir insan ira

desine gerek brakmayan (daha sevilen bir kavram kullanacak olur

sak, sadece "kabul etmek" gereken), nceden belirlenmi, kendine

zg ve yce bir ey olarak gren adanm toplulukular ve dnya

daki insanlar birbiriyle badamaz uygarlk kutucuklarna sokan ka

rarl kltr teorisyenleri de vardr.

Normal yaammzda kendimizi ok eitli gruplarn mensubu ola

rak grrz-bunlarn hepsine birden aitizdir. Bir vatandalmz,

ikametgahmz, corafi kkenimiz, cinsiyetimiz, snfmz, politik ter

cihimiz, mesleimiz, altmz iimiz, yemek alkanlklarmz, ilgi

lendiimiz spor dallar, mzik zevklerimiz, sosyal taahhtlerimiz

vb.-btn bunlar bizi ok eitli gruplarn yesi yapar. Ayn anda


mensup olduumuz btn bu kolektif btnlkler bize belli bir kim

lik kazandrr. Bunlardan hibiri bizim tek kimliimiz ya da tek ye

lik kategorimiz olarak grlemez.

Kstlar ve zgrlkler

ou topluluku dnr egemen topluluk kimliinin bir tercih me

selesi deil, sadece bir kendini gerekletirme meselesi olduunu savunma eilimindedir. Oysa insann ait olduu eitli gruplara atfettii greceli neme karar verirken aslnda hibir tercihte bulunmad

na, yapmas gereken tek eyin-sanki bunlar doal olgularmasna

(gndz m yoksa gece mi olduuna karar vermek misali)-sahip ol

duu kimlikleri "kefetmekten" ibaret olduuna inanmak zordur. As

lnda hepimiz farkl aidiyetlerimiz ve ortaklklarmz konusunda, st

rtl biimlerde de olsa, srekli tercihlerde bulunuruz. Ait olduu

muz btn farkl gruplara ynelik ballklarmz ve nceliklerimizi belirleme zgrlmz kabullenme, deer verme ve savunma ne

denlerimiz olan zellikle nemli bir zgrlmzdr.

Byle bir tercihe sahip olmamz elbette o tercihi snrlayan hibir

kstn bulunmad anlamna gelmez. Nitekim, tercihler her zaman mmkn grlen eylerin snrlar iinde yaplr. Kimlikler sz konusu olduunda, nelerin mmkn olduu, nmzde duran alternatif olaslklar belirleyen tekil zelliklere ve koullara baldr. Ne ki, bu

hi de arpc bir olgu deildir. Herhangi bir alandaki btn tercihler

fiilen byle bir kstlamayla kar karyadr. Nitekim, btn alanlarda

ki her trl tercihin her zaman belirli kstlar iinde yapld gereinden daha temel ve evrensel bir ey olamaz. rnein, alverie ktmzda ne satn alacamza karar verirken, harcayabileceimiz pa

ra miktarnn bir snr olduu gereini grmezden gelemeyiz. ktisat

larn deyiiyle, bu "bte kst" her zaman her yerde vardr. Her sa-

26 KMLK VE DDET

tn alcnn birtakm tercihlerde bulunmak zorunda olmas onun hibir bte kstlamasyla kar karya olmadn deil, yapaca tercih

lerin kar karya olduu bte kstlar iinde yaplacan gsterir. Bu basit iktisat dorusu karmak politik ve sosyal kararlar iin de

dorudur. Kii-ister kendisi isterse bakalar tarafndan-bir Fransz, bir Yahudi, bir Brezilyal, bir Afrikal Amerikal ya da (zellikle gn

mz hengamesi iinde) bir Arap ya da Mslman olarak grldn

de dahi, ait olduu btn dier geerli kategoriler karsnda, o kim

liine tam tamna ne nem atfettiine dair yine de bir karar vermek

durumundadr.

Bakalarn kna Etmek

Ne ki, kendimizi nasl grmek istediimiz konusunu kafamzda netletirmi olsak bile, bakalarn da bizi tam yle grmeye ikna etmek

te zorlanabiliriz. Irkln egemen olduu Gney Afrika'da yaayan

beyaz olmayan bir kii rksal zelliklerine ramen kendisine sadece insan muamelesi yaplmasnda srarc olamaz. Bu kii genellikle dev

letin ve toplumun egemen unsurlarnn ona layk grd kategori

ye yerletirilir. Kendimize hangi gzle bakyor olursak olalm, kiisel

kimliklerimizi bakalarna kabul ettirme zgrlmz bazen o kii

lerin gznde olaanst kstlanm olabilir.

Nitekim, bakalarnn bize nasl bir kimlik bitiinin tam olarak

farknda bile olmayabiliriz-o kimlik bizim kendimizi alglamamz

dan farkl olabilir. Faist politikann hzla yaygnlat 1920'ler tal

ya's iin anlatlan ilgin bir yk vardr: Faist Parti'nin, partiye ye

devirmekten sorumlu kiilerinden biri krsal blgeden sosyalist birisini partisinden ayrlp Faist Parti'ye ye olmaya ikna etmeye al

maktadr. ye aday yle der: "Sizin partinize nasl katlaym? Babam

bir sosyalistti. Byk babam bir sosyalistti. Faist Pati'ye katlmam


gerekten mmkn deil . " Faist rgt, "Bu nasl bir mantk" der, hakl olarak. "Hem baban hem de byk baban katil olsayd ne ya

pacaktn? Evet, o zaman ne yapacaktn?" ye aday, "Ha bak, o zaman i deiirdi" der. "O zaman Faist Parti'ye elbette katlrdm."

Bu olduka makul, hatta zararsz bir yaktrma olabilir, ama bu trden yaktrmalar ou zaman iftiraya urayan kiiye kar iddet kkrtmas amal kara almalarla birlikte yaplr. Yahudi Dmannn Portresi'nde Jean-Paul Sartre yle diyordu: "Yahudi, bakalarnn Yahudi olarak grd bir adamdr; . . . Yahudi'yi Yahudi yapan Yahudi Dmandr ."4 Sulayc yaktrmalarda iki ayr ama birbiriyle balantl arptma vardr: hedef tahtas haline getirilen kategoriye dahil insanlarn yanl tasvir edilmesi ve yanl tasvir edilen bu zelliklerin hedef alnan kiinin kimliinin tek geerli zellii olduunda srar

edilmesi. nsan bu dsal dayatmalara kar karken hem belirli zellik yaktrmalarna kar direnmeye, hem de sahip olduu dier kimlikleri hatrlatmaya alabilir-tpk Shakespeare'nin insan altst eden parlak yksnde Shylock'un yapmaya alt gibi: "Yahudi'nin gzleri yok mu? Yahudi'nin elleri, azalar, duyular, sevgileri,

arzular yok mu? Onun karn da ayn yemekle doymuyor mu? Ya da ayn silahlardan o da ac duymuyor mu? Ayn hastalklara o da tutulmuyor mu? Ayn ilalardan o da iyilik bulmuyor mu? Bir Hristiyan kadar ayn kn souu, ayn yazn sca ona da dokunmuyor mu?"5

nsanln ortak yanlarnn ne kartlmas, farkl kltrlerde, farkl zamanlarda, aalayc yaktrmalara direnmenin bir paras olagelmitir. ki bin yl ncesinin Mahabharata adl Hint destannda, tartmann muhataplarndan Bharadvaja, kast sistemini savunan Bhrigu'ya (kurulu dzenin temel dayanaklarndan biri) u soruyla karlk verir: "Tutkunun, fkenin, korkunun, zntnn, endienin, aln ve almann hepimizi ayn ekilde etkiledii anlalyor; o

halde, nasl oluyor da, kastlara ayrlyoruz?"

Aalamann temelinde sadece yanl tasvirler deil, bakalarnn kk drlecek kiiye yaktrmak zorunda olduklar tekil kimlik

28 KMLK VE DDET

yanlsamas da vardr. ngiliz aktr Peter Sellers kendisiyle yaplan

nl bir rportajda, "Bir zamanlar bir ben vard, onu ameliyatla al

drttm" diyordu. Bu aldrtma ii her ne kadar kendi bana yeterince

meydan okuyucu bir ey olsa da, bizi kendi dndmzden fark

l bir insan haline getirmeye kararl kiilerce yaplan bir ameliyatla,

bize bir "gerek ben" implantasyonu da bir o kadar radikal bir m

dahaledir. rgtl yaktrma zulme ve cenaze merasimine zemin ha

zrlayabilir.

Dahas, insan belirli koullarda, kara alma amacyla (yaktrlan

kimlie ilikin tasvir arptmalar eliinde) tertiplenmi olanlardan

farkl olan kimliklerini bakalarna kabul ettirmekte zorlandnda

bile, bu durum sz konusu bu teki kimlikleri koullar deitiinde

de grmezden gelmek iin yeterli bir neden deildir. Bu rnek

1930'lar Almanya'sndaki Yahudiler iin deil, bugnn srail'indeki

Yahudiler iin geerlidir. 1930'lu yllarn barbarl Yahudilerin Yahu

diliklerinden baka herhangi bir kimlik edinme zgrlk ve gleri

ni sonsuza dek yok etmi olsayd, bu Nazizm hesabna kalc bir za

fer olurdu.

