સ્વૈરવીહાર · Web viewપ રથમ આવ ત ત : 15 ઓગસ ટ - 2008...

2008સ્વૈરવીહાર

સુરેશ જાની

પ્રથમ આવૃત્તી : 15 ઓગસ્ટ - 2008

of 178


અર્પ� ણ

જેમની સાથેનાસતં્સગને કારણે

મારા યૌવનકાળમાં ગુજરાતી સાહીત્યનો રસ જાગ્યો

તે મારા કાકાસ્વ. શ્રી. શંકરલાલ જગજીવનદાસ જાનીને

સાદર અર્પ� ણ

of 178


કોર્પીરાઈટ

આ પુસ્તક કોઈ જાતના આર્થીી�ક લાભ કે નામના માટે લખાયંુ નર્થીી. આર્થીી જે કોઈ વ્યક્તી કે સંસ્થાને આમાંના કોઈ લેખ પ્રસીધ્ધ કરવાની ઈચ્છા હોય; તે આ પુસ્તક અને લેખકનો ઉલ્લેખ કરીને; કોઈ પણ

જાતની મંજુરી વીના અને જેમ છે તેમ - કોઈ પણ ફેરફાર વગર - કરી શકે છે. આખંુ પુસ્તક પ્રસીધ્ધ કરવંુ હોય તો, લેખકનો સમ્પક� કરવો -

[email protected]

of 178

mailto:[email protected]


અનુક્રમણીકાબધા લેખો ‘ઉંઝા’ જેાડણીમાં છે.

( કોઈ ર્પણ લેખ ર્પર જવા તેના શીર્ષ�ક ઉર્પર કસ� ર રાખી કન્ટ્રોલ બટન દબાવી ‘ ’ક્લીક કરો )

અર્પ� ણ............................................................................................................. - 2 -

કોર્પીરાઈટ......................................................................................................... - 3 -

અનુક્રમણીકા..................................................................................................... - 4 -

વીભાગ- 1 પ્રાસ્તાવીક......................................................................................... - 8 -

લેખકનંુ નીવેદન...................................................................................................... - 9 - લેખક પરીચય......................................................................................................- 11 -

પુત્રસમાન શ્રી. ચીરાગ પટેલ દ્વારા, – પીટ્સબગ� યુ.એસ.એ............................................- 11 -પ્રસ્તાવના............................................................................................................- 14 -

એક સાહિહત્યપ્રેમીનો પ્રશંસક સાહિહત્યિત્યક અભિભગમ જય ગજજર, C.M., M.A.....................- 14 -

વીભાગ-2 સ્વાનુભવ કથાઓ.............................................................................- 22 -

આતશ...............................................................................................................- 23 - આશિશષ માંકડ......................................................................................................- 28 -

એક અકસ્માત - અમેરીકામાં....................................................................................- 30 -કનોઈંગ..............................................................................................................- 35 -કારની ચાવી.........................................................................................................- 44 -

– ઘોડા જેાયા 130 ડોલરમાં.....................................................................................- 46 - –ચાલુ દીવસની સવાર કેનેડામાં................................................................................- 50 -

જયની એકલ મુસાફરી............................................................................................- 54 - ઝાડીઓમાં એક સાહસ.......................................................................................... - 62 -

ટીકીટ મળી.........................................................................................................- 65 -નવ્વાણંુ માક� ........................................................................................................- 71 -નસકોરાં માહાત્મ્ય................................................................................................. - 73 -

of 178


પહેલો પગાર........................................................................................................- 77 -પાંજરામાં ‘ ’રોન .................................................................................................... - 83 -

પોંડીચેરીમાં દીવ્ય પ્રકાશ......................................................................................... - 86 - પ્લમ્બીંગ કામ કરતાં...............................................................................................- 88 -

પ્લેગ્રાઉન્ડ........................................................................................................... - 92 - ફાઈલ અને સાઈટ.................................................................................................- 95 -

બરફીલો પ્રદેશ..................................................................................................... - 98 -બહુમાળી મકાનમાં..............................................................................................- 108 -મનની ખીંટી.......................................................................................................- 113 -

મારી પહેલી અને સૌર્થીી લાંબી અટક્યા વગરની મુસાફરી................................................- 115 - મારી પહેલી મુસાફરી................................................................................................122

મંુબાઈમાં રાતે ચા!...................................................................................................127 …લો . લટક્યા........................................................................................................131

વોટરપાક� માં...........................................................................................................135સેલ્સમેન...............................................................................................................139

શ્રવણ યંત્ર.............................................................................................................141 સાઈકલ ચલાવતાં...................................................................................................144

સુધાકરે શંુ કયુI?......................................................................................................147 ભાગ -1............................................................................................................147 ભાગ -2............................................................................................................151

સ્લમમાં સફર.........................................................................................................155 સંુદરમ્ સારે્થી એક મુલાકાત.........................................................................................160

