જોડ ણ ી –વ્યવસ્થામાાં જપરીવર્ત નજમાટે જલડકમર્નીજકે ળવ ી

લે ખક

ોયાં ર્જકડઠારી

સાં ક્ષે પ

મ હે ન્દ્રજમે ઘા ી

પ્રકા શન વર્તજ–જમે 2 0 0 0 : ત્રીોુાં જપુ નમતુ ર જ – જ2 0 0 2 જ: કુ લજપ્રર્જ–જ15,000

મુ લ્ય ઃ કે વળ સદ્ જભા વ અને જવીચા ર–પ્રસાર

ટા ઈપસે ટીંગ સ્ વ.જર ડહીર્જકડઠાર ી

શા ર દા જમુ ર ા લય ,જોુ મ્મા જમસ્ ી દ જસા મે ,જગાાં ધીજમા ગત , અમદ ા વા દ– 380001

2

યુ નીકડણજ‘શ્ર ુર્ી’જફડન્દ્ટમાાં જપુ ન ર ક્ષર ાાં કન ઉત્તમજગજ્ોર જ- uttamgajjar@gmail.com

જઆજશ્ર ુર્ીજફડન્દ્ટ જદ દ લ્ય ા જ ેે .જ-જગાાં ણા ભા ઈ

પ્રકા શક મધુ કાન્દ્ર્ાજગજ્ોર

53–ગુ રુનગર ,જવર ા ેાજર ડણ ,જસુર ર્–જ395 006 ફડન :જ(0261) 255 3591જજજજઈ –મે ઈલ જ:જ

uttamgajjar@gmail.com

mailto:uttamgajjar@gmail.commailto:uttamgajjar@gmail.com

3

અનુ ક્રમ પ્રકાશકીય ................................................................................... 4

૧. સુધારાવાદીઓ કોણ છે ? ............................................................ 7

૨. વચૈારીક ઉદારતાભરી કાયયપદ્ધતી .................................................. 12

૩. જોડણીવ્યવસ્થા ઉભી કરવાના પ્રયત્નો ........................................... 13

૪. જોડણીકોશની મયાયદા અને એની અગતીકતા .................................. 15

૫. વાત મારી પ્રતીતીની ................................................................ 19

૬. બીજી ભાષાઓમાાં સુધારા થાય છે? ............................................... 21

૭. અથયપુણય સરલતા .................................................................... 23

૮. નવી વ્યવસ્થા અને જુની પેઢી .................................................... 24

૯. વ્યવહારુતાનો પ્રશ્ન .................................................................. 25

૧૦. આવેલી જાગતૃીનો લાભ ઉઠાવીએ .............................................. 27

૧૧. સત્યાગ્રહનો માગય ................................................................... 29

૧૨. સામાજીક વીકાસના હીતમાાં ........................................................ 30

૧૩. ગુજરાતી જોડણી અને જોડણીકોશનો ઈતીહાસ .............................. 31

૧૪. પ્રેસ વગેરેની સગવડ લક્ષમાાં ન લેવી? ......................................... 34

4

૧૫. છાં દનુાં રસશાસ્ર ને આપણી જોડણી ............................................ 35

૧૬. જોડણીસુધાર અને સાંસ્કૃત સાથેનો નાતો ...................................... 36

૧૭. દ્વીઅથી શબ્દોનો કોયડો .......................................................... 37

૧૮. વારાંવાર થતી રહેલી માગ .......................................................... 38

૧૯. ભાષાના અને શીક્ષણના અનેક પ્રશ્નો ........................................... 39

પ્રકાશકીય

શ્રીજોય ન્દ્ર્ જકડઠાર ી જલીખીર્જ‘શુાં જભા ર્ાશુ દ્ધ ીજઅભ ીય ા નજએકજર્ુ ર્જેે ? ’(૧ ૯ ૯૮ )જ પુ સ્ ર્ીકા એ જ ોડણ ીસુધા ર ના જ પ્રશ્નને જ એ ના જ ઉ ચીર્જ

પર ીપ્રે ક્ષ્ય માાં જ મુ કીજ આપ્ ય ડજ અને જ ર્ે નીજ ર્ા કીકજ વીચા ર ા એ જ અને કજ લડકડનીજ

5

દ્વીધા ને જ નીર વકા શજ કર ીજ દ ીધી.જ આજ પુ સ્ ર્ીકા એ જ પડર્ા નુાં જ આગવુાં જ મુ લ્યજઉ ભુાં જકયુું . આજ પુ સ્ ર્ીકા જ સદ્ જ વીચા ર પ્રચા ર કજ શ્રીજ મહે ન્દ્રભા ઈજ મે ઘ ા ીનીજનોર માાં જ વસીજ ગય ા જ વીના જ કે મજ ર હે જ ? જ એ મ ે,જ એ જ પુ સ્ ર્ીકા જ પ્રગટજ જ થય ા જપેીજ ર્ર ર્જ એ નડજ સાં ક્ષે પજ કર ીજ ‘પર દ ’ને જ મડકલ્ય ડ.જ ‘ પર દ ’માાં જ એ જ નજ ેા પી જશકા ય ડ;જ પ જ મહે ન્દ્રભા ઈએ જ એ નીજ એ કજ નકલજ ઉ ત્તમભા ઈને જ મડકલે લી જ ર્ે જર્ર ફજ હમ ાાં જ ર્ે મનીજ નોર જ પણર્ાાં જ એ મને જ થયુાં જ કે જ શ્રીજ મહે ન્દ્રભા ઈની જવીશીષ્ટજ સુ ઝથીજ થયે લા જ આજ વી ચા ર ચય નનડજ લા ભજ લે વડજ ોડઈએ . જ ‘ જોડ જમનજખુ લ્લુાં જહડય જર્ડ’જ(ણીસે મ્દ ર ,જ૧ ૯ ૯ ૮ )માાં જપ જશ્ર ી જોયાં ર્ભા ઈએ જપુ ર્ી જરુપે જથડણુાં જલખે લુાં .જવીનાં ર્ી જકર ર્ાાં જશ્રીજમહે ન્દ્ રભા ઈએ જર્ે નડજપ જસાં ક્ષે પજકર ી જઆપ્ ય ડ.જ આજ ર ીર્ે ,જ દ ન્ને જ પુ સ્ ર્ીકા માાં નાાં જ શ્રીજ ોયાં ર્ ભા ઈનાાં જ લખા ડનડજસાં ક્ષે પજઅહીંજપ્રકા શીર્જથા ય જ ેે . શ્રીજ મહે ન્દ્રભા ઈએ જ કે ટલુાં કજ ેડણ્ યુાં જ ેે .જ ર્ે જ ઉ પર ાાં ર્જ ક્ાાં કજ ક્ાાં કજશા બ્ દ ીકજ ફે ર ફાર ડજ પ જ કય ા તજ ેે ,જ ો ેના થીજ કડઈજ વા ર જ વ ક્ર્વ્ય ના જ ભા ર–સુર જસહે ોજદ દ લા ય જ ેે .જશ્રીજમહે ન્દ્રભા ઈનીજપસાં દ ગીને જો જ મહત્ત્વનીજલે ખીજ ેે ,જર્ે થીજ એ વા જ ફે ર ફા ર ડજ પ જ પ્રે મથીજ સ્ વ ીકા ર ીજ લીધા જ ેે .જ આજ ર ીર્ે ,જ અહીં જોયાં ર્જ કડઠા ર ીજ વત્તા જ મહે ન્દ્રજ મે ઘ ા ીજ ેે જ એ મજ કહે વા ય .જ મુ ળજ વીચા ર ા ,જઅલદત્ત ,જોયાં ર્ભા ઈનીજને જર્ે જય થા ર્થજર હે જ ેે .

6

સાં ક્ષે પનડજ શ્રમજ ઉ ઠા વવા જ મા ટે જ શ્રીજ મહે ન્દ્રભા ઈનડ જ અને જ એ ને જપ્રકા શીર્જ કર વા નીજ પર વા નગીજ આપવા જ મા ટે જ શ્રીજ ો યાં ર્ભા ઈજ કડઠા ર ીનાજઅમે જઆભા ર ીજેીએ ..

–મધુ કા ન્દ્ર્ા જગજ્ોર May 21, 2000

7

જોડ ણ ી-વ્યવસ્થા માાં પ રીવર્તન

માટે લડક મર્ની કે ળવ ી ૧. સુધારાવાદીઓ કોણ છે ?

‘ગુ ોરાર્ ી જ ભ ાર્ાશુ દ્ધ ીજ અભ ી યાન ’ ને જ નામે જ ઓળખાર્ુાં જ અભ ી યાનજદ ળજ અને જ વે ગ જ પક ણર્ુાં જ ગ યુાં , અને કજ જા ી ર્ ી જ અને જ નજ જા ી ર્ ી જ વ્યક્ર્ી ઓજએમાાં જ ોડણ ાવ ા જ લાગ ી જ અને જ પ ડર્ પ ડર્ ાનાજ જાર્ ભ ાર્ નાજ સ ુધ ા રાલક્ષી જ વ ી ચારડ જ ર ોુ જક રવ ાજ લાગી, એટલે જ રુઢ ીગ ર્ જ વી ચારડજ ધ રાવ ર્ ડજ વ ગત જ ચડાં ક્ડ. એમજ ક હે વ ાવ ાજલાગયુાં જકે જભ ાર્ાશુ દ્ધ ીજઅભ ી યાનજઅાં ધાધુાં ધી જફે લાવ વ ાનડજએક જપ્રયાસજ ેે. ર્ ડ, ભ ાર્ાશુ દ્ધ ીજ અભ ી યાનજ સાથે જ સાં ક ળાયે લાજ મા સ ડની જ થડણી જઓળખા જ ક રી એ. આ જ અભ ી યાનનાજ મુ ળમાાં જ ેે જ રામીભ ાઈજ પ ટે લ. લડક ભ ારર્ ી જ ગ્રામવ ી દ્યાપ ી ઠની જ કે ળવ ી જ પ ામે લાજ એજ અથત શાસ્ત્રનાજ અધ્યાપક જભ ાર્ાનાજ ઘ ાાં જ અધ્ય ાપ ક ડજ ક રર્ ાાં જ વ ધારે જ લગ ની થી જ શુ દ્ધજ ગુ ોરાર્ ી જ ભ ાર્ાની જખે વ નાજ ક રર્ ાજ રહ્ય ા, જ એનાાં જ અને ક જ પ ાસાાં ઓજ વ ી શે જ લખર્ ાજ રહ્યા જ અને જ ઘ ાાં જ વ ર્ડ તજસ ુધી જ માન્દ્યજ ોડણ ી વ્ યવ સ્થાનાજ પુ રસ્ક ર્ ા તજ ર્ થાજ પ્રચ ારક જ દ ની જ રહ્યા. એમનડ જઉત્સાહજ સ ાચી જ ોડણ ી જ માટે જ વ ી દ્યાથી ઓને જ ઈનામડ જ આ પ વ ાજ સ ુધી જ વ ી સ્ર્ યડ તજ ેે. એમ ે જ વી દ્યાપ ી ઠ-ક ડશનાજ ોડણ ી નાજ ની યમડજ સમજાવ ર્ુાં જ પુ સ્ર્ ક જ પ જ લખ યુાં જ ેે.