Benzer bir biimde, hedef tahtas haline getirilen kurbanlara tekil

kimlikler yaktrlmasna ve onlar terrize etmek amacyla tertiple

nen kanl kampanyalar iin asker devirilmesine kar direnmekte ak

la dayal tercihin oynad role vurgu yaplmas gerekir. nsanlarn

kendi kimlik alglaylarn deitirme amal, eski dostlar yeni d

manlar ve iren sekterleri de bir anda gl politik liderler haline

getiren kampanyalar dnyada yaanan ou canavarln nedeni ol

mutur. Kimlik temelli dnmede, akln ve tercihin roln kabullen

me ihtiyac o nedenle hem heyecan verici hem de olaanst nem

li bir eydir.


Tercih ve Sorumluluun inkar

Eer tercihlerin, var olduklar halde var olmadklar varsaylyorsa, akl kullanmann yerini pekala, ne kadar kabul edilmez bir ey olursa olsun, konformist davrana eletirisiz boyun eeme alabilir. Byle bir konformizm genellikle muhafazakar sonular dourur ve eski adet ve uygulamalar akla dayal sorgulama karsnda koruma ilevini grr. Nitekim, cinsiyeti toplumlarda kadnlarn eitsiz muamelelere (hatta iddete) maruz kalmalar trnden geleneksel eitsizlikler ya da dier rksal gruplara mensup kiilere kar uygulanan ayrmclk varln (geleneksel mazlumlarn itaatkar rolleri de iinde olmak zere) devralnm inanlarn sorgusuz sualsiz kabullenilmesine borludur. Gemi uygulamalarn ve varsaylan kimliklerin ou sorgulanma ve ince eleyip sk dokuma karsnda dalp gitmitir. Gelenekler tek bir lke ve kltrde bile deiim gsterebilir. John Stuart Mill'in 1874'te yaymlanm olan Kadnlarn Kleletirilmesi adl yaptnn ngiliz okuyucularnn ou tarafndan onun eksantrikliinin kesin kant olarak grldn ve iin dorusu, konuya gsterilen ilginin bu kitab Mill'in tm kitaplar arasnda yaymcsna para kaybettiren tek kitap haline getirecek kadar dk olduunu anmsamakta yarar olabilir. 6

Ne ki, sosyal kimliin sorgulanmadan kabullenilmesinin her zaman geleneksel sonular olmayabilir. Bu kabullenme ayn zamanda kimlikte kkl bir yeni ynelim de yaratabilir ve bu daha sonra, akla dayal bir tercih olmadan, szm ona yeni bir "keif" diye yutturulabilir. Bu durumun iddetin kkrtlmasnda dehet verici bir rol olabilir. Daha nce szn ettiim 1940'lar Hindistan'ndaki HinduMslman ayaklanmalarna ilikin rahatsz edici anlarm arasnda, blc politikalar izleyen kitlesel kimlik deitirmelerine-bir ocuun akn baklaryla-tank olmak da yer almaktadr.

ok sayda insann Hintli, alt ktal, Asyal ya da insan rknn yesi olarak sahip olduu kimliklerin yerlerini-birden bire-Hindu,

30 KMLK VE DDET

Mslman ya da Sih gibi sekter aidiyetlere brakt grlyordu. Bunu izleyen katliamn, sreci eletirel incelemeden geirmeden, yeni fark ettikleri sava kimliklerini insanlara "kefettirten" temel sr davranyla byk ilgisi vard. nsanlar birden bire farkl insanlar haline gelmilerdi.

Uygarlklar Hapishanesi

Hayali tekilliin arpc bir kullanm, yaknlarda, zellikle de Samuel Huntington'un Uygarlklar atmas ve Dnya Dzeninin Yeniden

ekillenmesi adl kitabnn yaymlanmasnn ardndan,7 ne karlan ve ok tartlan "uygarlklar atmas" tezine zihinsel arka planl yapan temel snflandrc fikirde bulunabilir. Bu yaklamla ilgili zor

luk, byle bir atma var m-yoksa yok mu-meselesi daha gndeme gelmeden ok nce yapt benzersiz kategoriletirmeyle bala

maktadr. Aslnda, uygarlklar atmas tezi, kavramsal olarak asalak

bir ekilde, uygarlklar arasndaki szde-ve nasl oluyorsa sadece

dinsel ayrmlar yakndan izleyen-hatlar boyunca yaplan benzersiz

bir kategoriletirmenin baskn gcnden beslenmektedir. Huntington

Bat uygarln "slam uygarlyla, " "Hindu uygarlyla," "Budist uy

garlkla" vb. karlatryor. Dinsel farkllklar arasnda var olduu id

dia edilen kartlklar, ar basan ve katlatrlm tek bir blnm

le ilikin, usta bir marangozlukla oluturulmu bir vizyon iinde bir

araya getiriliyor.

Aslnda, dnyadaki insanlar elbette, her biri yaammzda bir miktar rol oynayan-ounlukla geni kapsaml-baka blme sistemlerine gre de snflandrmak mmkndr: rnein milliyetlere, yerleimlere, snflara, mesleklere, sosyal statye, dillere, politikalara ve

daha pek ok eye gre. Dinsel kategoriler her ne kadar son yllarda

geni ekilde tartlr olduysa da, bunlarn dier ayrmlar yok ettii

Yanlsamann iddeti 3 1

dnlemeyecei gibi, bu kategoriler hele yerkrenin drt bir yannda yaayan insanlar snflandrmann tek geerli sistemi olarak hi grlemez. Dnya nfusunu "slam dnyasna" ait olanlar, "Bat dnyasna" ait olanlar, "Hindu dnyasna" ait olanlar, "Budist dnyaya" ait olanlar biiminde ayrtrrken, snflandrma nceliinin blc

gc, st rtk bir biimde, insanlar kendine zg bir kat kutular kmesi iine sk skya yerletirmek amacyla kullanlmaktadr. Dier blnmelerin (diyelim zenginler ile yoksullar arasndaki, farkl snflardan ve mesleklerden insanlar arasndaki, birbirinden ayr milliyetler ve yerleim blgeleri arasndaki, dil gruplar arasndaki vb. blnmelerin) hepsinin zeri, insanlar arasndaki farkllklar ele almann temel yolu olduu iddia edilen bu bak asyla rtlmektedir.

Uygarlklar atmas tezinin karlat zorluk kanlmaz bir atma meselesine gelmemizden ok nce balamaktadr; sz konusu zorluun kkeninde tekil bir snflandrmann kendine zg geerlilii varsaym yatmaktadr. Nitekim, "uygarlklar atyor mu" sorusu, insanln her eyden nce birbirinden ayr ve ayrks uygarlklar olarak snflandrlabilecei ve farkl insanlar arasndaki ilikilere bir ekilde, ciddi bir kavray kaybna uramadan, farkl uygarlklar arasndaki ilikiler olarak baklabilecei varsaym zerine oturtulmutur.

Bu tezin temel sakatl, uygarlklarn atmak zorunda olup olmad sorusu sorulmadan ok nce ortaya kmaktadr.

Bu indirgemeci bak as, korkarm, genellikle, birincisi, bu uygarlk kategorilerinin ierdii isel eitliliklerin boyutunu grmezden gelen, ikincisi, bu szde uygarlklarn blgesel snrlarn aprazlamasna kesen-zihinsel olduu kadar cisimsel de olan-karlkl etkile

imlerin kapsam ve etkisini (bunu 3 . Blmde daha ayrntl olarak ele alacaz) grmezden gelen, olduka puslu bir dnya tarihi algsyla birlemektedir. stelik bu bak asnn kafa kartrma gc sadece, bu atma tezini (Batl ovenlerden slam kktencilere kadar) desteklemek isteyenleri deil, ayn zamanda, kar kmak istedikleri halde, bunu nceden belirlenmi referans erevelerinin deli gmle-

32 KMLK VE DDET

ini srtlarna geirmi olarak yapmaya alanlar da tuzana drebilmektedir.

Byle uygarlk temelli dncelerin kstllklar, uygarlklar at

mas teorileri kadar, "uygarlklar aras diyalog" programlar iin de

(bunlarn bugnlerde ok revata olduu anlalyor) aldatc olabilir. nsanlar arasnda dostluk oluturmaya ynelik o soylu ve yceltici

arayn uygarlklar arasnda dostluk aray olarak grlmesi ok

ynl insanlarn hepsini arabuk tek boyuta indirgemekte ve yzyl

lardr sregelen-sanat, edebiyat, bilimi, matematii , spor karla

malarn, ticareti, politikay ve insanln dier ortak ilgi alanlarn da kapsayan-snr ac etkileimlere zenginlik ve eitlilik zemini su

nan, deiik ilgi alanlarnn sesini bomaktadr. Kresel bar peinde koan iyi niyetli abalar eer insanlar dnyasnn daha batan ya

nltc bir ekilde kavranmasn getiren bir temele oturtulacak olursa, bunun kendi amacna ok zararl sonular olabilir.

Bir Dinler Federasyonundan Daha Fazlas

Kald ki, dnyadaki insanlarn din temelli snflandrlmasna gittike daha fazla bel balanmas Batnn kresel terrizme ve atmaya tepkisini de zellikle hoyratlatrmaktadr. "Dier insanlara" sayg, kre

sel dzeyde karlkl etkileim iinde olan farkl insanlarn hem dinsel hem de dinsel olmayan alanlardaki ok ynl etkileimlerini ve

baarlarn dikkate almak yerine, onlarn kutsal kitaplarna vgler

dzlerek gsterilmektedir. "slam terrizmi" denilen eye ada kresel politikann o karmakark szck daarcyla kar konulur

ken, Bat politikasnn zihinsel gc byk lde slam tanmlama

y-ya da yeniden tanmlamay-hedeflemektedir. Oysa, yalnzca muhteem bir dinsel snflandrmaya odaklanmak

sadece insanlar harekete geiren dier nemli ilgi alanlarn ve fikir-


leri gzden karmak anlamna gelmez, ayn zamanda dinsel otorite

nin sesinin genel olarak daha yksek kmas sonucunu da dourur.