વીભાગ-3 વાતા� ઓ............................................................................................162

અમેરીકન હાઈવે પરની ત્રણ ઘટનાઓ...........................................................................163ઘાસ....................................................................................................................168જેલ.....................................................................................................................171

ઝેર તો પીવડાવ્યાં જાણી જાણી...................................................................................178 સાચો પ્રેમ- એક ડોકટરની ડાયરીમાંર્થીી...........................................................................182

નાઈટ્ર ોજન.............................................................................................................184

of 178


શીલા...................................................................................................................187સરીતા..................................................................................................................193સુય� મુખી...............................................................................................................203હાઈડ્ર ોજન.............................................................................................................211

વીભાગ-4 ર્પરીચય.............................................................................................215

શંકરલાલ જગજીવનદાસ જાની...................................................................................216 સુરેશ ભીખાભાઈ જાની............................................................................................220

નોંધ : ઉપર જણાવેલ ‘અનુક્રમણીકા’ની લીન્ક દરેક લેખની નીચે પણ આપવામાં આવેલી છે. તેની ઉપર ‘કન્ટ્રોલ+ક્લીક ‘ કરવાર્થીી પાછા અનુક્રમણીકા પર સરળતાર્થીી આવી શકાશે. પ્રયોગ ખાતર ઉપર આમ કરશો; તો અનુક્રમણીકાના પહેલા પાને પહોંચી જશો. જેા તમારા વડ� ના વઝ� નના ‘વ્યુ’ મેનુમાં ‘ ડોક્યુમેન્ટ મેપ’ ની સવલત હોય તો, તે સગવડ વાપરવા ભલામણ છે. આમ કરવાર્થીી તમે બીજી એક બારી( વીન્ડો)માં અનુક્રમણીકા પણ જેાઈ શકશો.

of 178


વીભાગ- 1

પ્રાસ્તાવીક

of 178


લેખકનંુ નીવેદન સાવ કુતુહલમાંર્થીી શરુ ર્થીયેલ બ્લોગીંગની યાત્રા ક્યારે નીજાનંદ, ‘ગમતાંનો ગુલાલ’ અને કાવ્યસજ�નમાંર્થીી ગદ્યલેખનમાં પરીણમી તે ખબર જ ન પડી. જેા કે, ગદ્ય તો શરુઆતર્થીી જ લખતો હતો. પણ વધારે રુચી કવીતા પ્રત્યે હતી. વાતા�ઓ મને ખાસ ગમતી નહીં – સીવાય કે, સત્યકર્થીાઓ.

મારા દીકરા સારે્થી તેના વીસાના કામ અંગે મેક્સીકો જતાં અમને એક કાર અકસ્માતનો અનુભવ ર્થીયેલો. એને શબ્દદેહ આપ્યો; તે મારી પહેલી સ્વાનુભવકર્થીા. મારા બ્લોગ ‘ ગદ્યસુર’ પર લખતાં લખતાં આવી ઘણી સ્વાનુભવ કર્થીાઓ લખાતી ગઈ. અંગે્રજી પુસ્તકોના વાંચનમાંર્થીી મળેલ રસપ્રદ સત્યકર્થીાઓ પણ અવતરતી ગઈ. અને છેલ્લી સાવ કલ્પનાના તરંગે ચઢીને વાતા�ઓ પણ લખાણી.

આજ સુધીમાં સજા� યેલી સ્વાનુભવકર્થીાઓ અને કેવળ કાલ્પનીક વાતા�ઓ અહીં પ્રસીધ્ધ કરી છે. મીત્રોના અનુભવો પરર્થીી રચાયેલી વાતા�ઓ પણ આમાં છે. આશા રાખંુ કે, આ સઘળી વાતા�ઓ વાચકને મનોરંજન સારે્થી પે્રરણા પણ પુરી પાડશે.

મુખપૃષ્ઠ વીશે..... સીગલ પક્ષી. ‘ Jonathan Livingston Seagull’ આ મને બહુ જ ગમતંુ પુસ્તક છે.

એ પુસ્તકે મને જીવનમાં ઘણી પે્રરણા આપી છે. ઉડ્ડયનમાં સતત વધુ ને વધુ ઉત્કૃષ્ઠતા લાવવા માટે પ્રતીબધ્ધ, એક સીગલ પક્ષીની એ વાત કલ્પનાનો ખરેખર અદભુત ‘સ્વૈરવીહાર’ છે. મારા વડીલબંધુ શ્રી, હિપયૂષભાઈએ મને એ પુસ્તક વાંચવા ખાસ ભલામણ કરી હતી. અત્યારે જ્યારે આ બીજંુ પુસ્ત્તક પ્રગટ કરી રહ્યો છંુ, ત્યારે મને એ નખશીશ સંુદર પુસ્તક વાંચવાની પે્રરણા આપવા માટે તેમનો અહીં ઋણસ્વીકાર કરંુ છંુ.

