AJRI DHE CILESIA E TIJ NE SHQIPERI - NDIKIMI NE ... - ies.al · demshem njeriut dhe mjedisit. Ne...

Agron Deliu

Kimist Toksikolog

Tirane, 19 shkurt 2015

AJRI DHE CILESIA E TIJ NE SHQIPERI -

NDIKIMI NE SHENDET

Ajri eshte nje perzjerje gazesh qe perbejne atmosferen e tokes, apo shtresen mbeshtjellese te saj. Perberja e perafert e tij ne nivelin e detit eshte:

azot 78 perqind,

oksigjen 21 perqind,

argon 0.9 perqind, dhe

dyoksid karboni 0.04 perqind.

Krahas ketyre perberesve ajri permban edhe sasi shume te vogla gazesh te tjere, si edhe grimca pluhuri e avuj uji.

2

Ajri dhe Cilesia e tij ne Shqiperi-Ndikimi ne Shendet, A.Deliu – shkurt 2015

Ndotja e ajrit eshte prania e substancave ne atmosfere, te krijuara prej aktivitetit njerezor ose proceseve natyrore, qe i shkaktojne efekte te demshem njeriut dhe mjedisit.

Ne fillim te shek. XIX ndotesit me te dukshem te ajrit ishin tymi, bloza dhe hirat e shkarkuar prej djegies se qymyreve ne kaldajat dhe motorret me avull. Kjo ishte ndotje lokale, e kufizuar prane qyteteve industriale. Sot vendin e tyre e kane zene ndotesit e shkarkuar nga automjetet.

3


Aktualisht konsiderohet qe ndotesit me te rendesishem te ajrit te jashtem jane grimcat e imta PM10 e PM 2.5, dyoksidi i azotit NO2 dhe ozoni O3. Grimcat e imta konsiderohen me te rrezikshmet per shendetin e njerezve.