O zaman, rnein Mslman din adamlar, bulunduklar makam ge

rei, szm ona slam dnyasnn szcleri muamelesi grrler--oy

sa dini inanlar gerei Mslman olan ok sayda insan u ya da bu

mollann syledikleriyle derin gr ayrl iindedir. ok farkl e

itliliklerimize ramen, dnya birden bire bir insanlar topluluu ola

rak deil, bir din ve uygarlklar federasyonu olarak grlmeye ba

lar. ngiltere'de, ok etnisiteli toplumun ne yapmas gerektiine dair

kark grler, var olan devlet destekli Hristiyan okullarnn ta

mamlaycs olarak, devletin finanse ettii Mslman, Hindu, Sih vb.

okullarnn tevik edilmesi sonucunu dourmutur; bylece kk

ocuklar, onlarn dikkat alanna girebilmek iin birbiriyle yarabile

cek farkl zdeleme sistemleri hakknda karar verebilecek durum

da olmaktan henz ok uzak olduklar bir yata, tekil aidiyetlerin n

fuz alanna terk edilmi oluyorlar. Daha nce, Kuzey rlanda'da, dev

let ynetimindeki mezhep okullar da, kii daha bebekken belirlenen

tekil blc kategoriletirme hatt boyunca, Katolikler ile Protestan

lar arasndaki politik uzaklamay pekitirici bir rol oynamt ve "ke

fedilmi" kimliklerin byle nceden belirlenmesinin nfusun farkl

kesimleri arasndaki yabanclamay daha da artrmasna imdi ngil

tere'de de izin veriliyor, daha dorusu, tevik ediliyor.

Din ya da uygarlk snflandrmas elbette sava arptmalara da

kaynaklk edebilir. rnein, ABD'li Korgeneral William Boykin'in

Mslmanlara kar verdii sava masumlatnc bir kabalkla anlatr

ken avaz avaz haykrarak syledii-ve artk ok nlenmi-szle

rinde ok iyi grld gibi, bu arptma ilkel inanlar klna da

bnebilir: "Benim Tanrmn onunkinden daha byk olduunu" ve

Hristiyan Tanrnn "gerek Tanr olduunu, Mslmanlarn tanrsnn

ise bir put olduunu biliyordum. "8 Bu kadar youn bir banazln

ahmakln tehis etmek ok kolay olduu iin, bu trden gdm-

34 KMLK VE DDET

sz fzelerin hoyrata frlatlmasnn yaratt tehlikenin grece daha

snrl olduuna inanyorum. Buna karlk, Batnn-slam doru drst tanmlamak biimindeki grnte zararsz bir strateji yoluyla,

Mslman eylemcileri muhalefet saflarndan koparmak amal, ilk

bakta soylu gibi grnen bir vizyon sunan-kamu politikalarnda

entelektel "gdml fzeler" kullanlmas ok daha ciddi bir sonn yaratmaktadr. slamn bir bar dini olduuna ve "gerek bir Mslman"n hogrl olmas gerektiine vurgu yaplarak ("onun iin, sen gel, bu ileri brak, bar ol" denilerek), slam terristleri iddet

ten uzaklatrlmaya allyor. u sralar, atmac slamc grn

reddi kesinlikle yerinde ve olaanst nemli olmakla birlikte, "gerek Mslmann" ne olmas gerektiini fazlasyla politik bir termino

lojiyle tanmlamaya almann art ya da yararl , hatta mmkn olup

olmadn da sorgulamamz gerekir.9

Mslmanlar ve Entelektel eitlilik

Dinin, her eyi kapsayan dlayc bir kimlik olmas art deildir. zel

likle slam, bir din olarak, Mslmanlarn yaamn birok alannda so

rumlu tercihlerde bulunmalarnn nnde bir engel oluturmaz. Aslnda, bir Mslman atmac bir gr benimserken, bir bakasnn

heterodoksluk konusunda tamamyla hogrl olmas mmkndr

ve bu iki kii salt bu nedenle Mslmanlktan km olmazlar.

slam tarihi ile Mslman halklarn tarihi arasnda ayrm yapmak

ta genel bir eksiklik olduunda, slam kktenciliine ve onunla ilin

tili terrizme gsterilen tepki de zellikle anlalmaz bir hal almaktadr. Dnyadaki btn dier insanlar gibi Mslmanlarn da ok fark

l ilgi alanlar vardr ve btn nceliklerinin ve sahip olduklar deerlerin tek bir slam kimlii iine sdrlmas gerekmez. ( 4. Blmde bu

meseleyi daha derinlemesine ele alacam) . slam kktenciliinin sa-


vunuculuunu yapanlarn Mslmanlarn btn teki kimliklerini s

lam kimlii lehine bastrmay istemelerinin elbette artc bir yan

yoktur. Ama slam kktenciliiyle balantl gerilim ve atmalar hal

letmek isteyenlerin de Mslmanlar slam olmak dnda baka bir

biimde grememeleri olaanst gariptir. Bunun nedeni, bir ekilde

Mslman olmu, eitlilik gsteren insanlarn ok boyutluluunu

grmek yerine, slam yeniden tanmlama abalaryla balantldr.

nsanlar kendilerini ok farkl biimlerde grrler-ve bunun bir

takm nedenleri vardr. rnein, bir Bangladeli Mslman sadece bir

Mslman deil, ayn zamanda bir Bengalli ve Bangladelidir, snfy

la, cinsiyetiyle, mesleiyle, politik tercihiyle, estetik zevkleriyle vb.

balantl dier olas kimlikleri bir yana, konutuu Bengalceyle, sa

hip olduu Bengal edebiyat ve mziiyle iftihar etmektedir. Bangla

de'in Pakistan'dan ayrlma nedeninin dinle hibir ilgisi yoktu, nk

blnmemi Pakistan nfusunun her iki yakasndaki insanlarn ana

kitlesi ayn Mslman kimliini paylayorlard. Ayrlmaya neden

olan meseleler dille, edebiyatla ve politikayla ilgiliydi.

Benzer bir biimde, Mslman gemiin ve bu balamda Arap mi

rasnn savunuculuunu yapanlarn, Arap ve Mslman toplumlarn

byk katklarda bulunmu olduu ve Mslman ya da Arap kimli

inin birer paras olabilecek bilim ve matematii bir yana brakp,

sadece dinsel inanlarna younlamak zorunda olmalarnn hibir

ampirik nedeni yoktur. Bu mirasn nemine ramen, kaba snflandr

malar, bilim ve matematii "Bat bilimi" sepetine koyma ve insanlar,

iftihar vesilelerini dinin derinliklerinde aramak zorunda brakma ei

liminde olagelmitir. Eer gnmzn muhalif Arap eylemcileri Arap

tarihinin ok ynl zenginliklerini bir yana brakp vn kaynan

sadece slamn saflnda bulabiliyorlarsa, bunun nedeni, her iki ta

raftan savalarn da dine benzersiz bir ncelik vermelerinin insan

larn tek bir kimliin snrlar iine hapsedilmesinde byk bir rol oy

namasdr.

36 KMLK VE DDET

Batllarn iine girdikleri o delice "lml Mslman" aray bile,

politik inanlarn lmllatrlmas ile dinsel imann lmlln birbiri

ne kartrmaktadr. Kii, hogrl politik tercihlerinin yan sra, ister slam olsun ister baka bir ey, gl bir dinsel imana da sahip

olabilir. 12 . yzyldaki Hal Seferleri srasnda slam uruna yiite savam olan Sultan Selahaddin hogrsz Avrupa'dan kaan nl

Yahudi filozof Maimonides'e Msr'daki kraliyet saraynda itibarl bir

yer verebiliyor ve bunu yaparken hibir eliki yaamyordu. 16 . yz

yla girilirken, kafir Giordano Bruno Roma'daki Campo dei Fiori'de kaza balanarak yaklrken, Byk Hint sultan Akbar (Mslman olarak domu ve bir Mslman olarak lmtr) Agra'da, herkesin

dinsel zgrlklerini de ierecek biimde, aznlk haklarn yasal bir

ereveye kavuturmaya ynelik byk projesini henz bitirmiti.

Akbar kendi liberal politikalarn Mslmanlna halel getirmeden

uygulama zgrln kullanrken, slam byle bir zgrl emretmedii gibi, kesinlikle yasaklamyordu da--zellikle dikkat edilmesi

gereken nokta ite budur. Bir baka Hint sultan olan Alemgir azn

lk haklarn reddedip Mslman olmayanlar cezalandrabilirken na

sl ki salt o nedenle Mslman olmaktan kyor deildiyse, ayn e

kilde Akbar da hogrl oulcu politikalar nedeniyle Mslman

lktan km olmuyordu.

Kafa Karklnn Alevleri

nsan kimliinin tercihsiz tekilliinde-st rtl olarak bile olsasrar etmek sadece hepimizi kk drmekle kalmaz, ayn zaman

da dnyay da alev almaya ok daha hazr bir hale getirir. Tek bir y

ce kategoriletirmenin blclnn alternatifi, herkesin birbirine benzedii yolunda gerek d bir iddia olamaz. nk yle deiliz.