મારી કલ્પનાની ઉડાનનંુ, પુસ્તકાકારે આ બીજંુ ઉડ્ડયન છે. આ સ્વૈરવીહારની યાત્રા મને ક્યાં લઈ જશે;

તે તો ખબર નર્થીી. વળી એ જાણવાની ઉત્સુકતા, અભીપ્સા કે મહત્વાકાંક્ષા પણ નર્થીી. માત્ર સ્વૈરવીહારમાં ઉડવાનો આનંદ સૌની સારે્થી વહંેચવાનો ઉમંગ અને અભરખો છે, એટલંુ જ.

of 178


કાળજીપુવ� ક આ પુસ્તકની પ્રસ્તાવના લખી આપવા માટે કેનેડાના જાણીતા લેખક અને સામાજીક કાય� કર શ્રી. જય ગજ્જરનો હંુ અત્યંત ઋણી છંુ. મારો પરીચય પે્રમપુવ� ક લખી આપવા માટે મારા માનસપુત્ર જેવા શ્રી. ચીરાગ પટેલનો પણ હંુ આભારી છંુ. અંતમાં જે વાચકમીત્રોએ ‘ ગદ્યસુર’ની અવારનવાર મુલાકાત લઈને, સાનુકુળ પ્રતીભાવ પુરા પાડીને આ સજ�ન પ્રક્રીયામાં મારો ઉત્સાહ વધાયો� છે;

તે સૌનો હંુ અહીં હૃદયપુવ� ક આભાર માનંુ છંુ.

આ પુસ્તક ગુજરાતી સાહીત્યમાં એક કાળે, મારો રસ વધારવામાં ઉદ્દીપક બનેલા મારા કાકા સ્વ. શ્રી. શંકરલાલ જગજીવનદાસ જાનીને આ પુસ્તક અપ�ણ કયુI છે. પુસ્તકના અંતે તેમનો પરીચય પણ આપેલો છે. આ માટે જરુરી વીગતો કાળજીપુવ� ક પુરી પાડવા માટે કુટુમ્બીજનો ઈલાબેન, સોનલબેન અને મુદ્રાબેનનો હંુ આભારી છંુ.

of 178


લેખક ર્પરીચય

રુ્પત્રસમાન શ્રી. ચીરાગ ર્પટેલ દ્વારા, ર્પીટ્સબગ� – યુ.એસ.એ.

ગુજરાતી બ્લોગજગત હજી પા-પા પગલી માંડી રહ્યું છે; ત્યારે એને સમૃધ્ધ બનાવવા માટે કરોળીયાની જેમ પ્રવૃત્ત એવા શ્રી સુરેશભાઈ જાનીર્થીી કયો ગુજરાતી બ્લોગર અજાણ્યો હશે? 'ગરીબકી જેારુ સબકી ભાભી' કે પછી 'ગલી કા દાદા સબ કા દાદા'એ ન્યાયે નહીં;પરંતુ એક અનુભવવૃધ્ધ વડીલની ખુમારી ધરાવતાં આ 65 વષ� ના બાળક, ગુજરાતી બ્લોગજગતમાં 'દાદા'નંુ વીશેષણ પામ્યા છે. દાદા જેમ પૌત્રનંુ વહાલર્થીી સીંચન કરે અને તેને સમાજમાં ઉભો રહેવા સક્ષમ કરે; એ રીતે જ આ સુરેશદાદા કે સુ.દાદા ગુજરાતી ભાષાને એક નવો આયામ આપવા પ્રયત્નશીલ રહ્યાં છે. પાંસઠ વષ� ની ઉમ્મરે પણ નવી ટેકનોલોજી અપનાવી, જમાના સારે્થી કદમ માંડતા સતત પ્રયત્નશીલ રહ્યા છે.

સુ.દાદાએ જ્યારે છન્દ અને કાવ્યોની સ્વરચનાની લેખનપ્રવૃત્તીમાંર્થીી વીરામ લઈને, ગદ્ય પર હાર્થી અજમાવ્યો ત્યારે 'ગદ્યસુર' બ્લોગનો જન્મ ર્થીયો. આ બ્લોગ પર સુ.દાદા પોતાના અનુભવો મુકે છે. આ અનુભવનંુ ભારંુ્થી પાછંુ વીવીધ પકવાનોર્થીી ભરેલંુ હોય છે. આ ભાર્થીાંમાં મુખવાસ પણ લાંબો સમય વાગોળવો ગમે એવો - જીવનના એક દ્રષ્ટીકોણ કે વીચાર રુપે - હોય છે. જાણે કે, દત્તાત્રય નેટ પર અવતયાI હોય એમ આ દાદાનાં અનુભવો એક ગુરુની જેમ જીવનની શીખ આપે તેવા છે!

