િવદુલા

સુરેશ êશીનુ ં સાિહ@યિવ� – કથાસાિહ@ય

સુરેશ 'ષી

િવદુલા Copyright © by સુરેશ êષી. All Rights Reserved.

Contents Contents

િવદુલા v 'એકU’નો Tંથ-ગુલાલ vi સજäક-પિરચય 1 – iii

િવદુલા 4

િવદુલા

િવદુલા

સુરેશ êષીનું સાિહ@યિવ� : કથાસાિહ@ય : ટૂકંી વાતäા

સુરેશ હ. 'ષી .

સંકલન: િશરીષ પંચાલ

v

'એક!’નો ંથ-ગુલાલ ' ’ -

આપણી મધુર ગુજરાતી ભાષા અને એના મનભાવન સાિહ@ય માટનેાં Nનેહ-Xેમ-મમતા અને ગૌરવથી Xેરાઈને ‘એકU’ પિરવારે સાિહ@યનાં ઉwમ ને રસXદ પુNતકોને, વીjå માCયમથી, સૌ વાચકો ને મુ:તપણે પહcચાડવાનો સંકJપ કરેલો છ.ે

આજ સુધીમાં અમે જ ેજ ેપુNતકો અમારા આ ઈ-બુકના માCયમથી Xકાિશત કરેલાં છ ેએ સવä આપ

www.ekatrafoundation.org

તથા

https://ekatra.pressbooks.pub

પરથી વાંચી શકશો.

vi

અમારો "િ#કોણ: :

હા, પુNતકો સૌને અમારે પહcચાડવાં છ ે– પણ mિÇપૂવäક. અમારો ‘વેચવાનો’ આશય નથી, ‘વહ_ચવાનો’ જ છ,ે એ ખhં; પરંતુ એટલું પૂરતું નથી. અમારે ઉwમ વNતુ સરસ

રીતે પહcચાડવી છ.ે

આ રીતે –

** પુNતકોની પસંદગી ‘ઉwમ-અને-રસXદ’ના ધોરણે કરીએ છીએ: એટલે ક ેરસપૂવäક વાંચી શકાય એવાં ઉwમ પુNતકો અમે, ચાખીચાખીને, સૌ સામે મૂકવા માગીએ છીએ.

** પુNતકનો આરંભ થશે એના મૂળ કવરપેજથી; પછી હશે તેના લેખકનો પૂરા કદનો ફોટોTાફ; એ પછી હશે એક ખાસ મહRવની બાબત – લેખક પિરચય અને પુNતક પિરચય (ટૂકંમા) અને પછી હશે પુNતકનું શીષäક અને Xકાશન િવગતો. @યાર બાદ

આપ સૌ પુNતકમાં Xવેશ કરશો.

– અથäાë, લેખકનો તથા પુNતકનો Xથમ પિરચય કરીને લેખક અને પુNતક સાથે હNતધૂનન કરીને આપ પુNતકમાં Xવેશશો.

તો, આવો. આપનંુ �વાગત છ ેગમતાના ગુલાલથી. , . .

*

Ekatra Foundation is grateful to the author for allowing distribution of this book as ebook at no charge. Readers

are not permitted to modify content or use it commercially without written permission from author

and publisher. Readers can purchase original book form the publisher. Ekatra FoundationEkatra Foundation is a USA registered not for proDt organization with objective to preserve Gujarati

'એકU’નો Tંથ-ગુલાલ

vii

literature and increase its audience through digitization. For more information, Please visit:

www.ekatrafoundation.org and https://ekatra.pressbooks.pub.

***

'એકU’નો Tંથ-ગુલાલ

viii

સજ$ક-પિરચય -

સુરેશ હ. êષી (જ. 30-5-1920, અવ. 6-9-1986) ગુજરાતી સાિહ@યની એક

અનોખી Xિતભા હતા. કોઈપણ સાિહ@યમાં જુદીજુદી િશ:તવાળા અનેક લેખકો હોવાના, કટેલાક િવશેષ

11

Xભાવશાળી પણ હોવાના; પરંતુ, આખા સાિહ@યસમયમાં પિરવતäન આણનારા તો સદીમાં એકબે જ હોવાના – સુ.ê. એવા એક યુગવતäી સાિહ@યકાર હતા. એમનો જDમ દિáણ ગુજરાતના વાલોડમાં. નkકના સોનગઢના વનિવNતારમાં એ

ઊછયäા. એ Xકૃિતના સdદયäની, એની રહNયમયતાની એમના સજäકિચw પર ગાઢ અસર પડી. મુંબઈથી એમ.એ. થઈને પછી કરાંચીમાં, વ~ભિવxાનગરમાં અCયાપન કયäું. પણ

એમની લાંબી કારિકદäી (1951-1981) તો વડોદરાની મ. સ. યુિનવિસäટીમાં ગુજરાતીના Xોફેસર તરીક ેરહી. વડોદરા જ એમની ઉwમોwમ સાિહ@યXવૃિwનું થાનક બDયંુ. સુરેશ êષીએ િવ�ભરના સાિહ@યનો િવશાળ અને gડો પિરચય કળેKયો. એ

સમય પિÅમનાં િચંતન અને સાિહ@યમાં આધુિનકતા–modernityનો હતો. એના પિરશીલનyારા પરંપરાગત ગુજરાતી સાિહ@યના Xવાહને એમણે, Xભાવક લેખનથી આધુિનકતાવાદી આંદોલનની િદશામાં પલટયો. સતત લખતા રહીને એમણે પોતાના િવવેચન yારા અને ‘િáિતજ’ વગેરે 6 જટેલાં સામિયકો yારા નવા યુગની મુVા રચી; કિવતા-વાતäા-નવલકથા-િવવેચનનાં અનેક પુNતકોના અનુવાદ yારા એમણે પિÅમની તેજNવી Xિતભાઓને ગુજરાતીના લેખકો-વાચકો સામે મૂકી આપીને એક નવા યુગની આબોહવા Xગટાવી. સજäક તરીક ેએમણે કિવતા અને નવલકથા તો લ;યાં જ, પણ એમની સજäકતાનું

િશખર એમની િવલáણ ટૂકંી વાતäાઓ. ‘ગૃહXવેશ’(1957)થી શl થતા એ વાતäાXવાહથકી એમણે માનવિચw અને સંવેદનનાં gડાણોનેા પિરચય કરાવતી િવિશÇ વાતäા રચી – માU કથા નહb પણ રચના, એ સુરેશ êષીનો વાતäા-િવશેષ. સુરેશ êષીનું બીજુ ંસજäક-િશખર તે એમના સજäના@મક, અંગત ઉMમાવાળા લિલત

િનબંધો. ‘જિનાDતક’ે(1965)થી શl થયેલો એ આનંદ-Xવાહ બીjં પાંચ પુNતકોમાં િવNતયäો. આવી બહુિવધ Xિતભાવાળા િવદ<ધ િવવેચક અને સજäક હોવા ઉપરાંત સુરેશભાઈ

સમકાલીન અને અનુકાલીન ગુજરાતી સજäકો – િવવેચકો માટ ેXેરણાlપ પણ બDયા અને આધુિનક ગુજરાતી સાિહ@યનો નવો Xવાહ Xગટાવતી એક નૂતન પરંપરા ઊભી થઈ.

(પિરચય – રમણ સોની)

સજäક-પિરચય

22

– –

આજ ેફરીથી એમ કહેવાવા લા<યંુ છ ેક ેભાષા સૌથી મોટુ ંસંહારક શÑ છ.ે કHેયૂને જ ેિચDતા થયેલી તે આ જ ક ેજગતનાં દુ:િખયારાં ê પોતાના દુ:ખનું મcêåં કરાવનારી ભાષાને પામશે નિહ તો માંધાતાઓ તો આપણને એમ જ મનાવશે ક ેજગતમાં દુ:ખ છ ેજ નિહ! આથી લોકો પોતાના દુ:ખનો ચહેરો êઈને વણäવે તે જlરી છ.ે વેદનાના આતä િચ@કારની શિ:ત તો એટલી બધી છ ેક ેિનવäાણને fબરે ઊભેલા બુ{ @યાંથી પાછા વળીને દુ:ખત} લોકો વ=ચે આવી ગયા. શFદને, દીઘä જગતને ને ઈ�રને આપણે ઓળખીએ. આજ ેતો >યાં શFદનો >યોિત નથી એવા અસૂયäલોકમાં કટેલાય માનવીઓ મૂંગા મૂંગા કણસીને kવી રÖા છ.ે

સુરેશ 'ષી

iii

િવદુલા

ગાડી ઝડપથી દોuે જતી હતી. પાટાઓ બદલાવાને કારણે લાગતા આંચકાને લીધે હંુ jગી ઊtો. કHપાટäમેDટમાંની લાઇટ બુઝાવી નાખી હતી; મધરાતના સૂનકારને ભેદીને, િનજ äન Nટશેનને હચમચાવીને, ગાડી દોuે જતી હતી. Nટશેન પરના દીવાના Xકાશની કરવત અમારા અDધકારને વહેરી નાખતી હતી; @યાં એકાએક એક મોટો આંચકો લા<યો, ને રેલવે યાડäની ફલૅશલાઇટના ઝબકારમાં મ_ બારીની બહાર mિÇ માંડીને બેઠલેી અDયમનNક Ñીનો ચહેરો êયો; ને એની સાથે જ યાદ આવી િવદુલા… સરકારી કચેરીમાં મકાન મેળવવા માટ ેમ_ અરk કરી હતી. એને અંગે તપાસ કરવા

હંુ ગયો હતો. બેચાર જ<યાએ અથડાતો અથડાતો હંુ િવદુલા દેસાઈની કૅિબન આગળ પહc=યો. મ_ મારા નામનું કાડä મોકલાKયંુ. મને અંદર બોલાવવામાં આKયો. અંદર દાખલ થતાં êયંુ તો મુલાકાતીઓ માટનેી ખુરશીઓ પૈકીની એnેય ખાલી નહોતી. આથી શું કરવંુ તેની મૂંઝવણમાં હંુ વ=ચે જ ઊભો રહી ગયો. િવદુલા દેસાઈએ તો એક વાર માU gચે નજર કરી, પછી એ મુલાકાતીઓ સાથે વાતમાં પરોવાઈ ગઈ:

‘તો બોલો, :યાં જઈશું? દાિજિલãગ ક ેકોડાઇકનાલ?’ ‘કHપની સારી હોય તો ગમે @યાં મj આવે, તમે કહો @યાં જઈએ.’ ‘ચાલોને, :યાંક પણ ભાગી છૂટીએ, અહb તો ‘લાઇફ’ જ નથી લાગતી!’ હંુ અકળાયો, મારી જમે રાહ êતા બેઠલેા બીj બે મુલાકાતીઓ પણ અકળાયા.

અમારામાંના એક િહંમત કરીને કÖંુ: ‘માફ કરê, ê આપ એક િમિનટ –’ િવદુલાએ માફી માગતાં અ@યDત ન\તાપૂવäક કÖંુ: ‘આપને અગવડમાં મૂ:યા હોય

તો િદલગીર છુ.ં આપને માટ ેવરલીના લwામાં ઘર નnી કરવામાં આKયંુ છ.ે આપને

44

અનુકૂળ આવશે ને?’ ને એ આંખો માંડીને હોઠ પર પેિDસલની અણીને રમાડતી જવાબની રાહ êઈ રહી. Uણ મુલાકાતીઓને પતાKયા પછી મારો વારો આKયો. મારા તરફ êયા િવના એ માhં

નામ બોલી: ‘સૂયäકાDત પરીખ.’ પછી અરkઓના થોકડામાંથી મારી અરk શોધવા લાગી. એ દરિમયાન બેચાર વાર બબડી: ‘િમ. પરીખ, હં, પરીખ, તમે અરk :યારે કરી હતી તે યાદ છ?ે’ મ_ કÖંુ: ‘હા, હા, પંદરમી એિXલ.’ મારો અવાજ સાંભળીને એ ચcકી હોય તેમ એકદમ બાવરી આંખે મારી સામે êવા

લાગી. એની સામે બેઠલેા સpનને પણ આÅયä થયંુ ને એઓ પણ મારી સામે êઈ રÖા. પછી િવદુલા બોલી: ‘પરીખ? સૂયäકાDત? તમારો અવાજ બહુ પિરિચત લાગે છ.ે આપણે :યાંક મળેલાં ખરાં?’ હંુ િવચારમાં પuો. મ_ યાદ કરી êયંુ. પછી કÖંુ: ‘ના, મને કશું યાદ આવતું નથી.’ પછી એ વાત jણે થઈ જ નથી એવા ભાવથી એણે ફરી અરkઓમાં Cયાન પરોKયંુ,

મારી અરk શોધી કાઢી ને મને આપવા ધારેલા ઘરની વીગતો જણાવી, ને એ ઘરનો કબê હંુ :યારે લઈ શકુ ંતે જણાKયંુ. પછી મારી સામે êઈને બોલી: ‘બોલો, આપને માટ ેબીજુ ંશું કરી શકુ?ં’ મ_ પણ ઔપચાિરક ઢબે કÖંુ: ‘આભાર, તકલીફ આપવા બદલ દરગુજર કરશો.’ આટલું કહીને હંુ ઊtો. મારી સાથે પેલા સpન પણ ઊtા. એમનો પગ લંગડાતો

હતો. મ_ êયંુ તો એમને પગે પાટો બાંCયો હતો. એઓ લંગડાતા લંગડાતા ચાલવા જતા હતા @યાં િવદુલાએ જરાકયે સંકોચ િવના એમને પોતાના ખભાનો ટકેો આEયો. આ XગJભતા êઈને હંુ પણ સહેજ ડઘાઈને ઊભો રહી ગયો. એટલામાં પેલા સpને મને પૂ9ું: ‘િમNટર પરીખ, તમારે :યાં જવંુ છ?ે ચાલો, હંુ તમને ઉતારી દઈશ.’ મ_ બહાનું કાvું: ‘મારે હજુ બેDકમાં જવંુ છ.ે આપના સBભાવ બદલ આભાર.’ ને હંુ

નમNકાર કરીને છૂટો પuો. આ વાતને પંદરેક િદવસ થયા હશે. એક િદવસ પટાવાળો િચsી આપી ગયો. િચsી

િવદુલાની હતી. લ;યંુ હતું: આજ ેસાંજ ે ‘ચેતના’માં કટેલાક િમUોને બોલાKયા છ.ે તમે પણ જlર આવê. મને આનDદ થશે. મને નવાઈ લાગી. મારે જવંુ êઈએ? ન જવાથી કદાચ એને ખોટુ ંલાગે. પણ એટલી

િવદુલા

55

આ@મીયતા અમારી વ=ચે હતી જ :યાં? એ Ñીને ઓળખવાનું મને કુતૂહલ થયંુ. કુતૂહલ? ના, એને êઈ @યારથી મનમાં, કશા કારણ િવના, એની X@યે કhણાની લાગણી થયા કરતી હતી. એથી હંુ મારી jત પર હસતો પણ હતો. એને શાનું દુ:ખ છ?ે ને દુિનયામાં દુ:ખી તો ઘણાં છ;ે તો પછી એ Ñી છ,ે યુવતી છ ેમાટ…ે સાંજ ેછને સુમારે ‘ચેતના’માં પહcચીને êયંુ તો મંડળી jમી ચૂકી હતી. મ_ િવદુલાને

દૂરથી êઈ. બહુ જ સાદાં સફેદ વÑ એણે પહેયäાં હતાં. પણ એમાં સફાઈ હતી, િવિશÇ Xકારની hિચનો એથી પિરચય જlર થતો હતો. એનામાં એક Xકારનો તરવરાટ હતો. એની નજર મારા પર પડતાંની સાથે જ એ લગભગ દોડીને મારી પાસે આવી. પછી બોલી: ‘સૂયäકાDતભાઈ, છ એટલે બરાબર છ વા<યે જ આવવંુ એવંુ માનો છો? અમારી મંડળીમાં એ નહb ચાલે. આવો, ઓળખાણ કરાવંુ.’ એ મંડળીમાં બે Xોફેસરો હતા, એક રાજકારણમાં jણીતા યુવાન હતા, બે પUકારો

હતા, બે jણીતા લેખકો ને એક વેપારી પણ હતા. વાતો ચાલી. Nપુટિનક, સુિરäયાિલઝમ, એFNટâકેટ પેઇDટિંગ, શેરના ભાવતાલ, સરકારની િવદેશનીિત, સાિહ@ય અને શેખીખોરી.. કશું બાકી ન રÖંુ. મને એક વાતની નવાઈ લાગી. િવદુલા ભારે િવદ<ધ હતી. ચચäામાં એણે ઉ@સાહથી ભાગ લીધો. એક-બે Xસંગે તો એણે મને ચિકત જ કરી દીધો. વાત kવનને Kયાપી લેતી હતાશા િવશે ચાલતી હતી. એ એકદમ ઉLકરેાઈ ગઈ: ‘હતાશા? :યાં છ ેહતાશા? આપણામાંના કોણે અનુભવી છ ેહતાશા? આપåં ગજુ ંશું? નાનામાં નાના, તુ=છમાં તુ=છ સુખ ક ેસુખના [મની પાછળ લપાઈને આપણે સદા બચતાં આKયાં છીએ. હતાશાનાં રંગીન િચUો આલેખવાની મj પડ ેખરી, એમ કરીને Xગિતવાદીમાં ખપવાની êગવાઈ થાય ખરી, પણ તેથી શું? હતાશા – આપણા હોઠ પર એ શFદ શોભતો નથી…’ આ આકિNમક આવેગથી હંુ હેબતાઈ ગયો. મારા મુખ પરના ભાવને êઈને એ

એકદમ હસી પડી ને બોલી: ‘અરે સૂયäકાDતભાઈ, શું થયંુ છ ેતમને? આ તો નાટક છ ેનાટક, ડોDટ ટઇેક ઇટ િસિરયસલી, જNટ ફન, આ તો મjક છ,ે મjક!’ એ jણે મને આ�ાસન આપી રહી હતી. વળી વાતો આગળ વધી. િવદુલાએ મને પૂ9ું: ‘કમે, હમણાં તમે શું લખો છો?’ આ XÄ મને h=યો નહb. મ_ વાતને ટાળવા કÖંુ: ‘ખાસ કશું નહb.’ િવદુલા મને છોડ ેએમ નહોતી. એણે કÖંુ: ‘તમારા લોકોનું ભલું પૂછવંુ! kવવામાં

સુરેશ êષી

66

રસ લેતાં તમને આવડતું હશે ખhં? તમને તો એમ થયા કરતું હશે ક ેલાવ, આની વાતäા બનાવી નાખંુ; લાવ, આ વા:ય ડાયરીમાં નcધી લf. ને પછી kવનની ઉMમાભરી, આંસુભરી આવેગના ધબકારભરી áણોને ઇિજ}ના સાચવી રાખેલા મૃતદેહોની જમે શણગારવા બેસી jવ! મને તો બહુ ભય લાગે છ.ે તમે અમારી બધાંની એ જ દશા કરશો. પાકા પૂઠાની બાંધેલી ચોપડીમાંના અáરોના કીિડયારામાં અમે અટવાઈ જઈશું .’ વાત સાવ અસHબ{ હતી, આથી શો જવાબ આપવો તેના િવચારમાં હંુ હતો. @યાં

એણે વળી કÖંુ: ‘kવનની સામે તમારે ફિરયાદ શી છ?ે kવનના પર આવો જુલમ શા માટ ેકરો છો? કૃિUમ ભાવો=çાસ, કઠપૂતળીઓનાં ટોળાં, હjર બહાને હjર વેશે એકની એક વાત, તેને માટ ેધમપછાડા કટેલા? એકNXેશિનઝમ, એિ:ઝNટિેDશયાિલઝમ – સાhં છ ેક ેkવન તમારી પકડમાં આવતું નથી, તમારી આંગળીમાંથી સરી jય છ ે– નહb તો તમારો જુલમ કટેલો વધી પડ?ે Xેમ કરવા જઈએ ને તમારા જ શFદો હોઠ ેચઢ,ે મરીએ પણ તમારી સૂચના Xમાણે! કોણે આ ગુનો કયäો હશે? kવનને êતાં હતાં @યાં કોઈક ેપરાણે Cયાન ખ_=યંુ ને કÖંુ: ‘kવનને શું જુઓ છો? અહb જુઓ, અહb એની છિબ કવેી પડી છ!ે’ @યારથી અમારી ડોક ખ_ચાય છ,ે આંખ તણાય છ,ે માથંુ ફરે છ.ે હંુ િવદુલા – પણ મને કોણ િવદુલા રહેવા દે? દમયDતી, સીતા, :લીઓપાUા, મDથરા – એ બધી જ મારામાં અથડાયા કરે.’ Xોફસર પંuાએ વાતને હળવી બનાવવાનો Xય@ન કયäો: ‘Zેવો, Zેવો, િવદુલાબેન,

Eલેટો પછી સાિહ@યના પર આવો હુમલો તો તમે જ કયäો.’ પણ િવદુલાએ jણે એ શFદો સાંભÜા જ નહb. એ બોJયે ગઈ: ‘જુઓ, આ <લાસ

હંુ હાથમાં લf છુ.ં પાણી પીf છુ,ં ખાf છુ,ં બોલું છુ,ં હસું છુ ં– ને છતાં મારામાં જ :યાંક એક ખૂણો એવો છ ેક ે>યાં કશું કશા êડ ેસંધાતું નથી, નથી પવન ફરકતો, નથી Xકાશ – >યાં છ ેકવેળ નથી, નથીનો નo િવNતાર, [ાિDતના આવરણ િવનાનો – લાવો êf તમારા શFદો, ઢાંકો êf એ નoતાને, એક તણખો તો ચમકાવો – પછી એકાએક એ થંભી ગઈ. પોતે શું કહી ગઈ તેના ;યાલે એ સંકોચ પામી, એ સંકોચને દૂર કરવા એ એકદમ ઊભી થઈ ગઈ. ઊઠીને મનમોહનદાસ શેઠ પાસે ગઈ. પછી એમના ખભા હલાવી નાખીને બોલી: ‘શેઠ, gઘી તો નથી ગયા ને? બોલો, કોફી ફાવશે ને? અરે બોય, Sીમ કોફી, ને તમે લોકો શું લેશો? ચા? વાh…’

િવદુલા

77

બેએક મિહના પછીની વાત છ.ે એ દરિમયાન િવદુલા Uણ ચાર વાર મારે ઘરે આવી ગઈ હતી. મારી પ@નીને Xથમ નજરે જ એ ગમી નહોતી. એને િવશે એ કોણ jણે :યાંથી ઘણી વાતો એકઠી કરી લાવી હતી. તે િદવસે રિવવાર હતો. બપોરના જમીને આડ ેપડખે થયો હતો @યાં પ@નીએ વાત ઉપાડી: ‘સાંભÜંુ તમે? પેલી િવદુલાને તો ક’ે છ ેક ેએના વરે કાઢી મૂકી છ.ે’ મે કÖંુ: ‘તને કોણે કÖંુ?’ એ બોલી: ‘તમે તો બધું jણતા જ હશો, પણ મને કાંઈ થોડા જ કહેવાના હતા!’ મ_ કÖંુ: ‘એવી વાત Ñીઓ Ñીઓને જ કહે.’ એ ખંધું હસીને બોલી: ‘એણે તમને શી શી વાતો કરી હશે તે હંુ કાંઈ થોડી જ jåં

છુ?ં’ હંુ રોષે ભરાયો ને કશું બોJયા િવના પડી રÖો. એટલે એ બોલી: ‘કમે, કવેા ચૂપ થઈ

ગયા!’ એ છતાં હંુ કશું ન બોJયો એટલે એણે આગળ ચલાKયંુ: ‘વર કાઢી મૂક ેએમાં નવાઈ

શી! બાઈસાહેબનાં લáણ કવેાં છ ે– આ તો મને પારલાવાળાં સુમનબેને કÖંુ તેથી કહંુ છુ.ં તમે એની મંડળીમાં ભળો છો તે વગોવાf છુ ંહંુ. એ તો તમારો એવો ફજતેો કરશે ને –’ હંુ િચઢાયો. મ_ કÖંુ: ‘ફજતેો તું કરવા બેઠી છ.ે સુમનબેને કÖંુ તે વેદવા:ય!’ એ મોઢુ ંચઢાવીને બોલી: ‘તમને તો માhં બોJયંુ જ ગમતું નથી! એમાં મ_ શું કહી ના;યંુ

તે–’ એટલું કહીને એ સાડીના છડેાથી આંખ લૂછવા લાગી. વાતને આટલેથી અટકાવવા મ_ કÖંુ: ‘કટેલા વા<યા? બે? ચાલો, આજ ેિવહાર જવંુ છ ેને?’ થોડી વાર સુધી તો એ કશું બોલી નહb. પછી ઊઠીને તૈયાર થવા લાગી. અમે િવહાર

ગયાં. બાળકોએ આનDદ કયäો. પ@ની પણ ખુશિમjજમાં હતી, ને હંુ પણ… ‘યુિસસ’ની લાયZેરીમાં જૂનાં અમેિરકન સામિયકોનાં પાનાં ફેરવતો હતો @યાં િવદુલા

આવી ચઢી. એ બોલી: ‘સાhં થયંુ તમે અહb મળી ગયા તે, ચાલો, હંુ િકશોરકાDતને બહાર ઊભા રાખીને આવી છુ.ં’ હંુ હા-ના કરતો રÖો ને એ મને બહાર ખ_ચી ગઈ. અમે િકશોરકાDતની કારમાં બેસીને

ઊપuાં ઉ~ાસનગર કHેપ. શરણાથäી િસDધી કુટુબંોનાં સુખદુ:ખ jણવા અમે ફરતાં

સુરેશ êષી

88

હતાં. એક ઘરમાં દાખલ થયાં. એક ખૂણામાં કાથાના ખાટલા પર પંદર-સોળ વરસની એક છોકરી સૂતી હતી. િવદુલાએ એની પાસે જઈને પૂ9ું: ‘ચDVા, કસૈી હો?’ ચDVાએ િવદુલા તરફ êયંુ, એની mિÇમાં શૂDયતા હતી. િવદુલા :યાં હશે તેનું