Tersine, sorunlu dnyamzda uyumlu yaama umudunun dayana


kimliklerimizin oulluudur; bu kimlik oulluudur ki, birbirini aprazlamasna kesmekte ve kar konulamaz olduu iddia edilen tek bir kat ve iddetli blnme hattnn iki taraf arasndaki keskin b

lnmelere kar koymaktadr. Aramzdaki farkllklar daraltlarak esiz gte olacak ekilde tasarlanm tek bir kategoriletirme sistemine so

kulunca, ortak insanlmz vahice bir meydan okumayla kar kar

ya braklm olur. Belki de en kt bozulma, oul kimliklerimizin kabulnn sonu

cu olan akln ve tercihin rolne bo verilmesinin-ve inkar edilmesinin-eseri olarak ortaya kar. Kendine zg bir kimlik yanlsamas, iinde fiilen yaadmz dnyay nitelendiren oul ve eitli snflandrmalar evrenine kyasla ok daha blcdr. Tercihlerden yoksun

tekilliin tasvir etmedeki zayfl sosyal ve politik aklmzn g ve kapsamn ciddi ekilde yoksullatrr. Kader yanlsamasnn bedeli olaanst yksektir.

v

2 . BLM

KIMLIGE ANLAM VERMEK

V. S. Naipaul, A Tm in the Soth adl yaptnn arpc bir yerinde, insann gemiini ve tarihsel kimliini ann potas iinde yitirmekten duyduu endieyi dile getirir.

1961 'de, ilk gezi kitabm yazmak iin Karayibler'de seyahat eder

ken, Martinique yerlilerinden bazlarn grp de, Martinique tara

fndan yutulduklarn, tarihleri belli bir aamada benimkine ben

zeyen, ama artk kkl bir biimde ve dier bakmlardan baka bi

rer kii haline gelmi olan bu insanlarn dnya grlerini asla

paylaamayacam anladmda geirdiim oku, kokumuluk

ve manen yok olmuluk duygumu anmsyorum.1

Bu tr endieler sadece bir huzursuzluu ve rahatszl dile getirmekle kalmaz, ayn zamanda insanlarn ortak bir tarihe atfetme eili

minde olduklar olumlu ve yapc neme ve bu tarihe dayal bir aidi

yet duygusuna aklayc bir vurgu da yapar.

Buna ramen, kendimize ve ait olduumuz gruplara bakmann

tek yolu tarih ve gemi deildir. Ayn anda ait olduumuz ok eit

li kategoriler vardr. Ayn anda hem bir Asyal, hem bir Hindistan va-

39

40 KMLK VE DDET

tanda, hem atalar Bangladeli bir Bengalli, hem Amerika'ya ya da

ngiltere'ye yerlemi bir kii, hem bir iktisat, hem amatr bir f else

feci, hem bir yazar, hem bir Sanskriteci, hem hararetli bir laisizm ve

demokrasi taraftar, hem bir erkek, hem bir feminist, hem bir hetero

seksel, hem bir ecinsel ve lezbiyen haklar savunucusu, hem de

Hindu gemii olan, ama dinsel bir yaam tarz olmayan, Brahman ol

mayan ve lmden sonraki yaama inanmayan (ayrca, eer sorula

cak olursa, "doumdan nceki yaama" da inanmayan) bir kii olabi

lirim. Bu benim ayn anda ait olabileceim eitli kategorilerin sade

ce kk bir rneklemidir-bunun dnda elbette, koullara bal

olarak harekete geip benim ilgimi ekebilecek ok sayda baka

yelik kategorileri de vardr.

Belirli balamlara bal olarak, bu yelik gruplarndan her birine

ait olmak ok nemli olabilir. Bu gruplar insanlarn dikkatini ekip

onlarn ncelikleri arasnda yer alabilmek iin birbirleriyle rekabete

girdiklerinde (ama bunu her zaman yapma gereini duymazlar, n

k farkl ballklarn talepleri arasnda herhangi bir atma olmaya

bilir), insann bu kimliklerin her birine, gene kesin balamlarna ba

l olarak, atfettii greceli neme karar vermesi gerekir. Burada bir

birinden ayr iki mesele sz konusudur. Birincisi, kimliklerin salkl

bir oullua sahip olduklarndan ve bir kimliin neminin dierleri

nin nemini yok etmediinden emin olmaktr. kincisi, kiinin belli

bir balamda dierlerinin nne geebilmek iin birbirleriyle rekabe

te girmeleri sz konusu olabilecek farkl ballklara ve nceliklere

atfedecei greceli nem konusunda-aka ya da ima yollu-birta

km tercihlerde bulunma zorunluluudur.

Bir toplumda yaayabilmek iin, insann kendisini bakalaryla

ok eitli biimlerde zdeletirmesi olaanst byk bir nem ka

zanabilir. Ne ki, toplum analizcilerini kimlie yeterince yer vermeye

ikna etmek her zaman kolay olmamtr. Sosyal ve ekonomik analiz

alanndaki resmi yaznda zellikle ok sayda iki indirgemecilik tr

Kimlie Anlam Vermek 41

olduu grlyor. Bunlardan birine "kimlikleri grmezden gelme"

denebilir. ndirgemeciliin bu tr, bakalaryla zdelik kurmann

deer verdiimiz eyler ve davranlarmz zerindeki etkisini tmy

le nemsememe ya da grmezden gelme biimini almaktadr. rne

in, ada iktisat teorisinin nemli bir blm ama, hedef ve n

celik tercihlerinde bulunurken, insanlarn kendileri dnda baka hi

kimseyle zdeleme duygusu yaamad-ya da buna nem verme

dii-noktasndan hareket etmektedir. John Done "Hi kimse tmy

le kendisinden ibaret bir adack deildir" uyarsnda bulunmu olsa

da, saf iktisat teorisinin varsayd insanlar kendilerini genellikle ol

duka "kendinden ibaret" kiiler olarak grmektedirler.

"Kimlikleri grmezden gelme" dnda bir de adna "tekil aidiyet"

diyebileceimiz, farkl bir indirgemecilik t vardr. Bu tr, herhan

gi bir kiinin her eyden nce, sz konusu olabilecek btn pratik

amalar bakmndan-ne bir eksik ne bir fazla-sadece tek bir ko

lektif btnle ait olduunu varsayar. Oysa biz, btn gerek insan

larn aslnda-gerek doutan, gerekse ortaklklar ve ittifaklar yoluy

la-ok sayda farkl gruba ait olduklarn elbette biliriz. Bu grup kim

liklerinin her biri sz konusu kiiye bir aidiyet ve ballk duygusu

verebilir-ve bazen vermektedir de. Buna ramen, tekil aidiyet var

saym baz sosyal teorisyen gruplar arasnda-sadece st rtk bir

biimde de olsa-artc derecede poplerdir. Bu varsaymn, dn

ya nfusunu uygarlk kategorilerine blmekten holanan kltr poli

tikas teorisyenlerine olduu kadar topluluku dnrlere de yete

rince hitap ettii anlalyor. Her bir kiiyi tam tamna tek bir aidiyet

iine yerletirmek, verimli insani bir yaam srmenin zenginliinin

yerine kiileri sadece tek bir organik pakete "yerletirmekte" srar et

menin formlc darln geirmekle, oul gruplarn ve oklu bal

lklarn inceliklerini yok etmektedir.

Tekillik varsaymnn sadece ok sayda kimlik teorisinin esas g

das olmakla kalmayp, ayn zamanda birinci blmde ne srdm

42 KMLK VE DDET

gibi, hedef tahtas haline getirilen insanlardan, zellikle damgalanm srye olan ballklarn lmlatrabilecek btn dier balantlarna tmyle bo vermelerini isteyen sekter eylemcilerin sk sk bavurduu bir silah olduundan emin olabilirsiniz. Tek bir snrl kimlikten

kaynaklananlar dnda, btn dier aidiyet ve ballklara bo vermeye ynelik tevikler ok aldatc olabilecei gibi, sosyal gerilimleri ve iddeti de besleyebilir. 2

ada sosyoloji ve iktisat dncesindeki bu iki tr indirgemeciliin gl varl veri alndnda, bunlarn her ikisi de ciddi olarak incelenmeyi hak etmektedir.

Kimlikleri Grmezden Gelme ve Rasyonel Budala

Kimlikleri grmezden gelmeyle balyorum. z karc dar bireyler varsaymnn ou modern iktisatya "doal" bir ey olarak grnd aktr ve bu varsaym, yine olduka yaygn olan, "rasyonelliin" tam da kanlmaz olarak bunu gerektirdii sraryla daha da arla vardrlmtr. Bu, ok sk karlatmz bir savdr-hem de nakavt edici bir sav. Bunun ald biim yle bir soru olmaktadr: "Eer kendi karnza uymasayd, her ne yapyorsanz, onu yapar mydnz?" Bu kurnaz adam kukuculuu, bir toplum iinde yaayan ve eitli aidiyetleri ve ykmllkleri olan insanlar harekete geiren motivasyonlarn eitliliini tamamyla grmezden gelerek, Mohandas Gandi'yi, Martin Luther King Jr. 'yi, Teresa Ana'y ve Nelson Mandela'y tam birer budala ve geriye kalan bizim gibileri de daha kk budalalar haline getirmektedir. ok sayda iktisat teorisinin davransa[ temellerini oluturan bu tek amal, kendisinden baka kimseyi dnmeyen insan, "ekonomik adam" ya da "rasyonel aktr" gibi adlandrmalarla ok sk yceltilerek sslenmitir.