સુ.દાદાની ગદ્યસુરની શરુઆતર્થીી આ ઈ-પુસ્તક સુધીની સફરનો હંુ સાક્ષી રહ્યો છંુ. મોટેભાગે અત્યારસુધી પ્રગટ દરેક લેખ મંે માણ્યો છે. નાની અમર્થીી ઘટનાની પાછળ, એક ઉપનીષદી શીખ આપનાર,

ઋષીસમ, આ દાદા આવનારી પેઢી માટે ઉદાહરણરુપ અને એક ક્રાંતીકારી ઘટનાના કાય� કતા� પણ હવે બન્યાં છે.

ગુજરાતી વેપારી પ્રજા દરેક બાબતોમાં નફો-નુકશાન શોધતી હોય છે. ગુજરાતી બ્લોગની વધતી સંખ્યાની પાછળ બ્લોગનંુ હોસ્ટીંગ 'મફત' હોવંુ એ જરુરી બળતણ પુરવાર ર્થીયંુ છે. આજના ‘Click-

Searc-Get’ ના યુગમાં જ્યાં પયા� વરણની દુહાઈ દેવાઈ રહી હોય; ત્યાં કાગળ પર છપાઈકામ ધરાવતંુ પુસ્તક પ્રગટ કરવાને બદલે ઈ-પુસ્તક પ્રગટ કરવંુ ગુજરાતી પ્રજાને જચે એવી બાબત છે. 100 રુપીયા

of 178


ખચી�ને જે પુસ્તક લેવાનો લ્હાવો કોઈ ના લે; એ પુસ્તક નેટ પરર્થીી 'ફ્રી' ડાઉનલોડ કરવામાં કોઈને હીચકીચાહટ ન જ ર્થીાય. અને વળી, વાંચનભુખ સંતોષાય એ છોગામાં! ભવીષ્યના લેખકોને પે્રરકબળ બને,

એવી ઘટનામાં અહીં એક એવંુ પુસ્તક આકાર લે છે; જેનાં પ્રકરણ લેખકની નીરાંતે નેટ પર પ્રગટ ર્થીાય છે.

લેખકનંુ વાચકો સારે્થી કોમેન્ટરુપી તાદાત્મ્ય સધાય છે; અને છેવટે આ પ્રકરણો એક પુસ્તકરુપે નેટ પર જ જન્મ લે છે. ભવીષ્યમાં તે કદાચ છાપકામર્થીી કાગળરુપી વાઘા પામે તો પણ નવાઈ નહીં! શંુ આ ગુજરાતી સાહીત્યમાં એક ક્રાંતીર્થીી કમ ઘટના છે?

સુ.દાદાનંુ પહેલંુ ઈ-પુસ્તક ર્થીોડા સમય પહેલાં (3 જુલાઈ, 2008) જ પ્રગટ ર્થીયંુ – ‘અવલોકન શતદલ!’ સુ.દાદાની અંતરની સફરની શરુઆત આ અવલોકનોર્થીી ર્થીઈ. અને હવે આવે છે – ‘સ્વૈરવીહાર’. એકવાર પુરતંુ અવલોકન કરી લીધા બાદ મરજીવો જેમ સ્વૈરતરણ કરે એમ, સુ.દાદાએ હવે તેમનો વીહાર શરુ કરી દીધો છે.

અહીં પ્રસ્તાવનામાં જે તે પ્રકરણનો સાર કે મારા ગમા/અણગમાને બદલે વાચકને સમગ્ર પુસ્તક અનુભવી જવાની ભલામણ કરંુ છંુ.

દરેક વ્યક્તીમાં સલાહ આપવાની જન્મજાત વૃત્તી હોય છે. કદાચ, એ 'અહમ'ની જ એક ઉપ-પેદાશ હોય છે. આ વૃત્તીનંુ એક બદલાયેલંુ સ્વરુપ એટલે લેખનકાય� . લખાણ ઘણીબધી તરાહર્થીી આપણી સમક્ષ ઉપસ્થીત ર્થીાય છે, જેમ કે, કાવ્ય, નીબન્ધ, હાસ્યલેખ, ચીંતન, વાતા� , વગેરે. પણ, આ દરેકના મુળમાં તો પેલી 'હંુ કંઈક વીશેષ જાણંુ છંુ' વૃત્તી જ પે્રરકબળ બને છે. જ્યારે, એક અસ્તીત્વ સ્વૈરવીહારમાં મગ્ન હોય ત્યારે તે જાતને અને આવી વૃત્તીને ભુલીને સમગ્ર સૃષ્ટીમય બની જાય છે. તેનંુ 'સ્વ' ઓગાળીને પ્રાણના અનંત મહાસાગરમાં મહાલે છે. વાચકને 'સ્વૈરવીહાર' વાંચતાં લેખકની આવી ભાવદશાનો સુક્ષ્મ પલટો જરુર અનુભવાશે.

ચીરાગ પટેલલંેસડેલ, યુ.એસ.એ.