4


Ndotesit me te rendesishem te ajrit te brendshem,

veç atyre te permendur me lart per ajrin e jashtem,

jane benzeni C6 H6, monoksidi i

karbonit CO, formaldehida

CH2O,naftaleni C10H8,

hidrokarburet policiklike

aromatike (veçanerisht

benzo-[a]-pireni) PAH dhe

lendet organike te avullueshme

VOC. 5


Qyteti PM10, µg/m3 Qyteti PM10, µg/m3

Stokholm 28 Beograd 43

Beograd 43 Prage 27

Londer 29 Bukuresht 48

Berlin 26 Athine 41

Shkup 80 Rome 35

Sofie 68 Pekin 121

Vashington 18 Tirane qender 34

Norma e lejuar BE 40

Rekomandimi OBSH 20

Burimi: PM10 in world cities, WHO – 2012

6


7


Lloji i pikes PM 10, µg/m3

Residenciale (10) 37.4

Trafik (4) 61.2

Mesatare 44.2

Norma BE 40

Rek. OBSH 20

8

0

10

20

30

40

50

60

70

PM 10 µg/m3


9

0

20

40

60

80

100

120

140

160

Janar Shkur Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nendor Dhjetor

Poliklinika qendrore ISHP Norma KE

99 dite mbi 120 µg/m³

24 dite mbi 120 µg/m³


10

0

10

20

30

40

50

60

70

80

Poliklinika qendrore

ISHP Komuna e parisit

Pallati me shigjeta

Stadiumi S.Stermasi

21 dhjetori Zogu i Zi DSHP Stacioni trenit

Farmacia 10

Klinika iraniane

Rruga A.Demi

Materniteti K.Gliozheni

AMC Laprake

Vjetore µg/m3

Kufiri KE µg/m3


11

0

20

40

60

80

100

120

140

Tirana qender O3, µg/m3

Tirana qender NO, µg/m3

Tirana qender NO2, µg/m3


Shkarkimet ne ajer nga automjetet ne Shqiperi, mije ton

Viti 1989 2002 2012 Te dhenat baze

Grimcat totale 0.6 23.6 40.4

SO2 0.4 15 25.4 Viti 1989 – rreth 20 000 mjete

NOx 0.8 30.1 51 Viti 2002 - rreth 236 000 “

CO 1.5 56.4 95.6 Viti 2012 - rreth 400 000 “

HC 0.9 32.0 54.0

Total 4.2 157.1 266.4

Burimi: ISA, Tirane 2014

INSTAT, Tiranë 2003

INSTAT, Tirane 2013

12


13

0

20

40

60

80

100

120

140

PM SO2 NO2 CO HC Total

Shkarkimi vjetor, mije ton

Shkarkimi vjetor, kg/banor


14

0

1

2

3

4

5

6

Poliklinika qendrore

ISHP Linze Kombinat Kodra Dielli 21 dhjetori Stadiumi S.Stermasi

DSHP Stacioni trenit

Zogu I Zi Klinika iraniane

Farmacia 10

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Vlera Norma KE


15

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Co

nce

ntr

ati

on

(µ

g/m

3)

Benzene: cumulative percentage

Av. conc.

LAT

UAT


AQHI paraqet kushtet e cilesise se ajrit sipas nje shkalle 1-10+;

sa me e madhe te jete vlera aq me i larte eshte rreziku shendetsor per njerezit e ekspozuar.

16 Ajri dhe Cilesia e tij ne Shqiperi-Ndikimi ne Shendet,

A.Deliu – shkurt 2015

17

0

2

4

6

8

10

12

Jan Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korr Gusht Shtator Tetor Nentor Dhjetor

2010

2011

2012

2013

Rrezik i ulet

Rrezik mesatar

Rrezik i larte


18

Niveli PM10 PM2.5 NO2 O3

Normal 1-40 1-15 1-20 1-40

Mesatar 41-90 16-35 21-50 41-90

Kujdes ! +90 +35 +50 +90

Veç informimeve e raporteve zyrtare eshte

realizuar per here te pare ne Tirane ne

b/punim me Bashkine e Tiranes instalimi i

dy ekraneve ne hapesira publike ne qytet,

qe japin on-line me ngjyra permbajtjet

reale te PM10, PM2.5, NO2 dhe O3 ne

qendren e qytetit.

Ajri dhe Cilesia e tij ne Shqiperi-Ndikimi ne Shendet,

A.Deliu – shkurt 2015

Situata:

Permbajtja Mesatare Vjetore e PM2.5 ne ajer = 30 µg/m3

Rreziku relativ per rritje te vdekshmerise totale kur permbajtja e PM 2.5 ne ajer eshte 10 µg/m3 = 1.06

Vdekshmeria totale ne Shqiperi (nga shkaqe natyrore) =

768 / 100 000

Popullsia e Tiranes = 718 000

Vleresimet per Rritjen e vdekshmerise nga shkaqe natyrore te lidhura me PM2.5 qe tejkalon RCA te OBSH (10 µg/m3):

Vdekshmeria Totale rritet me 12%

Per çdo vit rreth 500 vdekje te parakoheshme.

Burimi: ‘Air quality in Tirana’, WHO, Krzyzanowski.M., 15.11.2011.

19


20

Numri i vdekjeve te

parakohshme per “grid cell”

“qelize te rrjetit” me sip.

2500 km² ne Europe Model DEHM fusha 2, EEA _Report

2013

Sipas hartes se ndertuar

sipas modelit respektiv dhe

llogaritjes per tere

territorin e vendit tone,

afersisht 1500 vdekje te

parakoheshme ne vit

shkaktohen prej niveleve te

permbajtjes se grimcave ne

ajrin urban ne Shqiperi.


Ajri dhe Cilesia e tij ne Shqiperi-Ndikimi ne Shendet, A.Deliu – shkurt 2015 21

Grimcat PM10

Vlera maksimale 24 oreshe

Vlera mesatare vjetore

Vlera target sipas OBSH

(viti 2000)

doze - reagim

doze - reagim

Vlerat e lejuara ne BE

( Viti 2005)

50 µg/m3 (A)

40 µg/m3

Nivelet e zakonshem ne

Europe

20 – 150 µg/m3

10 µg/m3 ne zona fshatare

(A) Nuk duhet tejkaluar me shume se 35 here brenda nje viti kalendarik.

Efektet Shendetsore - grimcat e imta PM

Kur permbajtja e grimcave te imta ne ajer rritet, bile duke qene ne

nivele te ulta, eshte vertetuar me studime ne SHBA e Europe, se ndodh nje

rritje e vdekjeve nga semundjet e frymemarrjes, te zemres e te sistemit te

qarkullimit te gjakut, dhe se me shume njerez kerkojne perkujdesje

spitalore nga bronkiti dhe azma.