8

માન્દ્યજ ોડણ ી-વ્ યવ સ્થાજ સાથે જ આ ટલુાં જ દ હડળુાં જ ક ામજ પ ાણ્ યાજ પ ેી જ એમને જ એજની યમડજ ખામી ભ રે લાજ લાગે જ ને જ એજ ોુ દુાં જ વી ચારે જ ત્યારે જ એમની જ વ ાર્ જ આ પ ેજક ાને જનજધરી એજ? આ જ નુ ર્ નજ અભ ી યાનનાજ પ્ર ચારક ાયત નડજ દ ડોજ ઉઠાવ નાર જ ો ેજ ઉત્તમ જસાથી જ રામીભ ાઈને જ મળ્યા જ ર્ે જ ઉત્તમભાઈજ ગજ્ોર. જ ગુ ોરાર્ જ વ ી દ્યાપ ી ઠનીજકે ળવ ી જ પ ામે લાજ એ , જ શી ક્ષક જ ર્ રી કે ની જ પ ડર્ ાની જ આ ખી યે જ ક ારક ી દી જ દ રમી યાન જવ ી દ્યાથી ઓની જ ોડણ ી જ સ ુધારર્ ાજ રહ્યાજ ને જ એજ માટે જ ોરુરજ પ ણ્ યે જ એમને જમે થી પ ાક જ પ જ ોમાણર્ ાજ રહ્ય ા. જ મ ાન્દ્યજ ોડણ ી વ્ યવ સ્થાજ સમજાવ ર્ુાં જ એમ ે જ પ જએક જ પુ સ્ર્ ક જ લખે લુાં . જ રામીભાઈનાજ વ ી ચારડનડ જ ચે પ જ એમને જ લાગ ર્ ાાં જ એમનીજઆાં ખજ ઉઘણી જ કે જ પ ડર્ે જ કે વ ી જ ર્ુ ચ્ેજ વસ્ર્ુ જ માટે જ આવ ણડજ મડટડજ શ્રમજ ઉઠાવ્ યડજ હર્ ડ ; જભ ાવ વ ાજ ો ેવુાં જ ર્ ડજ દ ી ોુાં જ ઘ ુાં યે જ હર્ુાં . જ પ ડર્ે જ આ જ અભ ી યાનમાાં જ સક્રી યજ દ ન્દ્યાજ ર્ે જમાટે જ ર્ે ઓજ અત્યાં ર્ જ વે દનાપુ વત ક જ ક હે જ ેે જ કે , જ ‘હુાં જ ર્ ડજ મારાજ પ ાપ નુાં જ પ્રાયશ્ચ ી ત્તજ ક રી જરહ્યડજેુાં . ’ મુાં દ ઈમાાં જ આ જ અભ ી યાનની જ આ ગે વ ાની જ લે નારજ યશવાં ર્ જ દડશી જ ેે . જપ રી ચયજ પુ સ્ર્ ીક ાઓજ દ્વા રાજ એમ ે જ જ લડક શી ક્ષ નડજ મહ ાયજ્ઞજ મ ાાં ણ્ યડ જ ેે જ ને જપ ડર્ ાની જ લડક નીષ્ઠાની જ પ્રદ ળજ પ્રર્ ીર્ ી જ ક રાવ ી જ ેે . જ સાહી ત્ય , જ શી ક્ષ , જ સમાોજવ ગે રે નાજ અને ક જ પ્રશ્નડજ વ ી શે જ વ ર્ત માનપ ત્રની જ ક ટારડમાાં જ એ જ પ ડર્ ાનુાં જ ર્ ાોગ ી ભ યુું જસ્વ સ્થજ ચીં ર્ ન , જ પાં ણી ર્ ાઈનાજ ભ ારજ વ ી નાની જ સ ાદી સી ધી જ વ ા ી માાં , જ વ હાવ ી જ રહ્ય ા જ

ેે . જ એમ ે જ માન્દ્યજ ોડણ ી વ્ યવ સ્થાને જ વ ી શદજ રી ર્ે જ સમજા વ ર્ ી જ ‘સાચી જ ોડણ ી જઅઘરી જ નથી ’જ એવ ી જ માન્દ્યજ પુ સ્ર્ ી ક ાજ લખી જ ેે , જ ો ેની જ એક થી જ વ ધારે જ આ વ તૃ્તી ઓજ

9

થઈજ ેે . જ આ જ યશવાં ર્ જ દડશી જ આ ો ેજ ોુ દી જ વ ાર્ જ ક રર્ ાજ હડયજ ર્ ડ જ એજ ગાં ભ ી રર્ ાથી જધ્યાનમાાં જલે વ ાજો ેવ ી જનજગ ાયજ? સ ુરર્ માાં જ ભ ાર્ાશુ દ્ધ ીજ અભ ી યાનનાજ અને ક જ પ હે લુ ઓની જ ચચ ા તઓજ ક રર્ ા જરહી ને જ ‘ગુ ોરાર્ મી ત્ર’ને જ ધમધમર્ુાં જ ર ાખના ર જ રમ જ પ ાઠકે જ વ ર્ડ તજ સ ુધી જ ગુ ોરાર્ ી જભ ાર્ાસા હી ત્યનુાં જ અધ્યાપ નજ ક યુું જ ેે જ અને જ ભ ાર્ ાશાસ્ત્રનડ જ પ જ ખાસ જ અભ્ યાસ જક યડ તજ ેે જ – જ એમનાાં જ એજ વ ી ર્યનાાં જ પુ સ્ર્ ક ડજ પ જ પ્રસી દ્ધ જ થયે લાાં જ ેે . જ સમાોના જની ચલાજ થરના, જ ેે વ ાણાન ાજ મા સડની જ સદ ાજ ચીં ર્ ાજ ક રન ાર જ અને જ સ્થાપ ી ર્ જ હી ર્ ડજસામે જ અવ ાોજ ઉઠાવ ર્ ાજ રહે નારજ આ જ જાગ રૃ્ જ પ ત્રક ાર-ીવ જ પુ રાજ ર્ કત જ સાથે જ અને જઆ ધારડજ સાથે જ ો ેજ સ ુધાર ાવ ાદી જ વ ી ચાર ડજ રોુ જ ક રી જ રહ્યાજ ેે જ ર્ે ને જ કાં ઈજ અધ્ધરજ રી ર્ે જઉણાવ ી જદઈજશક ાયજન હીં . યડગે ન્દ્રજ વ્ યાસજ અને જ દયાશાં ક રજ ોડશી જ ર્ ડજ ભાર્ ાવ ી જ્ઞાનના જ ો જઅધ્યાપ ક ડજ ેે , જ આ જ વ ી ર્યનાજ વ ી શે ર્જ્ઞડજ ેે જ ને જ આ જ વ ી ર્ય માાં જ કાં ઈજ પ જ ક હે વ ાનડ જએમનડજઅધી ક ારજઆ પ ે જસ્વ ી ક ારવ ડજોજપ ણે . ‘ભુ મી પુ ત્ર’નાજ સાં પ ા દક જ ોગદી શજ શાહ, જ ‘નયા જ માગત ’નાજ ર્ાં ત્રી જઈન્દ્દુ કુ મારજ જાની જ અને જ ‘સ્વ સ્થજ મ ાનવ ’ના જ સાં પ ાદક જ ચ ી નુ ભાઈજ ગી . જ શાહજપ્રજાીવ નનાજ પ્રશ્નડજ પ રત્વે જ ઉં ણી જ ની સદ ર્ જ ધરાવ ર્ ાજ પ ત્રક ારડજ ેે . જ ોગદી શજ શાહજઅને જ ઈન્દ્દુ કુ મારજ જાની જ પ ાસે જ ર્ ડજ સામાીક જ ક ાયત ક રજ ર્ રીકે નડજ દ હડળડજ અનુ ભ વજ

ેે . જ આજ મહાનુ ભ ાવ ડ જ જ્ યારે જ ભ ાર્ાશુ દ્ધ ીજ અભ ી યાનમાાં જ પ ડર્ ાનડજ સ ુર જ પુ રાવે જ ત્ય ારે જએની જ પ ાેળજ પ્રજાીવ નજ સાથે ની જ એમની જ ની સદ ર્નુાં જ દ ળજ રહે લુાં જ ેે જ એમજમાનવુાં જ ોડઈએ .

10

ણૉ . જ ની શી થજ ધ્રુ વ જ હૉ સ્પ ી ટલજ લઈને જ દે ઠે લાજ સો તનજ ેે , જ અને જ ર્ે જ પ જમહાર ાષ્ર નાજ રાયગ ઢ જ ીલ્લ ામાાં . જ ગુ ોર ાર્ જ દ હા રજ વ સર્ ાજ ગુ ોરાર્ ી ઓની જગુ ોરાર્ ી જ ભ ાર્ાની જ એજ ચીં ર્ ાજ ક રે જ ેે . જ ઉચ્ ચારશ ાસ્ત્રના જ એજ અભ્ યાસી જ ેે જ અને જસાં સ્ક ૃર્ જ સમે ર્ જ ભ ારર્ ની જ ઘ ી જ ભ ાર્ાઓની જ ઉચ્ ચા ર-લી પી વ્યવ સ્થાની જ એજ દ ારી ક જજા ક ારી જ ધર ાવે જ ેે . જ ખુ દ જ ોહે મર્ પુ વત ક જ અને જ ઉં ણી જ શાસ્ત્રદુ દ્ધ ીથી જ એમ ેજગુ ોરાર્ ી જ ભ ાર્ાની જ ધ્વ ની-જોડણ ી-લી પ ી ની જ નુ ર્ નજ વ્ યવસ્થાજ રચી જ ેે . જ એક જણૉ ક્ટરજ પ ડર્ ાનાજ વ્ યવ સાયમાાં થી જ સમયજ ચડરી ને જ એક જ ોુ દાજ ોજ વ ી ર્યની જ ઉપાસનાજક રે , જ નક્ક રજ સ ુચનડજ સાથે જ આ પ ી જ પ ાસે જ આ વે , જ ત્યારે જ એજ સ ુચનડજ આ પ ીજીજ્ઞાસાનડ જઅને જચચ ા તનડજપ જવ ી ર્યજકે મજનજદ ને જ? મહે ન્દ્રજ મે ઘા ી જ ો ેવ ાજ ગુ ોરાર્ ી જ ભ ાર્ાજ અને જ સાહી ત્યના જ પ્રે મી જ અને જપ્રચારક જ ોણવ ાજ મુ શ્કે લજ ેે . જ સાહી ત્યપ્રચારની જ અવનવ ીજ યડોનાઓજ એમના જમનમાાં જ ઉભ રે જ ેે . જ ગ્રાં થવ ી ક્રયની જ દુ ની યામાાં જ એજ ક્રાન્દ્ર્ ીનાજ પ્ર ે ર્ ાજ ેે જ એમજક હે વ ાય . જ એમનડજ આ જ પુ રુર્ ાથત જ ભ ાર્ ાસા હી ત્યજ પ્રત્યે ની જ અને જ પ્ર જા જ પ્રત્યે ની જપ્રી ર્ ી થીજ પ્રે રાયે લડજ ેે . જ એમની જ દૃષ્ટી જ ીવ નસાં સ્ક ારનાજ ઘણર્ રની જ ેે . જ એજ નવ ીજલી પ ી વ્યવ સ્થાનાજ હી માયર્ ી જ ેે જ ને જ વ ર્ડ તથી જ એનડ જ પ્રચ ાર જ ક રર્ ાજ ર હ્યા જ ેે . જ આ જનવ ી જ લી પ ીવ્ યવ સ્થાજ એજ કાં ઈજ વ ર્ત માનજ લી પ ી વ્ યવ સ્થાજ સાથે નાાં જ ચે ણાાં જ નથી , જ એમાાં જક શુાં જ ર્ રાં ગ ી પ ુાં જ નથી , જ એની જ પ ાેળજ પુ રડજ ર્ કત જ રહે લડજ ેે જ ને જ ક ાક ાસાહે દ જક ાલે લક ર, જક ી શડરી લાલજમશરુવ ાળાજો ેવ ાનાજવ ી ચા રડનુાં જદ ળ જરહે લુાં જ ેે . આ જ પુ સ્ર્ ી ક ાનાજ લે ખક જ ોયાં ર્ જ ક ડઠારી જ ગુ ોરાર્ ી જ ભ ાર્ા સાહી ત્યક્ષે ત્રે જવ ી વે ચક-સાં શડધક જ ર્ રી કે ની જ નામનાજ ધરાવે જ ેે , જ પ જ એજ પડર્ ાની જ જાર્ ને જ શી ક્ષક જગ ાવ વ ાનુાં જ વ ધુ જ પ સાં દજ ક રે જ ેે . જ એમ ે જ કૉ લે ોડમાાં જ અધ્યાપ નક ાયત જ ક યુું જ ેે જ અને જ