અવાજની મદદથી એણે અનુમાન કયäું. ને એ તરફ એની સૂની નજર માંડીને કÖંુ: ‘ઠીક હૈ વૈસે તો…’ િવદુલાએ પૂ9ું: ‘મુઝે દેખ શકતી હો? કહાં હંૂ મa, બતાઓ તો –’ ને એની આંખો ચકળવકળ ફરવા લાગી. એની અસહાયતા êઈને િવદુલાથી નહb

રહેવાયંુ. એણે ચDVાનો હાથ પકડીને કÖંુ: ‘હë પાગલ, તો િફર દાકતરસા’બકો જૂઠ હી બતાયા ન?’ ચDVાએ કÖંુ: ‘નહb તો, કભી કભી મa દેખ પાતી હંૂ.’ િવદુલાએ કÖંુ: ‘અ=છા, તો મa િફર ઇિNપતાલમ_ લે jf?’ ચDVાએ એકાએક કરગરીને પડીને કÖંુ: ‘ના ના, મુઝે બહોત તકલીફ હોતી હૈ, ઔર

અHમી કો ભી –’ િવદુલાએ કÖંુ: ‘અ=છા, અ=છા…’ ને અમે બહાર નીકÜાં. થોડી વાર સુધી અમે

કોઈ કશું બોJયાં નહb. પછી િવદુલા બોલવા મંડી: ‘બાપ એક િદવસ કોઈ અj?યા માણસને લઈ આKયો, એને ઘરમાં બેસાડીને ચાલી ગયો, પેલાએ બળા@કાર કયäો. િબચારીએ બાપને ફિરયાદ કરી. બાપે ધમકાવી કાઢી. બીજ ે િદવસે બીê માણસ, Uીj િદવસે Uીê… એકાએક એક િદવસ એની આંખ જતી રહી. પછી લHબરપં:ચર શોકથેરપી… મા áયથી પીડાય છ,ે બાપ ફેિરયો છ…ે’ તે િદવસે િવદુલાને જુદે Nવlપે જ êઈ – પાટાપbડી કરે, ડâિેસંગ કરે, નાનાં બાળકોને

રમાડ,ે તાવમાં ધગધગતાને માથે બરફ ઘસે – પાછાં ફરતાં આખે રNતે એ એક અáર બોલી નહb. મારી નવી નવલકથા લઈને એક િદવસ સાંજ ેએને ઘરે પહc=યો @યારે િવદુલા

આયના સામે ઊભી ઊભી વાળ સરખા કરી રહી હતી. મ_ પૂ9ું: ‘કમે, શું ચાલે છ?ે’ એણે કÖંુ: ‘જુઓને, આ થોડા ધોળા વાળ બેધડક આગળ ધસી આવે છ,ે એને

છુપાવવાની મહેનત કhં છુ,ં પણ કશું વળતું નથી. તો બોલો, શું કરીશું?’ ‘Xૌઢ વયની સાથેનું યુ{ છોડી દઈને સુલેહનો ધોળો વાવટો ફરકાવી દો.’ એ બોલી: ‘તમને સાવ સાદી ભાષામાં વાત કરવાનું શું કદી જ નહb આવડ?ે’

િવદુલા

99

મ_ કÖંુ: ‘િશMય થવા હંુ હજુ તૈયાર છુ.ં’ એણે અણધાયäો જ જવાબ આEયો: ‘મારા િશMય શા માટ?ે પ@નીને ગુh બનાવો, પણ

પ@ની પાસેથી શીખવામાં કદાચ –’ મ_ કÖંુ: ‘એ િબચારી મારા સંગદોષને કારણે બગડી જ ચૂકી છ.ે’ એણે પૂ9ું: ‘ને હંુ?’ મ_ કÖંુ: ‘તમારે િવશે શું હંુ કહી શકુ?ં’ એ રસોડામાં ચાની તૈયારી કરવા ગઈ. @યાં એક સpને Xવેશ કયäો. એઓ મને

અપિરિચત હતા. એઓ મને êઈને સહેજ િવચારમાં પડી ગયા. પછી બેસીને ‘ઇલNટâટેડે વીકલી’ êવા લા<યા. @યાં િવદુલા આવી. પેલા સpનને êઈ એ ઉમળકાથી બોલી ઊઠી: ‘ઓહો, કોણ

ધનસુખ? કમે, ગુપચુપ આવીને બેસી ગયો?’ પછી મારી સામે êઈને બોલી: ‘બે પુhષો ભેગા થાય તો એકબીjની સામે êઈને ઘુર:યા કરે, બોલે નહb. ને અમે Ñીઓ ભેગી થઈએ તો ઘર ગjવી મૂકીએ.’ પછી તો એ jણે મને સાવ ભૂલી જ ગઈ. ધનસુખની ટાઇ એણે ખ_ચી નાખી,

એને ખસેડીને જ<યા કરીને એની પાસે બેસી ગઈ, ન ેટોળિટ;ખળ ગપસપમાં એવી તો ગરકાવ થઈ ગઈ ક ેમારી હાજરીનું jણે એણે ભાન જ ન રÖંુ. થોડી વાર પછી રોષે ભરાઈને હંુ ઊભો થયો ને કÖંુ: ‘વાh, @યારે હંુ રj લઈશ.’ ને jણે એ એકદમ ભાનમાં આવી હોય તેમ બોલી: ‘અરે, તમારી ચા –’ પણ એ વા:ય પૂhં થાય તે પહેલાં હંુ બહાર નીકળી ગયો હતો. હંુ રNતા ઉપર આKયો

@યારે મ_ િવદુલાને ખડખડાટ હસતી સાંભળી. બીજ ેજ િદવસે મારી ઓિફસમાં િવદુલાએ ફોન કયäો. એણે કÖંુ: ‘તમે ગુNસે થયા તે

મને ગHયંુ.’ મ_ કÖંુ: ‘એમ?’ એણે કÖંુ: ‘હા, કારણ ખબર છ?ે’ મ_ કÖંુ: ‘ના.’ એ બોલી: ‘તો સાંભળો, બરાબર Cયાન દઈને હં. કારણ એ ક ેજનેે રોષ થાય તેને

Nનેહ પણ થાય; અથવા બીk રીતે કહંુ તો Nનેહ હતો માટ ેરોષ – ના , Nનેહ, પછી ઈષäા ન ેઈષäાને કારણે રોષ, ખhં ને?’

સુરેશ êષી

1010

હંુ કશું બોJયો નહb, એટલે એણે કÖંુ: ‘હલો, હલો, ગુNસે થયા?’ મ_ કÖંુ: ‘ના.’ એણે પૂ9ું: ‘તો બોલતા કમે નથી?’ મ_ કÖંુ: ‘િવચાર કhં છુ.ં’ એ બોલી: ‘તો કરો િવચાર.’ એમ કહીને એણે િરિસવર મૂકી દીધું. ચોમાસાના િદવસો હતા. Xોફેસર કોઠારી એક િદવસ સંદેશો લઈને આKયા:

‘િવદુલાબેન તમને સંભારતાં હતાં.’ મ_ પૂ9ું: ‘કમે?’ એમણે કÖંુ: ‘તમારી નવલકથા િવશે ચચäા કરવા.’ આ વાત મને ગમી, ને તે જ િદવસે સાંજ ેકશી ખબર આEયા િવના હંુ એને @યાં

જઈ ચvો. આગલા ઓરડાનું બારåં અમથંુ જ અડકાવેલું હતું. હંુ ખોલીને દાખલ થવા જતો હતો @યાં જ મારા પગ થંભી ગયા. મ_ êયંુ તો િવદુલા તથા એને @યાં ઘåં ખhં આવતી એની બેનપણી મDદા લગભગ અધä નoાવNથામાં એકબીjને વળગીને સૂતાં હતાં. મ_ વાતો તો સાંભળી હતી, પણ…ને હંુ એમનું Cયાન ખ_=યા િવના ચોરપગલે પાછો ફયäો. તે િદવસે મનમાં ને મનમાં િનÅય કયäો ક ેહવે િવદુલાને ઘરે પગ મૂકવો નહb. પણ મારો િનÅય ઝાઝો ટ:યો નહb. આઠકે િદવસ બાદ ખબર પડી ક ેિવદુલા માંદી

છ ેન ેપથારીવશ છ.ે તેમ છતાં હંુ એને ઘરે ગયો નહb. @યાં એની િચsી આવી ચઢી: ‘આજ ેબપોરે વખત કાઢીને જlર આવો.’ બસ, આથી િવશેષ કશું લ;યંુ નહોતું. ને તે િદવસે હંુ એને ઘરે ગયો. હંુ ગયો @યારે એ સૂતી હતી. મ_ એને જગાડી નહb. દૂર સોફા પર ચુપચાપ બેસી રÖો. એની આંખોની નીચે કાળાશ હતી. મc પર િફકાશ હતી ને એના �ાસની ગિતમાં Nવાભાિવકતા નહોતી. એણે પડખંુ ફેરKયંુ, એમ કરતાં એ jગી ગઈ ને ઓરડામાં કોઈક બીજુ ંછ ેએનો ;યાલ આવતાં એ ભયથી બૂમ પાડી ઊઠી: કોણ? એટલી એક áણમાં મ_ jણે એનું બાJય વયનું Nવlપ êઈ લીધું. પછી એણે મને ઓળ;યો ને જરાક NવNથ થઈને બોલી: ‘:યારના આKયા છો? મ_ નહb ધારેલું ક ેતમે આવશો.’ મ_ પૂ9ું: ‘હવે કમે છ?ે’ એણે કÖંુ: ‘આજ ેતાવ ‘નોમäલ’ થયો. એક રાતે તો લવારે ચઢી હતી. નહb નહb તો

દશ વાર મ_ તમાhં નામ લીધું હશે.’ મને એ ગHયંુ. મ_ હસતાં હસતાં કÖંુ: ‘લવારો કરતાંય એટલું ગણી લીધું ખhં!’

િવદુલા

1111

એણે કÖંુ: ‘ના રે, મને તો કશી ખબર નહોતી, એ તો મDદા કહેતી હતી.’ મDદાનું નામ આવતાં પેલો Xસંગ ફરી મારી નજર આગળ ખડો થયો ને થોડી વાર

સુધી હંુ કશું બોJયો નહb. એણે કામ કરનારી બાઈને બોલાવી ને ચા કરાવી. આTહ કરી કરીને ચા પાઈ. એનાથી બેઠા થવાતું નહોતું એટલે મ_ ફીડbગ કપથી એના મોઢામાં ચા રેડીને પાઈ. એમ કરતાં પહેલે ઘં◌ૂટડ ેએ દાઝી, એટલે બોલી: ‘બહુ ગુNસે થયા છો, એટલે વેર લો છો, નહb?’ પછી થોડી ચા મારાથી ઢોળાઈ ગઈ એટલે ફરી બબડી: ‘આટલું ટીચંુ કામેય કરી શકતા નથી?’ એ બધું મને ગHયંુ. પછી એણે મારો હાથ ખ_ચીને મને એની પાસે બેસાuો. હંુ જરા ખંચકાયો. એટલે એ હસીને બોલી: ‘ê કોઈ Ñીનું મડદંુ તમને gઘમાં અડી jય તોય તમે ઊભા થઈને ભાગવા માંડો, નહb?’ મ_ ગુNસે થઈને કÖંુ: ‘બસ, એવંુ તે બોલાતું હશે?’ થોડી વાર સુધી એ મારી સામે êઈ રહી. પછી એની આંખમાં ઝળઝિળયાં આવી ગયાં. હંુ આથી અNવNથ થયો. થોડી વાર રહીને મ_ પૂ9ું: ‘કમે, શું થાય છ?ે’ એણે આંખો લૂછીને હસતાં હસતાં કÖંુ: ‘ના, ના, કશું જ નહb. પછી પડખંુ બદલીને

એ સૂઈ ગઈ ને મને કÖંુ: ‘હવે તમે jવ.’ થોડી વાર સુધી હંુ બેસી રÖો, પણ એ કશું બોલી નહb, એટલે હંુ ઊઠીને ચાJયો આKયો. પંદરેક િદવસ બાદ એકાએક સવારે એ મારે ઘરે આવી ચઢી. હંુ તો નાહવા બેઠો

હતો. મ_ અવાજ પાર;યો. એણે મારાં બાળકોને વહાલથી રમાuાં. મારી પ@ની સાથે શાકભાkની, સાડીની,

ઘરેણાંની વાતો કરી. મારી થોડી ટીકા પણ કરી લીધી. મારી પ@નીને સાથે લઈને ભૂલે�રમાં અમુક દુકાને ખરીદી માટ ેજવાનું પણ નnી કયäું, ને હંુ નાહીને બહાર નીકળંુ તે પહેલાં તો એ ચાલી પણ ગઈ. તે િદવસે મારી પ@નીએ એનાં ખૂબ વખાણ કયäાં. તે જ િદવસે સાંજ ેએ મારી ઓિફસે આવી ચઢી. અમે ‘રોયલ એિશયાિટક’માં જઈને બેઠાં. સાંજનો વખત એટલે રેNટોરાંમાં ઘcઘાટ ભારે હતો. અમારાથી ચારેક ટબેલ દૂર એક jણીતા વાતäાકાર બેઠા હતા. એને િવદુલાએ બોલાવીને અમારી સાથે બેસાuા. મારી નવલકથાની વાત નીકળી. િવદુલાએ જ Xહાર શl કયäા: ‘આપણે @યાં નવલકથા લખાવાને હજુ વાર છ.ે ગોવધäનરામની નવલકથા િનબDધના રેતાળ રણમાં અટવાઈ ગઈ, મુનશીની અિNમતાનું ચઢાવેલું ઢોળ ઊતરી ગયંુ ને સૌરાÇâની ધરતીનાં ગુણગાન

સુરેશ êષી

1122

પણ થંભી ગયાં – ગાંધીk ગયા, અNપૃLયતાનો XÄ જૂનો બDયો – િબચારા લેખકો કરે શું?’ પેલા વાતäાકાર બોJયા: ‘ê êતાં આવડ ેતો kવનમાં તો મબલખ સામTી પડી છ.ે’ આથી િવદુલા ઉLકરેાઈ: ‘કોણ જુએ? આપણા Nતનંધય િશશુઓ? આ

સૂયäકાDતભાઈની જ વાત કરો ને. એમની નવલકથામાં શું છ?ે તમને પાને પાંચ lિપયા મળે છ ેને? તો સાતસો પાનાંથી ઓછાં લખવાં જ શા માટ?ે એ તો મારા જવંુે કોઈ િવવેચન લખતું નથી @યાં સુધી ઠીક છ.ે હંુ તો એવા ફુરચેફુરચા ઉડાવી દf – ટાÖલી ટાÖલી ભાષા, ઘટનાઓ પણ અÇાવS જવેી – એnે હાડ સીધું નહb. ને આખરે એ સૃિÇમાંથી બહાર નીકળીએ @યારે એવા ને એવા કોરા – દુ:ખનો એક કHપ નહb, ભયની અરેરાટી નહb, સુખની એક áણ નહb – તકલાદી, સાવ તકલાદી ને બનાવટી.’ મ_ કÖંુ: ‘સાિહ@ય એટલે જ બનાવટ.’ એટલે એ બોલી: ‘પણ એ બનાવટના ધંધામાં ર=યોપ=યો રહેનાર માણસ પણ

આખરે માણસ મટીને નરી બનાવટ બની રહે એવો ભય તમને કદી થાય છ ેખરો?’ મને પણ, કોણ jણે કમે, એને જરા િચઢવવાનું મન થયંુ: ‘કટેલાક બનાવટ કરીને

એમાંથી સાિહ@ય જવંુે કશુંકયે ઉપjવે છ,ે પણ એવંુ કશું ઉપjKયા િવના, કવેળ બનાવટ કરીને જ જઓે અટકી jય છ ેતેમની તમને દયા નથી આવતી?’ આ સાંભળીને એ એકદમ ગHભીર થઈ ગઈ. પછી થોડી વાર રહીને બોલી: ‘દયા?

અહb કોણ કોની દયા ખાય? તમને યાદ છ ેન ેપેલી છોકરી જણેે આંખો ખોઈ નાંખી હતી? બોલો, તમને એની દયા આવતી હતી? મારા મનમાં તો રોષ હતો. મારા મનની અંદર Kયાપેલી પોકળતાને કશાકથી પૂરવા માટ ેહંુ ફાંફાં મારતી હતી. એ માટ ેજ મ_ એના અંધાપાનો ઉપયોગ કયäો. એ બધાં વ=ચે ફરતી હતી @યારે હંુ મારી jત સાથે ઝઘડી રહી હતી. બીjંઓની લાચારીને લેખે લગાડવાની આ તે કવેી િનÉુર ચાલાકી? ને તેથી એવા કામ બદલ કોઈ Xશંસા કરે @યારે હંુ કાબૂ ખોઈ બેસું છુ.ં’ વાત વધારે પડતી ગHભીર થઈ ગઈ હતી એટલે હંુ અNવNથ બDયો ને એને જુદો

વળાંક આપવાનો ઉપાય શોધવા લા<યો. @યાં એ જ એકાએક હસી પડી ને બોલી: ‘કાલે મારે ઘરે આવશો? હંુ તમને એક નવી જ Kયિ:ત સાથે ઓળખાણ કરાવીશ.’ વાતની િદશા બદલાઈ તે મને ગHયંુ. એના આનDદમાં જ મ_ કÖંુ: ‘મને રવીDVનાથની

પેલી પંિ:ત યાદ આવે છ ે–

િવદુલા

1313

કત અjનારે jનાઇલે તુિમ – ત_ કટેલાય અj?યાને ઓળખાKયા!’ એ બોલી: ‘કોઈ કદી અj?યંુ મટ ેછ ેખhં? પૃAવીના બધા ખ?ડો મનુMયે શોધી કાvા

છ,ે પણ મનુMયની અંદર હજુ કટેલાક ખ?ડો અગોચરમાં પડલેા છ!ે એકાએક કોઈક વાર લોહીના ધબકારમાં નવો વેગ આવે છ,ે િશરાએ િશરા રણઝણી ઊઠ ેછ,ે ને @યારે ભીતરના કોઈ નવા જ Xદેશના અáુ?ણ માગäની એંધાણી મળતાં ભય અને આશંકાથી iદય ફફડી ઊઠ ેછ.ે એ નવા Xદેશ પર રાજ ચલાવવાની જવાબદારી વધે છ,ે એ નવા Xદેશમાંથી કોઈક વાર બળવો પણ થાય છ.ે યુ{, સુલેહ, યુ{તહકૂબી – આ બધા વાવંટોળમાંથી બહાર આKયા પછી િજદંગીનો સામાDય લય ઝટ પકડાતો નથી. પેલા ઉwાલ લયથી જિંદગીની રોિજદંી વાતો કરવા જઈએ છીએ @યારે લોકોને લાગે છ ેક ેઆ તે કવંુે ગાંડપણ! પણ જ ેલોકોએ ભીતરનાં બધાં yાર વાસી દીધાં છ,ે જ ેલોકો પોતાની જ બહાર, આંગણામાં, બેસી રÖા છ.ે તેઓ શાÑની વાત કરે છ,ે Nમૃિતઓ રચે છ ેને અમારાં જવેાં પાગલ લોકોના પર કડક શાસન ચલાવવા સદા ત@પર રહે છ.ે’ આટલું બોલીને એ અટકી ગઈ ને પછી એકાએક મારા તરફ વળીને પૂ9ું: ‘તમને

કોઈક વાર ગાંડપણ આવે છ ેખhં?’ આ XÄથી હંુ જરા હેબતાઈ ગયો ને કઈંક બોલવા જતો હતો @યાં êરથી હસી પડી

ન ેમને બોલતો અટકાવી દઈને એણે કÖંુ: ‘બસ બસ, ગાંડપણ એ દરેકની ગુÖ વાત છ,ે એને અહb, રોયલ એિશયાિટકમાં, Xકટ કરાવવાનો જુલમ હંુ નિહ કhં. પછીના પંદર િદવસ હંુ ભારે કામમાં હતો. દેશમાંથી સાસુ મોિતયો કઢાવવા આKયાં

હતાં. એમની આગળ પ@નીપરાયણ પિતનો પાઠ ભજવવામાંથી gચા અવાય તેમ જ નહોતું. સાસુને મૂકવા સેDટâલ ગયો હતો @યાં જ િવદુલાનો ભેટો થઈ ગયો. એની સાથે કોઈ, મને અપિરિચત, ગૃહNથ હતા. મોઢામાં િસગાર, jડા કાચના ચLમા, અÑીબંધ ગરમ સૂટ ને બોલવેચાલવે ભારે િવવેકી; પણ બહારના NવNથ ને ઠાવકા વતäનની પાછળ ભારે અNવNથ. હાથમાંની લાકડીને ઘુમાKયા કરે, સહેજ બેસે ને વળી ઊભા થાય, વાત અધ`થી પડતી મૂકીને jણે કોઈકને શોધતા હોય તેમ આમથી તેમ બાવરી નજર ફેરવવા માંડ.ે મને એ માણસમાં રસ પuો. િવદુલા મારી êડ ેઝાઝંુ બોલી નિહ. કવેળ મારો પિરચય કરાવીને એની સાથેની બીk Ñીઓ êડ ેવાતે વળગી. આખરે મારે એને કહેવંુ પuંુ: ‘આ તો એકતરફી પિરચય થયો, તમે એમનો તો પિરચય કરાKયો જ નિહ!’ એ બોલી: ‘પિરચય પણ બેધારી તલવાર છ ેનિહ? એ છ ેમારા પિત િમNટર દલાલ,

સુરેશ êષી

1144

ઇNટ આિYકામાં ધંધો છ.ે હમણાં Uણચાર મિહના માટ ેઆKયા છ.ે તમને આિYકાની પેલી ઝેરી માખી, િજરાફ, ટાંગાિનકાના જગંલના િસંહ, િકિલમાંjરો – બધાંની માિહતી આપશે.’ પેલા ગૃહNથને આ બધું ગHયંુ નિહ, ને એમણે એમનો અણગમો છાનો રા;યો પણ

નિહ. એમણે રોષભરી નજરે િવદુલા સામે êયંુ. આ પિરિNથિતમાંથી રNતો કાઢવા હંુ બોJયો. ‘િમNટર દલાલ, તમે કટેલે વષ̀ અહb આKયા?’ વાતોનો માગä ખુ~ો થયો. િજરાફ ને િસંહની નિહ, પણ બીk અનેક વાતો ચાલી અને છૂટાં પuાં @યારે પિરિNથિત સાવ Nવાભાિવક હતી એવો સDતોષ મને થયો. Uણેક િદવસ બાદ િવદુલાને @યાં ગયો. િવદુલા નહોતી, પણ ઘરમાં કામ કરનાર

બાઈએ કÖંુ ક ેબેસો, શેઠાણી કોઈ આવે તેને બેસાડવાનું કહી ગયાં છ.ે હંુ બેઠો. િવદુલાની ગેરહાજરીમાં િવદુલાનું ઘર કવંુે લાગતું હતું! અmLય રીતે jણે એની ઉપિNથિત બધે અંકાઈ ગઈ હતી. ખૂણામાંનું ચોપડીઓનું કબાટ – એમાંથી હમણાં જ બહાર ખ_ચી કાઢલેી એક ચોપડી, બરાબર ગોઠવાયા િવનાની, પડી હતી. આ તરફ ફૂલદાનીમાં મૅoોિલયાનાં ફૂલો હતાં, તો ‘સૅDટર િપસ’ પર િવદુલાના પિતનો ફોટો હતો. આખા ઓરડામાંથી રહી રહીને કશાક અj?યા િવષાદનું મોજુ ંઊઠતું હતું. jણે કોઈક િવOવળ બનીને અહb કશુંક શોધતું હતું. પણ એની mિÇ અDધ હોવાને કારણે પડીઆખડીને િન�ાસ નાખતું હતું. બહારની હવા અંદર દાખલ થતાં િન:�ાસlપ બની જતી હતી, ને એ િન:�ાસ �ાસ સાથે gડ ેgડ ેઊતરીને kરવી નિહ શકાય એવી બેચેની ઉપjવતો હતો. મારી સામેની દીવાલ પરની િવદુલાની છિબ તરફ મારી નજર પડી. એની આંખોના તરલ ચમકારની પાછળ ભારે કhણતા હતી. એનો હસવાનો Xય@ન જ આખા ચહેરાને ભારે કhણ બનાવી મૂકતો હતો. એ jણે ક ેબીk જ પળે કોઈ gડી ખીણમાં કૂદકો મારવાની હોય ને એ êવાjણવા છતાં આપણે એને વારી શકીએ એમ ન હોય – મને મારી jત પર રોષ ચvો. આવા િવચારો મનમાં શા માટ ેલાવવા êઈએ? ને હંુ ઊtો. ફરી કોઈ વાર આવીશ એમ કહીને હંુ ચાલી આKયો. મારી પ@નીએ એક િદવસ એકાએક વાત કાઢી: ‘સાંભÜંુ ક?ે કહે છ ેક ેિવદુલાનો વર

એને આિYકા તેડી જવા આKયો છ,ે પણ બાઈસાહેબ જવાની ના પાડ ેછ.ે’ મ_ કાંઈ કહેવા ખાતર કહી ના;યંુ: ‘એમ?’ એનો વાત કહેવાનો ઉ@સાહ વCયો: ‘એ તો ના પાડ ેજ ને! અહb એકલા રહીને પૂરી

િવદુલા

1515

છૂટ ભોગવવી ને મન ફાવે @યાં ફરવંુહરવંુ, પછી jણીકરીને એ કદેમાં શું કરવા પુરાય?’ મને જરા િટ;ખળ કરવાનું મન થયંુ. મ_ કÖંુ: ‘તનેય આ ઘર કદે તો નથી લાગતું ને?’ એટલે એ ઠNસો કરીને બોલી: ‘ને કદે લાગે તો શું તમે મને મુ:ત કરી દેવાના છો?’ મ_ કÖંુ: ‘તારા વગર તો માhં બધું જ અટકી પડ.ે હંુ તારી કદેમાં એવો પુરાઈ ગયો છુ ં

ક ે–’ મારી આ વાત એને ગમી. એના િવના મને ચાલે નહb એ મારે મોઢ ેફરીફરી સાંભળીને

એને આનંદ થયો હતો. એ ખુશ થઈને બોલી: ‘ને વળી એની વાત જુદી. એને છોકરાંછયૈાં નિહ, ઘરમાં વર

નિહ ને છોકરાં નિહ, પછી ઘર જવંુે રÖંુ શું? આ પાંચેક વરસથી નથી ગઈ ચોપાટી ક ેનથી ગઈ ભૂલે�ર. પણ મારે તો આ ઘરમાં જ અડસઠ તીરથ ને દેવદેવતા. તમે છો એટલે બધું છ ે–’ એનું આ ભિ:તNતોU લાંબું ચાJયંુ; ને મારે તે જ િદવસે એને ચોપાટી ફરવા લઈ

જવી પડી. @યાર પછી ચારેક િદવસ બાદ મારે િવદુલાને ઘરે જવાનું થયંુ. એ અંદરના ઓરડામાં

હતી. હંુ દાખલ થયો એટલે એણે પૂ9ું: ‘કોણ, સૂયäકાDતભાઈ? આવો આવો, જુઓ તમને કઈંક બતાવંુ.’ હંુ અંદરના ઓરડા તરફ જવા વÜો. ઉHબર પર જ મારા પગ થંભી ગયા. અ

ટોઇલેટ ટબેલ સામે બેઠી હતી, એની પીઠ મારા તરફ હતી, ને એ પીઠ ખુ~ી હતી. હંુ ખંચકાઈને ઊભો રહી ગયો તે તેણે આયનામાં êયંુ. એથી એ બોલી: ‘અરે, ભડ:યા ક ેશું? પણ મ_ જ તમે બોલાKયા છ,ે પછી ભય શાનો? જુઓ. મારા બરડા પર કશુંક દેખાય છ ેખhં?’ મ_ પાસે જઈને êયંુ તો પીઠ પર ખાNસા ઉઝરડા પડલેા હતા, હંુ કશું બોલી શ:યો

નિહ, મારે માU અનુમાન જ કરવાનું રÖંુ; ને એ અનુમાન કરવામાં ઝાઝી મુLકલેી પડી નિહ. આખરે એ જ બોલી: ‘પુhષ રહીરહીને ખાતરી કરે લેવા ઇ=છ ેછ ેક ેÑી અબળા

જ છ ેક ેનિહ, એ સબળા તો થઈ નથી ને! પોતાની િવજયગાથાના િશલાલેખ ને તા\પU તો એ કોતરાવે જ છ;ે પણ એના િવજયલેખ આલેખવાનું સૌથી સુગમ સાધન તો Ñીની પીઠ છ.ે પણ ઇિતહાસમાં એની વાત આવતી નથી, ખhં ને?’