Dyoksidi i azotit

Vlera mesatare

1 oreshe

Vlera mesatare vjetore


( viti 2000)

200 µg/m3

40 µg/m3 (shendet)

30 µg/m3 (bimesi, NO+NO2)

Vlera e lejuar ne BE

(viti 2010)

200 µg/m3 (A)

40 µg/m3 (shendet)(B)

30 µg/m3 (bimesi, NO+NO2)(B)

(A) Nuk duhet tejkaluar me shume se 18 here brenda nje viti kalendarik.. (B)Ne veprim qe nga dt. 19 korrik 2001.

Efektet Shendetsore - dyoksidi i azotit NO2

NO2 mund te penetroje relativisht thelle ne rruget e ajrit, ku mund te

shkaktoje irritim dhe demtim te indeve. Ai mund te gravizoje edhe reagimet e

azmes e ato alergjike. Ai demton gjithashtu mekanizmat mbrojtes te

mushkerive kunder bakterieve, viruseve dhe ndotesve te tjere te ajrit si ozoni

dhe kancerogjenet qe gjenden te grimcat e imta.


Ozoni

Vlera mesatare 1 oreshe

(shendet)

Vlera mesatare 8 oreshe

(shendet)


(viti 2000)

120 µg/m3

Vlera e lejuar ne BE

(viti 2002)

180/240 µg/m3 (A)

120 µg/m3 (B)

Vlere target e propozuar

prej IMM (C)

80 µg/m3

(A)Ne permbajtje 180 µg/m3 (kufi informimi) popullata duhet informuar, dhe ne 240 µg/m3 (kufi rreziku) duhen

ndermarre veprime afat shkurtra. (B) Vlere kufi qe nuk duhet kapercyer me shume se 25 here/vit. (C) Instituti Kombetar i Mjekesise Mjedisore , Suedi.

Efektet Shendetsore - Ozoni O3

Nivele te larte te permbajtjes se ozonit ne ajer çfaqen ne pranvere dhe ne vere, me

qe formimi i ozonit ne nivelin e tokes eshte nje proces qe ndihmohet nga drita e

diellit. Gjate periudhave me nivele te larte te permbajtjes se tij ne ajer ne

urgjencat e spitaleve europiane verehet influks me i madh i njerezve me

probleme te frymemarrjes.Kur perqendrimet ne ajer rriten, bile duke filluar nga

nivele relativisht te ulet, efektet qe verehen jane rritja e perdorimit te

medikamenteve te femijte azmatike dhe rritja e vdekshmerise se tyre. Ekspozimi

afat gjate, bile ndaj perqendrimesh relativisht te ulet, mund te çoje ne demtim

te perhershem te mushkerive.

Zjarret e pyjeve

24

0

1

2

3

4

5

6

7

15.0

8.20

12

16.0

8.20

12

17.0

8.20

12

18.0

8.20

12

19.0

8.20

12

20.0

8.20

12

21.0

8.20

12

22.0

8.20

12

23.0

8.20

12

24.0

8.20

12

25.0

8.20

12

26.0

8.20

12

27.0

8.20

12

28.0

8.20

12

29.0

8.20

12

30.0

8.20

12

31.0

8.20

12

01.0

9.20

12

02.0

9.20

12

03.0

9.20

12

04.0

9.20

12

05.0

9.20

12

06.0

9.20

12

07.0

9.20

12

08.0

9.20

12

09.0

9.20

12

Tirana_Center Benzene µg/m3

zjarri ne Dajt


Furrat e gelqeres

25

Rezultati

matjes ,

µg/m3

Norma e lejuar

Shqiperi,µg/m3

Monoksid karboni,

CO 8600 5000

Bioksid azoti, NO2 120 60

Bioksid squfuri,SO2 50 60

Lende e grimcuar ne

suspension, LGS 320 140

0

50

100

150

200

250

300

350

NO2 SO2 LGS

Rezultati matjes , µg/m3

Norma e lejuar Shqiperi,µg/m3

0

10000

Rezultati matjes , µg/m3

Norma e lejuar Shqiperi,µg/m3

CO


Dyoksidi i karbonit CO2

26

Burimi: Andrey I. Egorov et al. ‘Pilot WHO survey in Albania to

assess pupils’ exposure to environmental hazards in schools’, WHO

Regional office for Europe. 2012

Kufiri higjienik i lejuar me i vjeter per

cilesine e ajrit te brendshem lidhet me

permbajtjen e CO2 ne ‘të. Që në vitin 1858

kimisti dhe higjienisti gjerman Max von

Pettenkofer percaktoi permbajtjen e

dyoksidit te karbonit CO2 ne ajrin e

brendshem si indikator te pastertise se tij.