[email protected]

બ્લોગ - http://swaranjali.wordpress.com/

of 178

http://swaranjali.wordpress.com/

mailto:[email protected]


of 178


પ્રસ્તાવના

એક સાહિહત્યપ્રેમીનો પ્રશંસક સાહિહત્યિત્યક અભિભગમ જય ગજજર, C.M., M.A.

સુરેશ જાનીનંુ નામ ગુજરાતી બ્લોગ જગતમાં હવે અજાણ્યંુ નર્થીી. વ્યવસાયે હિનવૃત્ત એન્જિન્જહિનયર/

મેનેજર હોવા છતાં; એક પ્રખર સાહિહત્યિત્યક જીવ બની, હિનવૃશિત્ત મોજશોખમાં કે આળસુ બની વેડફી દેવાને બદલે ગુજરાતી ભાષાના અપ્રહિતમ પે્રમને કારણે; ગુજરાતી સાહિહત્યના હિવકાસ અને પ્રસાર માટે સાચા અર્થી�માં ભેખ ધારણ કરી આ પ્રયોગશીલ ડોસાએ અમેરિરકામાં આવી ચાર વષ� ના બનવાનંુ વેણ લીધંુ છે.

(એમની એક કહિવતામાં વણ� વ્યા પ્રમાણે) એમની બ્લોગીંગની યાત્રા હિનજાનંદ માટે ‘ગમતાંંનો ગુલાલ’ છે.

કોમ્પ્યુટર અને ઈન્ટરનેટ આવતાં, ‘જયાં ન પહોંચે રહિવ; ત્યાં પહોંચે અદનો માનવી’ની જેમ; જેમને કદી મળ્યા ન હોઇએ, એવા કેટલાય લોકો સમયના વહેણ સારે્થી આત્મીય સ્વજન બની જાય છે. ઈ-મેઈલને કારણે ઘણા સારે્થી સંબંધોના તંતુ ગાઢ બંધાયા છે. શ્રી. જુગલહિકશોર વ્યાસની જેમ જ સુરેશભાઈ મારે મન એમાંના એક સ્વજન બન્યા છે. એમની સારે્થી એમના બ્લોગ જગતને કારણે જ આત્મીય સંબંધ બંધાઈ ગયો અને મને એમણે એમના આ નવા પુસ્તક "સ્વૈરહિવહાર" માટે પ્રસ્તાવના લખવા, અચકાતાં અચકાતાં, હિવનંતી કરી. એમના પ્રદાનર્થીી અને ભેખર્થીી પરિરન્જિચત હોઈ; હંુ એમને ના ન પાડી શકયો. મારે મન એમની સાહિહત્યિત્યક સેવાના એક પૂરક બની રહેવાનંુ આ અહોભાગ્ય કહો, કે સદભાગ્ય છે.

‘ઈ-પુસ્તક’ રૂપે તેઓ ગુજરાતી સાહિહત્યમાં એક નવી રિદશા ચીંધી રહ્યા છે. લેખકના કહેવા પ્રમાણે,

એમણે આજસુધીમાં લખાયેલ સ્વાનુભવકર્થીાઓ અને કાલ્પહિનક વાતા�ઓ આ સંગ્રહમાં સમાવી લીધી છે.

મનોરંજન સારે્થી પે્રરણા પૂરી પાડવાનો લેખકનો આશય છે. લેખકે સમગ્ર સમગ્રી ત્રણ હિવભાગમાં વહેચી છે.

1. પ્રાસ્તાહિવક

of 178


2. સ્વાનુભવ કર્થીાઓ

3. વાતા�ઓ

સત્ય ઘટનાઓને સરળ અને રસપ્રદ શૈલીમાં રજૂ કરવાની લેખકની કુશળતા એમના પ્રત્યેક લેખમાં દહિષ્ટગોચર ર્થીાય છે. રોજબરોજના પ્રસંગોને લેખકે આબેહૂબ રીતે આ પુસ્તકમાં વણી લીધા છે. સહૃદયી વાચકને લેખકની આત્મકર્થીા વાંચતા હોય એવો આભાસ ર્થીાય તો નવાઈ નહિહ. લેખકના બહોળા વાચનના પણ દશ� ન ર્થીાય છે. હલેસાં મારતા હોય ત્યારે શૂન્ય પાલનપૂરીના શબ્દો યાદ કરે અને લલકારે ‘અમારી અદાથી સફર કોણ કરશે’ ત્યારે લેખકનંુ કહિવહૈયંુ ડોલતંુ હોય એવો સાક્ષાત્કાર ર્થીયા હિવના રહેતો નર્થીી. વળી ‘બેફામ’ની પંહિકત ‘સાથી હિવના, સંગી હિવના એકલા જવાના’ ટાંકી જીવનની રિફલસુફી રજૂ કરે છે.

કારની ચાવીની વાતના અંતે મેહિકસકન ભાઈની સલાહના શબ્દો ટાંકી લેખક બહુ સરળ રીતે જીવનમાં ઉતારવા જેવા શબ્દો ટાંકી; સાવ સામાન્ય ઘટનાને કેવંુ મહાન સ્વરૂપ આપે છે!