સુરેશ êષી

1616

િવદુલાને આ રીતે વાત કરવાની ટવે નથી. આજ ેjણે એ લાગણીિવવશ બની ગઈ હોય એમ મને લા<યંુ, ને તેથી હંુ અNવNથ બની ઊtો. મારી અNવNથતા êઈને એને દયા આવી હોય તેમ એ બોલી: ‘ચાલો, એ વાત પર આપણે પડદો પાડીએ. બોલો, હવે કાંઈ છ?ે’ આમ કહીને એણે પીઠ ઢાંકી દીધી ને એ ઊઠી. પછી બોલી: ‘ચાલો, આપણે ચા

પીએ. માh મન ઉLકરેાય છ ે@યારે હંુ સાવ સાધારણ એવંુ કશુંક કામ કરવા મંડી પડુ ંછુ.ં અસાધારણથી બચવાને મારે સાધારણતાનો જ િક~ો êઈએ; ને અમને Ñીઓને સાધારણતાની :યારેય ખોટ પડતી નથી.’ એ ચા લાવીને કીટલીથી મારા Eયાલામાં ચા રેડવા માંડી. રેડતાં રેડતાં એકાએક અટકી

ગઈ, ને પછી અ@યDત ગHભીર બનીને મારી સામે તાકી રહીને પૂછવા લાગી: ‘તમને મારા પર બહુ િવ�ાસ છ?ે તમને કદી એવી શંકા થાય છ ેખરી ક ેઆ Eયાલામાં ઝેર તો નિહ ભેળKયંુ હોય?’ મને રોષ ચvો. મ_ કÖંુ: ‘આ તે તમે કવેી વાત કરો છો? મને ઝેર પાવાનું કાંઈ

કારણ?’ એ હસી પડી, પછી ખુરશીમાં બેસી પડીને બોલી: ‘કારણ? બધી જ વાતને કાંઈ

કારણ હોય છ?ે મારી પીઠ પરના ઉઝરડાનું શું કારણ? પિતદેવનો રોષ. વાh, એ રોષનું કારણ? પ@ની પર@વે સંશય, એ સંશયનું શું કારણ? – :યાં અટકશો? નાનપણમાં મ_ kનની વાત સાંભળેલી તે યાદ આવે છ.ે જૂની અવાવh વાવ આગળ રમવા જતાં @યારે દાદાk કહેતા ક ે@યાં ના જશો, એમાં તો kન રહે છ.ે પહેલે પગિથયે સોનાનો હાર મૂક ેએટલે લેવા જઈએ. પણ તરત જ એ સરીને બીજ ેપગિથયે પડ.ે પછી Uીજ ે – એમ કરતાં એ આપણને છકે છ~ેે પગિથયે લઈ jય ને પછી પાણીમાં ખ_ચી લે. તમારા કારણની વાત આવી જ નથી શું? કારણોની બલામાંથી જ છૂટવાને કોઈ ઝેર નહb પાઈ દે?’ આ સાંભળીને મારા શરીરમાંથી ભયની Wુjરી પસાર થઈ ગઈ. આ એણે êયંુ

નિહ, એટલું સાhં થયંુ. પછી એણે ચા તૈયાર કરી ન ેપીતાંપીતાં બોલી: ‘પીઓ, પીઓ – ઝેર નથી, જુઓ ને, મ_ પીધા છતાં મને કાંઈ થયંુ? લો, પીઓ.’ મ_ ચા પીવા માંડી. થોડી વાર સુધી અમે કશું બોJયાં નિહ. પણ અમારી વ=ચેનું મૌન અમારે માથે ભારે િશલાની જમે ચંપાયંુ. આથી મ_ પૂ9ું: ‘િમNટર દલાલ :યાં ગયા?’

િવદુલા

1717

એણે સાવ Nવાભાિવકતાનથી જવાબ આEયો: ‘દેશમાં કુટુHબીજનોને મળવા. એમનો િવચાર આવતે મિહને આિYકા પાછા ફરવાનો છ.ે આKયા’તા તો મારા લo કરાવવા. એમણે એમ ક ેઆ પાંચ વરસના મારા એકલા વસવાટ દરિમયાન મ_ કોઈ પુhષ શોધી લીધો હશે. પણ તમને êઈને એ િનરાશ થયા.’ મારાથી પૂછી દેવાયંુ: ‘કમે?’ એ હસીને બોલી: ‘કમે શું? તમારો ચહેરો જ કહી આપે છ ેક ેતમે સો ટકા પ@ની]ત

પુhષ છો.’ અમે બંને હસી પuાં. પછી વળી એ ગHભીર થઈ ગઈ ને બોલી: ‘િમNટર દલાલના

મનમાં કોઈએ એમ ભરાવી દીધું હતું ક ેહંુ એમને ઝેર પાઈ દેવાની તક શોધું છુ,ં મારા પર એમને શક. મારા હાથનું પાણી નિહ પીએ, મારા હાથનું ખાય નહb. ભયUNત સંદેહભરી આંખે એ મારા ભણી તાકી રહે. આથી હંુ કટંાળી ગઈ. આખરે મ_ એમને ભયમાંથી મુ:ત કરવા આ માગä લીધો. તમને કદી આવો અનુભવ થયો છ ેખરો? તમે જ ેકાંઈ કરો, >યાં jવ @યાં આંખો તમારા પર મંડાયેલી જ રહે – ભીh દયામણી આંખો, એ આંખોએ મને જળોની જમે ચૂસી લીધી. આથી એક િદવસ કટંાળીને મ_ એમના દેખતાં ચાના બે Eયાલામાંથી એકમાં એિNપિરન ના;યંુ – અરધી જ ટીકડી. પણ અસર એવી jદુઈ થઈ ગઈ – બસ, મને મુિ:ત મળી ગઈ!’ આટલું બોલીને એ હાથમાંનો Eયાલો પકડીને શૂDયમનNક થઈને બેસી રહી. મને

લા<યંુ ક ેમારે કશુંક બોલવંુ êઈએ. હંુ એની શોધમાં જ હતો @યાં હાથમાંનો Eયાલો નીચે મૂકી દઈને એ બોલી: ‘તે િદવસે Nટશેન પર મ_ તમને કÖંુ હતું તે યાદ છ?ે’ મ_ પૂ9ું: ‘શું?’ એણે કÖંુ: ‘ક ેએઓ તમને આિYકાની ઝેરી માખીની, િજરાફની, ટાંગાિનકાના

િસંહની વાતો કરશે.’ મને તો વાતનો સHબDધ આજની વાત સાથે êડવો શી રીતે તે સમjયંુ નિહ. મારી

મૂંઝવણ êઈને એ બોલી: ‘તે વાતને ને આ ઉઝરડાને સHબDધ છ ેએટલે હંુ તમને એ યાદ દેવડાવંુ છુ.ં નબળો માણસ નબળાઈ ઢાંકવા વધારે પડતો જુલમી બનવાનો Xય@ન કરે છ.ે એના એ Xય@નમાં કશુંક દયનીય રÖંુ હોય છ,ે ને તેથી મને જુગુEસા થાય છ.ે તે રાતે એવંુ જ થયંુ. મ_ એમને કહી ના;યંુ: ‘‘આ ચાર દીવાલ વ=ચે તમે ને હંુ બે જ છીએ, એકાદ વાર તો કરોડરpુના બધા મણકા સાંધીને અnડ ઊભા રહેવાનો Xય@ન

સુરેશ êષી

1818

કરી જુઓ! એમ કરતાં એકાદ વાર પડી જવાશે તોય મારા િસવાય અહb કોઈ êવાનું નથી.’’ ‘ આ સાંભળીને, કોણ jણે કમે, મને એમ લા<યંુ ક ેઆ Ñી jણી કરીને સવäનાશની

િદશામાં દોડી રહી છ.ે મારા મોઢા પરનો એવો ભાવ êઈને એ બોલી: ‘તમને નવાઈ લાગતી હશે ખhં? પણ હંુ શું કhં! એમણે મારી સામે êયંુ. એ જ ભીh આંખો. હાથ થરથર Wૂજ.ે શરીરે પરસેવો. હંુ િચઢાઈને Uાડ પાડી ઊઠી: ‘‘જિંદગીમાં એકાદ વાર તો તમે છો તેની ખાતરી કરાવો! કોઈ પોતાના Xેમના Xલયપૂરમાં Ñીને સાવ ઓગાળી નાખે, કોઈના Xતાપી Kયિ:ત@વની આભાસમાં Ñી આખી ને આખી ભNમ થઈ jય – એ કવેો ધDય અનુભવ! ને તમે? પેલી ઝેરી માખીનું ઝેર, િસંહના પંjના તીPણ નહોર – કશું નથી તમારી પાસે? ગ_ડાનું દDતશૂળ પણ નથી?’’ – હંુ બધું બોલી ગઈ, પણ એ તો વધારે ને વધારે Wૂજવા લા<યા. આખરે મ_ મારો બરડો ખુ~ો કરીને કÖંુ: ‘‘એક વાર ખાતરી તો કરી જુઓ.’’ ને એકાએક jણે એમના શરીરમાં આંચકી આવી. મરિણયો Xય@ન કરીને એ મારી તરફ ધNયા ને જટેલું êર હતું તેટલું વાપરીને મને પીખી નાખી – પણ બીk જ પળે સાવ ઢગલો થઈ ગયા!’ એ iÇપુÇ કદાવર માણસનું આ િચU હંુ મનમાં ગોઠવી રÖો હતો @યાં એ ઊઠી.

બારી આગળ જઈને ઊભી રહી. એ બહુ ઉwેિજત થઈ ગઈ હતી. આથી મ_ કÖંુ: ‘અNવાભાિવક ને અસાધારણની અપેáા જ આપણને િછ|િભ| નથી કરી નાખતી?’ આ સાંભળીને એ હસી પડી. પછી મારી પાસેની ખુરશી પર આવીને બેઠી ને બોલી:

‘સૂયäકાDત નામનો એક માણસ સાંજને વખતે, સીધો પોતાને ઘરે પોતાના કુટુHબ ભેગો થવાને બદલે, િવદુલા નામની પિરણીત પણ @ય:તા Xૌઢ યુવતીને ઘરે જઈને એના પિરણીત kવનની ગુÖતમ વાતોને િદલચNપીથી સાંભળતો બેસી રહે તે શું Nવાભાિવક વતäન કહેવાશે?’ હંુ સાવ ભcઠો પડી ગયો. એણે મારા પરથી mિÇ ખસેડી જ નિહ. એ mિÇના

સકjંમાં હંુ જકડાઈને jણે તરફડવા લા<યો. આખરે આ તંગ પિરિNથિતનો એણે જ અંત આ?યો. એ બોલી: ‘માફ કરê, બેઅદબી થઈ હોય તો! પણ Nવાભાિવક આ દુિનયામાં છ ેશું? સવારના ફૂલની પાંખડી પર િઝલાયેલું ઝાકળનું િબDદુ કશી jણ કયäા િવના, ચુપચાપ, સરી jય છ ેતે Nવાભાિવક છ?ે એ ઝાકળનું િબDદુ – એની પાછળ Xખર સૂયäનો તાપ છ,ે એટલી જ શીતળ હવા છ.ે આ બે અNવાભાિવકતાના સંયોગના

િવદુલા

1919

ગભäમાં એ જDમે છ.ે પણ કુદરત અNવાભાિવક ને અસાધારણને ઢાંકીને સહજ અને Nવાભાિવકને Xકટ કરે છ;ે પણ માણસ એમ કરી શક ેછ?ે હા, કદાચ એવા જડ લોકો હશે ખરા! એમને માટ ેબધું જ સાધારણ, કશુંય અસાધારણ નિહ. પણ Nવાભાિવક બનવાને માટ ેમારાથી એટલી મોટી િકમંત નિહ ચૂકવાય!’ તે િદવસે અમે છૂટાં પuાં @યારે માhં મન KયT હતું. િવદુલાના પર કશીક અિનÇ

છાયાને ઘેરાઈ રહેલી મ_ êઈ હતી. ઋણાનુબDધની વાત સાચી હશે ક ેખોટી તે તો રામ jણે! પણ મારા મનમાં િવદુલાને માટ ેજ ેભાવ હતો તેનું મૂળ, તટNથ રીતે êતાં, કવેળ એક પુhષના એક Ñી X@યેના આકષäણમાં નહોતું. િવદુલાની ઉપિNથિતમાં મને એક િવિચU અનુભવ થાય છ.ે @યારે હંુ મારી jતને jણે સાવ પારદશäી બની જતી êf છુ,ં કશું ઢાંકવા છુપાવવાનું રહેતું નથી. પણ મને િવદુલાને િવશે િચDતા થાય છ,ે હંુ કદાચ જૂનવાણી િવચારનો હોઈશ – પણ મનેય મારી પ@નીની જમે લાગે છ ેક ેÑીએ કાંઈક સજäવંુ êઈએ. Ñી સરજ ેનિહ @યાં સુધી પૂણä થતી નથી. @યાં સુધી એ વલખાં મારે છ,ે ન ેઆખરે એની અપૂણäતા જ એને ભરખી jય છ.ે પણ Ñી એકલી તો સરજ ેનિહ, એને સહચાર êઈએ. બસ, આથી આગળ રNતો નથી! િશયાળાના િદવસ હતા. એ ચાર િદવસ ઠડંીનું મોજુ ંઆKયંુ હતું. હંુ જહાંગીર

આટä ગૅલેરીમાંથી િચUોનું Xદશäન êઈને નીકળતો હતો @યાં િમNટર દલાલ ભેટી ગયા. એમણે ‘હેલો, િમ. પરીખ,’ કહીને મારો હાથ એમના હાથમાં લઈને લગભગ હચમચાવી ના;યો. પછી પૂ9ું: ‘કમે, ખાસ ઉતાવળ તો નથી ને?’ મ_ કÖંુ: ‘ના, પણ –’ મને વ=ચેથી અટકાવી એઓ બોJયા: ‘ચાલો, જરા મોિDજનીમાં બેસીએ. િવદુ સાત

વાગે @યાં આવવાની છ.ે તમે રાહ êવામાં સાથ આપતા હો તો તમારો ઉપકાર.’ આવી પિરિNથિતમાંથી છટકી જવાનો રNતો જ શોધતો હતો. પણ પછી થયંુ: એવંુ

શા માટ ેકરવંુ? êયંુ જશે. અમે ચા પીતા બેઠા. થોડાં પારસી યુગલો ‘બોલ ડાDસ’ કરતાં હતાં. પિÅમી સંગીત

ચાલતું હતું. િમ. દલાલ jણે એકાT બનીને એ સાંભળી રÖા હતા. થોડી વાર સુધી અમારી વ=ચે કશી વાત થઈ નિહ. પછી સંગીત થંGયંુ. મને લા<યંુ ક ેકાંઈક વાત તો ઉપાડવી jઈએ. આથી મ_ એમને પૂ9ું: ‘આિYકામાં તમને ફાવે છ ેખhં?’ એમણે કÖંુ: ‘હવે તો @યાં જ ગોઠી ગયંુ છ.ે અહb કાંઈ ગમતું નથી.’

સુરેશ êષી

2020

વાત આગળ ચાલી નિહ, અટકી ગઈ. થોડી વાર અમે એમ ને એમ બેસી રÖા. પછી િમ. દલાલે અણધારી જ શlઆત કરી: ‘િમ. પરીખ, તમે િવદુ િવશે શું ધારે છો? Is she in her senses? (એ ભાનમાં છ ેખરી?’) XÄ અણધાયäો ને આકિNમક હતો. જવાબ આપતાં હંુ ખંચકાયો. પછી બોJયો: ‘કમે,

તમે એવંુ શા માટ ેપૂછો છો?’ એઓ બોJયા: ‘મને લáણ સારાં લાગતાં નથી. મને બહુ દુ:ખ થાય છ.ે એ આિYકા

છોડીને આવવા નીકળી @યારે જ મ_ તો એને કહેલું. પણ એ ભારે િજzી છ.ે હંુ તો હવે બહુ રોકાઈ શકીશ નિહ. પણ તમે એને êê –’ મ_ કÖંુ: ‘એમના પર કોઈ દેખરેખ રાખે એ જlરી છ ેખhં?’ એમણે કÖંુ: ‘તમે જગદીપ આશરને ઓળખો છો?’ એ નામ મારે માટ ેઅj?યંુ હતું. મને સહેજ કુતૂહલ થયંુ. મ_ પૂ9ું: ‘ના, કમે?’ મારા જવાબથી એમણે મનમાં ધારેલી વાત સાચી પuાનો એમને સDતોષ થયો હોય

એવંુ લા<યંુ. એમણે કÖંુ:’મ_ એમ જ ધારેલું. તમે િવદુને સારી રીતે ઓળખો છો, િવદુએ મારી આગળ તમારાં બહુ વખાણ કયäાં છ.ે પણ જુઓ, આ વાત તો તમારી આગળ પણ એણે છુપાવી!’ મ_ કÖંુ: ‘પણ એમના kવનની બધી વાત એઓ મને શા માટ ેકહે? ને એ jણવાનું

મારે કુતૂહલ પણ શા માટ ેરાખવંુ?’ મારી વાત jણે એમણે સાંભળી જ નિહ હોય તેમ એઓ બોJયા: ‘જગદીપ એક નંબરનો ગુંડો છ,ે લáાિધપિત છ,ે ને કોણ jણે શું કામણ છ ેએનામાં – એની પાછળ પાછળ એ ચાલી આવી છ.ે પણ િવદુને ખબર નથી ક ેજગદીપના kવનમાં એવી તો કટેલીયે Ñી આવીને ચાલી ગઈ –’ એઓ કશુંક વધારે કહેવા જતા હતા @યાં િવદુલા આવી ચઢી. મને êઈને ખૂબ રાk

થતી બોલી: ‘ઓહો, તમને :યાંથી પકડી આ?યા? ચાલો, બહુ સાhં થયંુ. બોલો,:યાં જઈશું?’ િમNટર દલાલે કÖંુ: ‘પહેલાં ગુલમહોરમાં જઈને કાંઈક ખાઈએ, પછી નરીમાન

પોઇDટ તરફ જઈએ ને :યાંક બેસીને.’ િવદુલા બોલી: ‘કમે, નવેસરથી Xેમની શlઆત કરવી છ?ે તો પછી સાથે સૂયäકાDતભાઈને શું કરવા સંડોવો છો? ક ેપછી XણયિUકોણ?’ હંુ જરા અકળાયો. િમ. દલાલ કશું બોJયા નિહ. વળી મ_ ઘરે જવાનું બહાનું કાઢતાં

કÖંુ: ‘મારે હવે ઘરે પહcચવંુ êઈએ. આજ ેએક સHબDધી મળવા આવવાના છ.ે’

િવદુલા

2121

આથી િવદુ એકદમ હસી પડીને બોલી: ‘સાવ જૂઠી વાત! તમાhં મોઢુ ંજ કહી આપે છ ેને! અરે, એક Ñીથી, અબળાથી તે આટલું બધું ગભરાવાનું હોય? ચાલો, ચાલો –’ આમ કહીને એણે હાથ પકડીને મને ખ_=યો. આ બધું વધારે પડતું હતું ને િમ. દલાલ

ધૂંઆપૂંઆ થતા હતા. અમે આગળ વCયાં. આખે રNતે િવદુલા કાંઈનું કાંઈ બોJયે જ ગઈ. અ@યારે એ

પંદર- સોળ વષäની મુ<ધ કDયા જવેી લાગતી હતી. રNતામાં એણે ચોકલેટ લેવડાવી ન ેખાધી. નાની નkવી વાતમાં પણ એ ખૂબ રસ લેવા લાગી. સહેજ સહેજમાં હસીને એ બેવડ વળી જવા લાગી. સંસારમાં :લેશકારક અનુભવોની છાયા, મનની lંધામણ, તડફડાટ – બધું jણે :યાંનું :યાં સરી ગયંુ . ઘડીભર તો jણે પેલી આંખમાંની કhણ ઝાંય પણ આનDદની તરલતામાં ફેરવાઈ ગઈ. એની આંગળીઓ પતંિગયાની પાંખની જમે અિNથર થઈ ઊઠી. અમારી પાછળ જ સમુVનો ઘુઘવાટ એકધારો સંભળાતો હતો. એની તરફ અમાhં કોઈનું Cયાન નહોતું. રહી રહીને િવદુલાનું હાNય અમારા કાનમાં રણકી ઊઠતું હતું. િમ. દલાલને ખવડાવવાપીવડાવવામાં િવદુલાએ ખૂબ આTહ કયäો. એમના કોટ પર પડલેો ચાનો ડાઘ બહુ િસફતથી સાફ કરી આEયો. મને મનમાં થયંુ: જ ેશિ:તને Xતાપે આ Ñી આટલી સરળ Xેમાળ ને હસમુખી બની શક ેછ ેતે શિ:તની એના પર હંમેશાં કૃપા ઊતરે તો! – આ વા:ય હજુ મારા મનમાં પૂhં ગોઠવાયંુ પણ નહોતું @યાં આખી પિરિNથિત બદલાઈ ગઈ. િમ. દલાલ બોJયા: ‘િમ પરીખ, હંુ તો આવતે શિનવારે ઊપડતી બોટમાં આિYકા જઈશ. તમે િવદુલાની ખબર રાખતા રહેê.’ આ સાંભળતાંની સાથે જ િવદુલા છડેાઈ પડી: ‘કોણ છ ેએ મારી ખબર રાખનારા?

મુંબઈ શહેરમાં હjરો ગુંડાઓ ને મવાલીઓ છ.ે આિYકામાં બેઠાબેઠા તમે મારા પિત]તાપણાની િચDતા કટેલીક કરશો?’ િમ. દલાલ પણ જરા ઉLકરેાયા ને બોJયા: ‘મને મુંબઈના હjરો ગુંડાઓનો પિરચય

નથી, પણ એક ગુંડાને હંુ ઓળખંુ છુ.ં’ આથી િવદુલા jણે ઊભી ઊભી ભડકો થઈ ગઈ: ‘ઓહો, @યારે તમે સૂયäકાDતભાઈના કાનમાં પણ ઝેર રેડી ચૂ:યા છો! તમે બે સતવાદીઓ અહb મારા વતäનનો Dયાય ચૂકવવા ભેગા થયા છો, એમ ને?’ મારી િNથિત ભારે િવિચU થઈ ગઈ. હંુ કાંઈક બોલવા જતો હતો @યાં િમ. દલાલ મને

રોકીને બોલી ઊtા: ‘તું િમ. પરીખને નાહક આમાં સંડોવે છ.ે એમને તારે અDયાય ન કરવો êઈએ.’