11

વ ી દ્યાથી-ઉપ યડગ ી જ ઘ ુાં જ લે ખનસાં પ ાદનજ ક યુું જ ેે જ શાળાક ક્ષાનાાં જ અ ત્યા રનાાં જ દ ધ ાાં જગુ ોરાર્ ી જ વ્ યાક ર ડજ લગ ભગ જ એમનાાં જ ોજ લખે લાાં જ ેે જ અને જકૉ લે ોક ક્ષાનાજ એમનાજપુ સ્ર્ક જ ‘ભ ાર્ાપ રી ચયજ અને જ ગુ ોરાર્ ી જ ભ ાર્ાનુાં જ સ્વ રુપે ’જ પ ાાં ચજ આ વ તૃ્તી ઓજ પ ામી જવ ી ક્રમજસ્થાપ્યડજ ેે . આજ ર્ ડજ થડણા જ અ ગ્ર ી જ સ ુધા રાવ ા દી ઓનડ જ પરી ચય જ થ યડ . જ દ ી જાજકે ટલાક જ પ જ આ જ સ ુધારાજ અભ ી યાનમાાં જ ક ાયત રર્ જ ેે , જ અને જ સમથત નજ ર્ થાજ સ ુચનજરુપે જ એમાાં જ કાં ઈજ ને જ કાં ઈજ યડગ દાનજ આ પ ી જ રહે લાજ ર્ ડજ ઘ ાજ ેે . જ આવ ાજભ ાર્ાપ્રે મી ઓનાજ સ ુધા રાવ ા દી જ વ ી ચારડને જ સમોવ ાની જ ક ડશી શજ નજ ક રવ ી , જ એમનીજસાથે જ સાં વ ાદજ ન જ ક રવ ડજ અને જ એમને જ અરા ોક ર્ ાજ ફે લાવ વ ાજ માગ ર્ ાજ ભ ાર્ા દ્વે ર્ી ઓ જક હી જ ર્ ડણીજ પાણવ ા , જ એજ ઘ ુાં જ અન્દ્યાયક ારી જ ેે જ અને જ ગુ ોરાર્ ી જ ભ ાર્ાનાજ વ ી ક ાસના જર્ે મજોજભ ાર્ાશી ક્ષ નાજ હી ર્ માાં જનથી .

12

૨. વચૈારીક ઉદારતાભરી કાયયપદ્ધતી

સ્થી ર્ ી સાં રક્ષક જ મર્ ાગ્રહી ઓએજ ભ ાર્ ાશુ દ્ધ ીજ અભ ી યાન જચલાવ નાર ાઓની જ વૈ ચા રી ક જ ઉદ ારર્ ાનડ જ ખ યાલ જ ક રવ ડજ ોડ ઈએ . જ આ જ અભ ી યાને જક ડઈજ અવ ાોને જ ગુાં ગ ળાવ વ ાનુાં જ ઈચ્ે્ યુાં જ નથી. જ એ ે જ પ ડર્ ામાાં જ ોડણ ી ની યમસ ુધાર, જલી પી વ્યવ સ્થા-સ ુધારજ અને જ ભ ા ર્ાપ્રયડગ શુ દ્ધ ીજ ો ેવ ાજ વ ી વ ીધજ મડર ચા ઓને જ ભે ગ ાજથવ ાજ દી ધા જ ેે , જ એમાાં જ મર્ મર્ ાન્દ્ર્ રડને જ – જ વ ી રડધી જ મર્ ડને જ પ જ – જ વ્ યક્ર્ જ થવ ાજદી ધા જ ેે જને જસ્થી ર્ ી સાં રક્ષક જવ ી ચ ારડને જમાં ચ જપુ રડજપ ાણ્ યડ જ ેે . જસ ુધા રાવ ા દી જવ ી ચા રડ જપ્રત્યે જ ો ેજ સાશાં ક જ ેે જ એવ ાજ રર્ ી લાલજ નાયક ને જ એક જ દ ે ઠક નાજ પ્રમુ ખ જ દ નાવ વ ામાાં જઆ જ અભ ી યાનને જ સાં ક ડચજ નણર્ ડજ નથી જ અને જ હરી પ્રસાદ જ શાસ્ત્રી ને જ પ્રચલી ર્જવ્ યવ સ્થાનડજ પુ રસ્ક ારજ ક રર્ ી જપુ સ્ર્ ી ક ાજ લખવ ાજ એજ પે્ર રી જ શકે જ ેે જ ને જ એનાાં જ પ્રક ાશન-પ્રચાર જ પ જ પ્રે મથી જ ક રી જ શકે જ ેે જ . જ ભ ા ર્ાશુ દ્ધ ીજ અભ ી યાને જ સૌને જ સાથે જ લઈને , જસાં વ ાદપુ વત ક જઆગ ળજવ ધવ ાની જની ર્ ી જરાખી જ ેે . આ જ લડક મર્ ની જ કે ળવ ી નડજ માગત જ ેે . જ રામીભ ાઈજ ર્ ડજ એવુાં જ ઈચ્ેર્ ાજહર્ ાજ કે જ ભ ાર્ાશુ દ્ધ ીવ ી ર્યક જ પ્રશ્નડમાાં જ ગુ ોરાર્ ી જ વ ી દ્યાપ ી ઠ , જ ગુ ોરાર્ ી જ સાહી ત્ય જપ રી ર્દજ કે જ ગુ ોરાર્ જ સ રક ાર જ આ ગે વ ાની જ લે , જ ની ષ્ ાર્ ડને જ ભે ગ ાજ ક રે જ અને જવ ી શાળજ પ ાયાજ પ રની જ ોડણ ી પ રી ર્દજ દ ડલાવ ી જ ઘટર્ ાજ ની ત યડજ લે . જ પ રાં ર્ુ જ ક ડઈજપ જ ક ાર સરજ આ જ દ ધી જ સાં સ્થાઓએજ આ જ પ્રશ્નમાાં જ એજ પ્રક ારનડજ રસજ દ ર્ ાવ્ યડજનહીં જઅને જપ રી ામે જએક જઅલાયદડજમાં ચજઉભ ડજક રવ ાની જસ્ થી ર્ ી જઆ વી .

13

૩. જોડણીવ્યવસ્થા ઉભી કરવાના પ્રયત્નો

જોડણ ી વ્ યવ સ્થાનાજ પુ નવ ી ચારની જ ભુ મીક ાજ શી જ ેે જ ?જ એજ જા ી ર્ુાં જ ેે જકે જ ગ ાાં ધી ીએજ 1929માાં જ ોડણ ી નાજ ની યમડજ નક્ક ી જ ક રાવ ીજ ગુ ોરાર્ જ વ ી દ્યાપ ી ઠજદ્વાર ાજ ોડણ ી ક ડશજ પ્રગ ટજ ક રાવ્ યડજ ત્યાાં જ સ ુધી જ ગુ ોરાર્ ી જ ોડણ ી માાં જ એક રુપ ર્ ાજનહડર્ ી , જ ક ડઈજ સવત માન્દ્યજ ની યમપુ વત ક ની જ વ્યવ સ્થાજ નહડર્ ી .જ એજ માટે નડજ ઉહાપ ડહ જર્ ડજ નમત દ-નવ લરામનાજ સમયથી જ ચાલર્ ડજ હર્ ડ , જ સા ક્ષરડજ પડર્ પડર્ ાનાજ વ ી ચારડ જવ્ યક્ર્ જ ક રર્ ાજ હર્ ા – જ લાાં દ ાજ ની દ ન્દ્ધડજ પ જ લખાર્ ા જ હ ર્ ા; જ પ જ ક ડઈજ એક મર્ ીજઉભી જ થઈજ શક ર્ ી જ નજ હર્ ી . જ આ જ વ ી ભ ી ન્નજ અભ ી ગ મડજ વ ચ્ચે થી જ સમાધ ાનનડજ મ ાગત જખડળી , જ દ હુ ોનસમ્ મર્ જ ોડણ ીવ્ યવ સ્થાજ ની પ જાવવ ાનુાં જ સામ્યત જ ધરાવ ના રજ ક ડઈ જપ્રભ ાવ શાળી જ ર્ાં ત્રજ કે જ વ્ યક્ર્ી ત્વ જ નહડર્ુાં જ એટલે જ ચચા તઓજ ચ ા લર્ ી જ રહી , જ ગુ ોરાર્ ીજસાહી ત્યજપ રી ર્ દમાાં જઠર ાવ ડજથર્ ા જ રહ્ય ા, જપ જક શાજનક્ક ર જપ રી ામજસ ુધી જપહડાં ચી જશક ાયુાં જનહીં . ગુ ોરાર્ જ વ ી દ્યાપ ી ઠનડજ ોડણ ી ક ડશજ સવત માન્દ્યજ થયડજ એમાાં જ ગ ાાં ધી ીના જપ્રભ ાવે જ ઘ ુાં જ ક ામજ ક યુું જ ેે . જ જોડણ ી ક ડશનડજ પ્રચારજ ધી મે ધી મે જ થર્ ડજ રહ્યડજ ેે . જ1929માાં જ થયે લાજ ોડણ ી ની યમડને જ અને જ ોડણ ી ક ડશને જ ગુ ોરાર્ ી જ સ ાહી ત્ય જપરી ર્દની જ માન્દ્યર્ ાજ1936માાં જ મળે જ ેે જ અને જ મુાં દ ઈજ સરક ાર ની જ1940માાં . જ મુાં દ ઈજસરક ારે જ સ્વ ી ક ારજ ક રવ ાથી જ એજ ોડણ ી વ્ યવ સ્થાને જ શાળાશી ક્ષ માાં જ પ્રવે શજ મળ્યડજઅને જએ ે જમુ ળી યાાં જનાખવ ાાં જશરુજક યાું જએમજક હે વ ાય . જોડણ ી ક ડશનાાં જ મુ ળી યાાં જ આ ટલાાં જ વ ર્ જ પ જ ક્ાાં જ સ ુધી જ પ્રસ યાું જ ેે જ એ જર્ પ ાસનડજ વ ી ર્યજ ેે . જ જોડણ ી ક ડશનુાં જ સડજ ટક ાજ અનુ સર જ ક રી જ શક નાર ાજ ર્ ડ જઆ પ ે જ ત્યાાં જ વ ી રલપ ે જ ોણવ ાના. જ દ ાક ી જ શુ દ્ધ જ ોડણ ી નડજ આગ્રહ જ ર ાખન ારા જ

14

લડક ડજ પ જ ક ડઈજ ને જ ક ડઈ જ ોડણ ી દડર્ જ ક રી જ નાખે જ ેે . જ વ ી દ્વાનડનાાં જ અને જ પ્રર્ ી ષ્ઠી ર્ જવ ી દ્યાસાં સ્થાઓનાાં જ પ્રક ાશનડમ ાાં જ પ જ ોડણ ી નાજ ેદ રણાજ આ પ ી જ સામે જ ઘ ી વ ારજઆ વે જ ેે , જ ર્ ડજ પ્રસીદ્ધ જ થર્ ાજ ઢ ગ લાદાં ધજ સાહી ત્યમાાં જ શી જ સ્ થી ર્ ી જ હશે જ ર્ે ની જ ર્ ડજક લ્પ નાજ ો જ ક રવ ાની જ રહે જ ેે . જ જોડણ ી નાજ એક જ પ જ દ ડર્ જ વ ગ રનુાં જ હડય જ એવુાં જપ્રક ાશનજ દી વ ડજ લઈને જ શડધવ ાજ ોવુાં જ પ ણે જ ર્ે મજ ેે . જ આપ ી જ સ્થી ર્ી જ ક ાળક્રમે જસ ુધરર્ ી જ ોશે જ એવ ી જ પ જ ક ડઈજ સ મ્ ભાવ નાજ દ ેખાર્ ી જ નથી. જ ઉલટુાં જ ોડણ ી શુદ્ધ ીનાજઆ ગ્રહડજમડળ ાજપ ણી જર હ્યાજ ેે .