પરદેશમાં આવ્યા પછી પણ લેખક પત્નીનંુ નામ બોલતાં અચકાય છે એમ માની લેવાની જરૂર નર્થીી.‘મારી એ’ શબ્દો વાપરી ભારતીય પરંપરાના આગ્રહી હોવાની છાપ ઊભી કરે છે. ‘વહેલી સવાર કેનેડામાં’ એ લેખમાં આધુહિનક યુવાનની જેમ સાઠ વષ� ની મહીલામાં સોળ વષ� ની સંુદરીનાં દશ� ન જેાઈ હૈયાના પે્રમનંુ ડોહિકયંુ કરાવે છે! કેનેડાની વાસ્તહિવકતા રમૂજભરી રીતે આલેખી અહીંની રહેણીકરણીનો સારો ન્જિચતાર આપ્યો છે.

‘જયની એકલ મુસાફરી’ની વાત હોય કે રિટહિકટ મળી એ વાત હોય કે ‘નવ્વાણુ માક� ’ની વાત હોય; પણ એ સૌમાં કયારેક આપણા પોતાના અનુભવો પણ યાદ આવી જાય છે. નવ્વાણુ માક� ના પ્રસંગ જેવો જ પ્રસંગ મારા જીવનમાં પણ બનેલો. અમદાવાદની સરસ્વતી હાઈસૂ્કલની મારી એસ.એસ.સી.ની હિપ્રશિલન્જિમનરી પરીક્ષામાં મારા ગભિણત શિશક્ષકે મને નવ્વાણુ માક� આપેલા. મને આશ્ચય� ર્થીયેલંુ. પરિરણામ આવતાં હંુ એમને મળવા ગયો. મંે સવાલ કયો�, "સર, મંે આઠને બદલે બાર સવાલો કયા� છે. પહેલા પાને મંે લખ્યંુ છે કે ‘ગમે તે આઠ તપાસો.’ પછી તમે એક માક� કયાં કાપ્યો એ બતાવશો?’ એ વખતે મારા શિશક્ષકે મને જવાબ આપેલો, "તારે બોડ� ની પરીક્ષામાં બસોમાંર્થીી બસો નહિહ આવે એમ હિવચારી મંે એક માક� કાપ્યો છે." મંે મકકમતાર્થીી જવાબ આપ્યો, "એવંુ કલ્પી તમે એક માક� કાપી ન શકો." એમણે જરા ઉભરો કાઢી સો પૂરા માક� આપ્યા. જયારે એસ. એસ.સી. બોડ� માં ગભિણતશાસ્ત્રમાં બસોમાંર્થીી બસો માક� આવ્યા; ત્યારે of 178


માક� શીટ લઈ હંુ એમને મળવા ગયો. એ ખુશ ર્થીઈ ગયા અને બરડો ર્થીાબડી સલાહ આપી, "જીવનમાં સદા આવી મકકમતા રાખજેા અને ધ્યેય ઊંચંુ રાખજેા."મારી આ ઘટના ૧૯૫૩ની સાલની છે. એમાં કોઈ અભિભમાનનો સવાલ નહોતો. આપણી હોંશિશયારીના ગવ� નો સવાલ હતો.

જીવનમાં વાટે ને ઘાટે કેવા કપરા અનુભવો ર્થીાય છે એ ‘પ્લમ્બિમ્બંગ કામ કરતાં ‘ લેખમાં સરસ આલેખાયંુ છે. ખરેખર તો લેખક ‘પ્લેગ્રાઉન્ડ’માં કહે છે તેમ આ પુસ્તકમાં ‘મારા આખાય જીવનની હિવહિવધ અવસ્થાઓની એક નાની શી ઝાંખી એક આડછેદ ખડાં ર્થીઈ જાય છે. આખાયે આયખાની બધીય યાદદાસ્તો સાગમટે ઉભરી આવે છે." આ કે કયાંક કોઈના મુખે સાંભળેલી વાત લેખકે આલેખી છે. કયાંક જાત અનુભવની વાત છે, કયાંક હાસ્યાસ્પદ ઘટના છે, કયાંક દદ�ભરી ઘટના છે, કયાંક શિશખામણની વાત છે, કયાંક માગ� દશ� નની વાત છે, કયાંક સલાહરૂપે છે, તો કયાંક પે્રરણારૂપે છે,

‘વોટર પાક� માં’ એ લેખમાં કડવા અનુભવો વાગોળવા કોઈ કહિવની પંહિકતઓ ટાંકી જાણે એમનંુ કહિવ હૈયંુ ઠાલવે છે, જુઓ કહિવશ્રી કૃષ્ણ દવે ના આ શબ્દો,

મારી ર્પાસે ઢગલો રેતી, તારી ર્પાસે ખોબો જળ,

ચાલને રમીએ ર્પળ બે ર્પળ.