સુરેશ êષી

2222

િવદુલા Kયંગપૂણä હાNય સિહત બોલી: ‘Dયાય, અDયાય – આ બધું :યાંથી લાKયા? આિYકાથી? એ બધું અહb લાવવાની બંદી છ.ે અમે તમને કદી પૂ9ું છ ેખhં ક ેઆિYકામાં તમે કવેી રીતે વતäો છો? તો પછી એ િવશે મને પૂછવાનો શો અથä? ને માણસ માણસની જમે વત`. નથી તમે દેવ ક ેનથી હંુ દેવી. કમે ખhં ને, સૂયäકાDતભાઈ?’ આ વાતમાં પડવાનો મને સંકોચ થતો હતો, આથી મ_ અચકાતાં અચકાતાં કÖંુ:

‘હા–આ–આ.’ મારી આ િNથિત êઈને એ હસી. િમ. દલાલનું મોઢુ ંપડી ગયંુ હતું. િવદુલાના મુખ

પર એક Xકારની કૃિUમ ઉwેજનાનો તરવરાટ હતો. એને કારણે એનામાં કશુંક કદયä ને જુગુEસાજનક એવંુ દેખાતું હતું. એ jણે કોઈક બહારના તRવનું આSમણ હતું. એની નીચે jણે એ આખી ઢકંાઈ ગઈ હતી. પણ કદાચ આ બધી મારા મનની કJપના પણ હોય, મને એટલી જ ખબર છ ેક ેહંુ તરત જ ઊભો થઈ ગયો ને કશું કÖા િવના હોટલેની બહાર નીકળી આKયો. મારી પાછળ પાછળ એ બંને પણ ચાલી આKયાં. પછી કશી વાત થઈ નિહ ને અમે છૂટાં પuાં. જઠે મિહનાના પાછલા ભાગના િદવસો હતા. અમે સાંજ ેજૂહુ પરથી પાછાં ફરતાં

હતાં. આકાશમાં પાણી ભરેલાં વાદળ હતાં, :યાંક વરસેલા વરસાદની ભીનાશવાળો પવન વાતો હતો. વાદળને લીધે પિÅમમાં રંગની લીલા નહોતી, કવેળ હતો આછી ધૂસરતાનો લેપ. હંુ જરા પાછળ ચાલતો હતો. આવી ધૂસરતા મારા મનને સદે છ.ે એથી દુિનયાની ને આપણી વ=ચે એક સુખદ રીતે સÖ નીવડ ેએવંુ આવરણ-અDતર સરjય છ.ે એવી પળે આપણે આપણાથી પણ jણે સહેજ દૂર સરી જઈએ છીએ. આપણી jતને Xસરવાને માટ ેjણે બહોળો િવNતાર મળે છ.ે હંુ આ ભાવિNથિતને માણતો ચાલી રÖો હતો – ને મારી આગળ હતી િવદુલા. એ નામ પણ jણે આ ધૂસરતાના લેપ નીચે ઢકંાઈ ગયંુ હતું, પવનમાં ફરફરતાં વÑો ને દેહનો માU આછો આભાસ જ દેખાતો હતો – એ પણ jણે ગાઢી થતી જતી ધૂસરતામાં લુ} થઈ જવાની અણી પર હતો. લાંબા વખત સુધી હંુ કશુંય બોJયો નહોતો તેથી કદાચ અકળાઈને ક ેપછી પોતાની એકલતાથી ભય પામીને એ ઊભી રહી ગઈ. થોડી વાર એના પગ નીચેથી સરી જતાં પાણીના Nપશäને માણતી એ ઊભી રહી, નીચા વળીને એક છીપ હાથમાં લીધી ને એ દરિમયાન અમારી વ=ચેનું અDતર ઘટતાં એ બોલી: ‘કમે, :યાં ડૂબકી મારી ગયા હતા?’

િવદુલા

2323

મ_ કÖંુ: ‘જ ેભારે હોય, પોતાના ભારને હળવો બનાવવાની જનેામાં આવડત હોય નિહ તેને ડૂFયે જ છૂટકો!’ એ િચઢાઈને બોલી: ‘મ_ ડૂબવાની વાત નહોતી કરી. તમારા ભાષાàાન િવશે મને માન

હતું. પણ હવે – ‘ હંુ હસીને બોJયો: ‘જ ેકોઈ લખવાનો ધંધો કરે છ,ે ભાષાને વાપરે છ ેતેને પહેલું

ભાન એ થાય છ ેક ેભાષા તો પરકીયા જ રહી jય છ,ે એની મનામણી- િવનવણીમાં જ જDમારો પૂરો થવાનો છ!ે’ એ મારી વાતથી jણે દૂર સરી ગઈ હોય એવંુ મને લા<યંુ. મને ચીઢ ચડી. નાહક

મારી િન:શFદતામાં કાંકરી નાખીને આમ ખસી જવાનો શો અથä? મને થયંુ ક ે હંુ પણ કશુંક બોJયે જઈને એને પરાણે મારી વાતની નkક ઘસડી આåં. આથી મ_ વળી શl કયäું: ‘ને આમ તો શFદ આપણને એકબીjની નkક લાવવાને બદલે દૂરતાનું જ ભાન નથી કરાવતા? હંુ જ ેબોલું તેનો અથä બીjના મનમાં, હંુ જ ેઇ=છતો હતો તે જ, પહcચે છ ેખરો? શFદ જવંુે અંગત ક ેખાનગી કશું નથી, ને એથી ભાષા વાપરનારને એકલતા, લાચારી, અસહાયતાનું સૌથી િવશેષ ભાન થાય છ.ે’ એને બોJયા વગર છૂટકો નહોતો: ‘હા ભાઈ હા, કબૂલ, તમારી અસહાયતા ને

લાચારીની દયા ખાઈશું, સહાનુભૂિત બતાવીશું, બસ?’ પણ એ સહાનુભૂિત બતાવવાને વળી શFદો êઈશે, એટલે વળી પાછી લાચારી!–’

આટલું કહીને એણે કૃિUમ િન:�ાસ ના;યો. આથી હંુ રોષે ભરાયો. મ_ જરા ઉLકરેાઈ ન ેકÖંુ: ‘એવી લાચારી અનુભવવી એ પણ અિધકારની વાત છ.ે એ સૌ કોઈ નિહ અનુભવી શક.ે’ એ હસીને બોલી: ‘ભલે ભલે, એ બાબતમાં અમારે હરીફાઈમાં નથી ઊતરવંુ, તમારી

લાચારી તમને મુબારક.’ મે કÖંુ: ‘આ લાચારી કાંઈ અમારી અંગત Kયિ:તગત લાચારી નથી, એ તમારા સૌ

વતીની લાચારી છ ે–’ એ મને વ=ચેથી જ અટકાવીને બોલી: ‘રાખો રાખો હવે, એવી [ાિDતનો આધાર

લેવાની તમને જlર પડ ેછ ેએ જ તમારી સૌથી મોટી લાચારી છ ેએનું તમને :યારેય ભાન નિહ થાય?’ મનમાં મને થયંુ ક ેમારે અહb અટકવંુ êઈએ. આથી આગળ જવામાં સાર નથી. હંુ

સુરેશ êષી

2244

ઘડીભર ગમ ખાઈ ગયો. આથી એ એકદમ મારી નkક આવી ને બોલી: ‘આવી સાંજ લાચારીની વાત કરવા માટ ેઈ�રે નિહ સરk હોય. છોડો એ વાત.’ ને એણે મને ધnો મારીને સામેથી આવતાં મોjં તરફ ધકલેી દીધો. હંુ ભbjયો ને

આછા અDધકારમાં એની ચમકતી આંખોને êઈ રÖો. પછી એ બોલી: ‘અમે Ñીઓ આમ, આ મોjંની જમે જ, છલકાઈને તમારા

સંસારને પખાળીએ છીએ, એને અમારા પાલવના Xસારમાં ઢાંકીને સુરિáત રાખીએ છીએ. પણ એક િદવસ અચાનક લાગે છ ેક ેખોળો તો ખાલી ખાલી છ.ે જનેે બે બાહુની સીમામાં સાચવી રાખતાં તે :યાં છ?ે જનેે ગભäની કદેમાં પૂરીને રા;યા, જનેે પાલવની છાયામાં સંગોપીને સાચKયા, જનેે બાહુની પકડમાં પૂરીને િનિÅDત રÖાં તે તો એકાએક :યાં ને :યાં સરી ગયા! ને ખિ?ડત આિલંગનવાળા ખાલીખાલી બે હાથની વ=ચે જ ેિવNતાર છ,ે જ ેઅસીમતા છ ેતે બીજ ે:યાંક નથી – તે નથી આ સાગરમાં, નથી આ આકાશમાં!’ વાત એકાએક ગHભીર બની ગઈ. આવા ઉBગારના જવાબમાં મારે કાંઈ કહેવંુ એવી કદાચ એને અપેáા પણ નહોતી. એ પોતે પોતાને જ jણે આ કહી રહી હતી. પણ આ િNથિતનું એને ભાન થાય તે પહેલાં મારે કશુંક કહેવંુ êઈએ, નિહ તો આવી લાગણીવશતા બદલ એ પોતા પર ગુNસે થાય. આથી હંુ બોJયો: ‘સંસારનો Sમ એવો છ ેમાટ ેજ કદાચ આપણે આટલી મોકળાશ અનુભવીએ છીએ, છૂટથી �ાસ લઈ શકીએ છીએ. જનેે સંગોપીને રાખીએ તેને એક િદવસ આપણે હાથે િવશાળ િવNતાર વ=ચે મૂકી દઈએ છીએ – જમનામાં દીવાઓને તરવા મૂક ેછ ેતેમ. @યારે જ એક નવી શ:યતાનાં દશäન થાય છ.ે એ ગHભીરતાના Nતર પરથી નીચે ઊતરી આવી ને બોલી: ‘બસ બસ, જરા

સાંભળનારની તો દયા રાખો!’ મ_ વાત બદલવાને કÖંુ: ‘િમNટર દલાલ નૈરોબી પહcચી ગયા?’ એણે ટૂકંો જવાબ આEયો: ‘સુખlપ.’ પછી શું બોલવંુ તે અમને બંનેને સૂQું નિહ. આજુબાજુના ઘcઘાટની વ=ચેથી અમારા

મૌનના તંતુને વળગીને અમે આગળ સરકતાં ગયાં. પણ મૌન એ કોઈ વNતુ નથી, એ તો પાU છ,ે ખાલી પાU છ;ે એને ભરી દેવંુ êઈએ એમ લાગે છ ેએટલે આપણે વળી શોધમાં નીકળીએ છીએ. હંુ આ શોધમાં જ હતો @યાં એ બોલી: ‘પેલી ડૂબકીવાળી વાત મને યાદ આવી. ડૂબકી

િવદુલા

2525

મારનારને કશુંક મૂJયવાન હાથ કરવંુ છ,ે માટ ેએ સપાટી છોડીને gડ ેjય છ ેપણ અમે ઉપર તરીએ છીએ. મૂJયના ભારને ધારણ કરવાની તાકાત અમારામાં નથી, અમારા િસવાય બીê કશો ભાર ઉપાડવાની અમારામાં હામ નથી.’ મને મjક સૂઝી: ‘અથવા એમ કહો ક ેતમે પોતે જ તમાhં મૂJય છો, એથી િવશેષ

બીj કશા મૂJયને હાથ કરવાની જફામાંથી તમે ઊગરી ગયાં છો.’ એ હસીને બોલી: ‘ વાહ, તમે સમ>યા ખરા. મારે તે જ વાત કહેવી હતી, પણ હંુ

મારે મોઢ ેકહંુ તો ઉિચત ન લાગે! કવેળ હોવંુ, kવવંુ – બસ એને શું પોતાનું આગવંુ મૂJય નથી?’ મ_ એને િચઢવવાને કÖંુ: ‘એવંુ કવૈJય અમારા જવેાને તો બહુ સુલભ નથી. અમે

કોઈના પિત થઈએ, કોઈ ચોપડીના લેખક થઈએ, કશી ચળવળ કરીએ @યારે એમ લાગે ક ેઅમને કોઈ ઓળખે એવંુ કશું અમે ઉપjKયંુ. @યારે સમાજ અમને ઓળખે.’ એણે કÖંુ ‘પણ આખરે શું? જશો કયાં?એ કવૈJયની જ િદશામાં ને? @યારે બધું

પાછળ રહી જશે. @યારે વળી તમારે તમારો જ સામનો કરવો પડશે.’ મ_ કÖંુ ‘ એ તો બહુ દૂરની વાત થઈ. અ@યારે તો િનરાંત છ.ે ચોયäાસી લાખ ફેરાની

સગવડ આપી છ,ે પછી એવી અધીરાઈ અ@યારથી શા માટ?ે’ એ એકાએક હસી પડી: ‘વાહ, ફેરા ફરવાનો ભારે શોખ છ ેનિહ? માફ કરê,

ઘાંચીનો બળદ પણ –’ હાNયની છોળમાં એનું બાકીનું વા:ય ડૂબી ગયંુ. હંુ કશું બોJયો નિહ. થોડી થોડી વારે,

jણે આ વાત યાદ કરીને, એ હNયે જ ગઈ. પછી એકાએક બોલી: ‘પુhષોને આવા ફેરાનો ભારે શોખ હોય છ,ે સ}પદીના ફેરા –’ મને તક મળી એટલે હંુ તરત બોલી ઊtો: ‘એ ફેરા કાંઈ પુhષ એકલો નથી ફરતો,

Ñી પણ –’ મને વ=ચેથી જ અટકાવીને એ બોલી: ‘Ñી શું કરે? છડેાછડેી ગાંઠીને એને બાંધી

દીધી હોય, પછી એ :યાં jય?’ મ_ કÖંુ: ‘આ દુિનયામાં બંધાયા વગરનું શું છ?ે આ જુઓ, આ બધાં Ñી, પુhષો ને

બાળકો – આંગળીમાં આંગળી ગૂંથીને ચાલે છ,ે ને આ ઉપરનો ચDV ને આ સાગર – આકષäણના તDતુએ બંધાયા છ–ે’ વળી એ મને અટકાવીને બોલી: ‘આવી વાત તમારે તમારી નવલકથામાં પાUો êડ ે

સુરેશ êષી

2266

કરવી. હંુ તો એક kવતીjગતી Ñી છુ ં– બે પૂઠાં વ=ચે દબાઈને સપાટ થઈ ગઈ નથી, kવંુ છુ,ં �ાસ લf છુ.ં ખાતરી કરવી છ ેતમારે?’– એમ કહીને એણે êરથી મારો કાન એકાએક આમÜો. પછી હસતાં હસતાં પૂ9ું: ‘કમે, હવે છ ેશંકા?’ મ_ કÖંુ: ‘તમારા અિNત@વની મારા કાનને તો પાકી ખાતરી થઈ ગઈ છ!ે ને એ હસી પડી – િનમäળ છલકાતું હાNય. એનું શરીર હાNયના િહ~ોળથી ઝૂલી

રÖંુ. હંુ એ êઈ રÖો. હંુ હજુ એ િNથિતમાંથી બહાર નહોતો આKયો @યાં એ બોલી: ‘પણ જુઓ, એક વાત સાંભળો. જ ે િદવસે Yોક છોડીને ઓઢણી પહેરી તે િદવસે એ Yોકની સાથે મ_ મારા એક અંશને વદાય આપી, પછી ઓઢણી ગઈ ને સાડી આવી –’ વળી મને િટ;ખળ કરવાનું સૂQું: – પણ એણે એ વાત jણે સાંભળી જ નિહ. મ_ પાડલેો િવáેપ પૂરો થતાં જ એણે કહેવા

માંuંુ: ‘આમ વદાય આપતાં આપતાં êf છુ ંતો બધું એકાએક સાવ ખાલી લાગે છ.ે કોઈક ખૂણામાં દૂર સહેજ કશાકનો આભાસ દેખાય છ.ે નજર ઠરેવીને êf છુ ંને @યારે એમ લાગે છ ેક ે ‘હંુ’ના િવNતારને સહેવા જટેલો એનો Xસાર નથી. થોડી વેરિવખેર આછી ઝાંખી રેખાઓ જ છ ેમાU – કોઈક વાર મમતાના બિખયા ભરીને એ ‘હંુ’ ને પોતાનામાં સમાવે એવંુ આવરણ તૈયાર કરવા jf છુ ં@યારે કશું હાથ નથી આવતું – એ Yોક કોણ jણે આડ ેહાથે :યાંક મુકાઈ ગયંુ છ,ે એ ઓઢણી કોણ jણે :યાં સરી પડી છ!ે હવે રહી છ ેમાU િદગHબરતા – ન દેખાવંુ એ જ જનેો Nવભાવ છ.ે’ અમે બંને પાસેપાસે ચાલતાં હતાં. આજુબાજુ લોકોની ભીડ હતી, કોલાહલ હતો.

પવનનો સુસવાટ હતો, સમુVનો ઘુઘવાટ હતો – એ બધાંમાં થઈને આ શFદો આવતા હતા. એ મારી પાસેની Ñી બોલતી હતી એવંુ લાગતું નહોતું. એ કશીક અશરીરી વાણી હતી, બહુ દૂરથી jણે અહb વહી આવી હતી. એ કદાચ આજુબાજુ છવાયેલી ધૂસરતાની જ વાણી હતી. થોડી વારની ચુપકીદી પછી એ ફરી બોલવા લાગી: ‘નoતા, નિહ, િદગHબરતા –

નoતા પોતે જ પોતાનું વÑ છ,ે આવરણ છ.ે એનાથી અકળાઈ જવાનું નથી. પણ ધીમેધીમે વધતી જતી આ શૂDયતાની વાત જુદી છ.ે દર વખતે પાછાં વળતાં નજર કhં છુ ંતો શૂDયતાની સરહદ વધી હોય એમ લાગે છ.ે બહાર ખૂબ રખડીએ, ઘણાંને મળીએ, ઘåંઘåં કરીએ ને પાછાં વળીને ઘરમાં પગ મૂકીએ @યારે થાય ક ેહાશ, આપણે છીએ, આ આપåં ઘર છ.ે પણ બહારથી પાછા વળતાં દરેક વખતે આ ઘર આ પોતાપåં,

િવદુલા

2727

આ ‘હંુ’ jણે ખૂટતાં jય છ,ે જનેા આધારે Kયિ:ત@વનું કોકડુ ંવbટાÜંુ હતું તે jણે હવે ધીમે ધીમે લોપ પામે છ.ે ને એક િદવસ પાછા આવીને êતાં કશું જ નિહ હશે, પાછા આવવાપåં જ નિહ રહેશે. @યારે રહેશે કવેળ સૂનો િવNતાર – જનેે િવNતાર કહેવાની પણ કાંઈ જlર રહેશે નિહ, કારણ ક ેગમે તેવા િવNતારનો પણ :યાંક છડેો આવે છ,ે પણ શૂDયની હદ :યાં? ધીમે ધીમે એ શૂDયને તાગનારા શFદો પણ શૂDયમય બનતા jય છ.ે દરેક ઘટનાની સાથે થોડા શFદો ઉલેચાઈ jય છ,ે શૂDયમાં ભળી jય છ ેને આમ kવન જમે kવાતું jય છ ેતેમ તેમ િન:શFદતાનું આકાશ િવNતરતું jય છ,ે આખરે આકાશમય થઈ જઈએ @યારે અDત આવે છ.ે એને અDત કહેવો ક ેતમે કહો છો તેમ નવી શ:યતા કહેવી એ ઝઘડો કદાચ પછી રહેતો નથી. lપ ઓગળે છ,ે શFદ ઓગળે છ ેને આકાશ િવNતરે છ;ે આકાશ િવNતય̀ જ jય છ ે– એના પોકળ િવNતારમાં iદયનો ધબકાર ભયંકર પડઘો પાડ ેછ,ે પણ એની ભયંકરતાને X@યá કરવા જઈએ તે પહેલાં એ પેલા આકાશમાં ભળી jય છ.ે એ ભયંકરતા સાથે ટnર ઝીલીને કશુંક નnર અનુભવવાની તક પણ ચાલી jય છ.ે આ, ê ગણો તો, લાચારી છ.ે એ લાચારી અનુભKયા બદલના િવિશÇ અિધકારના ગૌરવને kરવવાનું માhં ગજુ ંનથી.’ એને આ�ાસન આપવાનો Xય@ન કરતાં મ_ કÖંુ: ‘આવડા િવશાળ આકાશની નીચે

નાની શી કળી આંખો ખોલીને અંગને Xસારવાની િહંમત કરે જ છ ેને? એને :યાં એનો અફસોસ કરવો પડ ેછ?ે એને તો કૃતાથäતા થાય છ,ે એ કૃતાથäતા એવી સુવાસ lપે આપણા સુધી પહcચે છ.ે’ કોઈ અmLય બળની સામે તાકીને રોષથી એ બોલી ઊઠી: ‘ના, ના, એ મને મંજૂર

નથી. ફૂલ જવંુે મૂરખ Xકૃિતમાં કશું નથી. અDધકારમાં દટાઈ રહેવંુ, પછી પોતાની jતને ભેદવી, માટીને ભેદવી, ટાઢતડકો વેઠવો, ધીમે ધીમે આ બધી ટપલીઓ ખાઈને આકાર ઘડાવા બીજ lપે કદે થઈને પાછા સમાઈ જવંુ – ના, એ મને મંજૂર નથી.’ મને કોણ jણે શું સૂQું તે મ_ કÖંુ: ‘પણ [મરનો ગુંjરવ, Nપશä, ચુHબન–’ મારા વા:યને jણે એક ઝાટકાની સાથે તોડી નાખીને એ બોલી ઊઠી: ‘હા, [મરને

પાંખ છ,ે ફૂલને પાંખડી છ.ે [મર પાંખથી ઊડ ેછ,ે ફૂલની પાંખડી કરમાઈને ખરી પડ ેછ.ે મધના સંચયના પાU માU બનીને ફૂલે સાથäકતા માનવાની છ.ે Ñીની પણ આ જ દશા, આકાર ઘડવાનું એ Nથાન માU. આકારની માયા રાખવાનો એને અિધકાર નિહ, બધું ધીમે ધીમે એના હાથમાંથી સરી jય. જ ેઆકાર ધરવાની વેદના અનુભવે તેને

સુરેશ êષી

2828

આકાર પર અિધકાર નિહ? તેને આકાશનું આ�ાસન આપવાનું કિવઓને પરવડ,ે પણ અમારામાંથી કોઈક તો આખરે કહેશે જ ક ેઅમને એ મંજૂર નથી. આકારથી િછ|િભ| થવામાં જ Ñીના Ñી@વની સાથäકતા છ,ે પિવUતા છ,ે Ñી તો દેવી છ ે – કÖે જ jઓને! –’ એ બોલતી હતી @યાં બાળકોએ રેતીમાં કરેલા ખાડામાં એનો પગ પuો ને ‘ઓ

રે!’ કહીને એ ઊભી રહી ગઈ. પછી મારા પર રોષે ભરાઈને બોલી: ‘અરે, જરા હાથ આપીને બહાર તો કાઢો. િચUપટના Xણય Xસંગનો અિભનય નિહ ભજવાય તેની ખાતરી આપું છુ.ં’ મ_ એને હાથ આપીને બહાર કાઢી. એના પગે સહેજ મોચ આવી ગઈ. એ બોલી:

‘મનમાં ને મનમાં શાપ આEયો હશે તમે, નિહ તો આવંુ થાય જ નિહ!’ મ_ કÖંુ: ‘હંુ :યાં સ@યયુગનો ઋિષમુિન છુ ંક ેશાપ આપું?’ એણે કÖંુ: ‘શાપ આપનારને સ@યયુગની રાહ êવી પડતી નથી!’ મ_ જવાબ આEયો: ‘કિળજુગનો એક ઇÇ Xભાવ એ છ ેક ેશાપ ફળતા નથી.’ એ તરત બોલી: ‘પણ કોઈક વાર આવંુ બને છ ે@યારે એના એ ઇÇ Xભાવ િવશે

મનમાં શંકા ઊપજ ેખરી!’ અમે ટ:ેસીની શોધમાં હતાં @યાં એને કઈંક યાદ આKયંુ ને એ બોલી: ‘તમે

પહેલવહેલા મારી ઓિફસમાં આKયા હતા @યારે એક સpન લંગડાતે પગે બહાર જતા હતા ને મ_ તેમને ટકેો આપેલો તે યાદ છ?ે’ મ_ કÖંુ: ‘હા, કમે?’ એણે કÖંુ: ‘ના, બસ, મને જરા યાદ આવી ગયંુ.’ માhં કુતૂહલ શHયંુ નિહ એટલે મ_ પૂ9ું: ‘કમે અ@યારે એ યાદ આKયંુ?’ એણે કÖંુ: ‘એનું તે કાંઈ કારણ હોતું હશે? એ ગૃહNથને તમે ઓળખો છો?’ મ_ કÖંુ: ‘ના, તમે ઓળખાણ તો કરાવી નિહ, પછી શી રીતે ઓળખંુ?’ એ બોલી: ‘એ ઓળખવા જવેા માણસ છ.ે એ હતા Xોફેસર ભq, બૌિ{ક સહચાર

માટ ે મારી પાસે આવે છ.ે અંTેkના Xોફેસર છ,ે એટલે એ લંગડાતા ચાલે તો ‘બાયરોિનક લીHપ’ કહેવાય, સમ>યા?’ આમ તે િદવસે છૂટા પડતાં વળી અમે ટોળટEપાંમાં સરી જઈ શ:યાં, પણ માhં મન,

કોણ jણે શાથી, ઉદાસ જ રÖંુ.