15

૪. જોડણીકોશની મયાયદા અને એની અગતીકતા

આ જ સ્થી ર્ ી જ માટે જ ોવ ાદ દાર જ ો ેજ પ રી દ ળડજ ેે જ એમાાં નુાં જ એક જ ને જઅગ ત્યનુાં જ પ રી દ ળજ ોડણ ી ક ડશજ અને જ ર્ે ની જ ની યમાવ લી જ પ ડર્ે જ ેે . જ ગ ાાં ધી ીએજજોડણ ી નાજ ની યમડજ ઘણવ ાનુાં જ ક ામજ ત્ર જ ો ની જ સમી ર્ ી ને જસડપ્યુાં . જ આજ સમી ર્ ીએજપુ વ જ થયે લી જ ચચા તઓજ અને જ શીષ્ટજ લે ખક ડની જ રુઢ ી ને જ લક્ષમાાં જ લઈજ ની યમડ નડ જપ હે લડજ ખરણડ જ ર્ૈ યારજ ક યડ ત, જ ર્ દ્વી દડ જ અને જ રસજ ધર ાવ નાર ાઓને જ અભ ી પ્રાયાથ જમડકલ્યડ , જ એમનાાં જ સ ુચનડને જ લ ક્ષમાાં જ લઈ જ દ ી ોડજ ખ રણડજ ર્ૈ યાર જ ક યડ તજ ને જ એજ પ જજોડવાજ મડકલાયડ . જ પ જ આ ખી જ ક ાયત વ ાહી ને જ ભ ાર્ાસાહી ત્ યનાજ ક ડઈજ વ ી દ્વાનની જદડરવ ી નડજલાભજમળ્યડજનથી . એવુાં જ નથી જ કે જ આ જ ક ાયત પદ્ધ ર્ી જ ખડટી જ હર્ ી . જ વ ી દ્વાનડજ ર્ ડજ ચ ચા તજ ો જ ક યા તજક રે . જ પ્રશ્નનાજ ઉકે લજ માટે જ વ્ યવ હારુર્ ાની જ અને જ ગર્ ી શી લર્ાની જ ોરુરજ હડયજ ેે . જગ ાાં ધી ીએજ એવ ી જ ોજ દૃષ્ટ ી થી જ આ જ સમી ર્ ી ને જ આ જ ક ામજ ભળાવ્ યુાં જ હશે . જ પ જ આજક ાયત પ દ્ધર્ ી ને જ ક ાર ે જ ક ડશને જ મયા તદા ઓજ વ ળગે લી જ ર હી . જ આજ સમી ર્ ી નાજ સભ્ યડજક દાચજ આજ વ ી ર્યનાજ એવ ા જ અભ્ યાસી ઓજ ન હડર્ ાજ કે જ પ ડર્ ાનાજ સ્વ ર્ ન્દ્ત્રજ ની ત યડજદ ાાં ધી જ શકે . જ એમ ે જ સ્વ ાભ ાવ ી ક જ રી ર્ે જ ો જ વ ી ભ ી ન્ન જ મર્ ડને જ સમાસ જ આ પ વ ાનડજરહે , જ સી દ્ધ ાન્દ્ર્ થી જ નહીં ; જ પ જ ર્ ણ ોડણનીજ દૃષ્ટી થી જ ચાલવ ાનુાં જ રહે . જ દ હુ ોનમાન્દ્યર્ ા જમાટે જપ જઆ જોરુરી જ હર્ુાં . પ જ આ થી જ ક રી ને જ ક ડશને જ ોડણ ી ની ત યજ માટે જ અને ક વ ી ધજ આ ધારડનડ જઆ શ્રયજલે વ ાનડજથયડ. જક ડશમાાં જની યમ, જપે ટાની યમ , જઅપ વ ાદજને જપ્રર્ ી-અપવ ાદની જએક જોટાજાળ જઆ પ ને જ ોડવ ા જમળે જ ેે જઅને જએમ ાાં થી જમ ા ગત જક ાઢ વ ડજમુ શ્કે લજદ ને જ

16

ેે . જ કે વ ળજ ની યમાવ લી નડજ આ શ્રયજ લે વ ાથી જ થાપ જ ખાઈ જ ોવ ાયજ ેે જ ને જ ઘ ી જ વ ાર જક ડશમાાં થી જોજ ોડણ ી જ ોડવ ી જપ ણે જ ેે . ર્ દભ વ જ શબ્દડમાાં જ હ્ર સ્વ-દી ઘત જ ઈ-ઉની જ ોડણ ી ને જ લગર્ાજ ની યમડ જોુ ઓ. જ આ જ ર્ે જ ર્ાં ત્રજ ેે જ કે જ અર્ાં ત્ર જ ેે જ એવ ડજ ર્ મને જ પ્રશ્ન જ થ ાય . જ ઈ-ઉની જ ોડણ ી જશબ્દની જ અક્ષરસાં ખ યા, જ એમાાં જ ઈ-ઉનુાં જ સ્થાન, જ યુ ક્ર્ ાક્ષરનુાં જ સાન્ની ધ્યજ વ ગે રે જ પ રજઆ ધાર જ રા ખે જ ેે . જ ઈ-ઉની જ ોડણ ી જ અાં ગે નાજ આ ઠજ ની યમડજ ેે જ ને જ સાર્ જ અપ વ ાદડ જ

ેે , જ ને જ સાર્ જ સ્પ ષ્ટી ક ર ની જ નડાં ધડજ ેે . જ આ જ ની યમડજ સમોવ વ ામાાં જ ોજ ોયાં ર્ જક ડઠારી , જ રામીભ ાઈજ પ ટે લ , જ ઉમી જ દ ેસાઈજ ો ેવ ાજ અભ્ યાસી ઓથી જ પ જ ભુ લજથયે લી જ ેે . જ (ને જ દ ી જાજ અભ્ યાસી ઓજ પ જ આ વ ી જ ભુ લજ ક રર્ ાજ ો જ હશે ) જ એ જદ ર્ ાવે જ ેે જકે જપ રી સ્થીર્ ી જકે ટલી જવ ી ર્મજ ેે . સમગ્રપ ે જ ોડર્ ાાં જ સ્થી ર્ ી જ એવ ી જ ની પ ો ેજ ેે જ કે જ ની યમડજ આ પ ને જઅમુ ક જ હદજ સ ુધી જ ો જ લઈજ જાયજ ેે , જ ેે વ ટે જ ક ડશનુાં જ શર ુાં જ ોજ આ પ ે જ લે વ ાનુાં જ રહે જ

ેે . જ આ જ ક રર્ ાાં જ ર્ ડજ નીયમડજ ોજ નજ હડયજ અને જ સી ધુાં જ ક ડશનુાં જશર ુાં જ લે વ ાનુાં જ હડયજ ર્ ડજસારુાંજએમજપ જથ ાય . જકે ટલાક જણાહ્યા જલડક ડજએમજો જક રે જ ેે . આ જ સ્થી ર્ી જ પ રજ શગ જ ચણાવે જ એવ ી જ વ ાર્ જ એજ ેે જ કે જ ક ડશજ પ ડર્ે જ ોજપડર્ ાનાજની યમડનુાં જચડક્ચ ાઈથીજપાલન જક રી જશ ક્ડજનથી . જન ી યમાનુ સારી જ ોડણ ી જનજ હડયજ એવ ા જ શબ્દડ જ ક ડશમાાં જ ઘ ા જ ોણે જ ેે . જ ભ ગૃુ રાયજ અાં જારી યાએજ વ ી સ્ર્ ારથી જચચા તજક રી ને જને જદા ખલાઓ જઆ પ ી ને જઆ જદ ર્ ાવ્ યુાં જ ેે . શુાં જ આ જ ોડણ ી ક ડશજ ને જ એનાજ ની યમડજ ર્ૈ યાર જ થયા જ ત્યા રે જ એને જ અફ રજમાનવ ામાાં જ આ વે લજ હશે ?જ જોડણ ી ની યમડજ ર્ૈ યારજ થયા જ ત્યા રે જ એની જ સામે જ કે ટલાક જવ ાાં ધાઓ જ ર ોુ જ ક રના રજ કે . જ ક ા. જ શાસ્ ત્રી ને જ ગ ાાં ધી ી એજ ‘ ‘ જોડણ ી સ ુધારાનાાં જ દ્વ ાર જ