Elbette tek amal, z karc ekonomik davran varsaymn ele

tirenler de kmtr (genellikle "ekonomik adam"n fikir babas say-


lan Adam Smith bile byle bir varsaym konusunda besledii derin

kukular dile getirmitir), ama modern iktisat teorisinin byk bir

ksm, bunlar sanki kolayca bir yana braklabilecek maiinal endie

lermi gibi, yoluna devam etme eiliminde olmutur.3 Ne ki, son yl

larda, bu genel eletirilerin yerini, deneysel oyunlarn ve dier davra

n testlerinin sonularndan kaynaklanan eletiriler almtr. Bu so

nular tekil aidiyeti olan katksz z karc insan varsaym ile insan

larn fiilen nasl davrandklarna ilikin gzlemler arasnda ciddi geri

limler yaratmtr. Bu gzlemler byle tek odakl insanlarn zihinsel

yapsna ilikin varsaymn tutarll ve srdrlebilirlii konusunda

ki kavramsal kukular ampirik olarak pekitirmitir. Bunun nedeni,

birbirlerinden tamamyla ayrt edilebilecek u sorular arasnda hibir

etkin ayrm yapamamann getirdii felsefi ve psikolojik kstllklardr:

"imdi ne yapacam?", "karma en uygun den ey nedir?", "Beni

hedeflerime yaklatracak en iyi tercihler hangileridir?" , "Rasyonel ter

cihim ne olmaldr?" Kusursuz bir tutarllk ve kestirilebilirlikle davran

d halde birbirinden tamamyla ayr olan bu sorulara asla farkl ya

ntlar veremeyen bir kii, olsa olsa bir "rasyonel budala" saylabilir.4

Kimlik algsn ve anlayn, tercih ve davrann iktisattaki nitelen

diriliiyle birletirmeye almak bu balamda zellikle nemlidir.5

Son zamanlarda bu birletirme abasna literatrde ok farkl biim

lerde tank olunuyor. nsann kendisini ortak bir grup iinde yer alan

dier insanlarla zdeletirmesine-ve George Akerlof'un "ballk

filtreleri" dedii eyin ileyiine-ilikin dncelerini meseleye dahil

etmek, ok zengin ve deiik biimler alabilecek olan bireysel dav

ranlar kadar, bu davranlarn karlkl etkileimlerini de gl bir

ekilde etkileyebilir.6

Katksz z karc davrana ilikin bu reddin, insann kendisini

bakalaryla zdeletirme duygusunun o kiinin davranlarn mut

laka etkileyecei anlamna gelmedii elbette kabul edilmelidir. nsan

davrannn, kabul edilebilir birtakm normlara ballk trnden

44 KMLK VE DDET

(parasal drstlk ya da adalet duygusu gibi) baka dncelerin ya

da insann kendisini hibir belirgin anlamda zdeletirmedii kiilere kar besledii grev duygusunun-ya da emanete ihanet etmeme

sorumluluunun--etkisi altnda kalmas pekala mmkndr. Bunun

la birlikte, insann kendisini bakalaryla zdeletirme duygusunun, o dar z karc davrana kolayca ters debilecek davranlar zerinde ok nemli-ve olduka karmak--etkileri olabilir.

u halde, bu kapsaml soru ayn zamanda, arasal olarak nemli

bir rol oynamas sz konusu olabilecek bir baka soruyla, davran

normlarnda evrimsel seilimin rol sorusuyla balantldr.7 Eer zdeleme duygusu grup baars ve o yolla bireysel iyileme getiriyorsa, o zaman kimlie duyarl davran tarzlarnn oalmas ve ne kmas sz konusu olabilecek demektir. Aslnda, hem derin dnce

rn olan tercihte hem de evrimsel seilimde, kimlik fikirleri nem

li olabilmekte ve bu ikisinin karm--eletirel dnce ile evrimsel

seilimi birletirerek-ayn zamanda kimlikten etkilenen davrann

egemenliine kesinlikle yol aabilmektedir. "Kimlikleri grmezden gelme" varsaymnn, "ekonomik adam"

kavramnn etrafna rlm iktisat teorisinin nemli bir ksmnda ve

ayrca politika, hukuk ve sosyoloji teorilerindeki (rasyonel tercih eko

nomisi denen eyin takliti bir hayranlkla-samimi bir yaclkla

kullanlmas sayesinde) yceltilmi olduu yerden uzaklatrlmasnn

zaman kesinlikle gelmitir.

oul Aidiyetler ve Sosyal Balamlar

imdi de indirgemeciliin ikinci trne geiriyorum: tekil aidiyet var

saym. Hepimiz kendi yaammzda, bireyler olarak, kendi gemii

mizin ya da ortaklklarmzn veya sosyal etkinliklerimizin rn olan, birbirinden apayr balamlarda, eitli kimliklere sahibizdir. Bu-


nu 1 . Blmde ele almtk, ama burada bir kez daha vurgulamakta

yarar olabilir. Bir insan ayn zamanda, rnein hem in rknn zelliklerine sahip, Malezya kkenli bir Britanya vatanda, hem bir borsa aracs, hem bir vejetaryen, hem bir astm hastas, hem bir dilci,

hem bir vcut gelitiricisi, hem bir air, hem bir krtaj muhalifi, hem bir ku gzlemcisi, hem bir astrolog ve hem de Tanrnn Darwin'i ahmaklar snamak iin yarattna inanan bir kii olabilir.

u ya da bu ekilde, ok farkl gruplara ait olabiliriz ve bu kolektif btnlklerin her biri bize potansiyel olarak nemli bir kimlik kazandrabilir. Ait olduumuz u ya da bu grubun bizim iin ne kadar nemli-ya da nemsiz--olduuna karar vermek durumunda kalabiliriz. Burada iki farkl ama birbiriyle balantl altrma sz konusudur: (1) geerli kimliklerimizin hangileri olduuna karar vermek ve (2) bu farkl kimliklerin greceli nemlerini arlklandrmak. Her iki i de akl yrtmeyi ve tercihte bulunmay gerektirir.

nsanlar sosyal analiz yapabilmek iin kendine zg bir biimde snflandrma aray elbette yeni deildir. Klasik sosyalist yaznda ok yaygn kullanlan, insanlarn iiler ve ii olmayanlar biiminde politik olarak gruplandrlmas bile bu basit zellie sahipti. nsanlarn bu ekilde iki snfa ayrlmasnn sosyal ve ekonomik analiz bakmndan (toplumun mazlumlarna kar kendilerini ykmllk altna sokmu olanlar iin bile) ok aldatc olabilecei artk yaygn kabul

gryor ve bu balamda, Kari Marx'n kendisinin de 1875 tarihli Gotha Programnn Eletirisi'nde (Komi.inist Manifesto'dan eyrek yz yl sonra) bu kendine zg zdeletirmeyi sert bir biimde eletirdiini

anmsamakta yarar olabilir. Marx'n Alman i Partisi'nin nerdii eylem planna ("Gotha Program"na) ynelttii eletiri, dier eyler yannda, iilerin insan olarak sahip olduklar farkllklarn yok saylp, "sadece" ii olarak grlmelerini de ieriyordu:

Eit olmayan bireyler (eit olsalard farkl bireyler olmazlard), ancak eit bir bak asndan deerlendirilirlerse, yalnzca belirli bir

46 KMLK VE DDET

yanlaryla, rnein burada sz konusu olduu gibi, sadece ii olarak ele alnrlarsa, bunun dnda baka hibir ynleri dikkate alnmazsa, dier her ey grmezden gelinirse, eit bir standartla llebilirler. s

Tekil aidiyet gr, herhangi bir kiinin sadece ve sadece tek bir gruba ait olduu kaba varsaymyla hakl karlamaz. Hepimiz aka, ok sayda gruba aitiz. Ama bu gr; ait olunan gruplarn oulluuna ramen, sz konusu kii iin, her durumda ve doal olarak,

bunlardan sadece bir tanesinin dierlerinden nce gelecei ve o kiinin farkl yelik kategorilerinin greceli nemlerine karar verme gibi bir tercihinin bulunmad iddia edilerek de hakl katlamaz.

oklu yelik ve kimlik fikrindeki tercihin rol sorusuna tekrar geri dnmem gerekiyor, ama ondan nce, kimliklerin greceli nemi varyasyonunda, ayn zamanda nemli dsal etkilerin de sz konusu

olabileceine iaret etmekte yarar var: Her ey kesinlikle akl yrtmenin ve tercihin doas etrafnda dnyor deildir. Bu aklamaya

ihtiya vardr, nk tercihin oynad rol ancak kiinin yapabilecei tercihleri kstlayan ve snrlayan dier etkiler dikkate alndktan sonra anlalmaldr.

Bir kere, belirli bir kimliin nemi sosyal balama baldr. rnein, akam yemeine klyorsa, kiinin vejetaryen kimlii dilci olma kimliinden daha byk bir nem kazanabilir; buna karlk, eer o kii dil incelemeleri konulu bir konferansa gitmeyi dnyorsa, dilci olma kimlii zellikle nemli hale gelebilir. Bu deikenlik, tekil

aidiyet varsaymna hibir ekilde itibarn iade etmez, sadece balam baml durumlarda tercihin roln grme gereini ortaya koyar.