િવદુલા

2929

તે િદવસે દીવાનખાનામાં ચારપાંચ નવા ચહેરાઓ êઈને હંુ સહેજ મુંઝાયો, ને એ પિરિNથિતમાંથી છટકી જવાની યુિ:ત શોધવા લા<યો. મારી આ અવદશા િવદુલા પારખી ગઈ. એણે મને અણસારો કરીને બાJકનીમાં જવાનું સૂચKયંુ. બેચાર જણ એનો આ અણસારો êઈને સંશયભરી mિÇએ મારા તરફ તાકી રÖા. આથી હંુ સંકોચનો માયäો એકદમ ઊભો થઈ શ:યો નિહ. એણે બાJકનીમાં જઈને વળી આંગળીનો અણસારો કયäો. હંુ કચવાઈને ઊtો ને jણે િસગારેટની રાખ ખંખેરવા જ જતો હોf તેવંુ બતાવવાનો Xય@ન કરતો બાJકનીમાં ગયો. દીવાનખાનામાંના કબાટના આયનાની Yેઇમમાં અમારી જુગલ છિબ જડાઈ ગઈ હતી તેનો િવદુલાને ;યાલ નહોતો, અથવા કદાચ ;યાલ હશે, પણ તેની એને પડી નહોતી. એણે તરત સાડીના છડેામાં સંતાડલેી કશીક ચબરખી બહાર કાઢી ને મારા કોટના િખNસામાં સેરવી દીધી. પછી છકે કાન પાસે મોઢુ ંઆણીને કÖંુ: ‘હમણાં વાંચશો નિહ, પછી વાંચê’ ને હંુ કશું કહંુ કhં તે પહેલાં એ વળી, jણે કશું જ બDયંુ નિહ હોય તેમ, મંડળી વ=ચે જઈને બેસી ગઈ. બેઠા પછીય, હંુ એની ઇ=છાનો અનાદર કરીને, પેલી િચsી વાંચતો તો નથી ને તે એણે Uાંસી આંખે êઈ લીધું, હંુ પાછો વળીને મારી જ<યાએ બેઠો @યારે jણે એ િનિÅDત થઈ. પછી મારી સામે êઈને એણે કÖંુ: ‘જુઓ, તમને આ બધાંની ઓળખાણ કરાવંુ. આ ^ી જગદીપ આશર – ‘ એ આગળ બોલતી જ ગઈ, પણ માhં Cયાન એમાં રÖંુ નિહ. િમNટર દલાલે મને આ જગદીપ આશરની વાત કરેલી ને િવદુલા એની પાછળ ગાંડી બનીને ચાલી આવી હતી એમ કહેલું તે યાદ આવતાં હંુ જગદીપના ભણી જ તાકી રÖો. મારી આ mિÇથી, કોઈ સંNકારી માણસ અણઘડ માણસના અસંNકારી માનસથી અકળાઈ ઊઠ ેતેમ, એ અકળાયો. મને ભાન આKયંુ. િવદુલા બોJયે જતી હતી: ‘આ સુચેતા સંઘવી, હમણાં જ મેિ:સકોમાં િચUકળાનો અGયાસ કરીને પાછાં આKયા છ.ે આ છ ેિમNટર અCવયäુ, ઘણા અંગે◌્રk અખબારોના ‘આટäિSિટક’ છ.ે એમની ભાષાની તમતમતી તીખાશ ચાખવા જવેી છ ે– અલબw, બીjને ભોગે ચાખવાની હોય તો જ, આપણે ભોગે તો ચાખી શકીએ જ નિહ!’ પછી મારી તરફ આંગળી ચbધીને કÖંુ: ‘^ી સૂયäકાDત પરીખ, નવલકથાકાર –’ એ સાંભળીને િમNટર અCવયäુ ભવાં ચઢાવીને મારી સામે સહેજ તાકી રÖા. પછી

બોJયા: ‘સાહેબ, તમે ખરેખર નવલકથા લખો છો? XૂNત, કાફકા ને êIસે એને :યારની ખતમ કરી નાખી છ.ે હવેનો જમાનો તો પશુકથા લખવાનો છ.ે’

સુરેશ êષી

3030

મ_ એમને કશો જવાબ આEયો નિહ. મારા વતી, કદાચ મારી દયા ખાઈને, િવદુલાએ જવાબ આપવાનો Xય@ન કયäો: ‘પણ િમNટર અCવયäુ, એમણે તો અમારી નવલકથાને જુદી િદશામાં વાળી છ ે–’ અCવયäુ હસીને બોJયા: ‘એ વળી કઈ િદશા? êIસે વીસબાવીસ કલાકની વાત

લખી, હવે તમારે એક િમિનટમાં શું બને છ ેતેની નવલકથા લખવાની રહેશે – બોલો છ ેિજગર?’ @યાં જગદીપે વાતને બીk િદશામાં વાળી. એના અવાજમાં કુમાશ હતી, મીઠાશ

હતી. ને રોષ પણ એવા રોચક lપે એ Kય:ત કરે છ ેક ેએ રોષ પણ આNવાx બની રહે. એના ચહેરા પરની િNન<ધતા જરાયે અળપાય નિહ, ને છતાં એમાં આરસપહાણની િનજ äીવતા નિહ લાગે, આંખના ચમકારને લીધે kવનનો તરવરાટ વરતાયા કરે. આખા ઓરડાના વાતાવરણની સુખદતાની વધતીઘટતી માUાનું િનયDUણ એ jણે કવેળ એની mિÇથી કરી રÖો હતો. હંુ એને êઈ જ રÖો. એની નાજુક આંગળીઓનાં અણીદાર ટરેવાં, Kયિ:ત@વના િશખર સરખંુ નાક, એના સXમાણ શરીરને સવäથા અનુકૂળ એવો એનો પોષાક – એનામાં કુમાશ ખરી, પણ કશું Ñૈણ લાગે નિહ, પૌhષનો પિરચય તો થાય જ. એનું કશું એકદમ આંk નાખે એવંુ ભડક નિહ. પણ ધીમે ધીમે સદા એનો Xભાવ અગોચર રીતે આપણામાં િવNતયäા જ કરે એવંુ. પોતાની આ શિ:ત િવશે સભાન રહેવંુ એ પણ એને અસંNકારીપણાનું લáણ કદાચ લાગતું હશે. સુચેતા એના તરફ મુ<ધ અહોભાવથી મીટ માંડી રહેતી તેથી એ એની મધુર રીતે અકળાતો. એ અકળાટ, તમે ê એના તરફ Cયાન આપીને જુઓ તો, હાથની આંગળીની અિNથરતામાં દેખાય. એ દશäાવવા માટ ેએ શFદોનો ઉપયોગ ન કરે. એની ઉપિNથિતમાં આપણને સદા દહેશત રÖા કરે: આ આપåં બોલવંુ એને અસંNકારી તો નિહ લાગે ને! મારી નજર આગળ િમNટર દલાલ ખડા થયા, ને મને એમની દયા આવી. આવા માણસની પાછળ ગાંડી બનીને િવદુલા ચાલી આવે એની મને નવાઈ લાગી નિહ. જગદીપે અCવયäુને કÖંુ: ‘કોઈએ શું લખવંુ તે આપણે શા માટ ેકહેવંુ êઈએ? કોઈ

પણ જડ ચોકઠામાં તમે સજäકની શિ:તને પૂરવાનો આTહ રાખો – પછી એ ચોકઠુ ંનીિતનું હોય, સાિહ@યમાં Xવતäતી ત@કાલીન ફેશનનું હોય ક ેિફલસૂફીનું હોય – તો એ નિહ પાંગરે. બીબાં તો ટકંશાળમાં જ કામમાં આવે, સાિહ@યમાં નિહ. પણ જવા દોને એ રકઝક. આપણે સુચેતા પાસે મેિ:સકોની વાત સાંભળીએ. કમે @યાંના થોર કવેા હતા?’

િવદુલા

3131

આ સાંભળીને એક ગૃહNથ હNયા. એમને કÖંુ: ‘સુચેતા, તું થોર êવા ઠઠે મેિ:સકો ગઈ હતી?’ જગદીપે કÖંુ: ‘જનેો જટેલો રસ. રસ ખૂટ ે@યારે કદlપાપåં Xકટ થાય. તમે એ

થોરની તીPણ ખુમારી êઈ નથી, એટલે એમ કહો છો. ચારે બાજુની ખુ~ી ધરતી અને ઉપરના બળબળતા આકાશ વ=ચે એ જ ેઉ{તાઇભરી અદાથી ઊભો રહે છ ેતે êવા જવંુે હોય છ.ે’ સુચેતાએ આ વાતમાં જગદીપ સાથે સંમત થતાં કÖંુ: ‘મ_ એ થોરનાં થોડાં િચU કયäાં

છ,ે એને તમે અમુક વખતે જુઓ @યારે જ એ મેિ:સકોની ધરતીના Xતીક જવેો લાગે. એના અસં;ય કાંટાની અણી અને એના હાથની પંj જવેી શાખા – મ_ ઉતારવાનો Xય@ન તો કયäો છ.ે’ િવદુલાએ કÖંુ: ‘તું અમને કોઈક વાર બતાવજ ેતો ખરી. આ તો અમારે સાંભળીને

બેસી રહેવાનું!’ જગદીપે પૂ9ું: ‘ને @યાંનો સૂયä? એનો તાપ રંગમાં ઝલાયો ખરો?’ સુચેતા ઉ@સાહમાં આવી જઈને બોલી: ‘મ_ અનેક રીતે એને રંગમાં ઉતારવાનો Xય@ન

કયäો છ:ે બાળકની આંખમાં એના Xિતબંિ◌િબત થતા તેજ yારા, @યાંની યુવતીના ગાલ પર ઝીલાતી એની તેજટશર yારા. એક વાર હંુ એક નાના ગામડાની શેરીમાંથી પસાર થતી હતી. એક ઘરમાં બે Ñીઓ ભારે કકäશ અવાજ ે ઝઘડી રહી હતી. બળતી બપોરનો તડકો બહાર િવNતરેલો હતો. હંુ એકદમ ઊભી રહી ગઈ. સામસામા ઘરના પડછાયા એકબીj સાથે અથડાઈ-કપાઈને જ ેખૂણાઓ પાડતા હતા તેની વ=ચે અણીદાર ફાચરની જમે તડકાને jણે કોઈએ સખત જડી દીધો હતો. પેલી કકäશતાની Xબળ અસરને વણäવવાને મને ભાષા મળી ગઈ. મ_ તડકાનું એ lપ ઝડપી લીધું.’ િવદુલા બોલી ઊઠી: ‘સરસ, સરસ. હવે તો તારાં િચUો êવાની આતુરતા વધતી જ

jય છ.ે’ જગદીપે કÖંુ: ‘મને સુચેતાનું એક િચU સૌથી િવશેષ ગHયંુ છ.ે છ ેતો વાત સૂયäની

જ – મેિ:સકોમાં જ ેકાંઈ કરો, તેમાં :યાંક ને :યાંક કોઈ lપે સૂયäનો Xભાવ તો રહેવાનો જ. મેદાનના િવNતારમાં સૂયä તપી રÖો છ,ે હવા બળી રહી છ.ે અશરીરી હવા jણે સતીની જમે અિoિશખાને લપેટાઈ વળી છ.ે અશરીરી હવાના દેહનું સૂચન એમાં રંગની ખૂબીથી સરસ કયäું છ.ે’

સુરેશ êષી

3322

આ વાત ચાલતી હતી @યાં Xોફેસર ભq આKયા. મોઢામાં પાઇપ રાખીને બોલવાની ટવે. જગદીપને êઈને કÖંુ: ‘હેલો, જગદીપ, પછી તારા બંગલાનું શું થયંુ?’ મ_ જગદીપ તરફ êયંુ. જવાબ આપવામાં ભાષાનો ઉપયોગ કરવાનો છ ેક ેકમે,

ક ેપછી એકાદ અંગના હલનચલનથી જવાબ સૂચવી જ દેવાનો છ,ે અમુક િવધાનની XિતિSયા બતાવવામાં શરીરની કટેલી મદદ લેવાની છ ે– આ બધું એ jણે પલકારામાં નnી કરી લઈ શક ેછ.ે આ XÄથી પોતાને દૂર રાખવા jણે એણે <લાસ ઉપાડીને સાવ બેિફકરાઈથી પાણી પીવા માંuંુ – એ પાણીનો ઘંૂટડ ેઘંૂટડો અમૃત ન હોય એવી તૃિ}થી. બધાંની mિÇ એના તરફ વળી હતી તેનું એને ભાન હતું. થોડી પળ પસાર થયા પછી એણે mિÇ gચી કરી. પોતાની mિÇનો દોર ખ_ચીને એણે બીk બધી mિÇઓને jણે પોતાને અનુકૂળ રીતે ગોઠવી લીધી. િવદુલાએ કÖંુ: ‘હમણાં મેિ:સકોની, થોરની, સૂયäની ને સુચેતાનાં િચUોની વાત

ચાલતી હતી.’ Xોફેસર ભq બોJયા: ‘પાડ Xભુનો ક ે હંુ એમાંથી ઊગરી ગયો. જગદીપનું ભલું

પૂછવંુ. સુચેતાનો હાથ પકડીને, એની ચામડી પર હાથ ફેરવીને એ મેિ:સકોના સૂયäના Nપશäને શોધશે. અરે જગદીપ, પણ તારા બંગલાનું શું થયંુ?’ આ વખતે જગદીપે ટૂકંો જવાબ આEયો: ‘માhં મન માનતું નથી.’ Xોફેસર ભq મારા તરફ ફરીને બોJયા: ‘જગદીપને એક બંગલો બાંધવો છ,ે પણ એ

િવશેના એના ;યાલ અફલાતૂન છ.ે એ કહે છ ેક ેઘરનો આજુબાજુના વાતાવરણ સાથે મેળ ખાવો êઈએ. બહારથી ઘરમાં પગ મૂકીએ @યારે જુદા વાતાવરણમાં XવેLયાનું ઉT ભાન ન થવંુ êઈએ. ધીમેધીમે ઘરનું િવિશÇ વાતાવરણ ખડુ ંથાય એવી ઓરડાઓની રચના ને બાંધણી હોવી êઈએ. જગદીપે કÖંુ: ‘આપણે તો બધી ઇિDVયોને જૂઠી કરીને kવનારા માણસ! આપણાં

ઘર તે કાંઈ ઘર છ!ે કોઈ ઘર ‘એર ઈિDડયા’ના ‘િરસેEશન lમ’ જવંુે તો કોઈ કિરયાણાની દુકાન જવંુે – હમણાં જ એક અમદાવાદી શેિઠયાની આિલશાન ઇમારત êવા ગયો હતો. દિરયા પાસે ઘર બાંCયંુ છ,ે આજુબાજુ અÇાવS જવેી કટેલીય ઇમારતો ડોકાતી ઊભી છ ેને તેની વ=ચે Tોિપયસનું અનુકરણ કરીને ઘર બાંCયંુ છ ે– મને તો ભારે Uાસ થયો. આપણામાં વાતાવરણની પકડ જ નથી.’ િવદુલાએ કÖંુ: ‘જગદીપ, તાhં ઘર તું કવંુે બાંધવાનો છ ેતે તો જરા અમને કહે.’

િવદુલા

3333

જગદીપે કÖંુ: ‘દિરયા પાસે બાંધું તો આજુબાજુ એ પોતાનું વાતાવરણ સરjવી શક ેએટલી મોકળી જ<યા રાખંુ. દિરયાની અસર િવNતાર છ,ે પણ તે આકાશનો િનÅલ િવNતાર નહb, ચંચલ િવNતાર. ઘરની અંદર પુMકળ મોકળાશનો અનુભવ થવો êઈએ, દીવાલ એવી બનાવવી êઈએ ક ેએ દીવાલ છ ેએનું ભાન જ ન રહે, એ jણે દિરયામાંથી ઊપસી આવેલો ખડક જ હોય. રંગ સમુVમાં ઝીલાતા આકાશના રંગ જવેો.’ Xોફેસર ભq પાઇપમાં નવો તમાકુ ભરતાં ભરતાં બોJયા: ‘િમNટર પરીખ, જગદીપ

તો ભારે Nવાદીલો માણસ છ.ે એ આ દુિનયામાં jણે બધું ચાખવા જ જDHયો છ.ે એ ભલે બધી ઇિDVયોની વાત કરતો હોય, પણ મને લાગે છ ેક ેએને એક જ ઈિDVય છ,ે અને તે ચાખવાની – રસના. તમે એને જુદા જુદા સો Xકારના દાl આપો, એ ચાખીને બધા ઓળખાવી આપશે. Ñીઓ િવશે પણ એવંુ જ. પણ એક વાત યાદ રાખê, એને ચાખવામાં રસ છ,ે ખાવામાં નિહ, એ અકરાંિતયો નથી.’ જગદીપે અ@યંત મૃદુ હસીને કુમાશથી કÖંુ: ‘આભાર.’ િવદુલા બોલી: ‘Xોફેસર ભq અને જગદીપ ભેગા થાય @યારે ભારે મj આવે.’ Xોફેસર ભqે કÖંુ: ‘શું જગદીપ, આપણે તે કાંઈ સરકસના રંગલા છીએ?’ જગદીપે પાસેની ફૂલદાનીમાંથી મૅoોિલયા ઉપાડીને િવદુલાના વાળમાં કળામય

રીતે ગોઠવી દીધું. આથમતા સૂયäની રતુમડી ઝાંય ઓરડામાં Xસરી ગઈ હતી. હંુ આ ઓરડાના વાતાવરણને પકડવા મથતો હતો. કોણ jણે કમે એમ લા<યંુ ક ેઆ ઓરડાના અિNત@વને કશું કDેV નથી. આ બધાં વમળ ને ઘૂમરી જ છ,ે એની ગિત તે કDેVને માટનેી આંધળી શોધ છ.ે આથી ઉ~ાસને બદલે માhં મન એક Xકારની િખ|તા અનુભવતું હતું. ઓરડામાંથી એ આંધળી ગિત રહી રહીને jણે મારી સાથે પછડાયા કરતી હતી. હંુ આ િવચારમાં હતો @યાં જગદીપે મને પકડી પાuો. એણે મારા તરફ êઈને પૂ9ું: ‘િમNટર પરીખ, તમે તો સજäક છો. તમારા ઇલમ િવશે તો અમને કાંઇ કહો.’ Xોફેસર ભq હસીને બોJયા: ‘જગદીપને મન બધું જ માયાવી ને jદુઈ છ.ે એને મન

બધું જ jણે અકળ રીતે બની આવે છ.ે આકિNમકતામાં જ એ kવનનો રસ જુએ છ.ે પણ kવન તો ગિણતના દાખલા જવંુે KયવિNથત છ.ે એક ખોટુ ંડગલું ભરો ક ેઠઠે સુધી ભૂલ આવવાની જ. હા, પછી એ ભૂલની ભુલભુલામણીમાં અટવાયા કરવંુ એને જ ê

સુરેશ êષી

3434

kવનનો રસ કહેતા હોય તો વાત જુદી છ.ે સુચેતા, તું જ કહે, કલામાં કાંઈ Nવ=છદંી હોય ખhં?’ સુચેતાએ કÖંુ: ‘કલાકારના છDદ સાથે ê લય સાધી નિહ શકીએ તો એ Nવ=છDદ

લાગે કદાચ.’ જગદીપની આંગળીનાં ટરેવાં અNવNથ થયાં. સુચેતાની વાળની એક લટને પોતાની

આંગળી સાથે ગૂંચવતાં એ બોJયો: ‘મને બાળપણની એક વાત યાદ આવે છ.ે લાકડાનાં ચોસલાંથી હંુ બંગલો બનાવતો હતો. બનાવતાં બનાવતાં હંુ અંદર રહી ગયો, ને મારી આજુબાજુ બંગલો ઊભો થઈ ગયો. હવે? બહાર જવાને માટ ેબંગલો તોડવો પડ ેને બંગલો નિહ તોડુ ંતો હંુ અંદર કદે થઈને રહંુ. બાળપણમાં તો મોટુ ંબળ રડવાનું. રડવાનો અવાજ સાંભળીને બાપુએ દોડી આવીને મને gચકી લીધો. આ લોકોની દશા પણ એવી જ છ.ે kવવાની િSયા જમે જમે આગળ વધતી jય છ ેતેમ તેમ એઓ પોતાની આજુબાજુ કારાગાર રચતા jય છ.ે આ બાજુ માથંુ ઊચંુ કરતાં દીવાલ સાથે માથંુ ભટકાય છ?ે વાh, પાિટયંુ લગાવી દો: અહb કોઈએ માથંુ gચંુ રાખીને ચાલવંુ નિહ. આ બાજુથી બહારનું આકાશ દેખાતાં સંસારના ગિણતમાં ભૂલ આવે છ?ે બીજુ ંપાિટયંુ મારી દો: અહb gચે êવાની મનાઈ છ.ે સરવાળે શું? દાખલો ખોટો પડતો નથી! આખરે એક િદવસ કોઈ ઉપરથી આવીને gચકી લે એવી આતä Nવરે Xાથäના કરવી પડ ેછ ે– ને ઉપરથી gચકી લેનારાની સં;યા પણ થોડી નથી!’ િવદુલાએ કÖંુ: ‘એ kવનની રમતનો એક અંશ જ છ ેને!’ જગદીપે jણે િવદુલાના એ વા:યની કશી નcધ લીધી જ નિહ. એની વાત આગળ

ચાલુ રાખતાં એ બોJયો: ‘સાચી વાત તો એ છ ેક ેáણને આપણે Nવીકારી શકતા નથી, ન ેવાતો શા�તની કરીએ છીએ. બે áણને êડવાનો તDતુ એ áણોની બહાર નથી. પણ જ ેáણને પૂરેપૂરી Nવીકારે તેને જ બે áણને સાંધતો એ તDતુ હાથ લાગે, અથવા તો એમ પણ કહી શકાય ક ેપછી એવા સાંધાની કશી જlર ન વરતાય. áણની Nવયંપયäા}તાનો સાáા@કાર એ જ સાચો સાáા@કાર છ.ે પણ એ áણને પાયા તરીક ેવાપરીને એના પર નીિત, ધમä, િફલસૂફીની ઇમારત ઊભી કરો તો એ પડવાની જ. ને આખરે બને છ ેશું? ઇમારતો ઘડવી ને પાડવી – એની જફામાં પડવંુ એને જ જિંદગીનું લPય માનવંુ! જ ેáણને kરવી શ:યો નિહ તે કાયરને પોતાની કાયરતા ઢાંકવા માટ ેશા�તતાની Xચ?ડ અિતશયોિ:તનો આ^ય લેવો પuો.’

િવદુલા

3355

Xોફેસર ભq ઉLકરેાયા ને બોJયા: ‘જગદીપને મતે આપણે ટઇેપરેકોડäરની ટઇેપ જવેા. એ ટઇેપ પર જમેજમે નવંુ ઊતરતું jય તેમ તેમ જૂનું આપોઆપ ભુંસાતું જ jય.’ જગદીપે કૃતàતા સૂચવતા િNમત સાથે કÖંુ: ‘આભાર, િશáક નવંુ àાન શોધતો

નથી, એ mÇાDતો શોધે છ.ે’ અમે બધાં હસી પuાં. Xોફેસર ભq એના જવાબમાં શું કહેવંુ તેની શોધમાં હતા @યાં

જગદીપે શl કયäું: ‘સમયનું સરોવર બનાવનારા બંિધયાર જળને જ kરવી શક ેછ.ે શા�તતા એ પણ આખરે એક સીમા છ.ે આપણે કહીએ છીએ ‘શા�ત કાળ સુધી.’ આ ‘સુધી’ એટલે જ હદ, સીમા. જ ેઅDતની કJપનાના ભયથી અકળાય તેણે જ ‘અનDત’ શFદ શોCયો. નકારવાચક ઉપસગäો એ આપણી ભાષાના પર પડલેી ભયની પગલી છ…ે.’ Xોફેસર ભq તાળી પાડીને બોલી ઊtા: ‘શાબાશ, શાબાશ! Kયાકરણની નવી

િફલસૂફી આપણને મળશે એવી આશા બંધાય છ.ે’ સુચેતા બોલી: ‘આપણે સીમા રચીએ છીએ કારણ ક ેસીમા જ આકારનો આધાર

છ,ે ને આકારના માCયમથી જ આપણો વહેવાર ચાલે છ.ે >યાં સુધી એ વહેવાર િનભાવવાનો હોય @યાં સુધી િનરાકારનો શોખ જતો કરવો પડ.ે હા, અિભમાનથી નથી કહેતી, પણ આકારને િનરાકારના eિગત તરીક ેXયોજવાનું અમને કલાકારોને જ આવડ ેછ.ે ધમä વાત કરે છ ેબૃહ@ની, પણ આખરે તો એ hંધે જ છ.ે રા>યોનો તો પાયો જ સીમા છ.ે નીિત શુભ અને અશુભના yDy પર જ નભે છ.ે અમે કલાકારો જ આકારના ‘િNXDગબોડä’ પરથી તમને િનરાકારમાં કૂદકો મરાવી શકીએ છીએ.’ Xોફેસર ભqને પોતાના પáનો એક સમથäક મÜાનો હષä થયો. સુચેતા બોલતી હતી

તે દરિમયાન જગદીપ પડદાની સળ પર પડલેાં ચDVિકરણોને êઈ રÖો હતો. સુચેતા જ ેબોલી તે એણે કદાચ પૂhં સાંભÜંુ પણ નિહ હોય. :યારે વાતની સીમામાં રહેવંુ અને :યારે એની બહાર સરી જવંુ તે એ તરત નnી કરી લઈ શકતો હતો. તDVામાંથી jગતો હોય તેમ એ બોJયો: ‘સાચંુ પૂછો તો આકાર છ ેજ :યાં? િનરાકાર એવી એક ગિત, એવો એક સંચાર, આDદોલન જ માU છ.ે મારી સામેના આ પડદાની સળ પર ચDVના િકરણો પથરાયાં છ.ે એ બે વNતુ તો િનિમw છ,ે એને િનિમwે જ ેUીk વNતુ – એને વNતુ કહેવાનું પણ કશું કારણ નથી – અનુભવાય છ ેતે િનરાકાર છ,ે અનામી છ.ે મનુMય પણ

સુરેશ êષી

3366

ê પોતાને િનિમwlપ બનાવીને આ િનરાકારને િસ{ થવા દે તો બસ. એથી મોટી બીk કશી ચિરતાથäતા હંુ êતો નથી. િજસસ SાઇNટની ચિરતાથäતા શેમાં છ?ે એણે દુિનયાનાં દુ:ખ પોતાને માથે ઉપાuાં તેમાં? ના, એ તો એક જુલમ થયો – ને વણનોતયäા ઉપકારના જવેો બીê જુલમ કયો હોઈ શક?ે – પણ આ પડદો અને ચDVિકરણ એ િનિમwlપ બનીને Uીજુ ંજ કશુંક આગવંુ સરજ ેછ ેતેમ SાઇNટ અને Sોસ – એ બે િનિમwોની સહોપિNથિતથી જ ેઅનુભૂિત સરjઈ તેમાં જ એની ચિરતાથäતા. SાઇNટ એ Nવlપે જ શોભે છ.ે તમે, હંુ, આપણે બધાં જ આ િનિમwની પદવીને પામીશું @યારે આપણને êનારાને આપણી ચિરતાથäતાની ઝાંખી થશે. એની ઝાંખી કરવી એ આપåં કામ નથી.’ િવદુલાએ કÖંુ: ‘આપણે ગીતાની બહુ નkક આવી પહc=યાં એવંુ નથી લાગતું?’ જગદીપે જવાબ વાÜો: ‘હંુ ગીતાથી ભડકતો નથી.’ Xોફેસર ભqે કÖંુ: ‘તારી આ ચિરતાથäતાને yતૈની અપેáા છ,ે એમ ને?’ જગદીપે કÖંુ: ‘ચિરતાથäતાની પૂવäાવNથાનું પૃથnરણ કરવાનું માhં કામ નથી,

િફલસૂફને ê એમાં રસ હોય તો ભલે એમ કરવાનું êખમ ખેડ.ે હંુ તો VÇા છુ,ં અથવા Xોફેસર ભq કહે છ ેતેમ ચાખનાર છુ.ં મારા ઘરમાં અનેક Xકારની પરાવતäક સપાટી રચીને સૂયäનાં અનેક lપ સરજુ ંછુ.ં મારા મનની એવી અનેક સપાટીઓ રચીને સંસારની એમાં અનેક છિબઓ ઝીલું છુ.ં એ બધું સમT રીતે êતાં – ને એ િસવાય બીk કોઈ êવાની રીત હંુ jણતો નથી, કારણ ક ેáણમાં જ સમTતા એકાTતા છ,ે િવNતારમાં િવિá}તા છ ે– કોઈ િવિશÇ આકાર વગરનું લાગે છ.ે એને નામની જlર પડતી નથી. આકાર આકાર કહો છો, પણ :યાં છ ેઆકાર? લોહીમાં એક વેગ અનુભવાય છ,ે કશોક આંધળો સંચાર થાય છ.ે ને પછીથી જ ેÑી તમારા બાહુમાં સમાય છ ેતેને આકાર નથી હોતો. એ તો એ સંચારની ભરતી શમી ગયા પછીની બધી ઉપાિધ છ.ે બે વેગના ટકરાવા િસવાય એમાં કશું નથી. ટકરાવાની એક áણે જ આકારનું બીજ રોપાય છ.ે એ બીજના સંવધäન માટ ેબધી જટાjળ રચવી પડ ેછ.ે એને લo કહો, સમાજ કહો – પણ >યાં બે વNતુ ટકરાય ને એકબીjમાં િવગિલત નિહ થાય @યારે જ આકારનો ગાંગડો રહી jય. િવગિલત થઈ જવાની શિ:તની ઊણપમાંથી જ આકાર ઉBભવે છ ે– વળી @યાંથી શlઆત કરીને િનરાકારની િNથિતને પામવાને નવેસરથી Xય@નો શl કરવા પડ ેછ.ે’ િવદુલાએ કÖંુ: ‘એને જ અમે લોકો ભગવાનની લીલા કહીએ છીએ.’