17

આથી જ દાં ધજ થર્ ાાં જ નથી ’’જ એમજ ક હે લુાં જ ર્ે વુાં જ કે . જક ા. જ શાસ્ત્રી જ પ ડર્ે જ નડાં ધે જ ેે . જ ક ડશનીજપ હે લી જ આ વ તૃ્તી નાજ ની વે દનમાાં જ પ જ એવુાં જ વ ી ધાન જ મળે જ ેે જ કે જ ‘ ‘એક જ વ ાર જઅરાોક ર્ ામાાં થી જ વ્ યવ સ્થાજ ઉત્પ ન્ન જ થઈ જ ગ ઈજ એટલે જ પ ેી જ સ ુધારા જ ક રવ ા જ ો જ હડય જર્ ડજ ર્ે જ ક ામજ પ્રમા માાં જ ઘ ુાં જ સહે લુાં જ થઈજ જાયજ ેે . ’’જ આ નડજ અથત જ એજ થાયજ કે જસ ુધારાન ાાં જ દ્વા ર જ સાવ જ દાં ધ જ ક રી જ દ ેવ ામાાં જ આ વ્ યાાં જ નથી . જ પ ેી થી જ વ ી દ્વાનડજ ક ાક ા જક ાલે લક રજ પ ાસે જ ોડણ ી નાજ ની યમડમાાં જ સ ુધા રાની જ મ ાગ ી જ ક રવ ાજ લાગયા જ ત્યા રે જક ાક ાસાહે દ ે જ સ્વ ીક ાયુું જ કે જ સ ુધારાને જ અવ ક ાશજ ેે ; જ પ જ ોડણ ી નાજ ની યમડનુાં જ ક ામજપ ડર્ે જ ક રી જ શક્ાજ ર્ે જ ગ ાાં ધી ીના જ માહ ાત્મ્ યને જ દ ળે , જ હવે જ સ્વ રાોના જ દી વ સડમાાં જ એ જક ામજગુ ોરાર્ જસરક ા રજઅને જગુ ોરાર્ ની જયુ ની વ સી ટી ઓનુાં જ ેે . સ ુધારાવ ા દી ઓને જ માથે જ ગ ાાં ધી ીનુાં જ એજ વ ાક્જ વ ારાં વ ાર જ મારવ ામ ાાં જઆ વે જ ેે જ કે જ ‘‘હવે જ પ ેી જ ક ડઈને જ સ્વે ચ્ેાએજ ોડણ ી જ ક રવ ાનડજ અધી ક ારજ નથી . ’’ જખરુાંજ ોડર્ ાાં જ ગ ાાં ધી ીએજ સ્વે ચ્ેાએજ – જ મનસ્વ ી જ રી ર્ે જ ોડણ ી જ ક રવ ાનડજ ઈન્દ્ક ાર જફ રમાવ્ યડજ ેે ; જ પ રાં ર્ુ જ સવત સાં મર્ ી જ કે જ દ હુ ોનસાં મર્ ી થીજ ોડણ ી વ્ યવ સ્થામાાં જપ રી વ ર્ત નજ નજ ક રી જ શક ાયજ એવુાં જ ક હ્યુાં જ નથી; જ એવુાં જ એજ કહે જ પ જ નહીં . જ ભાવ ીજપ્રજાની જસ્વ ર્ાં ત્રર્ ાજગ ાાં ધી ીજકે મજેી નવ ી જલે જ? પ્રથમજ આ વ તૃ્તી જ પ ેી જ ોડણ ી ક ડશે જ નાનાનાનાજ ફે રફ ારડજ ક યા તજ ોજ ેે . જની યમડમાાં જ શાબ્દી ક જ ફે રફ ારડ જ થયાજ ેે , જ ઉ દાહ ર ડનીજ વ ધઘટજ અને જ ફે રદ દલી જ થઈ જ

ેે જને જક ડશમાાં નાજશબ્દડની જ ોડણ ી જદ દલાઈ જ ેે જર્ થાજવ ી ક લ્પ ડજઉમે રાયા જ ેે . ની : શાં ક જ ોડણ ી ક ડશજએક જમડટુાં જપ ગ લુાં જહર્ુાં . જએ ે જઘ ી જસાફ સ ુફી જક રી જ

ેે જ-જઅવ્ યવ સ્થામાાં થી જએક જવ્ યવ સ્થાજએ ે જની પ જાવ ી જ ેે જ અને જવ ધારે જમડટી જવ ાર્ જર્ ડજ એજ ેે જ કે જ એને જ વ્ યાપ ક જ માન્દ્યર્ ા જ મળી જ ેે . જ પ જ એ જ મડટુાં જ ેર્ ાાં જ પ હે લુાં જ ો જ

18

પ ગ લુાં જ હર્ુાં . જ એનાજ રચનારાજ વ ી દ્યાપુ રુર્ ડજ ક રર્ ાાં જ ક મત શીલડજ વ ધુ જ હર્ ાજ અને જક ડશરચનાજ પ ાેળજ એજ અવ્ યગ્રજ લક્ષજ આ પ ી જ શકે જ ર્ે મજ નહડર્ ા. જ પ જ પેી જ ક ડઈજઅધી ક ારી જ વ ી દ્વાનની જ દડરવ ી જ ની ચે જ એક જ મોદુ ર્ જ ક ડશર્ાં ત્રજ ઉભુાં જ થવુાં જ ોડઈર્ુાં જહર્ુાં , જ ો ેજ વ ી દ્વાનડને જ ભ ાર્ા રસી ક ડનાાં જ સ ુચનડ જ મે ળવે , જ એમની જ સાથે જ ગ ડષ્ઠી ઓજયડો ે, જ ચાલુ જ ભ ાર્ાપ્રવ તૃ્તી ( ઉચ્ચારજ અને જ લે ખન ) નુાં જ ની રી ક્ષ જ ક રર્ુાં જ રહે , જ એનાાં જસવ ક્ષ ડજ હાથ જ ધરે જ અને જ આ જ દ ધાન ાજ પ્રક ાશમ ાાં જ ક ડશનુાં -જોડણ ી નાજ ની યમડનુાં જપ -આ વ શ્યક જ સાં શડધનજ ક રે . જ એમજ થયુાં જ હડર્ જ ર્ ડજ આ ો ેજ એક જ ઠી કઠી ક જ પ રીપુ ત જક ડશજ આ પ ી જ પ ાસે જ હડર્ જ ( નાની નાની જ વ ી ગ ર્ ડનાજ સ ુધાર ાજ ર્ ડજ ક ડશમાાં જ હાં મે શાાં જચાલ્ય ાજક રે ) જઅને જસ ુધાર ાવ ાદી જઆાં દ ડલનની જોરુર જોજન જર હી જહડર્ . દુ ભ ા તગયે જ એજ જાર્ નુાં જ ક ડશર્ાં ત્રજ ઉભુાં જ થયુાં જ નહીં. જ ગુ ોરાર્ જ વી દ્યાપ ી ઠનાજક ડશવ ી ભ ાગે જ ોડણ ી ની યમડનાજ પુ નવ ી ચારનાાં જ દ્વ ાર જ દાં ધ જ ોજ ર ાખ યાાં . જ આ માાં જગુ ોરાર્ જ વ ી દ્યાપ ી ઠની જ ો ેટલી જ ોવ ાદ દારી જ ેે જ એના થી જ વ ધારે જ પ્રજાક ી ય જસરક ારની જ અને જ પ્રજાક ી યજ અન્દ્યજ વ ી દ્યાસાં સ્થાઓજ ર્ થાજ વ ી દ્વાનવ ગત-શી ક્ષક વ ગત નીજ

ેે . જ ક ડશજ અગર્ ી ક જ રહ્યડજ એનાજ મુ ળમાાં જ આ પ ી જ પ્રજાક ી યજ ઉદાસી નર્ ાજ ને જઆ ળસજ ેે . જ આ પ ે જ ક ડશજ ો ેવ ી જ મહત્ત્વ ની જ ચી ોજ માટે જ ક ડઈજ ઉં ણી જ ની સદ ર્ જદ ર્ ાવ ી જ નહીં , જ દ ધુાં જ ચલાવ્ યે જ ોજ રાખ યુાં . જ અરે , જ હરી વ લ્લભ જ ભાયા ી જ અને જભ ગૃુ રાયજ અાં જારી યાએજ જોડણ ી વ્ યવ સ્થાજ અને જ ોડણ ી ક ડશજ વ ી શે નાજ પ ડર્ ાનાજ લે ખડજવ ી શે જજાહે રજચચા તજની માં ત્રી જત્ય ારે યે જવ ી દ્વાનડજસ ુધ્ધાાં જમુાં ગ ાજર હ્યા. સ ુધારાવ ા દી જ આાં દડલનજ ભ લે જ આ ો ેજ ઉભુાં જ થયુાં , જ જોડણ ી ક ડશમાાં જસ ુધારાની જ મ ાાં ગ જ ર્ ડજ ોુ ની જ ેે . જ ેે ક જ 1987માાં જ ગુ ોરા ર્ ી જ સાહી ત્યજ પ રી ર્દ ે જજોડણ ી સ ુધારજ સમી ર્ ી જ ની મી જ હર્ ી જ અને જ એજ સ મી ર્ી એજ એક જ ોજ ઈ-ઉજ રાખવ ા જ

19

વ ગે રે જ કે ટલાાં ક જ સ ુચનડજ ક યાું જ હર્ ાાં . જ જોડકે જ આ જ અાં ગે જ પ રી ર્દ ે જ પ ેી જ ક શી જ ક ાયત વ ાહીજક રી જો ાર્ ી જનથી .

૫. વાત મારી પ્રતીતીની

મારી જ પડર્ ાની જ વ ાર્ જ ક રુાંજ ર્ ડજ 1980માાં જ મા રે જ માધ્યમી ક જ શાળાના જધડર જ 8જ મ ાટે જ ોડણ ી જ વ ી શે જ પ્રક ર જ લખવ ાનુાં જ આ વ્ યુાં . જ મને જ લાગયુાં જ કે જજોડણ ી ક ડશમાાં જ જોડણ ી ની યમડની જ ો ેજ રી ર્ે જ રોુ આ ર્ જ થઈજ ેે જ ર્ે જ અટપ ટી જ ેે ;જએને જ સરળજ રી ર્ે જ રોુ જ ક રવ ાની જ ક ડશી શજ ક રવ ી જ ોડઈએ . જ મેંજ થડણી જ ફે રગ ડઠવ ીજક રી ને જ ોડણ ી ની યમડજ સ ુગ્રાહ્યજ દ ને જ એવ ી જ ક ડશી શજ ર્ ડજ ક રી ; જ પ જ મને જ ઝ ાઝી જસફ ળર્ ાજ મળી જ નહીં . જ પ રાં ર્ુ જ આ જ મનડયત્ને જ મારી જ આાં ખજ ઉઘાણી જ નાખી . જ મને જપ્રર્ ી ર્ જ થઈજ ગ યુાં જ કે જ ોડણ ી ની યમડજ – જ ખાસ જ ક રી ને જ હ્રસ્વ-દી ઘત જ ઈ-ઉને જ લગ ર્ ાજ – જએક જ ઘણી જ પ જ ચાલે જ એમ જ નથી . જ સાક્ષ ાર્ જ દ હૃસ્પ ર્ ી જ પ જ એમાાં જ સ રળર્ ાથી જગ ર્ ી જ ક રી જ શકે જ નહીં . જ આ વી જ ોડણ ી વ્ યવ સ્થાનડજ ત્રાસજ વ ી દ્યાથી ઓજ ને જ વ ી શાળ જોનર્ ાજપ રજગુ જારવ વ ાની જશી જોરુ રજ? શી ક્ષ નડજ પ્રસારજ આ પ ે જ ર ાજ્ યનાજ ખુ ે ખુ ાજ સ ુધી જ ને જ ેે વ ાણાના જવ ગ ડ તજ સ ુધી જ ક રવ ાજ ઈચ્ેર્ ાજ હડઈએજ ત્યા રે જ ઉચ્ચ ાર માાં થી જ ો ેનડજ ભે દજ લુ પ્ર્ જ થયડજ

ેે જ એજ હ્રસ્વ-દી ઘત જ ઈ-ઉનડજ ક ૃત્રી મજ અવ રડધ જ દુ ર જ ક રવ ાથી જ કે ટલી દ ધી જ સ ુગ મર્ ાજથાયજ એજ હુાં જ વ ી ચા રર્ ડજ હર્ ડજ અને જ ભ વ ી ષ્યની જ પે ઢી ઓનાજ કે વ ાજ આ શી વ ા તદજ ઉર્ રે જએની જક લ્પ નાથી જરડમાાં ચ જઅનુ ભ વ ર્ ડજહર્ ડ.