તો કહિવ શ્રી. ભગવતીકુમાર શમા� ના શબ્દોમાંં એ પરમ તત્વ સારે્થી કેવા લીન ર્થીઈ જાય છે? -

"હરિર, હવે આર્પણે સરખે સરખા,હરિર તમે મેહ તો હંુ યે બરખા."

આમ જ પે્રરણાના સ્ત્રોતના આ આગ્રહી કોઇ મહાત્માના કે રિફલસૂફના શબ્દો ટાંકી એમના મનની કે હૈયાની વાત કહી જાય છે. દા.ત. ‘સાઈકલ ચલાવતાં’ માં સ્વામી હિવવેકાનંદના આ શબ્દો કેટલા હૃદયંગમ બની જાય છે,

of 178


"જગતનો ઈહિતહાસ એટલે જે થોડા મનુષ્યોને ર્પોતાની જાતમાં શ્રધ્ધા હતી એવા મનુષ્યોનો ઇહિતહાસ.. એવી શ્રધ્ધા મનુષ્યની અંદર રહેલી રિદવ્યતાને પ્રગટ કરે છે. એવી શ્રધ્ધા વડે તમે ઈચ્છો તે કરી શકો."

પુવા� શ્રમમાં પાવર એન્જીનીયર હોવાના સબબે લેખક ‘એનજી� ક્રાઈસીસ’ના સંદભ�માં સ્વાનુભવની વાત લખતાં એક મૂઠી ઉંચેરા ચાલતા હોવાનો અનુભવ કરે છે. ‘અમેરિરકન હાઈવે પરની ત્રણ ઘટનાઓ’ માં એમને બહુજ હિપ્રય હિવષયની સ્વપ્નકર્થીા તેમણે આપી છે. પરિરણામે એમનંુ કહિવ હૈયંુ ઝબકી ઉઠે છે; અને એ બાબતમાં છંદોબધ્ધ, હૃદયસ્પશી�, ઊર્મિમંસભર કહિવતા પણ જન્માવે છે. આ બાબતમાં ‘શાદૂ� લહિવહિક્રરિડત’ છંદમાં લખેલ કાવ્યના કેટલાક શબ્દો માણો,

લાખો જાનવરો દબાઇ, ખડકો વચ્ચે બન્યાં ઇંધણો.ચાલે ચક્ર બધાંય વાહન અને ઉદ્યોગના તે થકી.

ક્યા સુધી ટકશે બધાંય ઝરણાં શક્તી તણાં આ અરે!

સંસૃ્કતી અતીવેગમાં સરકતી, વીનાશના માગ� માં.

આશા એક જ એ રહી જગતને અસ્તીત્વની દોટમાં.વ્હાલા સુરજ દેવ! આજ જગવો વીસ્ફોટ નાના કણે.

લેખક પાસે બહોળા અનુભવોનો એક મોટો પટારો છે. પછી પહેલી મુસાફરીની વાત હોય કે એક હિવદેશી પ્રોફેસરની ભારતની મૂલાકાતની વાત હોય કે સંગ્રહની કોઈ પણ કૃહિત હોય; એ હહિકકત સવ�ત્ર દહિષ્ટગોચર ર્થીાય છે. ‘સ્લમમાં સફર’ના અનોખા અને સામાશિજક, હિવષાદમય અનુભવોની વાત પછી ‘સંુદરમની સારે્થી મુલાકાત’માં રજૂ કરેલ એક અનોખા અને રિદવ્ય અનુભવની વાત કહી; હિવચારધારાના બે હિવપરીત ધ્રુવો વચ્ચે સુભગ સુયોગ સાધ્યો છે.

લેખકે આખા સંગ્રહને ત્રણ ભાગમાં વહંેચીનાખેલ છે. મને આવી કોઈ જરૂરિરયાત જણાતી નર્થીી. કારણ કે, હિવભાગ ત્રણ ને ‘વાતા�ઓ’ શીષ� ક આપ્યંુ છે; તે કઠે એમ છે. પ્રસંગકર્થીાઓ કે રૂપકકર્થીાઓ વધુ યોગ્ય લેખાય. લેખકને ટંૂકી વાતા� નાં લક્ષણનો ઝાઝો પરિરચય ન હોવાર્થીી, ટંૂકી વાતા� ના ઢાંચામાંં આ બધી વાતા�ઓ બેસે તેમ નર્થીી, લેખકે ચીની કર્થીાનો ઉલ્લેખ કયા� હિવના ન્યુ જસી�માં એક લલી કે લીલા રહેતી હતી of 178


એમ કહી એ વાતા� લખી હોત તો ‘ઝેર તો પીવડાવ્યાં જાણી જાણી’ એક સરસ લઘુકર્થીા બની હોત. એક બે વાતા�ઓમાં ટંૂકી વાતા� નાં લક્ષણો દહિષ્ટગોચર ર્થીાય છે. પણ આમ અલગ હિવભાગ પાડવાની જરૂર નર્થીી. આમ છતાં ‘શીલા’, ‘સરીતા’, ‘સૂય� મૂખી’ , ‘નાઈટ્ર ોજન’ હિવ. હિવશિશષ્ટ પ્રકારની, અનોખી વાતા�ઓ બને છે; જેમાં જીવન વીશે અનેક પાસાંઓને લેખકે સ્પર્શ્યાંયાI છે. આ વાતા�ઓમાં કલ્પનાશહિકત, ભાષા, શૈલી અને કલાગંૂર્થીણી છતી ર્થીયા હિવના રહેતાં નર્થીી.