Vlera e dhene prej tij ishte 0.1 % (1000

ppm) dhe njihet si numri i Pettenkofer-it


Ndotesit organike te avullueshem (VOC) 1. 1,3 Butadien 6. Toluidine Izocianat 11. Propilen oksid

2. Toluen 7. Epiklorhidrine 12. Kaprolaktum

3. Klorur vinili 8. Fosgjen 13. Anhidrit ftalik

4. Akrilonitril 9. Benzen 14. Tetraklorur karboni

5. Anhidrit maleik 10. Etilen oksid 15. Cianur hidrogjeni

27

TVOC, ppb TVOC, µg/m³ Vleresimi

Niveli 1 0-150 0-300 Ajer i paster

Niveli 2 150-500 300-1000 Ajer i pranueshem

Niveli 3 500-1500 1000-3000 Ajer jo normal

Niveli 4 1500-5000 3000-10000

Ajer higjienikisht me

probleme

Niveli 5 5000-12500 10000-25000

Ajer higjienikisht i

papranueshem

Koha e matjes TVOC ppb Nentor 2013 112

Dhjetor 2013 96

Mars 2014 80

Maj 2014 64

Korrik 37

Tetor 2014 19

Burimi: ISA 2014

Burimi: Guidelines for Indoor Air Hygiene in School Buildings,

Berlin – August 2008


Zbatimi i legjislacionit ekzistues nepermjet Forcimit te kontrollit teknik te karburanteve te makinave dhe

gjendjes funksionale te motorreve te tyre

Forcimit te kontrollit teknik te cilesise se shkarkimeve industriale ne ajer

Planifikimit urban te pershtatshem, ku te mbahet parasysh rrjedha e trafikut dhe siperfaqet e gjelbera

Adoptimi sa me pare i legjislacionit te vendeve te BE per mbrojtjen nga ndotja e ajrit

Permiresimi i edukimit mjedisor ne gjithe nivelet e shkollimit.

28



Edhe nje here per rolin e siperfaqeve

te gjelbera urbane ne cilesine e ajrit

Siperfaqet e gjelbera permiresojne

klimen urbane,absorbojne ndotesit

atmosferik dhe bejne te mundur qe

banoret te ushtrojne fiskulture dhe

te çlodhen.

Pemet urbane permiresojne cilesine

e ajrit duke kapur rreth:

•0.7 ton CO,

•2.1 ton SO2,

•2.4 ton NO2,

•5.5 ton PM dhe

•6 ton O3

per hektar siperfaqe te gjelber ne vit.

Burimi: Richard A. Fuller, Kevin J. Gaston DOI:

10.1098/rsbl.2009.0010 Published 11 May 2009

Edinburg 145

Viene 126

Marseje 118

Zyrih 112

Helsinki 103

Laipsig 94

Varshave 69

Budapest 62

Berlin 38

Lubjane 26

Sarajeve 11

Malaga 8

Stamboll 5

Athine 4

Tirane 3

OBSH

Guideline 9

m²/banor

0

20

40

60

80

100

120

140

160

Ed

inb

urg

Vie

ne

Ma

rsej

e

Zy

rih

Hel

sin

ki

La

ipsi

g

Va

rsh

av

e

Bu

da

pes

t

Ber

lin

Lu

bja

ne

Sa

raje

ve

Ma

lag

a

Sta

mb

oll

Ath

ine

Tir

an

e

Gjelberimi m²/banor

OBSH

30

FALEMINDERIT PER VEMENDJEN

[email protected]


AJRI DHE CILESIA E TIJ NE SHQIPERI - NDIKIMI NE ... - ies.al · demshem njeriut dhe mjedisit. Ne...

Documents

Transcript of AJRI DHE CILESIA E TIJ NE SHQIPERI - NDIKIMI NE ... - ies.al · demshem njeriut dhe mjedisit. Ne...