20

સુધા ર ાનુાં જર્કત શાસ્ ત્રજ:જઉ ચ્ચા ર જઅને જલે ખનનડજસાં દાં ધ ોગ ર્ ની જ ક ડઈજ ભ ાર્ ાજ દ ડલાય જ ેે જ ર્ે મજ લખાર્ ી જ નથી જ એ જ વ ાસ્ર્ વ ી કજહક ી ક ર્ જ ેે . જ ભ ાર્ાજ મુ ળભુ ર્ પ ે જ વ ા ી રુપ જ ેે , જ ને જ લે ખનજએજ વ ા ી રુપ ને જ વ્ યક્ર્ જક રવ ાજ માટે ની જ એક જ દૃશ્યજ સાં કે ર્ ની જ વ્ યવ સ્થાજ ેે . જ ભ ાર્ાની જ લે ખનવ્ યવ સ્થાજ એનીજઉચ્ચા ર -વ્ યવ સ્થાની જ ો ેટલી જ વ ધુ જ નીક જ રહે જ એટલુાં જ વ ધા રે જ ઈષ્ટ . જ પ જલે ખનવ્ યવ સ્થાજ સાથે જ સ્થી રર્ ાનડજ ખ યાલજ સાં ક ળાયે લડજ ેે , જ ર્ે થી જ ર્ે માાં જ સહે લાઈથીજપ રી વ ર્ત નજ થઈજ શક ર્ુાં જ નથી જ અને જ ઉચ્ચાર જ ર્ થા જ લે ખનજ વ ચ્ચે જ ક મે ળજ રહ્યા જ ો જક રે જ ેે . જ ેર્ ાાં જ ભ ાર્ક સમ ાો જ પ ડર્ ાની જ લે ખનવ્ યવ સ્થામાાં જ પ રી વ ર્ત નજ ક રવ ાજ ઈચ્ ેે , જઉચ્ચા ર જ અને જ લે ખનનડજ ક મે ળજ થડણડજ ઓેડજ ક રવ ાજ ઈચ્ ેે જ ( એજ ક મે ળજ સાં પુ ત પ ેજની વ ારવ ાનુાં જ ર્ ડજ શક્જ ોજ નથી ) જ ર્ ડજ એમાાં જ ક ડઈજ આ પ ત્તી જ નથી , જ દ લકે જ એમાાં જસ્વ ાભ ાવ ી ક ર્ ાજ ેે . જ લી પી જ એક જ સગ વ ણજ ેે જ અને જ એજ સગ વ ણની જ ક ાયત ક્ષમર્ ાજ વ ધે જએજદી શામાાં જ ોજભ ા ર્ક સમાો ેજવ ી ચારવુાં જ ોડઈએ .

21

૬. બીજી ભાષાઓમાાં સુધારા થાય છે?

એક જ દલી લજ એવ ી જ ઘ ી જ વ ાર જ થાય જ ેે જ કે જ અાં ગે્ર ી જ ભાર્ ા ની જ ોડણ ી જઆ ટલી જ દ ધી જ અર્ાં ત્રજ હડવ ા જ ેર્ ાાં જ એજ લડક ડ જ એને જ દ દલવ ાનુાં જ વ ી ચારર્ ા જ નથી , જ ર્ ડ જએવુાં જ વી ચારવ ાની જ આ પ ને જ શી જ ોરુરજ પણી જ ?જ આ નડજ ોવાદ જ એજ ેે જ કે જ અાં ગે્ર ીજભ ાર્ાની જ વ ર્ત માનજ ોડણ ી વ્ યવ સ્થાજ માન્દ્યજ થયાને જ ત્ર -ચાર જ સૈ ક ાજ થઈજ ગ યાજ ેે , જઅાં ગે્ર ોજ પ્રજાની જ સડજ ટક ાજ સાક્ષ રર્ ાને જ ક ાર ે જ એને જ સવત વ્ યાપ ક ર્ ાજ મળી જ ચુ કી જ ેે .જઉપ રાાં ર્ જ અાં ગે્ર ીજ ભ ાર્ાના જ આાં ર્ રરાષ્રી યજ વ્ યાપ જ સાથે જ એજ ોડણ ી ને જ પ જઆાં ર્ રરાષ્રી યજ વ્ યાપ જ મળી જ ચુ ક્ડજ ેે જ અને જ અર્ ી જ વ ી શાળજ ગ્રાં થ રાશી જ એ જજોડણ ી માાં જ પ્રક ાશી ર્ જ થઈજ ચુ ક્ડજ ેે .જ આ જ દ ધી જ દ ાદ ર્ ડમાાં જ ગુ ોરાર્ ી જ ભ ાર્ા જઘ ી જ પ ાેળજ ેે . જ એટલે જ ોડણ ી સ ુધારને જ અવ રડધક જ પ રી દ ળડજ અાં ગે્ર ીજ ભા ર્ા જપ રત્વે જ ેે જ ર્ે વ ાાં જ આ પ ે જ ત્યાાં જ નથી . જ સ ુધારાન ાજ પ્રયાસડ જ અાં ગે્ર ીજ ભ ાર્ા જ પ રત્વે જનથી જ થયાજ એવુાં જ નથી ; જ પ જ આજ પ રી દ ળડ નાજ ક ા ર ે જ એજ ની ષ્ફ ળજ ગ યાજ ર્ે વુાં જઆ પ ે જથવ ાજદ ેવ ાની જોરુરજનથી . દ ી ીજ વ ાર્ જ એજ ેે જ કે જ અાં ગે્ર ીજ ભ ાર્ાની જ ોડણ ી માાં જ અ મે રી ક નડએજભ લે જ નાનક ણડજ પ જ ફે રફ ારજ ક યડ તજ ેે . જ ને જ લી પ ી-જોડણ ી માાં જ ફે રફ ારજ ક રના રજ દ ી ી જભ ાર્ાઓન ાજ દ ાખલા જ ર્ ડજ મળે જ ોજ ેે . જ સ્પે ની શજ અને જ પુ વત જ યુ રડપ ની જ ઘ ી જભ ાર્ાઓએ જ ોડણ ી જ દ દલી જ ેે . જ સ્પે ની શજ ભ ાર્ા જ માટે જ સવત માન્દ્યજ અધી ક ારથી જસમયે સમયે જ ની યમડજ ક ાઢર્ ી જ એક જ ભ ાર્ાઅક ાદમી જ ેે . જ વ ી સે ક જ વ ર્ત જ પ હે લાાં જ એ ેજજોડણ ી નાજ નવ ાજ ની યમડજ ક ાઢ્ યા જ ેે . જ એનડજ હે ર્ુ જ સરળર્ ાજ લાવ વ ાનડજ હર્ ડજ અને જએમાાં જ શક્જ હડયજ ત્યાાં જ સ ુધી જ સ્પે ની શજ ભ ાર્ાજ ો ેમજ દ ડલાયજ ર્ે મજ લખાયજ ર્ે વુાં જ

22

ક રવ ાનડજ પ્રયત્ન જ હર્ ડ . જ ર્ુ ક ી , જ મલે શી યન, જ ઈન્દ્ણડને શી યનજ ભ ાર્ાઓએ જ ર્ ડજ લી પ ી જપ જદ દલી જ ેે . આ પ ે જત્યાાં ની જવ ાર્ જક રી એજર્ ડજમ રાઠી જભ ાર્ ાએજપાં દ ર જવ ર્ત જપ હે લાાં જ ો જએક જ નાનક ણડજ પ જ મહત્ત્વ નડજ જોડણ ી સ ુધા રજ સ્વ ી ક ારી જ લી ધડજ ેે જ – જ સાં સ્ક ૃર્જશબ્દડમાાં જ પ જ અાં ત્ય જ ‘ઈ’ જ દી ધત જ ક રવ ાનડ. જ ર્ે થી જ ‘ક વ વ ’જ એમાાં જ દ ને જ ેે જ ‘ક વ ી ’. જઆ ો ેજ આ જ ફે રફ ારજ સવત વ્ યાપ ક જ થઈજ ચુ કે લજ ેે . જ મળયાળમજ લી પ ી ને જ સરળજદ નાવ વ ાજમાટે જએમાાં જઘ ાજસ ુધ ારા જક રવ ામાાં જઆ વ્ યાજ ેે . આ જ દ ધુાં જ દ ર્ ાવે જ ેે જ કે જ માન્દ્યજ ોડણ ી વ્ યવ સ્થામાાં જ ફે રફ ારજ ન જ થઈજ શકે જએજ માન્દ્યર્ ાજ ર્ુ ટી જ રહી જ ેે . જ દ લકે , જ ઘ ાાં જ અદ્યર્ નજ પ રી દ ળડજ ોડણ ી વ્ યવ સ્થામાાં જપ રી વ ર્ત નજમાટે જપ્રે રી જરહ્યાાં જ ેે . જજ

શુ દ્ધ ી-અશુ દ્ધ ીનડજખય ા લ કે ટલાક જ લડક ડજ વ ર્ત માનજ ભ ાર્ાસ્વ રુપ ને , જ એની જ ોડણ ી જ સમે ર્ , જ શુ દ્ધજમાને જ ેે જ અને જ ોડણ ી માાં જ ફે રફ ારજ ક રવ ાથી જ ગુ ોરાર્ ી જ ભ ાર્ાજ અશુ દ્ધ જ દ ની જ ોશે જએવ ડજ એમ ને જ ભ યજ ેે . જ પ રાં ર્ુ જ ક ડઈજ પ જ ભ ાર્ાસ્વ રુપ જ આ વ શ્યક ર્ ાજ અનુ સારજ ( ને જદ ી જાાંજ ક ાર ડથીજ પ ) જ વ ી ક સર્ુાં , જ પ રી વર્ત નજ પ ામર્ુાં જ રહે જ ેે જ ને જ એથી જ કાં ઈજઅશુ દ્ધ ીજપે દાજથર્ ી જનથી , જર્ે મજઆ વ શ્યકર્ ાજઅનુ સારજ ોડણ ી માાં જફે રફ ારજ થાય જર્ ડજએયે જકાં ઈજઅશુ દ્ધ ીજનથી .