Ayn zamanda, btn kimlikler kalc neme de sahip deillerdir. Aslnda, bir kimlik grubunun varl bazen ok ksa sreli ve ok rastlantsal olabilmektedir. Amerikal komedyen Mort Sahl'n, ynetmen

liini Otto Preminger'in yapt (antikada Yahudilerin Musa'nn nderliinde Msr'dan ayrllar hakkndaki) Eksodus adl drt saatlik


filmin bktrc younluuna, ayn eziyeti eken sinema izleyicileri

adna, "Otta, brak da insanlarm artk gitsinler" diyerek tepki gster

dii sylenir. Bu cefaya katlanan film izleyicileri kitlesinin ortak duy

gular iinde olma nedenleri vard, ama byle geici bir grup olutu

ran "benim insanlarm" ile Musa'nn nderlik ettii birbirine sk sk

ya bal ve ciddi ekilde eziyet eken insan topluluu-bu nl ya

knmann zgn zneleri-arasndaki muazzam kartl grmemek

mmkn deildir.

nce kabul edilme meselesini ele alacak olursak, snflandrma

farkl biimler alabilir ve srekli retilen kategorilerin hepsi nemli

bir kimlik iin makul bir temel oluturmaz. Dnyadaki, yerel saatle

sabahn 9'u ile l'u arasnda domu insanlar kmesini ele alalm. Bu

zgl ve ok iyi tanmlanm bir grup olsa bile, byle bir grup iin

de dayanmay ve bunun yaratabilecei kimlii srdrme konusu

nun ok fazla sayda insan heyecanlandrabilecei dnlemez.

Benzer bir biimde, 45 numara ayakkab giyen insanlarn byle bir

ayakkab numaras temelinde gl bir aidiyet duygusuyla birbirleri

ne balanmalar alldk bir durum deildir (i ayakkab satn alma

ya ve daha da nemlisi, o byklkte ayakkablarla etrafta dolamak

tan keyif alma meselesine gelince, tasvir edici bu zgllk elbette da

ha byk bir nem kazanr) .

Snflandrma kesinlikle ucuz bir eydir, ama kimlik yle deil. Da

ha ilgin olan, belli bir snflandrmann makul bir ekilde bir aidiyet

duygusu yaratp yaratamayaca sosyal koullara bal olmak zorun

dadr. rnein, eer herhangi karmak bir brokratik nedenle 45 nu

mara ayakkab bulmak olaanst zorlamsa (byle bir arz sknt

snn olabilirliini kavrayabilmek iin insann, Sovyet uygarlnn do

ruundaki Minsk ya da Pinsk kentinin bir yerlerinde yaadn d

nmesi gerekebilir), o byklkteki ayakkablara olan ihtiya ger

ekten de ortak bir amaz haline gelerek dayanma ve kimlik iin

yeterli bir neden oluturabilir. Hatta 45 numara ayakkablarn nereler-

48 KMLK VE DDET

de bulunabildii konusunda enformasyon alverii amacyla (terci

hen iki ruhsatna sahip) sosyal klpler bile kurulabilir.

Benzer bir biimde, henz anlamadmz birtakm nedenlerle ve

belli bir rahatszlk nedeniyle, sabah saat 9 ile 10 arasnda domu

olanlar diye bir grubun ortaya kmas halinde (Harvard Tp Okulun

dan bu konuya el atmas istenebilir), yine zdeleme duygusu yara

tabilecek ortak bir endie var demektir. Bu rnein farkl bir versiyo

nunu ele alacak olursak, otoriter bir ynetici, o saatlerde doan in

sanlarn sadakatsiz olacaklarna dair birtakm doast inanlar y

znden (Macbeth'teki bycler ona sabah saat 9 ile 10 arasnda

domu birisi tarafndan ldrleceini sylemi olabilirler), o saat

ler arasnda doan insanlarn zgrlklerini kstlamaya kalkacak

olsa, o zaman da bu snflandrc birlik ve cezalandrma temeli ze

rinde bir dayanma ve kimlik ortaya kabilir.

Bazen hakl gsterilmesi mantksal olarak zor olan bir snflandr

ma, gene de sosyal dzenlemeler yoluyla nemli hale getirilebilir.

Fransz filozof ve sosyolog Pierre Bourdieu, sosyal eylemin "hi var

olmayan bir farkll nasl var edebileceini" ve "sosyal bynn in

sanlara farkl olduklarn syleyerek onlar nasl dntrebileceini"

gstermitir. nsanlar birbirleriyle yartran snavlarn yapt da bu

dur (300. aday hala bir eydir, 301 . ise hibir eydir). Baka bir de

yile, sosyal dnya farkllklar onlar salt tasarlayarak oluturur.9

Bir kategoriletirme keyfi ya da gelge olduunda bile, bu ekil

de snflandrlan gruplar, aralarndaki ayrm izgilerine gre sylem

letirilip yle tanndklarnda, buradan treyen bir geerlilik edinirler

(bu, kamu alanndaki ilere bavuranlar arasnda yaplan snavlarda,

iyi bir ie sahip olmakla isiz kalmak arasndaki fark olabilir) ve bu,

ayrm izgisinin her iki tarafndaki kimlikler iin yeterince makul bir

temel oluturabilir.

Geerli kimlik tercihi konusundaki akl yrtme, o nedenle, katk

sz zihinsel olann ok tesine geip, sosyal nemin koullu alanna


girmek zorundadr. Kimlik tercihinde sz konusu olan sadece akl

yrtme deildir; akl yrtmenin sosyal balam ve u ya da bu ka

tegoride yer almann koullu geerliliini dikkate almas gerekebilir.

Zt ve Zt Olmayan Kimlikler

Ayn zamanda, "zt" ve "zt olmayan" kimlikler arasnda da ayrm ya

pabiliriz. Farkl gruplar, ya ayn trden yelerle ilgilenen ayn kate

goriye (vatandalk gibi) ya da farkl kategorilere (vatandalk, meslek, snf ya da cinsiyet gibi) dahil olabilirler. Birinci durumda, ayn

kategoriye dahil farkl gruplar-dolaysyla kendilerini ilintilendirdik

leri farkl kimlikler- arasnda birtakm ztlklar vardr. Ama farkl te

melde tasnif edilmi (birbirinden ayr meslek ve vatandalk gibi)

gruplar sz konusu olduunda, "aidiyet" bakmndan bunlar arasnda

gerek bir ztlk sz konusu olmayabilir. Ne ki, aralarnda ztlk olmayan bu kimlikler, "aidiyet" bakmndan bizim dikkatimizi ekmek ve

nceliklerimiz arasnda yer almak iin birbirleriyle rekabet ediyor

olabilirler. nsan iki eyden birini yapmak zorunda kaldnda, diyelim ya rka ya dine ya politik taahhtlere ya mesleki ykmllklere

veya vatandala ncelik verme konusundaki ballklar birbiriyle

atabilir. Aslnda, birbirine zt kategoriler iinde bile oul kimlikler bulu

nabilir. Ayn kiinin kimliinde, sahip olduu bir vatandalk, en ba

sit anlamnda, sahip olduu teki vatandalkla atabilir. Ama bu r

nekte de grld gibi, birbirine zt kimlikler bile kendine zg

zellikler arasndan sadece bir tanesinin-btn teki alternatifleri

ezerek-tek bana var kalmasn gerektirmez. Kii, diyelim hem

Fransa'nn hem de ABD'nin vatanda olabilir. Bir vatandalk elbette

btn teki vatandalklar dlar hale getirilebilir-tpk in ya da Japon vatandal iin sz konusu olduu gibi (ok yakn zamana ka-

50 KMLK VE DDET

dar ABD vatandal iin de durum byleydi). Ama dlayclkta srar edildiinde bile, bunun ifte balln yaratt atmay ortadan

kaldraca anlam kmaz. rnein, ngiltere'de yaayan bir Japon vatanda Japon ulusal kimliini yitirmek istemedii iin ngiliz vatan

dalna gemek istemedii halde, ngiltere'ye olan-ve hibir Japon mahkemesinin yasaklayamayaca-balantlarna ve ngiliz kimlii

nin dier zelliklerine buna ramen nemli lde sadk kalabilir. Benzer bir biimde, eski bir Japon vatanda da Japon kimlik duygu

suna balln hala nemli lde koruyor olabilir.

Farkl kimliklerin ncelikleri ve talepleri arasndaki atma hem

zt hem de zt olmayan kategoriler asndan nemli olabilir. Burada sz konusu olan, bir kimlie ncelik vermek iin bir dierinin inkar edilmesi deil, oul kimliklere sahip kiinin, bir atma halinde, sz konusu farkl kimliklerin greceli nemleri konusunda bir karar ver

mesidir. Akl yrtme ve ince eleyip sk dokuma o nedenle hem kim

likler tanmlanrken, hem de bu kimliklerin karlkl taleplerinin greceli gc zerinde dnlrken ok nemli bir rol oynayabilir.