િવદુલા

3377

Xોફેસર ભq આ દરિમયાન મનમાં એક મુzો તૈયાર કરી રÖા હતા. એમના તરફ êઈને જગદીપે પૂ9ું: ‘બોલો, શું કહેવંુ છ ેતમારે?’ Xોફેસર ભqે કÖંુ: ‘આ વાતો સાંભળવામાં સારી લાગતી હશે, પણ એમાં

અરાજકતાનાં બીજ રહેલાં છ.ે Ñી નિહ Ñી@વ, સીમા નિહ ને શૂDય – આ બધા તો વાિહયાત ;યાલો છ.ે હમણાં જ આપણી ઉપરનું છાપhં પડ ેતો આપણે બધા ;યાલોને ભૂલીને નાસવા મંડીએ. જગદીપ નામથી ઓળખાતી દોઢસો પાfડની નnર કાયા @યારે એક નરી વાNતિવકતામાં ફેરવાઈ jય, ખhં ને?’ જગદીપ હસીને બોJયો: ‘તમાhં િનદાન તો સાચંુ છ.ે હાઇડâોજન બોHબની ભૂતાવળ

ઊભી કયäા િવના માણસને પોતાની વાNતિવકતાની નnર Xતીિત થતી નથી. પણ એ િસવાય એ Xતીિતના બીj ઉપાય હોઈ શક.ે પાણીમાં તરનાર, જમીન પર ચાલનાર ને આકાશમાં ઊડનારને એક જ િનયમ લાગુ નિહ પડી શક.ે જમીન પર ઊભેલો માણસ પાણીમાં તરનાર જ ેરીતે હાથપગ હલાવતો હોય છ ેતે êઈને ê એમ કહે ક ેઅરે, આ તે કાંઈ ચાલવાની રીત છ!ે – તો એમ કહીને એ તરનારનો નિહ, પણ પોતાનો જ ઉપહાસ કરતો હોય છ.ે’ સુચેતાએ કÖંુ: ‘પણ >યાં સુધી ઉપર આકાશનો િવNતાર છ ેને િáિતજના છડેા દૂર

છ ે@યાં સુધી માણસ પોતાના અિNત@વના િબDદુમાં પયäા} નિહ રહે, એની mિÇની રેખા ખ_ચાઈને િáિતજ સુધી િવNતરવાની.’ જગદીપે કÖંુ: ‘પણ આકાશ એ શૂDય અવકાશ છ,ે ને િáિતજને છડે ેશું છ?ે બે િNથર

િબDદુ વ=ચેના Xસારને રેખા કહીએ. પણ અહb તો શૂDય જ છ!ે’ Xોફેસર ભq િચઢાઈને બોલી ઊtા: ‘સુચેતા, તું એની êડ ેખોટી રકઝક કરે છ.ે

આ તો નયäું તકäછળ છ,ે િજOવાચાતુરી છ.ે’ જગદીપ બોJયો: ‘જ ેતકä Nવીકારે તેને જ છળનો ખપ પડ,ે અમારે શું?’ િવદુલા બોલી: ‘પણ જગદીપ, તું આટાપાટાની રમત રમતો હોય એવંુ તો લાગે જ

છ.ે સરળ વાત તું કોકડુ ંવાળીને જ મૂક ેછ.ે’ જગદીપે કÖંુ: ‘વાh, સરળ બનાવવાનું સાહસ કરી êf. kવનનું રહNય છ ે

પયäા}તાની અનુભૂિત. એને િવNતારની અપેáા નથી. કશા સાથેના અનુસDધાનની અપેáા નથી. કારણ ક ેઅહb જ ેછ ેતે Nવયંપયäા} છ,ે પોતાની રીતે અપૂવä છ,ે અિyતીય છ.ે હંુ પાણી પીf છુ ં– સાવ સાદી િSયા છ.ે છતાં બીk વાર પાણી પીf છુ ં@યારે એ

સુરેશ êષી

3838

સાવ જુદી જ વNતુ હોય છ.ે આમ બધી જ ઘટનાનું, બધી જ અનુભૂિતનું, Nમૃિતનું. Nમૃિતના િભáાપાUમાં જઓે બધું સંઘરતા હોય છ ેતેમને જ કવેળ આની ઝાંખી થતી નથી. એઓ સો ટકા સાચંુ પાણી પીતા નથી હોતા, પણ Nમૃિતમાંના પાણી પીવાના આગલા અનુભવનું પુનરાવતäન કરે છ.ે kવન એ પુનરાવતäન નથી. જ ેઅપૂવä છ ેતે અBભુત છ.ે બસ, kવનને િવશે આ બે િવશેષણો જ સાચાં છ,ે બાકીની બધી શFદjળ છ.ે જ ેÑી êડ ેસહચાર મા?યો તે જ Ñી શું બીj સહચાર વેળાએ ફરી આવે છ?ે ના. પણ ભયભીત લોકોની નીિત જુદી છ.ે એ એકની જ વાત કરે છ,ે વફાદારીની વાત કરે છ.ે પણ એક એટલે કયંુ એક? જ ેસદાસવäદા અખ?ડ અિભ| અનામત રહે તે. એવંુ શું છ?ે હંુ, તમે? આપણે એક નથી. ચાલો, બહુ લાંબું થઈ ગયંુ. સૂUા@મક બનવાનો પહેલો Xય@ન હતો ને!’ સુચેતા બોલી: ‘તો વૈિવCય એ જ િનયમ?’ જગદીપે કÖંુ: ‘એવી ભાષા હંુ ન વાપhં. એક વNતુ X@યેનો આપણો ભાવ

સમીકરણના સHબDધથી êડવો નિહ. ê એમ કરીએ તો એની અપૂવäતા ચાલી jય. મારી સામે દાlની શીશી છ.ે એમાંથી હંુ એક રંગીન Eયાલામાં દાl રેડુ ંછુ.ં એ રેડતી વેળાની દાlની સહેજ વળાંક લઈને સરવાની ગિત, Eયાલીમાં પડવાનો અવાજ, Eયાલીના રંગની ઝાંય, દાlના રંગની સાથે ભળતાં એમાંથી Xકટી આવતી રંગની એક નવી છટા, સપાટી પર તરતાં ફીણ – આ બધું જ આNવાx છ,ે કવેળ દાl જ નિહ. ને પછી જ ેદાહક Nપશä સાથે એ ગળામાંથી ઊતરે છ ેતે પણ માણવા જવેો છ.ે આ એકએેક અનુભવ અપૂવä હોઈને એકસરખો આNવાx છ.ે એમાં gચનીચના ભેદ નથી. જિંદગી પણ દાlની જમે ટીપેટીપે ચાખવાની વNતુ છ,ે દવાની જમે ગટગટાવી જવાની વNતુ નથી.’ િવદુલાએ કÖંુ: ‘તો પછી આસિ:ત, ઝંખના, મુિ:ત – આ બધા સદીજૂના શFદો

ખોટા?’ જગદીપે કÖંુ: ‘જટેલા શFદો kવતાં kવતાં તમારે ઘડવા પડ ેતેટલા જ સાચા. બાકી

તો દુિનયામાં િબનજlરી એવંુ ઘåં ઘåં છ.ે હંુ આ દુિનયામાં છુ ંમાટ ેમારે પણ એ બધાંનો ભાર ઉપાડવો જlરી નથી. મુ;ય વાત તો kવવાની છ.ે’ Xોફેસર ભq બોJયા: ‘જગદીપ, તું એક ડગલું પાછળ છ.ે kવવંુ એ પણ િનરથäક

આળપંપાળ બની રહે એવી પણ એક િNથિત આવે છ.ે એટલે જ તો િવિલયસä

િવદુલા

3399

(Villiers de I’ble-Adam)નું પાU એáેલ કહે છ:ે Live? Our servants will do that for us.’ જગદીપ બોJયો: ‘હા, એ િNથિત આખરે તો અિનવાયä છ.ે જુઓ ને, આપણને

અનુભવ નથી થતો? બહુ સુDદર સંગીત સાંભળતાં હોઈએ છીએ @યારે એ ^ુિતસુખની Xબળતા ^વણેિDVયને સાથäકતાથી િન:શેષ કરી મૂક ેછ.ે >યારે છલોછલ સાથäકતા આવે @યારે લય જ Nવાભાિવક બની રહે. ને, એ લય એટલે જ િનરાકારતા. ઇિત િસ{í.’ Xોફેસર ભq અકળાઈને ઊભા થઈ ગયા ને બોJયા: ‘આ બધું પુNતિકયા Xલાપ

જવંુે છ ે િમNટર પરીખ, ડોDટ ટઇેક હીમ િસિરયસલી, વોJટર પેટરનો મેિરયસ ક ેHuysmansનો Des Esseintes – એના વાઘા પહેરીને જગદીપ ફરે છ.ે આ તો ‘માNક’ છ.ે’ જગદીપ કાંઈ ગાં>યો jય એવો નહોતો, એણે કÖંુ: ‘માણસ િજદંગીભર પોતાનું

મોઢુ ંઢાંકવાને આ ‘માNક’ તૈયાર કરતો હોય છ.ે માU દયાજનક પિરિNથિત એ છ ેક ેમૃ@યુ >યારે એ ‘માNક’ ઉતારે છ ે@યારે જ ખબર પડ ેછ ેક ેઆપણે તો ‘માNક’ પહેરીને ફરતા હતા.’ િવદુલાએ મારા તરફ êઈને પૂ9ું: ‘સૂયäકાDત, તમે કમે કશું બોJયા જ નિહ?’ હંુ કશો જવાબ દf તે પહેલાં Xોફેસર ભqે કÖંુ: ‘>યાં મૂખäાઓનો Xલાપ ચાલતો

હોય @યાં પંિડતો મૌન જ સેવે, ખhં ને?’ જગદીપે કÖંુ: ‘એમના મૌનનો આધાર હતો તો જ આપણો શFદધોધ વહી શ:યો.

જલXપાતને પAથરની કરાડની જlર પડ ેજ છ!ે’ આ સાંભળીને અમે બધાં હસી પuાં. જતી વેળાએ િવદુલાએ ફરી મારા કાનમાં કÖંુ:

‘પેલી િચsી વાંચવાનું ભૂલતા નિહ, હં.’ બસમાં બેસતાંની સાથે જ મ_ િચsી ખોલીને વાંચી. એમાં લ;યંુ હતું: સૂયäકાDતભાઈ, તમારા પર હંુ ખૂબ રોષે ભરાઈ છુ.ં તમારામાં એક એવંુ અપલáણ છ ેક ેતમારી સાથે

વાતો કરતાં મારે જ ેકહેવંુ નથી હોતું તે મારાથી કહેવાઈ jય છ.ે જુઓને, જૂહુ પર હંુ શુંનું શું બકી ગઈ! મને એવા લાગણીવેડા ગમતા નથી. લોકો એવાં ઘેલાં કાઢ ેછ ે@યારે મને એની હાંસી કરવાની મj આવે છ.ે પણ તમે નવલકથામાં જમે પાUોને રમાડો છો, એમની પાસે ધાયã◌ુ બોલાવો છો ને ધાયäું કરાવો છો તેમ મારી êડ ેપણ કરો છો! ઘણી

સુરેશ êષી

4040

વાર મને શંકા jય છ ેક ેતમે મને એક kવતું માણસ ગણો છો ક ેકવેળ પાU! ઇ=છીએ તે જમેાં ભરી શકીએ તેને જ પાU કહેવાય ને? જુદી જુદી પિરિNથિતઓ, જુદી જુદી Kયિ:તઓ વ=ચે મને êઈને મારામાં એ બધાંની થતી XિતિSયા êવામાં તમને જટેલો રસ છ ેતેટલો કદાચ તમને મારામાં એક Kયિ:ત તરીક,ે (ને કહંુ?) એક Ñી તરીક ેરસ નથી. કદાચ તમે આને જ કલાકારની તટNથતા કહેતા હશો. પણ અમને Ñીઓને આ તટNથતાની તટરેખા ભૂંસી નાખવાનું પણ આવડ ેછ ેએ નિહ ભૂલશો હં! મને ખાતરી છ ેક ેઆ પU વાંચીને તમે મલકાશો. તો એમ માનê ને ક ેએટલું સુખ આપવા જ મ_ તમને આટલું લ;યંુ છ.ે બાકી ઘણી વાર હોઠ કચડીને િનÅય કhં છુ ંક ેતમારી êડ ેઝાઝી લપછપ ન રાખવી. મને આ બાબતમાં કાંઈ મદદ કરી શકશો? નીચે એણે પોતાની સહી કરી નહોતી તેથી, ક ેકોણ jણે કમે, એ પU jણે અધૂરો

હોય એવંુ મને લા<યંુ. હજુ એને કશુંક લખવંુ હતું, પણ કદાચ એની િનરથäકતા jણી લઈએ ક ેપછી લખતાં લખતાં એના Xવાહમાં જ વધારે પડતાં ઘસડાઈ જવાની ભીિતથી એણે પU પૂરો કરી ના;યો હતો. મ_ બસની બારીમાંથી એ પU બહાર ફ_કી દીધો. એક િદવસ Xોફેસર ભq એકાએક મારી ઓિફસમાં આવી ચvા ને મને કÖંુ:

‘િમNટર પરીખ, ચાલો, આપણે જરા કિેDટનમાં બેસીએ. મારે તમને એક ખાસ વાત કહેવાની છ.ે’ મને આ ખાસ વાત શી હશે તે કશું સમjયંુ નિહ, પણ હંુ એટલું તો કળી જ ગયો ક ે

એ વાતને િવદુલા êડ ેકશો સHબDધ તો જlર હશે, ને મારી એ અટકળ સાચી પડી. Xોફેસર ભqે કોઈ ભેદભરમની વાત કહેતા હોય તેવી અદાથી શlઆત કરી: ‘પેલા

આશરને તો તમે નિહ ભૂJયા હો, ખhં ને?’ મ_ કÖંુ: ‘હા, કમે?’ એમણે કÖંુ: ‘એ ભાઈએ પોતાનાં પરાSમોની યાદીમાં એક પરાSમનો વધારો કયäો

છ.ે’ આટલું બોલીને એઓ, મારા કુતૂહલને ઉwેિજત કરવાના ઇરાદાથી, અટકી ગયા. મ_ પૂ9ું: ‘ કમે, કોઈને ઉઠાવીને ભાગી ગયો ક ેશું?’ એઓ હસીને બોJયા: ‘નવલકથા લખવી હશે તો તમને સારો ‘Eલોટ’ મળશે. જુઓ,

વાત એમ બની ક ે– ‘ આટલું કહીને એઓ િસગાર સળગાવવાને સહેજ થંGયા. ઉપર ફરતા પંખાને કારણે બે Xય@નો િનMફળ ગયા. Uીj Xય@ને િસગાર સળગી. બેચાર દમ ખ_ચીને ધુમાડાનાં વતäુળો રચતાં બોJયા: ‘િવદુલાની પડોશમાં એક પંjબી યુગલ રહે છ.ે

િવદુલા

4411

એ પંjબી ભાઈની પ@નીને ઉઠાવીને એ ભાઈ પલાયન થઈ ગયા ને અjયબીની વાત તો એ છ ેક ેિવદુલાએ એ બાઈને ભગાડવામાં મદદ કરી.’ મ_ પૂ9ું: ‘તમને આ વાત કોણે કહી?’ એઓ સહેજ િચઢાયા: ‘એટલે શું તમે એમ કહેવા ઇ=છો છો ક ેઆ ટાઢા પહોરની

ગપ છ?ે’ હંુ એમને મારા બચાવમાં કઈંક કહેવા જતો હતો એ અટકાવીને એઓ કહેવા લા<યા:

‘મારા સાહેબ, આ તો jતે êયેલી વાત છ.ે હંુ કાલે એ બાજુથી પસાર થતો હતો એટલે મનમાં થયંુ ક ેલાવ, જરા િવદુલાને @યાં ડોિકયંુ કરતો jf. જઈને êf છુ ંતો ભારે બૂમરાણ મચેલું. િવદુલા તો હતી નિહ. પણ પેલા પંjબીએ આખી વાત મને કહી. એ તો એવો ખુ|સે ભરાયો છ ેક ેકઈંનું કઈં કરી બેસશે. તમે જરા િવદુલાને સમjવો તો ઠીક.’ મને કોણ jણે શું સૂQું તે કÖંુ: ‘પણ આ તો એક પáની વાત થઈ. બીj પáની

વાત j?યા િવના –’ એમણે મને વ=ચેથી જ અટકાવીને કÖંુ: ‘તમેય કવેી વાત કરો છો, મારા સાહેબ!

બીê પá @યાં છ ેજ :યાં? ને Ñીને ભગાડી એ તો હકીકત છ,ે પછી બીê પá એમાં શું બચાવ કરવાનો હતો? તમેય આશરથી અંjઈ ગયા લાગો છો!’ મ_ કÖંુ: ‘ના ના –’ એમને મારા વતäનથી અસDતોષ થયો એ NપÇ હતું. હંુ આ બાબતમાં તરત કઈંક

કરવાને તૈયાર થઈશ એમ એમણે માનેલું. એને બદલે હંુ તો દલીલે ચvો. આથી એઓ િનરાશ થઈને ચાJયા ગયા. @યાર બાદ જુદે જુદે Xસંગે ચારેક વાર િવદુલાને મળવાનું થયંુ, પણ Xોફેસર ભqે

આપેલા સમાચારના તAય િવશે મ_ એને કશું પૂ9ું નિહ. એક િદવસે એણે ‘ફોન પર મને કÖંુ ક ેએ મસૂરી jય છ,ે ને ê બને તો મારે સેDટâલ એને મળવંુ.’ શિનવાર હતો ન ેતેથી ઓિફસેથી વહેલો છૂrો હતો એટલે ઘરે જઈને મારાં બે બાળકોને લઈને હંુ સેDટâલ પહc=યો. êf છુ ંતો ખાNસી એવી મંડળી jમી છ.ે Nલૅ:સ અને જપંર પહેરીને િવદુલા ઊભી હતી. આજુબાજુ ઘણી અjણી Kયિ:તઓ હતી. મારા મોટા દીકરાની સાથે િવદુલા વાતે ચઢી:

‘કમે દોNત, તાhં નામ શું?’

સુરેશ êષી

4422

‘િXયંવદ.’ ‘ઓહો, નામ તો ખૂબ સરસ છ ેને! ચાલો, પEપાને કહો ક ેમારી સાથે ગાડીમાં બેસી

jય. િહમાલયનું નામ તો સાંભÜંુ છ ેને?’ મારા પુUે પોતાનું ભૂગોળનું àાન અિભમાનપૂવäક ઠાલવી નાં;યંુ. આમ વાતો ચાJયા

કરી. િવદુલા મને તો jણે સાવ ભૂલી ગઈ. છકે ગાડી ઊપડી ચૂકી હતી @યારે મારા તરફ હાથ કરીને એ મને પાસે બોલાવવા લાગી. પણ ગાડી êડ ેદોડવાનો Xય@ન કરવાનું મને ઠીક ન લા<યંુ, ને એ કશુંક અNપÇ બોલી, પણ મને એ સમjયંુ નિહ. મસૂરીથી એના Uણચાર પUો આKયા. એ બધાનો સૂર એક જ હતો: પોતે બહુ

લહેરમાં હતી, નવા નવા િમUો, નવા સHબDધો, ટâિેકગં હાઇિકગં, બોિટગં – ખૂબ મj પડતી હતી. એક પUમાં એણે એક નવા સHબDધની વાત કરતાં લ;યંુ હતું. ‘આજ ેએક જૂની ઓળખ તાk થઈ. મને બાળપણમાં જણેે ખોળે લઈને રમાડલેી તે ગજુકાકાનો અહb ભેટો થઈ ગયો. મને તો કશું યાદ નથી, પણ કાકીએ સાáી પૂરી એટલે મારે ના કહેવાનો કાંઈ ઉપાય રÖો નિહ, પણ ગજુકાકાની વૃિw હજુ મને એમના ખોળામાં રમાડવાની હોય એમ લાગે છ.ે ગઈ કાલની જ વાત કhં. અમે ટâૅિકગં કરતાં જરા દૂર નીકળી ગયાં હતાં. એકાDત êઈને એઓ મારી પાસે આKયા અને કહેવા લા<યા: ‘બસ, હવે હંુ તો બહુ થાકી ગયો. જરા અહb આવ, આરામ કરીએ.’ આમ કહીને એમણે હાથ ઝાલીને મને નીચે ખ_ચી પાડી અને પરાણે મારા ખોળામાં સૂવાનો Xય@ન કયäો. ઘડીભર તો મને મને થયંુ ક ેએને ધnો મારીને નીચે ખીણમાં ગબડાવી પાડુ,ં પણ પછી મનેયે તાલ êવાની ઇ=છા થઈ. મ_ એમને ખોળામાં સૂવા દીધા. પછી તો જુઓ ડોસાનો વલવલાટ! હંુ તો હસવંુ જમેતેમ ખાળી શકી. એ તો કમેે કયäા ઊઠ ેનિહ. પછી મ_ કÖંુ: ‘તમે મારો એક સરસ ફોટો નિહ પાડી આપો?’ ને ડોસા ઊભા થઈ ગયા. કોઈ િસનેમાનટીની ઇLકી અદાથી મને ઊભી રાખીને એક નિહ પણ ઘણા ફોટા લીધા. હંુ મુંબઈ આવીને તમને બતાવીશ. વા@સJયની શૃંગારમાં થયેલી આ પિરણિત અથવા રસસંSાિDત તમારા XેમાનDદે આલેખી છ ેખરી?’ મારી પ@નીના હાથમાં ન jય એટલા માટ ેમ_ એ બધા પUો કાળkપૂવäક ફાડી ના;યા. ઓિફસના કામે પંદરેક િદવસ રખડીને પાછો ફયäો ને ટબેલ પર êયંુ તો િવદુલાની

ચબરખી પડી હતી: તમારે @યાં આવી ગઈ, તમે નહોતા. વખત કાઢીને આવê. હંુ તરત તો ન ગયો. મારી નવલકથાને મળેલા સારા આવકારથી ખુશ થઈને મારા