23

૭. અથયપુણય સરલતા

એમજ ક હે વ ામાાં જ આ વે જ ેે જ કે જ દ રાદ રજ ભ ાવ વ ામાાં જ આ વે જ ર્ ડજ વ ર્ત માનજજોડણ ી વ્ યવ સ્થાજ ોરુરજ શી ખવ ાણી જ શક ાય . જ વ ાર્ જ ખડટી જ નથી . જ મા સનીજશી ખવ ાની જ શક્ર્ ી નડજ ઓેડજ અાં દા ોજ મુ ક વ ાની જ ોરુ ર જ નથી . જ આ ો ેજ પ જશાળાક ક્ષાએ જ ઘ ી જ દ ા રી ક જ અને જ અટપ ટી જ વ સ્ર્ુ ઓજ ભ ાવ વ ામાાં જ આ વે જ ેે . જ પ જશી ક્ષ ી યજવ સ્ર્ુ જશી જ ેે , જએજકે ટલી જહે ર્ુ પુ ત જઅને જઅથત પુ તજ ેે જને જએ જશી ખવ વ ાજપ ાેળજખ ચા તર્ ા જસમય–શ્રમજસ ાથત ક જ ેે જકે જનહીં જએ જર્ ડજ ોડવુાં જ ોડઈએજને જ?જદ ન્દ્યુાં જ

ેે જ એવુાં જ કે જ શી ક્ષક ડજ વ ી દ્યાથી ઓની જ ોડણ ી જ ોજ ોડર્ ાજ રહ્ય ાજ અને જ એમની જ ખ રી જભાર્ાસજ્ોર્ ાની જ ઝાઝી જ ક ાળીજ લઈ જ શક્ ાજ ન હીં . જ દુ દ્ધ ીયુ ક્ર્ જ ર્ ડજ એજ ેે જ કે જશી ખવ ા-શી ખવ વ ાનડજ શ્રમજ જ્ યાાં જ દ ચી જ શક ર્ ડજ હડય જ ત્યાાં જ દ ચ ાવ ી , જ એને જ ક ડઈજ નવ ી જવ સ્ર્ુ જ શી ખવ ા-શી ખવ વ ામાાં જ યડોવ ડજ ોડઈએ . જ ‘ભાર્ ાશુ દ્ધ ીજ અભી યાન ’જ શી ક્ષક-વ ી દ્યાથી ને જ ( અને જ ભ ાર્ક-સમાોને જ પ ) જ શક્જ ર્ે ટલાજ ‘ની રથત ક ’જ શ્રમમ ાાં થી જદ ચાવ વ ાજ ર્ ાકે જ ેે . જ સરલર્ ાજ ખાર્ રજ સરલર્ ાની જ નહીં ; જ પ જ અથત પુ ત જ સરલર્ ાની જએની જીક રજ ેે . ોુ ની જ વ્ યવ સ્થાઓજ પુ રે પુ રી જ ક ામી યાદ જ નથી . જ એવુાં જ લાગ ર્ ાાં જ ભાર્ાશુ દ્ધ ીજઅભ ી યાનજ વ ધુ જ ક ામી યાદ જ વ્ યવ સ્થાઓજ ની પ જાવ વ ાની જ મ થામ જ ક રે જ ેે . જ ક ડઈ જપ જ જાર્ ની જ ોુ ની જ વ્ યવ સ્થાને જ સ્થાને જ નવ ી જ વ્ યવ સ્થાજ આ વે જ ત્યારે જ ોુ ની જવ્ યવ સ્થાથી જ ટે વ ાયે લાજ લડક ડને જ દ ધુાં જ ભ ાાં ગ ી જ પ ણર્ુાં જ હડયજ એવ ી જ લાગ ી જ થાયજ ેે , જએનાજો ેવુાં જઅત્યારે જથઈજ રહ્યુાં જ ેે .

24

૮. નવી વ્યવસ્થા અને જુની પેઢી

નવ ી જ વ્ યવ સ્થાજ આ વ ર્ ાાં જ ોુ ની જ વ્ યવસ્થાથી જ ટે વ ાયે લાજ લડક ડને જ અગ વ ણજપ ણે જ ો. જ અગવ ણજ ભૌર્ ીક જ ોજ નહીં , જ માનસી ક જ પ જ હડઈજ શકે જ ેે . જ કે ટલાક જ લડક ડજએમજક હે જ ેે જકે જનવ ી જ ોડણ ી વ્યવ સ્થાજઅમારી જઆાં ખજસ્વ ી ક ારી જશક ર્ ી જનથી . જઆ જએમની જ માનસી ક જ પ્રર્ ી ક્રી યાજ ેે . જ ોુ નાજ મા સડને જ નવીજ વ્ યવ સ્થાજ આ ત્મસાર્્ જક રર્ ાાં જ વ ાર જ લાગે જ –જ એમાાં જ ભુ લડજ થયાજ ક રે . જ નવ ી જ વ્ યવ સ્થાજ અમલમાાં જ આ વ ર્ ાાં જમારી જ પ જ ભુ લડજ થવ ાની જ ેે જ એજ હુાં જ જા ુાં જ ેુાં . જ પ જ નવ ી જ વ્ યવ સ્થાજ ભુ ર્ક ાળજર્ રફ જ ર્ ક ાયે લી જ નથી જ હડર્ ી , જ ભ વ ી ષ્યજ ર્ રફ જ ર્ ક ાયે લી જ હડય જ ેે . જ નવ ી જજોડણ ી વ્ યવ સ્થાથી જ ોુ ની જ પે ઢી નાજ મા સડને જ કે ટલી જ અગવ ણજ પ ણશે જ ર્ે ને જ દ દલે જભ ાવ ી જ પે ઢ ી ઓને જ કે ટ લડજ લાભ જ થશે જ એનડ જ વ ી ચાર જ ક રવ ડજ ઘટે . જ નવ ી જજોડણ ી વ્ યવ સ્થાની જ ક ાયત ક્ષમર્ ાજ નવ ાજ ભ વ ાજ આ વ ર્ ાાં જ દ ાળક નાજ હાથમ ાાં જ એને જમુ ક વ ાથી જોજપ રખાય .

સ્વર્ગારોહીણી પવાત-હીમગલય (એપ્રીલ, ૨૦૦૬)

25

૯. વ્યવહારુતાનો પ્રશ્ન

જોડણ ી વ્ યવ સ્થાનાજ પ રી વ ર્ત નજ સામે જ વ ી ચારવ ા જ ો ેવ ડજ વ ાાં ધડજ હડયજ ર્ ડજ ર્ે જએની જવ્ યવ હારુર્ ાનડ જ ેે . જશુાં જનવ ી જ ોડણ ી વ્યવ સ્થાજઅવ્ યવ હારુજ ેે જ? દા. ર્ . જ એક જ ‘ઈ-ઉ’જ થઈ જ ોવ ાથી જ ક ડઈજ આપત્તી જ ખ રી જ ? જ હ ા, જ ગુ ોરાર્ ી જભ ાર્ામાાં જ કે ટલાક જ અને ક ાથી જ શબ્દડજ ેે જ કે જ ર્ે માાં જ થડણ ડજ વ ધારડ જ થવ ાનડ . જ પ જધ્યાનમાાં જ ર ાખવ ાનુાં જ ેે જ કે જ આ જ વ ધારડજ લે ખનની જ ક ક્ષાએજ ોજ થાયજ ેે ; જ ઉચ્ચા રજ ર્ ડ જ‘દદન’જ અને જ ‘ દી ન ’નડજ એક જ ોજ ેે , જ એટલે જ આ પ ાજ વ ા ી વ્ યવ હારમાાં જ ર્ ડજ એજઅને ક ાથી જ શબ્દજ ો જ રહે વ ાનડ. જ સાં દભત જ ો જ ો ે-ર્ે જ અથત ને જ ની યર્ જ ક રે . જ સાં સ્ક ૃર્જભ ાર્ામાાં જ ર્ ડજ સાં ખ યાદાં ધજ શબ્દ ડજ એવ ાજ મળશે જ ો ેનાજ એક થી જ વ ધુ જ અથડ તજ હડય . જ એ જજોડર્ ાાં જ ગુ ોરાર્ ી જ ભ ાર્ામાાં જ અને ક ાથી જ શબ્દડની જ ક ડઈજ આ પ ત્તી જ ોજ નથી જ એમજક હે વ ાય . એક જ ‘ઈ-ઉ’ જ ક રી જ ના ખવ ાથી જ દ ે જ ‘ઈ-ઉ’વ ાળી જ ભ ાર્ા જ – જ ો ેમકે જ સાં સ્ક ૃર્,જહીં દી જ વ ગે રે જ– જ સાથે જ ક ામજ પ ાણવ ામાાં જ મુ શ્કે લી જ પ ણવ ાની ?જ પ જ સાં સ્ક ૃર્-હીં દી જ માટે જઆ પ ે જ અત્યારે જ પાં દરે ક જ લીપીચીહ્નોજ ર્ ડજ ોુ દાાં જ શી ખવ ાાં જ પ ણે જ ેે , જ પ ેી જ દ ેજલીપીચીહ્નજ વ ધારે જ શી ખવ વ ામાાં જ શી જ મુ શ્કે લી ?જ દ ી ીજ ભ ાર્ામાાં જ ોર્ ાાં જ વ ચન, જલીં ગ , જ વ ી ભ ક્ર્ ી જ વ ગે રે ની જ અલાયદી જ વ્ યવ સ્થાજ હડય જ ર્ ડજ ર્ે જ પ જ આ પ ે જશી ખવ ી– શી ખવ વ ી જ પ ણે જ ેે , જ ત્યાાં જ દ ે જલીપીચીહ્નોજ વ ધારે જ શી ખવ ાાં જ પ ણે જ ર્ે જ દ ાદ ર્જર્ ડજનગ ણ્યજગ ાય . નવ ી જ ોડણ ી વ્ યવ સ્થાજ સ્વ ી ક ારી એજ ર્ ડજ ોુ ની જ ોડણ ીવ્ યવ સ્થાથીજેપ ાયે લાાં જ પુ સ્ર્ ક ડજ વ ગે રે નુાં જ શુાં જ થાય ?જ ફેં ક ી જ દ ેવ ાાં જ પ ણે ?જ ોરાયે જ નહીં . જવ ી દ્યાપ ી ઠક ડશે જ ોડણ ી જ ની શ્વ ી ર્ જ ક રી જ ર્ે જ પુ વ જ ેપ ાયે લાાં જ પુ સ્ર્ ક ડજ શુાં જ આ પ ે જ

26

વ ાાં ચી જ શક ર્ ાજ નથી ?જ આ ો ેયે જ વ ી દ્યાપ ી ઠી યજ જોડણ ી નુાં જ પુ રુાંજ અનુ પ ાલનજ નજ થયુાં જહડયજ એવ ાાં જ પુ સ્ર્ક ડજ વાં ચાર્ ાાં જ નથી ?જ માત્રજ ોડણ ી નાજ સ ુધારાથી જ ક શડજ અવરડધ જઉભડજ થર્ ડજ નથી , જ લી પ ી માાં જ ફે રફ ાર જ ક રવ ાથી જ થડણ ડજ અવ રડ ધ જ થાય . જ પ જ એજ યા દ જરાખવુાં જ ોડ ઈએજ કે જ વ ી શાળજ પ્ર જાસમુ હને જ ર્ ડજ સમક ાલે જ પ્રક ાશી ર્ જ થર્ ાજ સાહી ત્ય જસાથે જ ો જ સાં દાં ધજ હ ડયજ ેે , જ ોુ ના જ સાહી ત્ય જ સાથે જ ન હીં . જ આ પ ે જ ત્યાાં જ એક જ ર્ ડજસાક્ષરર્ ાજ ઓેી જ ેે , જ એમાાં યે જ પ ાેી જ વ ાચક ર્ ાજ ઓેી .જ ત્યાાં જ ોુ નુાં જ સાહી ત્યજવ ાાં ચનાર ાજ કે ટલાજ ? જ ગ ર્ રજ વ ી દ્વાનડ જ ો . જ એ જ ર્ ડજ ોુ ની જ લી પ ી-જોડણ ી જ સહે ો ેજજા ી જલઈ જશકે . જમધ્યક ાલી નજહસ્ર્ પ્રર્ જવ ાાં ચવ ા જઆ ો ેયે જએની જલી પી જશી ખવ ી જો જપ ણે જ ેે . જ સ ુધારાની જ વ્ યવ હારુર્ ા-અવ્યવ હારુર્ ાજ ગ ર્ રજ વ ી દ્વાનડની જ નહીં , જ પ જવ ી શાળજપ્રજાસમુ હની જસગ વ ણ-અગવ ણજપરથી જોજનક્ક ી જક ર વ ી જ ોડઈએ .