Tercih ve Kstlar

Btn sosyal balamlarda, insann, hem kabul edilebilirlikleri hem de greceli nemleri bakmndan onlar tartabilecei, potansiyel karlk

lar ve geerlilikleri olan bir dizi kimlik sz konusudur. ou durum

da, bu oulluk milliyet, dil, etnisite, politik tercih ya da meslek

gibi kalc ve sk sk ne karlan niteliklerin yaygn geerlilii nedeniyle, merkezi bir yere sahip olabilir. Kiinin, farkl aidiyetlerin ba

lama gre deiiklik gsterebilecek greceli nemleri konusunda bir karar vermesi gerekebilir. Bir kiinin alternatif zdelemeler zerin

de dnme imkanndan gerekten yoksun olabileceini ve sanki

bunlar tamamyla doal olgularm gibi, kimliklerini sadece "kefet-

Kimlie Anlam Vermek 5 1

mek" zorunda olduunu dnebilmek ok zordur. Aslnda hepimiz,

sadece st rtk bir biimde de olsa, sahip olduumuz farkl aidi

yetlerimize ve ortaklklarmza atfedeceimiz ncelikler konusunda

durmadan birtakm tercihler yaparz. Bu tercihler ounlukla olduk

a belirgin ve dikkatle gerekelendirilmitir-tpk Mohandas

Gandi'nin ngiliz adaletinin dava vekillii kimliini brakp, kendisini

ngiliz ynetimine kar bamszlklarn elde etmek isteyen Hintliler

le zdeletirmeye ncelik tanmaya bilinli olarak karar vermesi ya

da E .M. Forster'in vard u nl sonuta olduu gibi: "Eer lkeme

ihanet etmek ile dostlarma ihanet etmek arasnda bir tercihte bulun

mak zorunda kalrsam, umarm lkeme ihanet etme yrekliliini gs

terebilirim. "10

Herkesin ait olduu farkl kategori ve gruplarn srekli varl ve

ri alndnda, tekil aidiyet tezinin makul bulunma olaslnn sz ko

nusu olmad grlr. Tekil aidiyet savunucular arasnda yaygn

olan ve sk sk tekrarlanan, kimliin bir "keif" meselesi olduu inan

cnn, bu konudaki tercihlerin olabilirlikle kstl oluundan destek al

mas mmkndr (yln alt aynn gece oluundan hibir ikayeti ol

mayan Laplandl mavi gzl bir gen kzn kimlii konusunda kolay

bir tercihte bulunmam mmkn deildir) ve o zaman, bu kstlar b

tn teki alternatifleri olabilir olmadklar gerekesiyle saf d braka

bilecektir. Byle bir durumda bile geriye, rnein milliyet, din, dil,

politik inanlar ya da mesleki ykmllkler gibi, yaplacak tercihler

yine de kalacaktr. stelik bu konudaki kararlar ok nemli olabilir:

rnein mteveffa eim Eva'nn babas Eugenio Colorni, Mussoli

ni'nin 1930'lardaki faist talya'snda bir talyan, bir felsefeci, bir aka

demisyen, bir demokrat ve bir sosyalist olma gibi kendisine ynelik

farkl talepleri tartmak zorunda kalm ve talyan direniine katlmak

iin akademik olarak felsefeyle uramaktan vazgemeyi tercih et

miti (ve Amerikan askerlerinin Roma'ya girmesinden iki gn nce

orada, faistlerce ldrlmt).

52 KMLK VE DDET

Bu kstlar, bakalarn ne kadar ikna edebileceimizi-en ok da,

bizi, bize yaktrmakta srar ettikleri kimlikten farkl (ya da onun te

sinde) bir kimlik olarak kabul etmeye-tanmlama bakmndan zel

likle kat olabilir. Nazi Almanya'sndaki bir Yahudi ya da Amerika'nn

gneyindeki lin gruhuyla kar karya gelen bir Afrikal Amerikal

veya Kuzey Bihar'daki st kasta mensup toprak sahiplerince tutulmu

bir katilin tehdit ettii topraksz bir isyanc tarm emekisi, saldrga

nn gzndeki kimliini deitirmeyi baaramayabilir. Bakalarnn

gzndeki kimliimizi tercih etme zgrlmz bazen olaanst

snrl olabilir. Bunun tartlacak bir taraf yoktur.

Yllar nce, Cambridge'de bir lisans rencisiyken, mkemmel bir

iktisat profesr olan retmenim Joan Robinson (bana verdii ok

tartmal zel bir ders-bunlarn says ok fazlayd-srasnda) bana

yle demiti: "Japonlar ok kibar oluyor; siz Hintliler ok kaba olu

yorsunuz; inliler en iyisi." Bu genellemeyi derhal kabullendim; yok

sa bunun alternatifi elbette Hintlilerin kabala yatknl konusunda

daha fazla kant dinlemek zorunda kalmak olacakt. Ama ayn za

manda unu da fark ettim: ne sylersem syleyeyim veya ne yapar

sam yapaym, retmenimin zihnindeki imaj yle abucak deiebi

lecek bir ey deildi (bu arada unu da ekleyeyim: Joan Robinson

Hintlileri ok severdi; kendilerine zg kabalklarna ramen, olaa

nst ince insanlar olduklarn dnrd).

Daha genel olarak ifade etmek gerekirse, kimliklerimize ister ken

di kabul ettiimiz biimde ister bakalarnn bizi grd biimde ba

kyor olalm, bu tercihi belirli kstlar iinde yaparz. Ama bu asla a

rtc deildir-tercihlerle kar karya geldiimiz her seferinde kar

latmz durum budur. Her trl tercih her zaman belirli kstlar

erevesinde yaplr ve herhangi bir tercihin en temel yn herhalde

budur. 1 . Blmde tarttmz gibi, tketicinin tercihini her zaman

bir bte kstlar erevesinde yaptn her iktisat rencisi bilir,

ama bundan tketicinin tercihi diye bir eyin sz konusu olmad


sonucu deil, sadece tercihini kendi btesi erevesinde yapmak

zorunda olduu sunucu kar.

Kimlik temelli dncenin talep ve sonularnn belirlenmesinde

de akl yrtmeye ihtiya vardr. Kendimize bak tarzmzn pratik

akl yrtmemizi pekala etkileyebilecei yeterince ak olmakla bir

likte, bundan bu etkinin hemen o anda nasl-ve hele hangi ynde

olaca asla kmaz. Kii, dnerek, sadece belli bir etnik grubun

yesi olduuna (rnein Krt olduuna) karar vermekle kalmaz, ay

n zamanda bunun kendisi iin olaanst nemli bir kimlik olduu

na da karar verebilir. Bu karar o kiiyi kolayca, o etnik grubun esen

lii ve zgrlkleri iin daha byk sorumluluklar stlenme ynn

de etkileyebilir-bu karar o kii iin kendine gvenme ykmll

nn bir uzants haline gelebilir (burada "ben" artk bu kiinin kendi

ni zdeletirdii gruptaki dier kiileri de kapsayacak ekilde geni

lemitir) .

Ne ki, bu bize, bu kiinin yapmak zorunda olduu tercihlerde bu

grubun mensuplarn kayrp kayrmamas gerektii konusunda he

nz bir ey sylememektedir. rnein, kamusal kararlar alrken ken

di etnik grubunu kayracak olursa, bu durum parlak bir ahlak ve etik

rnei olarak deil, hakl olarak, karanlk bir e-dost kayrmacl

olarak glebilir. Nitekim, zveri nasl kamusal ahlakn bir paras

olabiliyorsa, kiinin kendisini zdeletirdii grup mensuplarn kayr

ma konusunda zellikle temkinli davranmak zorunda olduu dahi id

dia edilebilir. Bir kimliin kabul ya da ilan edilmesiyle, bunun pratik

kararlarda mutlaka dayanmac bir zemin oluturaca gibi bir varsa

ym sz konusu deildir; bu, daha ileri bir akl yrtmenin ve ince

eleyip sk dokumann konusu olmak zorundadr. Nitekim, akl yrt

me ihtiyac kimlik temelli dnce ve kararlarn btn aamalarna

batan sona sinmitir.

54 KMLK VE DDET

Topluluku Kimlik ve Tercih Olana

imdi de, topluluku felsefede iddetle savunulan ve kiinin topluluk

temelli kimliinin ncelikli olduu iddiasndan balayarak, belli baz

sav ve iddialara geiyorum. Bu dnce izgisi sadece belirli bir top

luluk grubuna ait olmann nemine dierlerine kyasla daha fazla n

celik vermekle kalmaz, ayrca ve ou zaman, topluluk yeliini ki

inin kendi benliinin bir uzants olarak da grme eilimindedir.

Topluluku dnce son birka onyldr ada sosyal, politik ve ah

laki teorilerde ykselie gemi ve sosyal kimliin hem davranlarda

hem de bilgide oynad egemen ve zorlayc rol yaygn bir biimde

aratrlm ve savunulmutur.12

Topluluku dncenin baz versiyonlarnda-ya aka ya da

ima yollu-kiinin topluluk kimliinin onun esas ya da egemen (hat

ta belki de tek nemli) kimlii olduu varsaylr. Bu sonu birbiriyle

ilintili ama ayr iki alternatif akl yrtme tarzna balanabilir. Bu tarz

lardan biri kiinin topluluktan bamsz dier kimlik anlaylarna ve

kimlie ilikin dier dnme biimlerine erimesinin mmkn olma

dn savunur. Eriebilecei mmkn akl yrtmeyi ve etik kalpla

r belirleyen, "toplulua ve kltre" sk skya dayal olan kendi z

gemiidir. kinci akl yrtme tarz vard sonucu algnn kstll

na deil, kimliin her koulda bir keif meselesi olmasna ve toplu

luku kimliin-herhangi bir kyaslama yapldnda-amaz bir bi

imde bilince kacana balar.

nce algnn kat snrllna baktmzda, bunun ounlukla a

rtc derecede gl bir iddia biimini aldn grrz. Bu tezin da

ha ateli versiyonlarndan bazlarnda, sz konusunu kiiden, ait ol

duu topluluktan edindikleri dnda, baka hibir rasyonel davran

kriteri talebinde bulunamayacamz sylenir. Rasyonellie yaplan

her trl atf annda, "hangi rasyonellik" ya da "kimin rasyonellii" t

rnden sert bir yanta yol aar. Ayn zamanda, kiinin ahlaki yargla-


rnn aklanmasnn o kiinin ait olduu topluluun deer ve norm

larna dayandrlmas gerektiinin yan sra, bu yarglarn etik adan

sadece bu deer ve normlar erevesinde deerlendirilebilecei de

savunulmaktadr; ve bu da, birbiriyle rekabet halindeki normlarn o

kiinin dikkatini ekme amal taleplerde bulunduunu inkar etmeyi

gerektirir. Bu geni kapsaml iddialarn eitli versiyonlar medyada

geni olarak yer alm ve hararetle savunulmutur.