િવદુલા

4433

Xકાશક ે ચોપાટી પર ‘બાથ’માં એક નાનોસરખો ભોજન સમારHભ ગોઠKયો હતો. એમાં મ_ િવદુલાને પણ બોલાવી હતી. @યાં અમારો ભેટો થઈ ગયો. કોઈએ મને ‘એિ:ઝNટિેDશયાિલNટ’ કÖો તો કોઈએ મારી સરખામણી અમેિરકી નવલકથાકાર ટોમસ વૂJફ êડ ેકરી. િવદુલા આ બધું સાંભળતી ખંધું હસતી બેસી રહી, કશું બોલી નિહ. આખરે મારે જવાબ આપવાનો વારો આKયો. મ_ અ@યDત િવનયપૂવäક મારા વાચકોને અને અણjણપણે મને Xેરણા આપનારી જિંદગીમાંની અનેક અàાતનામ Kયિ:તઓને આભાર માDયો ને એ નાટક પૂhં થયંુ. પાછા વળતાં િવદુલાએ કÖંુ: ‘હે કાફકા અને હેિમં<વેના ગુણાકારNવlપ

લેખકમહાશય, ê આજ ે રાUે આ Xો@સાહનમાંથી Xેરણા પામીને નવી નવલકથાનું સજäન કરવા બેસી નિહ જવાના હોય તો આવો, જરા મરીનડâાઇવ પર લટાર મારીએ.’ ન ેઅમે ‘નરીમાન પોઇDટ’ની િદશામાં વÜાં. મ_ એને િચઢવવા ખાતર જ કÖંુ: ‘ê ê હં, તે િદવસની જૂહુની સાંજનું પુનરાવતäન નિહ થાય!’ એ બોલી: ‘પુનરાવતäન? પુનરાવતäન કશાનુંય સંભવે ખhં? દરેક áણની મુVા જુદી

હોય છ.ે કાળ એકસરખાં બીબાં ઢાળતો નથી.’ મ_ કÖંુ: ‘ભારે ખાધા પછી િફલસૂફી મને પAય નીવડતી નથી.’ આ સાંભળીને એ હસી પડી ને બોલી: ‘તો કહો, શું પAય નીવડશે?’ મ_ કÖંુ: ‘ગપસપ.’ એટલે એણે એકાએક સહેજ ઊભા રહી જઈને મને પૂ9ું: ‘મારે િવશે એક ગપ ચાલે

છ ેતે તમારે કાને આવી ખરી?’ મ_ કÖંુ: ‘ના, મારી પાસે આવતાં ગપના પગ ઢીલા પડી jય છ.ે’ માhં કહેવંુ એણે Cયાનમાં લીધું નિહ. એ બોલી: ‘તમે નવલકથા સરê છો, હંુ ગપ

સરજુ ંછુ.ં સDતાન તો મારે છ ેનિહ; ને Ñી તો સજäન કયäા વગર અધૂરી રહે, એટલે ગપ સરkને સDતોષ માનવો રÖો. હં, ગપ એમ છ ેક ેમને મિહના રÖા છ.ે આ તમારી સભામાં જ બે Ñીઓ ગુપચુપ એ વાત ચચäી રહી હતી. પણ Xશંસાના સાગરમાં ડૂબેલાને એ નિહ સંભળાઈ હોય તે બનવાêગ છ.ે’ અણધારી આ વાતથી હંુ મનમાં તો અકળાયો, પણ એ બહાર જણાવા દીધા િવના

હસી પડીને બોJયો: ‘એ ê ગપ જ છ ેતો એની આપણે વાત જ શા માટ ેકરીએ?’ એકાએક એ રોષે ભરાઈને બોલી: ‘તમે તે કવેા જડભરત છો? તમને કોઈ િદવસ

સુરેશ êષી

4444

મારે િવશે શંકા જ થતી નથી, XÄો જ થતા નથી, તમે એટલા બધા દૂર છો ક ે–’ ને એ આગળ બોલી શકી નિહ. થોડી વાર સુધી હંુ પણ કશું બોJયો નિહ. આમ ને આમ ચચäગેટ આKયંુ, હંુ છૂટા પડવાનો XNતાવ બીતાં બીતાં મનમાં ગોઠવતો હતો @યાં એ બોલી: ‘તે િદવસે તમે એકાએક આવી ચvા અને મને મDદા સાથે સૂતેલી êઈ, મારા પર રોષે ભરાયા, થોડા િદવસ ન આKયા, પણ મને એ િવશે પૂ9ું? મારા પિતદેવે તમને જગદીપ અને મારી વ=ચેના સHબDધ િવશે કÖંુ. એની પાછળ ગાંડી બનીને હંુ દોડી આવી એમ પણ કÖંુ. પણ તમે એ િવશે કશું પૂ9ું? મારી પડોશમાંથી પેલી પંjબી બાઈ નાસી ગઈ. એને મ_ જ જગદીશ êડ ેભગાડી મૂકી એમ બધે ગવાયંુ. ને તોય તમે એ િવશે મને કશું પૂ9ું?’ મ_ એની ઉwેજનાને હળવી પાડવાનો Xય@ન કરતાં કÖંુ: ‘આપણા સHબDધના કáમાં

આવી વાતો આવતી જ નથી. કોણ jણે કમે, આવી વાતોમાં, બીjને હોય છ ેતેવંુ, કુતૂહલ મને નથી.’ એ એટલા જ રોષથી બોલી: ‘આ શું કવેલ કુતૂહલની વાત છ?ે’ મ_ બને તેટલા NવNથ અવાજ ેકÖંુ: ‘મારા તમારે િવશેના ;યાલને સુધારવાની ફરજ

કોઈ બાÖ ઘટના પાડ ેએમ મ_ માDયંુ નથી.’ એ બોલી: ‘બાÖ અને આDતિરક એ બધી વાતો િમAયા છ.ે લોકો તો બનાવને

ઓળખે છ.ે ને એ બનાવ ઓળખાવે તેટલે જ અંશે માણસોને પણ ઓળખે છ.ે’ મ_ કÖંુ: ‘હંુ એ લોકો પૈકીનો નથી.’ એ તીખંુ હસીને બોલી: ‘ઓહો, તમે તો અલૌિકક છો, અસાધારણ છો એ વાત,

હમણાં જ આટલી આટલી Xશંસા સાંભળીને આવી છુ ંછતાં, હંુ ભૂલી જ ગઈ!’ મ_ કÖંુ: ‘દરેક પોતપોતાની રીતે અસાધારણ તો હોય જ છ ેને? તમે પોતે કાલે

આવીને મને એમ કહો ક ેમ_ ખૂન કયäું છ ેતોય હંુ તમારે િવશે કશું ખરાબ મનમાં ન ધાhં.’ એણે કÖંુ: ‘એનાં બે કારણ હોઈ શક:ે એક તો ઉદારતા અને બીજુ ંભિ:તભાવ; તો

બોલો, તમે મારા ભ:ત છો?’ મ_ આ તક લઈને વાતને હળવી બનાવવાનો Xય@ન કયäો: ‘પોતાના ભ:તોને ભગવાન

જ નિહ ઓળખે?’ એ હસી પડી ને બોલી: ‘આ તો કિળયુગ છ,ે ભગવાનના પર પણ એની અસર તો

થાય જ ન!ે’

િવદુલા

4455

મને સહેજ િનરાંત થઈ. વાતને એ જ રીતે આગળ ચાલુ રાખવા મ_ કÖંુ: ‘પણ ભગવાને સાવધ તો રહેવંુ જ êઈએ ને!’ એ બોલી: ‘કોને ખબર!’ થોડી વાર વળી મૌન રÖંુ. મને િદલમાં ગભરાટ પેઠો. મ_ વાતને બીk િદશા તરફ

વાળવાનો Xય@ન કરતાં કÖંુ: ‘અરે હા, એક વાત તો હંુ ભૂલી જ જતો હતો. પેલા તમારા ગજુકાકાએ પાડલેા ફોટા :યારે બતાવો છો?’

‘લો ને, હમણાં જ બતાવંુ છુ.ં’ કહી એ લાઇટ પાસેના બાંકડા પર બેસી ગઈ ને વેિનટીપસäમાંથી ફોટા કાઢીને બતાવવા લાગી. આગળ થયેલી આખી વાત jણે થઈ જ નહોતી! ફોટા બતાવતી બતાવતી એ બોલવા લાગી: ‘આ હાથ આમ gચો રાખવાનો ગજુકાકાએ ખાસ આTહ રાખેલો. ને આ ફોટો êયો? એNથર િવિલયHસનેય આંટી દે એવી છુ ંને? ને આ – વૃáની શાખા વ=ચેથી દેખાતું માhં મુખ, jણે બીê ચDV ઊ<યો ન હોય! એથી જ તો મ_ ગજુકાકાને સૂચવેલું ક ેઆ ‘ઇલNટâટેડે વીકલી’માં ‘મૂન રાઇઝ’ એવા શીષäક સાથે મોકલાવો તો ઇનામ મળશે. ને આ વાળની લટ પર ઝીલાયેલો બરફ êયો? મને મારાં આટલાં બધાં lપ તો કોઈએ નહોતાં બતાKયાં! પણ jણો છો, આ બધા ફોટા êતાં મને એક િવિચU Xકારની લાગણી થાય છ:ે આમાં હંુ :યાં છુ?ં આથીય િવશેષ lપ Xકટ થઈ શક,ે ને એ નિહ થાય @યાં સુધી એટલે અંશે હંુ તો અXકટ જ રહંુ ન?ે આથી મને એમ થાય છ ેક ેjણે હંુ હજુ પૂરેપૂરી ઘડાઈ જ નથી: હંુ છુ ંજ નિહ!’ મ_ હસતાં હસતાં કÖંુ: ‘lપની ચરમ િનયિત અlપમાં.’ એણે પણ એવી જ રીતે હસતાં જવાબ વાÜો: ‘ઓહો, ભારે ખોરાક ધીમે ધીમે

ભારે િફલસૂફીમાં પલટાતો jય છ!ે ચાલો, મારે êખમ નથી ખેડવંુ. હવે આપણે છૂટાં પડીએ.’ પ@ની એની નાની બહેનના લoમાં મદદlપ થવા િપયર ગઈ હતી. હંુ એકલો હતો.

ઓિફસેથી ઘરે આવીને, મહામુશીબતે રોટલીની કણક બાંધીને વેલણથી આખિળયા પર િહDદુNતાન, ઓNટâિેલયાના આકાર પાડી રÖો હતો @યાં એકાએક િવદુલા આવી ચઢી. બહારથી જ એણે ટહુકો કયäો: ‘ભાભીસાહેબ, છો ક?ે’ મારી આ િNથિત એ êઈ jય ને હંુ ઉપહાસને પાU ઠhં તે મને hચતું તો નહોતું.

પણ આ બધું ટૂકં વખતમાં સંકલેવંુય શી રીતે? આ િવચારમાં જ હk તો હંુ હતો @યાં િવદુલા રસોડા સુધી આવી પહcચી ને મારી િNથિત êઈને હસતાંહસતાં બેવડ વળી ગઈ.

સુરેશ êષી

4466

પછી માંડ હસવંુ ખાળીને બોલી: ‘શરBબાબુની નવલકથામાં આ નાયકને માટ ેXણયને અનુકૂળ પિરિNથિત બની રહે, ખhં ન?ે’ હંુ ઊભો થઈને િવદુલાની પીઠ કરીને હાથ ધોવા લા<યો. પછી એ બોલી: ‘હંુ તો

ભાભીને તમારી િવh{ ભંભેરવા આવી હતી. તમે મારી êડ ેમોિDજની ને ગુલમહોરમાં અમનચમન કરો છો ને એમને તો :યાંય લઈ જતા નથી. આથી હંુ ભાભીને આજ ેબહાર લઈ જવા આવી હતી. પણ જુઓ, િબચારાંનું નસીબ!’ મ_ કÖંુ: ‘એવી ખોટી દયા ખાવાની જlર નથી. એ તો અ@યારે એની નાની બહેનના

લoમાં ગીતો ગાતી હશે. ગુલમહોરમાં જવા કરતાં કદાચ એને મન એ વધારે આનDદદાયક હશે.’ મારા બોલવામાં કટાáનો રણકો નહોતો, તેમ છતાં કદાચ એને એવંુ લા<યંુ હોય. એ

બોલી: ‘મારા જવેી Ñી આ ઘરમાં પગ મૂક ેતે પણ એક અપરાધ જ કહેવાય તે jåં છુ.ં ગૃિહણીપણાની આણ અહb, ચારે બાજુ દેખાય છ ેને વરતાય છ.ે તમે જ ેિદવસે મોડા આવો તે િદવસે અહb, બરાબર તમારી સામે બેસીને એ તમને કહે છ:ે ‘આમ મોડુ ંકરો તેથી મને તો કાંઈ નિહ, પણ ખાઓ મોડથેી એટલે પચે નિહ, બીજ ેિદવસે માથંુ ભારે રહે ન ેસહેજસહેજમાં મારા પર િચડાઈ jઓ –’ મ_ કÖંુ: ‘અહb સુધી તો ભૂલ નથી પડી, પછી આગળ ચાલો êf –’ એ સહેજ ગHમીર થઈને બોલી: ‘સાચંુ કહંુ છુ,ં એક વખત હતો >યારે મનેય આવા

જ સંસારની કJપના હતી. સંયુ:ત કુટુHબમાં નાની વહુ થઈને જવાનું, મોઢુ ં ઘંૂઘટમાં સંતાડી રાખવાનું , વર êડ ેચોરીછૂપીથી અણસારે વાત કરવાની, રાતે અનેક ખોટાં ખોટાં બહાનાં કાઢીને રીસાવાનું, પણ –’ આટલું બોલીને એ અટકી ગઈ. હંુ પણ કશું બોJયો નિહ. પછી મને એમ ને એમ ઊભો રહી ગયેલો êઈને બોલી: ‘ અરે, આમ બાઘાની જમે કમે ઊભા રહી ગયેલા છો? હંુ અહb જ ખાવાનું નnી કરીને આવી છુ.ં ચાલો, Nટવ સળગાવતાં તો આવડ ેછ ેને?’ એક ગૃિહણીની અદાથી તે િદવસે એણે દાળભાત શાકરોટલી કરી ના;યાં. અથાણાંની બરણીઓમાં પણ થોડુ ંસંશોધન કયäું. પછી અમે આનDદપૂવäક જHયાં. જમીને હંુ બહાર િસગારેટપાન લેવા જતો હતો @યાં એણે કÖંુ: ‘ઘરમાં કોફી છ ેખરી ક?ે મને રાતે સૂતાં પહેલાં કોફી પીવાની ટવે છ.ે’ એના રાતવાસો રહેવાની િનણäયથી મને પુhષસહજ સંકોચ થયો તે êઈને બોલી: ‘કમે, ગૃિહણીની અશરીરી મૂિતથäી ડરો છો ક ેશું?’

િવદુલા

4477

મ_ કÖંુ: ‘ના, ડરનો સવાલ નથી –’ એણે પૂ9ું: ‘તો? પડોશીઓ શું કહેશે એમ ને?’ મ_ જરા દમામમાં કહી ના;યંુ: ‘મને એવા કશાની પડી નથી.’ એટલે તરત જ એ બોલી પડી: ‘ તો ઝખ મારે છ ેદુિનયા, આપણે તો અહb લંબાKયંુ!’

એમ કહીને એ બાળકના જટેલી સરળતાથી બારી પાસેની આરામખુરશી પર બેસી પડી. મનમાં તો હંુ ધૂંધવાયો. આવંુ કશું અળવીતhં કરવાનું જ એને કમે સૂઝતું હશે? પણ

આ િવષયમાં વધારે પડતા સભાન બનવંુ એ જ અિનÇકારક નીવડ ેછ.ે આથી, િસગારેટ ન ેપાન જ અ@યારે મારે મન મહRવની વNતુ છ ેએમ માનીને હંુ આગળ વCયો. પાછો આKયો @યારે િવદુલા આરામખુરશીમાં એની એ જ િNથિતમાં બેઠી હતી. મને

પાછો આવેલો êઈને એણે કÖંુ: ‘આટલી બધી વાતäાઓ લખો છો તો આજ ેમને એક વાતäા સંભળાવો – એ સાંભળતાં સાંભળતાં હંુ તરત મીઠી નંિદરમાં પોઢી jf એવી હં!’ મ_ કÖંુ: ‘મીઠી નંિદરમાં પોઢાડવાની મારી વાતäાઓમાં શિ:ત નથી. દાદીમાનો જ એ

તો ઇjરો.’ કદાચ મ_ જ ેકÖંુ તે એણે Cયાન દઈને સાંભÜંુ પણ નિહ.એ કશા િવચારમાં થોડી

વાર સુધી એમ ને એમ બેસી રહી. પછી બોલી: ‘મહાભારતમાંની પેલી કણäના રથવાળી વાત યાદ આવે છ?ે ચાલુ યુ{ે િબચારાની કવેી દશા થઈ!’ મ_ કÖંુ: ‘કણäના રથને કમે અ@યારે યાદ કયäો?’ એ બોલી: ‘સાંભળો તો ખરા, એ જ તો કહી રહી છુ.ં શરીર િવશે ફિરયાદ કરવી

એમાં મને નાનપણથી જ નામોશી લાગતી. આજ ેએ વાત કહેવી પડશે. ગઈ રાતે એક NવEન આKયંુ. હંુ ઓરડામાં એકલી સૂતી છુ.ં બારીમાંથી ચાંદની ઓરડામાં પથરાઈ ગઈ છ.ે @યાં ઓરડાને એક ખૂણેથી કશુંક કાળંુકાળંુ નીકÜંુ. એ Xાણી હતું ક ેભૂત તે સમjયંુ નિહ. થોડી વાર સુધી હંુ એમ ને એમ પડીપડી êઈ રહી. ઘડીમાં એ અmLય થઈ jય ન ેઘડીમાં વળી બીજ ેજ ખૂણેથી ફૂટી નીકળે. આખરે મારાથી ન રહેવાયંુ, ને હંુ િહંમત કરીને એને બહાર કાઢવા ઊઠી. એના પર લાકડી ઉગામી @યાં એ ભમરા જવંુે સાવ નાનું બનીને લાકડીને વળગી ગયંુ ને મારી નkક ને નkક આવતું ગયંુ. આથી ગભરાઈને હંુ ચીસ પાડવા ગઈ @યાં એ ખુ~ા થયેલા મcમાં ઘૂસી ગયંુ. પછી અંદર ભરાઈને jણે એના તીPણ નહોરથી મને ખોતરીખોતરીને ખાવા લા<યંુ. એની વેદના ન સહેવાવાથી હંુ ઝબકીને jગી પડી. jગીને êયંુ તો કશું નહોતું, પણ પેલી વેદના હતી, ન સહેવાય

સુરેશ êષી

4488

એવી. રાત તો અધäી બાકી હતી. :યાં jf ને શું કhં? જમેતેમ રાત પૂરી થઈ. સવારે ઊઠીને મ_ આયનામાં êયંુ તો પેલા અj?યા પશુના નહોર jણે મારી આંખ નીચે એનાં િચOન મૂકી ગયાં હતાં.’ આટલું બોલતાં થાકી ગઈ તેથી, ક ેપછી એ ભયાનક NવEનના Nમરણથી એ વેદના ફરીથી થઈ હોય તેવી, એ ઘડીભર થંભી ગઈ. આ વાતને ઝાઝી નિહ લંબાવવી êઈએ એમ મને લા<યંુ. આથી મ_ કÖંુ: ‘ચાલો, કોફી પીવી છ ેને?’ એ બોલી: ‘કોફી? અ@યારમાં? તમે બહુ વહેલા સૂઈ jઓ છો? તો આજ ેતો jગવંુ

પડશે.’ મ_ કÖંુ: ‘કોફી પીને તરત જ સૂઈ જવંુ êઈએ એવંુ તો કાંઈ નથી.’ એણે એ વાત સાંભળી નિહ. પછી એના મનની વાતનો તDતુ આગળ લંબાવતાં એણે

પૂ9ું: ‘તમને કોઈ વાર મરણની બીક લાગે છ ેખરી?’ મ_ સીધો જવાબ આપવાનું ટાળતાં કÖંુ: ‘મરણની બીક કોને નિહ લાગે?’ એણે કÖંુ: ‘બાળપણમાં દાદા êડ ેજગંલના Xદેશમાં રહેતી @યારે êયંુ હતું તે

હk યાદ છ.ે નાનીસરખી વાત હતી. પણ એથી ઉLકરેાઈને એક માણસે બીjનું ખૂન કરી ના;યંુ હતું. એમને મન મરણ કદાચ એટલી ભયાનક વNતુ નથી. આપણે સુધરેલા બુિ{kવીઓ મરણ પર ઘåં મનન કરીએ છીએ. િફલસૂફી ઉ@પ| થાય છ ેજ મરણમાંથી ને આપણા દેશમાં તો મરણનો પડછાયો kવનને ઢાંકી દે એટલો િવNતરીને પuો છ.ે મોá એટલે જ મૃ@યુમાંથી મોá. kવનને જટેલી સાહિજકતાથી Nવીકારીએ છીએ તેટલી સાહિજકતાથી મૃ@યુને આપણે Nવીકારી શ:યા નથી એ એક હકીકત છ.ે’ મ_ કÖંુ: ‘પણ માણસ અDતને Nવીકારવા તૈયાર નથી. અમરતા એ પણ એની જ શોધ

છ ેને? અમર દેવોની સૃિÇ એણે જ સરk ને?’ એ િફnંુ હસીને બોલી: ‘અમરતા! એણે તો મૃ@યુના ઘામાં મીઠુ ંભયäું. અમરતા :યાં

છ?ે આજ ે હંુ અહb છુ,ં તમારી સામે કાલે નિહ હોf @યારે શું હશે? હંુ બોલું છુ ંતે અવાજનો રણકાર સચવાઈ રહેશે ખરો? મારી mિÇ આ ઓરડાના Xકાશમાં ભળેલી હશે ખરી? આપણે કહીએ છીએ ક ેNમૃિતમાં બધું જ જળવાઈ રહેશે. વાત સાવ ખોટી છ.ે Nમૃિતનેય કાળ કાણી કરી નાખે છ,ે એમાંથી બધું ઠલવાઈ jય છ!ે’ હંુ બોJયો: ‘તોય અમરતાની વાતથી માણસ છતેરાયો છ ેએવંુ કોઈ Nવીકારતું નથી.’ એ સહેજ ઉLકરેાઈને બોલી: ‘એ Nવીકારવાનું આપણા િહતમાં નથી ને! સDતાનને

પાછળ મૂકી jઓ, કોઈ Nથળે આરસની ત;તી કોતરાવી jઓ ક ેએકાદ કૃિત સરk

િવદુલા

4949

jઓ – બસ, તમે અમર થઈ ગયા! પણ બધાં જ આ કરી શક ેછ?ે બધાંને જ આ અમરતા Xા} છ ેખરી? અમારા જવેાંનું શું?’ મને લા<યંુ ક ેવાત જરા નાજુક બનતી જતી હતી. એનું કDેV બદલવાની જlર હતી.

આથી મ_ કÖંુ: ‘અમરતાના આ�ાસનથીય પર એવી કોઈ િચwની િNથિત નિહ હોઈ શક?ે મને તો ઘણી વાર એમ લાગે છ.ે બહાર જતાં જમે ઘરને વાસી દઈએ તેમ બધું વાસી દઈને ચાJયા જવંુ.’ એને કાંઈ આથી સDતોષ થયો નહb. એ બોલી ઊઠી: ‘ના ના ના! ‘બારåં વાસી દેવંુ’,

‘ચાJયા જવંુ’ – આ શFદો જ જુઓને, એ તમને દગો દે છ.ે વાસેલું બારåં ફરી ઊઘડ ેછ,ે ચાJયા જનાર અમુક િદશામાં અમુકની પાસે jય છ,ે વળી પાછાં આવે છ.ે પણ અહb શું?’ એના XÄમાં આSમકતાનો રણકો હતો. હંુ જવાબ શોધતો હતો. પણ આવી વાતનો

શો જવાબ હોય! મને જ ેસૂઝી આKયંુ તે કÖંુ: ‘બાળક રમતાં રમતાં એકાએક આંખ બીડીને મરી jય છ ેતેમ –’ મારા વા:યને વ=ચેથી જ કાપી નાખીને એ બોલી: ‘આખરે બાળક પાસે જવંુ પuંુ!

રમતાંરમતાં મરે તોય મરણની કાળી છાયા એના ચહેરા પર કમે છવાઈ jય છ?ે એ આપણી જમે મરણની િફલસૂફી ડહોળતું નથી તેથી આપણે માની લઈએ છીએ ક ેએને મરણની વેદના થતી જ નિહ હોય! પણ મને એ વાત સાચી લાગતી નથી.’ મ_ થાકી જઈને કÖંુ: ‘મરણ છ ેએટલી વાતને kવનમાં અનુકૂળ રીતે ગોઠવી દઈએ

એટલે પ@યંુ!’ એ અધીરી બનીને એકદમ ઊભી થઈ ગઈ ને બોલી: ‘જવા દો એ વાત! મરણની

િનિÅતતાને ખંૂટ ેઆપણી બધી દોડધામ બંધાઈ ચૂકી છ.ે પછી ગમે તે કરો. પણ હંુ તો છ~ેા �ાસ સુધી એને પડકારીશ, મારો છ~ેો શFદ એના િવરોધનો જ હશે. હંુ એને શરણે નિહ થાf, હંુ બળવાખોરની જમે ખપી જઈશ – અનેક મૂક અàાત શહીદોની ભેગી :યાંક દટાઈ જઈશ. તમારી આરસની ત;તીઓ, સુપુUો ક ેસુકૃિતઓને તાંતણે દયાજનક િNથિતમાં બાઝી રહેવા કરતાં આમ ખપી જવંુ અમને વધારે પસંદ છ.ે’ વાત આટલેથી અટકતી હોય તો મારે એને લંબાવવાની જરાય ઇ=છા નહોતી. આથી

હંુ કશું બોJયો નિહ. એ કશું બોJયા િવના રસોડામાં Nટવ સળગાવવા લાગી. કોફી પીધા પછી એ જરા NવNથ બની. અમે બીk આડીઅવળી વાતોએ વÜા.