27

૧૦. આવેલી જાગતૃીનો લાભ ઉઠાવીએ

ભ ાર્ાશુ દ્ધ ીજ અભ ી યાનજ અત્યારે જ ર્ ડજ ‘ઈ-ઉ’માાં થી જ હ્રસ્વ-દી ઘત નડજ ભે દજલુ પ્ર્ જ ક રવ ાનાજ એક જ ો જ મુ દ્દા જ પ ર જ આ વ ી ને જ ઠયુું જ ેે . જ એજ સ ુધારડ જ સ રળર્ ાથી જ અને જઝણપ થી જ અમલમાાં જ મુ ક ી જ શક ાયજ એવ ડજ ેે જ ને જ એજ સુધારડજ થ વ ાથી જ ોડણ ી ની જ75જટક ાજ ભુ લડજ ની રવ ક ાશજ થઈજ જાયજ ેે . જ પ રાં ર્ુ જ આ જ મુ દ્દાજ આ ગ ળજ અટક ી જ ોવ ામાાં જઆ વે જ ર્ ડજ એથી જ આ પ ે જ એક જ મડટી જ ર્ ક જ ગુ માવ ી જ એવ ી જ લાગ ી જ મારા જ ો ેવ ાને જથશે . જ અત્યારે જ ભ ા ર્ા-જોડણ ી-લી પ ી જ પ્રશ્ન ેજ દ ધાાં માાં જ જાગ રૃ્ ી જ આ વ ી જ ેે .જપાં ણી ર્ યુ ગ માાં જ વ ી દ્વાનડજ ોડણ ી ના જ પ્રશ્નની જ ચચ ા તજ ક રર્ ા જ હર્ ા. જ અત્યા રે જ મા ત્ર જવ ી દ્વાનડજ કે જ ભ ાર્ાના જ અધ્યપ ક ડજ નહીં , જ શી ક્ષક ડ, જ પત્રક ારડ, જ સમાોસે વ ક ડજ ને જ અન્દ્યજપ્રજાોનડ જ એમાાં જ ભ ાગ જ લઈ જ રહ્ય ાજ ેે . જ પ હે લાાં જ દ હુ ધા જ સ ાહી ત્યપ રી ર્દના જ માં ચ જપ રથી જ ચ ચા તઓ જ થર્ ી જ હર્ ી , જ હવે જ મે દાન જ મડક ળુાં જ દ ન્દ્યુાં જ ેે . જ કે ટલાાં ક જ વ ર્ત માનપ ત્રડ, જસામયી ક ડજ આ જ ચચા તમાાં જ રસ જ લઈજ રહ્યાાં જ ેે . જ ( સાહી ત્ય-સામયી ક ડજ આનાથી જઅલી પ્ર્ જ ો ેવ ાાં જ ેે ! ) જ ગુ ોરાર્ માાં જ ‘ગુ ોરાર્ ી જ ભ ાર્ાશુ દ્ધ ીજ અભ ી યાન ’જ અને જમુાં દ ઈમાાં જ ‘ગુ ોરાર્ ી જ ોડણ ી જ માં ચ’ જ ો ેવ ાાં જ માં ણળડ જ ક ાયત રર્ જ દ ન્દ્યાાં જ ેે જ ને જ વ ા રાં વ ાર જવ ી ચારસભ ાઓ જ યડી જ નવ ાનવ ાજ ઉદભ વ ર્ ાજ મુ દ્દ ાઓ જ વ ી શે જ માં થન જ ક રે જ ેે , જ સ ાર જર્ ારવે જ ેે . જ આવુાં જ વ ાર્ ાવ ર જ વ ારાં વ ારજ ઉભુાં જ થર્ુાં જ નથી જ હડર્ુાં . જ આ જ વ ાર્ ાવ ર માાં જભાર્ા-જોડણ ી-લી પ ી જ વ ી શે ની જ દી ીજ પ જ કે ટલી ક જ ો ેજ ખરે ખરી જ મુાં ઝવ ડજ ેે જર્ે ની જ પુ રી જ ે ાવ ટજ ક રી જ લાાં દ ા જ સમય જ સ ુધી જ ક ામ જ આ વે જ એવ ા જ ની ત યડજ ક રી જલે વ ાની જર્ ક જઝણપ ી જલે વ ી જ ોડઈએ . જોડણ ી નાજ ની યમડજ ક રવ ામાત્ર થી જ ક ામ જ સરર્ુાં જ નથી . જ ની યમડજ ર્ ડજમાગત દશત ક જ હડયજ ેે . જ એનુાં જ માગત દશત નજ લઈને જ ભ ાર્ ાના જ શ બ્દની જ ોડણ ી જ નક્ક ી જ

28

ક રવ ાની જ હડયજ ેે . જ ભ ાર્ામાાં જ નવ ાનવ ા જ શબ્દડજ દ ાખલજ થર્ ાજ રહે ર્ ાજ હડયજ ેે જદ ડલી ઓમાાં થી , જ દ ેશી-વ ી દ ેશી જ ભ ાર્ાઓમાાં થી જ ને જ નવ ઘણર્ રજ રુપે જ પ . જ એની જજોડણ ી જ નક્ક ી જ ક રવ ાની જ આ વે . જ ઉપ રાાં ર્ જ સ ાથત જ શબ્દક ડશમ ાાં જ ર્ ડજ અથત ની રુપ નુાં જમડટુાં જક્ષે ત્રજહાં મે શાાં જખુ લ્લુાં જ રહે જ ેે . જશબ્દ ડની જઅથત ેાયા ઓજદ દલાર્ ી જરહે જ ેે , જવ દૃ્ધ ીજપ ામર્ ી જ રહે જ ેે જ અને જ નવ ાજ દાખલજ થર્ ાજ શબ્દડનડજ અથત ની ત યજ ક રવ ાનડજ હડયજ ેે .જઆ જ માટે જ એક જ ક ાયમી જ ક ડશર્ાં ત્રજ ોજ ોડઈએ . જ ક ડઈજ પ જ સ ુ સાં સ્ક ૃર્ જ પ્રજાને જ આ વ ાજક ાયમી જક ડશર્ાં ત્રજવ ી નાજનજચાલે . ‘ગુ ોરાર્ જ વ ી દ્યાપી ઠ ’જ કે જ ગુ ોરાર્ ની જ અન્દ્યજ ક ડઈજ ‘યુ નીવ સી ટી ’જ કે જ‘ગુ ોરાર્ ી જ સાહી ત્યજ પ રી ર્ દ’ જ ો ેવ ી જ સાં સ્થાએજ આ જ ોવ ા દ દારી જ ઉપ ાણી જ લે વ ી જજોડઈએજ અને જ ગુ ોરાર્ જ સરક ા રે જ એને જ સવત જ સહાયજ પુ રી જ પ ા ણવ ી જ ોડઈએ . જ સરક ાર જપ ડર્ે જ પ જ આ વુાં જ ર્ાં ત્રજ ઉભુાં જ ક રી જ શકે . જ પ જ આ પ ીજ આ જ સાં સ્થાઓજ સક્રી ય જદ નશે જ કે જ કે મજ એની જ શાં ક ાજ રહે જ ેે . જ ર્ ડ, જ ો ેમજ ગુ ોરાર્ ી જ વ ીશ્વ ક ડશનુાં જ ક ામજપ્રજાક ી યજ ધડર ે જ ઉભુાં જ થયુાં , જ ર્ે મજ ક ડશર્ાં ત્રજ પ જ પ્રજાક ી યજ ધડર ે જ ઉભુાં જ ક રવ ાનડ જપ ણક ારજઝી લી જલે વ ડજ ોડઈએ . જોડણ ી વ્ યવ સ્થાનાજ પ રી વ ર્ત નજ વ ી શે જ જ્ યારે જ જાહે ર જ ચ ચા તનુાં જ વ ાર્ ાવ ર જદ રાદ રજ જામ્ યુાં જ ેે જ ત્યા રે જ આ પ ી જ વ ી દ્યા-સાહી ત્યસાં સ્થ ાઓ જ ર્ થાજ અ ગ્ર ી જસાહી ત્યક ારડ, જ શી ક્ષ ક ારડ , જ વ ી ચા રશી લડએજ એમાાં જ ભ ાગ ી દા રી જ નડાં ધાવ વ ાનુાં જ ખાસ જપ સાં દજ ક યુું જ નથી . જ ઘ ાદ ધાજ સાહી ત્યક ારડ , જ ભ ાર્ાસ ાહી ત્યજ અધ્યાપ ક ડજ ર્ ી રે જ ઉભ ાજરહી જર્ માશડજ ોડવ ાની જસ્થી ર્ ી માાં જ ેે . જએમને જક દાચજ દી શાજ સ ુઝર્ ી જનથી .

29

૧૧. સત્યાગ્રહનો માગય

હવે શુાં ? ભાર્ાસાહી ત્ય ને શી ક્ષ ના ક્ષે ત્રે ો ેઓ વચત સ ્ ધરાવે ેે ર્ે ક ડઈ જોડણ ીવ્ યવ સ્થાના પ રીવ ર્ત નને ન સ્વ ી ક ારે ર્ ડ શુાં ? મહે ન્દ્ર

મે ઘા ી ર્ ડ પ ડર્ે ો ે લીપ ી સુધારમાાં માને ેે ર્ે લી પ ી માાં ક ડઈની પુ વત સાં મર્ ી વી ના લખર્ ા-ેાપર્ ા આવ્ યા ેે. એમની આ વી ચારપ્રચ ારની – મુાં ગ ી ક્રાન્દ્ર્ ી ની રીર્ ેે. સ્વ ામી આનાં દ પ જોડણ ી-લી પી ના પડર્ ાના કે ટલાક ખયાલ પ્રમા ે ો પ ડર્ ાનાાં લખા ડ ેપાય એનડ આગ્રહ રાખર્ ા હર્ ા. હમ ાાં હમ ાાં દી જા કે ટલાક સુધારાવ ાદી ઓએ પ પ ડર્ ાને ઈષ્ટ એવ ી લી પી-જોડણ ી માાં લખવુાં -ેાપ વુાં શરુ ક યુું ેે. આ રી ર્ે ર્ ડ ફ રી જોડણ ી ની અરાોક ર્ ામાાં સરી પણાય એવ ી દહે શર્ વ્યક્ર્ થઈ રહી ેે. નવ ી વ્ યવ સ્થા માન્દ્ય ન થાય ત્યાાં સ ુધી એના વ્ યક્ર્ીગર્ પ્રયડગડ ક રવ ામાાં હુાં પ ડર્ે સામાન્દ્ય રી ર્ે માનર્ ડ નથી ; પ મને આ પ્રયડગડથી અરાોક ર્ ાની દહે શર્ થર્ ી નથી. થડણા પ્રર્ ીદ દ્ધ મા સડ પ ડર્ ાને માગ ચાલવ ાના ો, એમ ે ક દાચ ચાલવુાં પ જોડઈએ; પ એથી ક શી અરાોક ર્ ા ઉભી થર્ ી નથી ; કે મજ કે ઘ ાખરા લડક ડ સામાન્દ્ય રી ર્ે માન્દ્ય ચી લડ નહીં ચાર્ રવ ાના. આ ેર્ ાાં સુચી ર્ જોડણ ી પરીર્દના ઠર ાવ ને મચક ન આ પવ ામાાં આ વે ર્ ડ સ ુધારાવ ાદી ઓ સાં ગ ઠી ર્ રુપે એ ઠરાવ ને અમલમાાં મુ કે, એ પ્રમા ે ( ને જ માત્રજ એજ પ્રમા ે ) લખે-ેાપે, દ ી જાઓને પ આ સ ુધારામ ાાં ભળવ ા પ્રે રે ર્ ડ એમાાં હુાં ક શુાં ખડટુાં ન માનુાં . આ સત્યાગ્રહનડ

30

માગત ેે અને ચચા ત-