Bu yaklam, kltrler ve toplumlar tesi davran ve kurumlarn

normatif yarglarn deerlendirme-hatta belki de kavrama-olasl

nn reddi sonucunu dourmu ve zaman zaman ciddi apraz klt

rel alveri ve anlay olanaklarn baltalamak amacyla kullanlm

tr. Araya byle mesafe konulmas bazen belli bir politik amaca-r

nein kadnlarn eitsiz toplumsal konumunun ya da el veya kol kes

mekten zina yapt iddia edilen kadnlarn talanmasna kadar uza

nan baz beylik cezalandrma tarzlar gibi belli adet ve geleneklerin

savunulmasna-hizmet eder. Burada, koskoca dnyay birbirinin zi

hinsel kapsama alanna girmeyen kk adacklara blme srar sz

konusudur.

Bu algsal iddialar ince eleyip sk dokumakta kesinlikle yarar var

dr. Kiinin ait olduu topluluun ya da kltrn o kiinin bir duru

ma bak ya da bir karar deerlendiri tarz zerinde byk bir etki

si olabilecei kukusuzdur. Herhangi bir aklama abasnn, belli bir

topluluun paylat yerel bilgiyi, blgesel normlar ve belli alg ve

deerleri mutlaka dikkate almas gerekir.13 Buna ilikin gl ampi

rik kantlarn bulunduu kesindir. Ama bu, kimlik konusunda tercih

ve akl yrtme olasln ve bunlarn roln asla zayflatmaz ya da

yok etmez. Bunun en az iki kesin nedeni vardr.

Birincisi, belli baz temel kltrel tutum ve inanlar akl yrtme

mizin doasn etkileyebilse de, onu amaz bir biimde ve btny

le belirleyemez. Akl yrtmemizi etkileyen eitli etmenler vardr ve

kendimizi salt ait olduumuz belli bir grupla zdeletiriyoruz ya da

56 KMLK VE DDET

o grup bizi etkiliyor diye, akl yrtmenin dier biimlerini hesaba

katma yeteneimizi yitirmemiz gerekmez. Etkileme ile btnyle be

lirleme ayn ey deildir ve kltrel etkilerin varlna-ve nemi

ne-ramen, tercihler olduklar yerde dururlar.

kincisi, bu szm ona kltrlerin akl yrtmemizi biimlendire

bilecek, benzersiz bir biimde tanmlanm tutum ve inan kmeleri

iermesi art deildir. Nitekim, bu "kltrlerin" ok sayda isel var

yasyonlar vardr ve geni olarak tanmlanm ayn kltrde farkl tu

tum ve inanlar kendilerine yer bulabilmektedir. rnein, Hint gele

neklerinin genellikle dinle sk skya bal olduu dnlr ve as

lnda birok bakmdan yle olmakla birlikte, Sanskritede ve Pali di

linde Yunanca, Latince, branice ya da Arapa gibi btn dier kla

sik dillerden daha fazla ateist ve bilenemezci literatr mevcuttur.

14. yzylda yazlm Sanskirte Sarvadarshanasamgraha (harfi harfi

ne evrildiinde "btn felsefelerin derlemesi" anlamna gelir) adl

kitapta din meselelerinde (ateizmden balayarak) 1 6 farkl yaklamn

her birine cana yakn bir yaklam iinde olan 1 6 ayr blme yer

verilirken, bundan ama bunlarn birbirlerine kar anlayszlkla

rn sergilemek deil, bilgiye ve kavraya dayal tercihleri ortaya

koymaktr. 4

Elbette, net dnme yeteneimiz eitimle ve yetenekle deiebi

lir, ama yetikin ve yetkin insanlar olarak imkan verildiinde, bize

retilenleri sorgulayabilir ve onlara meydan okumaya balayabiliriz.

Belli baz koullar bazen bizi byle bir sorgulama yapmaya tevik

edici olmasa da, kukulanma ve sorgulama yetenei eriemeyecei

miz bir ey deildir.

nsann durduk yerde akl yrtemeyeceine hakl olarak sk sk

iaret edilir. Ama bundan, kiinin daha nceki ortaklklar ne olursa

olsun, bunlara kar klamayaca, bunlarn reddedilemeyecei ve

kalc olduklar sonucu kmaz. "Keif" grnn alternatifi, (baz

topluluku polemikilerin ima eder gibi olduklar ) herhangi bir kim-


liin balaycln tamayan bir pozisyonda yaplan tercih deil, ki

inin igal ettii u ya da bu balayc pozisyonda bile var olmaya de

vam eden tercihlerdir. Tercih durduk yerde pozisyon almay gerek

tirmez; ama insann bir pozisyondan bir baka pozisyona gemesine

yol aabilir olabilir.

ncelikler ve Akl

imdi de, algnn snrl olduu iddiasndan, tercih ans olmayan

kimlikler iddiasnn zerine dayandrlabilecei noktaya, yani meselenin merkezinin insann "kim olduunu" kefetmesi olduu iddiasna

geiyorum. Siyaset teorisyeni Michael Sandel (dier topluluku iddi

alarn yan sra) bu iddiaya da aydnlatc bir aklama getirmitir:

"Topluluk sadece onu oluturan kiilerin hemeriler olarak sahip olduklar eyleri deil, ayn zamanda ne olduklarn da-bunun (gnl

l bir ortaklkta olduu gibi) tercih ettikleri bir iliki deil, kefettikleri bir paralar olmasn; sadece bir zellik deil, kimliin bir bileeni olmasn da-belirler. "15

Ne ki, aslnda zenginletirici bir kimliin sadece kendimizi iinde bulduumuz yeri kefetme yoluyla edinilmesi art deildir. Bu ayn

zamanda edinilebilecek ve kazanlabilecek bir eydir de. Su katlma

m bir ngiliz olan Lord Byron Yunanistan'dan ve kendisini bu ka

dar yakndan zdeletirdii o insanlardan ayrlmay dndnde,

bunun yasn tutmakta hakl nedenleri vard:

Ey Atina bakiresi, senden ayrlmadan nce,

Bana yreimi, evet, yreimi geri ver.

Byron'un edindii Yunan kimlii bir yandan onun yaamn zengin

letirirken, bir yandan da Yunanllarn bamszlk mcadelesine bir

58 KMLK VE DDET

lde g katmt. Kefedilmi kimlik savunucularnn varsayar g

rndkleri gibi, hi de yerletirildiimiz yerlerin ve aidiyetlerimizin

esiri deilizdir.

Ne ki, kefedilmi kimlik gr konusunda kukucu olmamzn

en gl nedeni belki de, kendimizi iinde bulduumuz verili yerler

le bile farkl biimlerde zdeletiriyor olmamzdr. Bir toplulua ait

olma birok durumda yeterince gl bir duygu olmakla birlikte, bu

nun dier otaklklar ve aidiyetleri yok etmesi-ya da ezmesi-art

deildir. Bu tercihlerle srekli karlarz (btn zamanmz fiilen

yaptmz tercihleri dile getirmekle geirmesek bile).

rnein, Karayibli ozan Derek Walcott'un, tarihsel Afrikal gemi

inin kendisini eken deiik unsurlarn ve kendisinin ngilizce'ye ve

onun ayrlmaz bir paras olan edebiyat kltrne olan balln (bu

Walcott iin ok gl bir aidiyettir) yakalayan "Afrika'dan Bir lk"

adl iirini ele alalm.

Nereye dneyim, iliklerime kadar blnm?

Lanetlenmi ben,

ngiliz idaresinin sarho memuru, nasl seeyim

Bu Afrika ile sevdiim ngilizce'nin ikisinden birini?

Her ikisine de ihanet etmek ya da bana verdiklerini iade etmek?

Byle bir katliama bakp da mmkn m serinkanl olmak?

Nasl yaarm dnp de srtm Afrika'ya?

Walcott gerek kimliini basite "kefedemez;" yaamndaki farkl

ballklara yer aabilmek iin neyi nasl-ve ne lde-yapacana

karar vermesi gerekir. ster gerek ister hayali olsun, atma mesele

sini ele almak ve birbirinden ayr nceliklere ve farkllam aidiyetle

re olan bamllmzn sonularn sorgulamamz gerekir. Eer Wal

cott Afrika'ya olan kopmaz ball ile ngilizce'ye ve o dili kullanma

ya (bu dili gerekten de artc bir gzellikte kullanmaktadr) olan


sevgisi arasnda bir eliki olmasna aryorsa, bu insanlar eken bir

birinden apayr unsurlar konusuyla ilgili daha geni somlarn varl

na iaret etmektedir. Birbiriyle elien eken unsurlarn varl Wal

cott

Amartya Sen - kimlik ve şiddet

Documents

Transcript of Amartya Sen - kimlik ve şiddet