સુરેશ êષી

5050

એવી ગપસપમાં જ અિગયાર તો વાગી ગયા. મારી આંખ gઘથી ઘેરાવા લાગી. મારા હcકારા ધીમા પડી ગયા. @યાં એકાએક એણે કÖંુ: ‘મને મિહના રÖા છ ેએ વાત તો તમે સાંભળી ને? એ વાત સાવ ખોટી નથી.’ મ_ કÖંુ: ‘આવી વાત :યાં તો સાવ ખોટી હોય, :યાં તો સાવ સાચી હોય.’ એણે કÖંુ: ‘એ જ તો ખૂબી છ ેને! વાત સાવ સાચીય નથી ને સાવ ખોટીય નથી.’ મ_ પૂ9ું: ‘એટલે?’ એ હસીને બોલી: ‘ઓહો, તો તમને એટલું કુતૂહલ છ ેખhં! તો સાંભળો. મારા

ગભäાશયમાં ગાંઠ થઈ છ,ે ને એ વધતી jય છ.ે આને એ લોકો કહે છ ે‘Nયૂડો XેoDસી!’ બોલો, હવે સમjયંુ? લોકોની વાતને કાંઈક પાયો તો હોય જ છ.ે મારા પિત થોડા સમય પર અહb આવી ગયા હતા એટલે કડી બરાબર મળી ગઈ. મારે મારા પિતદેવનો પાડ માનવો êઈએ ક ેએમણે અણjણપણે મને એક અપમાનજનક આરોપમાંથી,દૂર રÖા રÖા, બચાવી લીધી!’ હંુ કશું બોJયો નહb. પછી એણે એટલી જ આકિNમકતાથી પૂ9ું: ‘તમે જગદીપ

િવશે શું માનો છો?’ મ_ જરા સાવધ બનીને કÖંુ: ‘એ માણસ મને નયäો કૃિUમ લા<યો.’ એણે અણધાયäો જવાબ આEયો: ‘સાવ સાચી વાત. એ બાબતમાં હંુ તમારી સાથે

સો ટકા સંમત છુ.ં કોલેજમાં ભણતી @યારે રસાયણશાÑના Xયોગો કરતાં જુદાં જુદાં Vાવણોના િમ^ણથી જુદા જુદા રંગો ઉપjવવાની મj બહુ આવતી. એ માણસ કાંઈક એવંુ જ કરી રÖો છ.ે પણ એથી કાંઈ અંદર રહેલા પશુને ઢાંકી શકાતું નથી. બખોલ બહુ gડી છ ેએટલું જ.’ મારાથી પુછાઈ ગયંુ: ‘તો પછી –’ એણે મારા XÄનું અનુમાન કરી લઈને તરત કÖંુ: ‘તો પછી હંુ એની પાછળ

આિYકાથી ઠઠે અહb સુધી કમે દોડી આવી એમ જ ને? તો સાંભળો. એ પશુ છ ેતે વાત સાચી. પણ એને નહોર નથી, દાંત નથી. એની પાસે માU યાળ છ,ે ગજäના છ.ે Ñીને એના જવેી સહીસલામતી બીજ ે:યાં મળે?’ મ_ પૂ9ું: ‘તો બધી Ñીઓ એની પાછળ ફૂદાંની જમે ફરે છ ેએનું શું?’ એણે કÖંુ: ‘એની તમને નવાઈ લાગે છ?ે ઘåં ખhં તો Xૌઢ કુમાિરકાઓ ક ેલokવન

અધäું વટાવી ચૂકલેી અસDતુÇ Ñીઓ જ એમ કરતી દેખાશે. એક રીતે તો જગદીપ

િવદુલા

5151

જવેાઓનો સમાજ ેઉપકાર માનવો êઈએ. આ રીતે કોઈની તંગ વૃિwઓ, કશું અિનÇ ઉ@પ| કયäા િવના, ê NવNથ બનતી હોય તો એટલે અંશે માનિસક NવાNAયની રáા થઈ કહેવાય.’ મારાથી બોલાઈ જવાયંુ ‘: /’ એણે તરત કÖંુ: ‘સંસાર આટલો િવિચU છ ેમાટ ેજ kવવાનું ગમે છ,ે એની વાતäા

રચવાનું ફાવે છ,ે એ િવિચU છ ેjણીને તમે ક ેહંુ સંDયાસી તો નથી થઈ જતાં, ખhં ને?’ મ_ કÖંુ: ‘ના ના, હમણાં જ કોફી પીધી, એનો Nવાદ હk માåં છુ.ં’ આમ વાતો ચાJયા કરી ને હંુ :યારે gઘી ગયો તેની મને ખબર પડી નિહ. gઘમાં

જ કોઈનો ભારે દદäથી કણસવાનો અવાજ આKયો ને હંુ jગીને સફાળો બેઠો જ થઈ ગયો. ઘડીભર તો કશું સમjયંુ નિહ. પછી મ_ દીવો કરીને êયંુ તો ભારે દદäને કારણે Kયાકુળ બનીને િવદુલા આળોટતી હતી. હંુ એની પાસે ગયો. એનાં વÑ અNતKયNત થઈ ગયાં હતાં. એના મુખ પર દદäને કારણે જુદી જ રેખાઓ અંકાઈ ગઈ હતી. એણે અણસારાથી મને પાસે બોલાKયો અને મારો હાથ ખ_ચીને એના પેટ પાસે લીધો. ઘડીભર હંુ સંકોચ પાHયો. મારા હાથની એ િyધાTNત િNથિત એણે પારખી લીધી. એના હાથની પકડ િશિથલ બની ગઈ. પછી મ_ એના પેટ પર માિલશ કરવા માંuંુ. એથી એને કઈંક ઠીક લા<યંુ. એણે કૃતàતાભરી નજરે મારી સામે êયંુ. આમ ને આમ મ_ અધäોએક કલાક માિલશ કયäું. પછી એણે મને સૂઈ જવાનું કÖંુ. એ પણ gધી પડીને આંખો બંધ કરીને સૂઈ ગઈ. થોડી વાર રહીને એણે એની પસäમાંથી એક શીશીમાંની બે ટીકડીઓ કાઢી આપવાનું મને કÖંુ. મ_ તે કાઢીને આપી એટલે બોલી: ‘ê આ ટીકડી ઝેરની હશે તો તમારા પર મારા ખૂનનો આરોપ આવશે.’ ને એ િફnંુ હસી. પછી કશું બોJયા િવના એ ચુપચાપ સૂઈ ગઈ. સવારે હંુ ઊtો @યારે એ jગી નહોતી. એવી તો િનÅેÇ પડી હતી ક ેમને િચDતા

થઈ. પાસે થઈને êયંુ તો �ાસો=çાસ તો ચાલુ હતો. એ jગી ન ઊઠ ેતે માટ ેમ_ રસોડાનાં બારણાં બંધ કરીને ચા કરીને પીધી, નાવાધોવાનું પતાKયંુ. પાછો બહાર આવીને પેપર êતો બેઠો. અધäાએક કલાક પછી એ jગી ગઈ. પછી મારા તરફ êઈને કÖંુ: ‘કમે, હંુ કશું ફાવે તેમ બબડી તો નથી ગઈ ને?’ મ_ કÖંુ: ‘કમે? એ જ વાત સૌથી Xથમ પૂછવી પડી?’ એણે કÖંુ: ‘મને એવી ખરાબ આદત છ.ે વાh કોફી તો પાઈ શકશો ને?’

સુરેશ êષી

5522

એમ કહીને અંગેઅંગ ઢીલાં કરીને આંખ મbચીને એ પડી રહી. હંુ કોફી તૈયાર કરી લાKયો ને એની પાસે મૂકી. એ માંડ માંડ બેઠી થઈ. કોફી પીધા પછી બોલી: ‘બોલો શું આપું? માગો માગો, જ ેમાગો તે આપું.’ મ_ કÖંુ: ‘તમને િશáા કરવાની શિ:ત.’ એણે કÖંુ: ‘તથાNતુ!’ ને પછી એની પીઠ મારી આગળ ધરી. હંુ એમ ને એમ બેસી

રÖો એટલે કÖંુ: ‘પારકી Ñી પર ભV પુhષ હાથ નિહ ઉપાડ,ે ખhં ને?’ મ_ કÖંુ: ‘હાથ ઉપાડવાથી જ િશáા થઈ શક?ે મારી િશáા એ છ ેક ે હંુ ઓિફસેથી

પાછો આવંુ નિહ @યાં સુધી આ ઘર છોડીને જશો નિહ.’ એણે પૂ9ું: ‘આ કદે કટેલા િદવસની છ?ે’ મ_ કÖંુ: ‘ગુનેગારનું વતäન êઈને સj ઘટાડવામાં આવશે. હંુ ઓિફસેથી પાછો વળંુ

પછી આપણે દા:તરને @યાં જઈશું.’ એ હસી પડી ને બોલી: ‘પરોપકાર કરવાનો આટલો બધો ઉ@સાહ!’ મ_ કશો જવાબ ન આEયો ને હંુ ઓિફસે જવા નીકળી પuો. સાંજ ેઓિફસેથી પાછો

ફયäો @યારે ઘરે તાળંુ હતું. પડોશી પાસેથી ચાવી લઈને બારåં ખોJયંુ. êયંુ તો ટબેલ પર નાની શી ચબરખીમાં લ;યંુ હતું: કદેીએ પોતાની મુિ:ત હાંસલ કરી લીધી છ!ે એક િદવસ એકાએક િવદુલાએ ઓિફસમાં ફોન કયäો: ‘આજ ે સાંજ ે છ વા<યે

ચનäીરોડ પર ડો.શાહને @યાં મને મળો.’ હંુ છ વાગે ડો.શાહને @યાં પહc=યો @યારે િવદુલા બહાર ‘લાઉDજ’માં બેઠીબેઠી

િનરાંતે ‘લાઇફ’નાં િચUો êઈ રહી હતી. મને êઈને એ ઊભી થઈ ગઈ. પછી કÖંુ: jઓ, જરા તપાસ કરો તો, િરપોટä તૈયાર થઈ ગયો છ ેક ેનિહ? મ_ તો અહb બેઠાં બેઠાં ‘એHબેસેડર’માં એક ટબેલ િરઝવä કરાવી દીધું છ.ે’ હુ ડો.શાહની ચેHબરમાં ગયો. એઓ કદાચ મારી જ રાહ êતા બેઠા હતા. મને

êતાંની સાથે જ એઓ ઊભા થઈ ગયા ને મારે ખભે હાથ મૂકીને મારી પાસે આવીને બોJયા: ‘સાહેબ, આ rૂમરનો મેિલoDટ કાિસનäોમા છ ે– ફાર એડવાDNડ Nટઇેજનો.’ મ_ પૂ9ું: ‘ઓપરેશન કરી નિહ શકાય?’ એમણે ટૂકંોટચ જવાબ વાÜો: ‘વન પરસેDટ ચાDસ.’ મારા તો પગ જ jણે ભાંગી ગયા. મારાથી પૂછી દેવાયંુ: ‘ બીê કશોય ઇલાજ

નથી?’

િવદુલા

5353

એમણે કÖંુ: ‘ના, મ_ દદäીને આ સHબDધમાં કશું કÖંુ નથી. યુ ઓJસો ડોDટ ટલે હર, ઇટ’સ નો યુઝ ટલેંિગ હર, અલબw, કાંઈ વીલ કરવાનું હોય ક ેએવી કશી વાત હોય તો – પણ ઇDટનäલ હૅમરેજ ગમે તે ઘડીએ થાય. બે કલાકમાંય થાય ને બે મિહનામાંય થાય. આઇ એમ િરયલી વેરી સોરી િમ. પરીખ! પણ આટલું બધું લેઇટ કમે કીધું?’ મારામાં જવાબ આપવાના હcશકોશ નહોતા. મ_ બહાર નીકળવાને પગ ઉપાuા.

દા:તર બોJયા: ‘લાઇફ ઇઝ લાઇક ધેટ –’ ‘ફલૅપ ડોર’ની બહાર નીકળતાં સુધીમાં મ_ મનને કઠણ કયäું. મોઢા પર િNમત આણીને

િવદુલાને કÖંુ: ‘અરે, તમાhં નામ િવxુ~તા છ ેએ તો આજ ેજ આ િરપોટäમાં વાં=યંુ @યારે ખબર પડી.’ એણે િરપોટä િવશે jણવાની જરાય અધીરાઈ બતાKયા િવના કÖંુ: ‘કમે, તમને એ

નામ વધારે ગમે છ?ે તો હવેથી એ નામે બોલાવê.’ એણે તો િરપોટä િવશે કશું પૂ9ું નિહ એટલે મ_ જ કÖંુ: ‘િરપોટäમાં કશું નથી, ભારે

ખોરાક ખાઈને ઉjગરા કયäાનું પિરણામ છ.ે’ આ સાંભળીને એ નાના બાળકની જમે હરખથી નાચી ઊઠી ને મને વળગી પડી. પછી

બોલી: અરે, હંુ તો પહેલીથી જ jણતી હતી. ચાલો @યારે, લેટ અસ સેિલZેઇટ, ચાલો, >યાફત ઉડાવીએ.’ આમ કહીને એ લગભગ મને ખ_ચીને દાદર ઊતરી પડી. સામેથી એક ટ:ેસી બોલાવી ને એને હ_િગંગ ગાડäન પર લેવાનું કÖંુ. ટ:ેસીમાં એ આખો વખત બોલતી જ રહી. મારાથી તો એક શFદ સરખો બોલાતો નહોતો. એ તરફ એનું Cયાન જતાં એણે કÖંુ: ‘કમે, શા િવચારમાં છો? માhં આયુMય વધારવાને તમારે તો વષäો કાઢી આપવાં પuાં નથી! ક ેપછી ભાભી યાદ આવી ગયાં?’ મ_ કÖંુ: ‘ના, ના –’ એ બોલી: ‘તમારે જ ે કરવંુ હોય તે કરોને, હંુ તો મj કરવાની. હ_િગંગ ગાડäન

પર જરા લટાર મારીને ‘એHબેસેડર’માં જવાનું છ ેતે ભૂલશો નિહ. આજ ેતો હંુ તમને છોડવાની નથી.’ હ_ગંિગ ગાડäન પર બાળકના કુતૂહલથી એણે બધું êયંુ. ચોપાટી તરફના ભાગ

આગળ ઊભા રહીને મરીનડâાઇવનો ભાગ êતાં બોલી: ‘એક ફંૂક મારતાં આ બધું ઊડી જતું હોય તો કવંુે સાhં? જગદીપની વાત સાચી છ.ે દિરયાની Xચ?ડતા સામે દીવાસળીનાં ખોખાં, ને પણે ટâોHબે િરફાઇનરીના ભડકા – Nમશાનમાં ફોNફરસના થાય

સુરેશ êષી

5454

છ ેતેવા. મસૂરીમાં મj હતી. અહb તો ઝાડ છ,ે પણ નોકિરયાત જવેાં. મારી એક બહેનપણી તો આ હ_િગંગ ગાડäનને હિરયાળીનો ઊકરડો જ કહે છ!ે’ આમ ને આમ એ બોJયે જ ગઈ. એના મોઢા પર એક Xકારનો અNવાભાિવક તરવરાટ હતો. કોણ jણે કમે, એની સામે êવાનીય મારી િહંમત ચાલતી નહોતી. પછી અમે ‘એHબેસેડર’ના ‘lફ ગાડäન’માં પહc=યાં. @યાં િવદુલાને ઘણાં

ઓળખીતાંઓનો ભેટો થયો. ઘડીભર તો એ મારાથી દૂર સરીને લગભગ અmLય થઈ ગઈ. ઉપર લાલ પીળા રંગની પવનમાં ફરફરતી રેશમી પqીઓ ને ફુ<ગાઓ, વ=ચેના ભાગમાં નૃ@ય કરતાં યુગલો, િપયાનો, ગાિયકાના સંગીતના સૂર અને દૂર િકનારાની પાળ સાથે અથડાઈને ચૂરેચૂરો થઈ જતાં મોjંનાં ધોળાં ફીણ – અહb બધું જ ચંચળ હતું, પળે પળે સરી જવામાં જ એની સાથäકતા હતી. આ Ñીપુhષો – નૃ@યની ઘૂમરીમાં એમના આકારો ખોવાઈ જતા હતા. બધું કશીક ભયંકર ગિતથી jણે સય̀ જતું હતું. ને એના આંધળા વેગમાં અમે પણ jણે વમળ ખાતાં હતાં. િવદુલા શું બોલી તે મ_ સાંભÜંુ નિહ. એનું મન પેલા ઊડતા ફુ<ગાઓના જવંુે ચંચળ ઊડાઊડ કરી રÖંુ હતું; ને મને એ ગિતના ચnર આવતા હતા. મોડી રાતે અમે ઘરે આવવા નીકÜાં. વળતાં ટ:ેસીને લાંબું ચnર લેવડાKયંુ. આખે

રNતે િવદુલાએ વાતો જ કયäા કરી. મારે તો કશું બોલવાનું રÖંુ ન નહોતું. િવદુલાએ કÖંુ: ‘તમે મંડળીમાં સાવ મૂગા બની jવ છો, એનું શું કારણ?’ મ_ કÖંુ: ‘મને બધાના જુદા જુદા રસ jણીને તેને અનુકૂળ રહીને વાત કરતાં

આવડતી નથી.’ િવદુલાએ કÖંુ: ‘અને સાથેસાથે ‘‘અમે તો અલગારી kવ છીએ’’ – એવંુ થોડુ ં

અિભમાન પણ ખhં જ ને?’ મ_ જવાબ આપવા ખાતર કÖંુ: ‘અિભમાનથી મુ:ત તો આપણામાં કોણ છ?ે’ િવદુલા બોલી: ‘એ વાત તો સાચી. પણ અમે તો અમારી jતને િવખેરી દઈએ છીએ.

એમ કરતી વખતે અિભમાનની ગાંઠડીને સુદામાના તાંદુલની પોટલી જમે સંતાડી નથી રાખતાં, એને લુંટાવી દઈએ છીએ. વાત નીકળી છ ેએટલે કહંુ છુ.ં પેલી મDદા, લગભગ ચાલીસની થવા આવી. લo તો હવે અશ:યવë! એની મનોh<ણતા હંુ નથી સમજતી? સમજુ ંછુ ંમાટ ેજ તો જનેી જુગુEસા થાય તેવા વતäનને સહી લf છુ.ં પણ તમે તો નાકનું ટરેવંુ ચઢાવીને ચાJયા ગયા, તેથી શું? મ_ અહHની ગાંઠડી ખોલી નાખી. સમાજમાં એને

િવદુલા

5555

દુરાચાર કહેવાય છ ેતે jણવા છતાં મ_ એને તરછોડી નિહ. િનDદા થવાની એ તો નnી જ. તમે કરી શકશો? ના, તમારી ગાંઠડી એમ ઝટ ખૂલે એવી નથી.’ મ_ કÖંુ: ‘પણ સમાજને તો નીિતનાં ધોરણ નnી કરવાં જ પડ ેને પળાવવાં જ પડ ે

ન?ે’ એ બોલી: ‘મંજૂર છ.ે સમાજ દોિષત ગણે, અમારો આચાર દુરાચાર ગણાય એ

કબૂલ છ.ે પેલી પંjબી બાઈને ભગાડવાની વાત. એના વરને િસિફલીસ. આથી સDતાન ન થાય એમ બાઈ ઇ=છ.ે આ બાજુ પેલાનો જુલમ વધતો જ jય. એક િદવસ એ આવીને કરગરી: ‘મને મારે િપયર પહcચતી કરો.’ જગદીપ પણ બેઠો હતો. અમે એને બોરીબંદર જઈને ગાડીમાં બેસાડી. લોક ેઅમને વગોKયાં. પણ આથી આગળ êઈ શક ેએવી mિÇય કોઈની હોય ખરી ને? ન ેન હોય તોય શું? મને તો એમાં એક વાતનો સDતોષ મળે છ,ે ને તે jતને પૂરેપૂરી િમટાવી દીધાનો. એથી તો હંુ અનેકને મળંુ છુ,ં અનેક êડ ેફhં છુ,ં કDેVને મ_ ઊખેડીને ફગાવી દીધું છ.ે ન ેઆમેય તે આપણે આપણાપåં :યાં સુધી ગાંઠ ેબાંધી રાખી શકવાનાં હતાં? કોઈને િNમત, કોઈને બે શFદ, કોઈને બે ઘડીનો સહચાર – આ બધું આપીઆપીને jતને િવખેરી દf છુ.ં તેથી જ મને મારો ભાર લાગતો નથી. મૂળથી મારી Xકૃિત જ એવી છ.ે હંુ પાછુ ંકશું માગતી નથી. જ ેમારી પાસેથી લે છ ેતેનો ઉપકાર માનું છુ.ં નિહ તો આ જગતમાં આપણો બોê કોણ હળવો કરે?’ મ_ કÖંુ: ‘મારા જવેા સંસારી kવને આ કળા શીખતાં વાર લાગશે.’ એ બોલી: ‘ના, હંુ એમ નથી કહેતી ક ેતમે પણ મારી જમે જ કરો. દરેકનો માગä જુદો.

પણ અમારા જવેાં કોઈ નજરે ચઢ ેતો [મર વાંકી નિહ કરો, નીિતનો ચોપડો ખોલીને ઉધાર બાજુ આંકડો નિહ પાડો તો સાhં.’ મ_ કÖંુ: ‘એય અમારો Nવભાવ થઈ પuો ને! એમાંથી કાંઈ થોડા જ છૂટી શકવાના

હતા? પણ મારી વાત કહંુ તો હંુ કોઈને િવશે કશો િનણäય બાંધતો નથી; કોઈના વતäનનો Dયાય ચૂકવવાની જવાબદારી લેતો નથી.’ એણે કÖંુ: ‘ડરપોક છો, ખhં ને? તે િદવસે હંુ મરણની ને અમરતાની વાત કરતી

હતી. મારા દાદા કવેી રીતે મરી ગયા હતા તે jણો છો? @યારે ભારે Eલેગ ફાટી નીકળેલો. લોકો બધાં નાઠાં. પણ પોતાનાં માણસો તરફડતાં હોય તેને મૂકીને કમે જવાય? ડોસાએ કટેલાંય શબને ખાંધ આપી, ને આખરે એમને ગાંઠ દેખાઈ @યારે એક અવાવh

સુરેશ êષી

5656

ઘરમાં જઈને પડી રÖા; મરણને આવકારવાની આટલી NવNથતા આપણામાં છ ેખરી? તે િદવસે મ_ મરણ સામે બળવો પોકારવાની વાત કરી. પણ આજ ેિવચાhં છુ ંતો વળી એમ લાગે છ ેક ેમરણને ચોર પગલે આવીને ગાંઠડી આંચકી લેવી પડ ેએવી દNયુવૃિwમાંથી આપણે જ શા માટ ેન બચાવી લઈએ? ધીરે ધીરે jતને િવખેરતા જ જઈએ.’ આ સાંભળીને મને સુખ થયંુ. મનમાં ને મનમાં મ_ ભગવાનને Xાથäના કરી: ભગવાન,

એને એના દાદાના જવેી, મૃ@યુને આવકારવાની, NવNથતા આપê, ને છતાં ટ:ેસીનું બારåં વાNયા પછી અંદરના અDધકારમાંનું િવદુલાનું મોઢુ ંêઈ લેવા હંુ સહેજ ઊભો રહી ગયો. કોણ, jણે ફરી :યારે – ઘરમાં દાખલ થતાં જ યાદ આKયંુ ક ેપેલો દાકતરી તપાસનો િરપોટä તો ટ:ેસીમાં જ

રહી ગયો! એ િવદુલાના હાથમાં જવાનો, ને િવદુલા એ જlર વાંચવાની – છ~ેી ઘડીએ હંુ એને [ાિDતનું સુખ પણ ન આપી શ:યો! િવદુલાના ઘર તરફ જવાની મારી િહંમત જ ચાલતી નહોતી. એક િદવસ અનાયાસ

જ મારે એ તરફ જવાનું થયંુ. ઠીકઠીક મોડુ ંતો થઈ જ ચૂ:યંુ હતું. અંધારામાં દૂરથી જરા એ ઘર તરફ નજર નાખીને આવતો રહીશ એમ મનમાં થયંુ. ઘર નkક જઈને êયંુ તો િવદુલાનો ઘરઘાટી તાળંુ મારતો હતો. મ_ પૂ9ું: ‘બાઈ કુઠ ેગેલી?’ એણે જવાબ આEયો: ‘આwા સેDટâલલા ગેલી.’ હંુ વધારે સાંભળવા ઊભો ન રÖો. ટ:ેસી કરીને સેDટâલ પહc=યો પણ @યાં પહc=યા

પછી પગમાંનું બધું êર ભાંગી પuંુ. હંુ લોકલના Eલેટફોમä પર જઈને લોકલટâનેમાં બેસી ગયો. ભીડ ખૂબ હતી એટલે દાંડો ઝાલીને ઊભો જ રÖો. દાદર આગળ ગુજરાત મેલ ઊભો હતો કદાચ એમાં તો િવદુલા અમદાવાદ નિહ જતી હોય? @યાં તો અમારી લોકલ ઊપડી ગઈ. પાછળ ગુજરાત મેલ પણ આવવા લા<યો. માહીમ અને વાંદરા વ=ચે બંને ગાડીના પાટા સાવ નkકનkક આવી ગયા ને મ_ લોભી નજરે એકએેક ડFબા તરફ મીટ માંડી, ને êf છુ ંતો ફNટä :લાસના કHપાટäમેDટમાં બારીના સિળયાને માથંુ ટકેવીને અDયમનNક બનીને િવદુલા બેઠી છ.ે કશું કહંુ તે પહેલાં પાટા જુદા થઈ ગયા. અમારી ગાડી વ=ચેનું અDતર વધી ગયંુ. દૂર ને દૂર સરીને ઝાંખી થતી િવદુલાને હંુ êઈ રÖો…

િવદુલા

5577