ખરંુ પૂછો તો આ આખાય પુસ્તકમાં લેખકે એમના રોજિજંદા જીવનની હિવહિવધ ઘટનાઓને અલગ અલગ માહોલમાં હિનરૂપણ કરવા પ્રયાસ કયો� છે અને એ બધામાં જીવનના હિવહિવધ અનુભવોનંુ ઊંડાણ ઉલેચી એમાંર્થીી સરળ માગ� કાઢી સાચી સમજ કેળવવાની રસભરી મર્થીામણ છે, લેખકના બહોળા અનુભવનંુ આબેહૂબ દશ� ન ઠેર ઠેર જેાવા મળે છે.

એકે એક વાતા� લઈ એની હિવશિશષ્ટતાની અલગ છણાવટ કરી મારી પ્રસ્તાવના લાંબી કરવાને બદલે વાચકોને એક જ હિવનંહિત છે કે, ખૂબ ધ્યાનર્થીી એ વાતા�ઓ વાંચી, એનો મમ� અને એનંુ હાર્દ સમજવા પ્રયત્ન કરજેા. મને ખાત્રી છે કે જીવન હિવશે એક સાવ તરોતાજા દશ� ન અને દૃહિષ્ટજિબંદુ મળશે, અને તમારંુ મનડંુ મલકીને નાચી ઉઠી પોકારશે, ‘વાહ સુરેશભાઈ, વાહ!’.

લેખકને પ્રસંગગંૂર્થીણી પર સારી ફાવટ છે, સરસ ન્જિચત્રો ખડાં કરવાની આવડત અને કળા છે. પળે પળે એમનો સાહિહત્યપે્રમ અને લોકાભિભમુખ ર્થીવાની ઉત્કંઠા છતી ર્થીાય છે. વાચકના મનને હરી એને વાચન તરફ દોરવાની એક અનોખી કળા એમને સાધ્ય છે. આ પુસ્તકમાં સહૃદયી વાચક એમના કર્થીનમાં શ્રધ્ધા અને ઉત્કંઠા કેળવે છે. પરિરણામે સૌ કોઈ સાહિહત્યપે્રમી શ્રી સુરેશભાઈ જાનીના પ્રશંસક બની, સાહિહત્યિત્યક અભિભગમના પે્રરક બની જાય છે.

દુહિનયાના ખૂણે ખૂણે તમારા બ્લોગ પહોંચી; ‘જયાં જયાં વસે એક ગુજરાતી ત્યાં સદાકાળ ગુજરાત’ એ ઘોષણાનો ઝંડો ફરકાવવામાં તમને સારી સફળતા મળે, અને તમે જીવનની ધન્યતા અનુભવી કૃતાર્થી� ર્થીાઓ.

તમારા આ પુસ્તક માટે તમને મારા ખૂબ ખૂબ અભિભનંદન અને તમારા બ્લોગ સાહિહત્યને વધુ હિવકસાવો એ મારા અંતરની પ્રાર્થી� ના અને અનેક શુભેચ્છાઓ સારે્થી સારે્થી શિશવાસ્તુ પંર્થીાઃ

of 178


નોંધ : શ્રી સુરેશભાઈ ઊંઝા જેાડણીના આગ્રહી છે. હંુ એના હિવરોધમાં નર્થીી કે, એનો પક્ષકાર નર્થીી. ‘ભાષાને શંુ વળગે ભૂર, રણમાં જે જીતે તે શૂર.’ ભાવસૃહિષ્ટ જ સવો�ચ્ચ છે. ભાષાનંુ બંધારણ નહીં.

જય ગજજર, C.M.; M.A.

41 Palomino Drive, Mississauga, Ontario, Canada, L4Z 3H6

Web: www.jaygajjar.com,

email - [email protected]

તેમની જીવનઝાંખી વાંચો -

http://sureshbjani.wordpress.com/2007/02/14/jay_gajjar/

of 178

http://sureshbjani.wordpress.com/2007/02/14/jay_gajjar/

http://www.jaygajjar.com/


વીભાગ-2

સ્વાનુભવ કથાઓ

of 178


આતશ23 નવેમ્બર - 1978

રાતના અગીયાર વાગ્યા હતા. હંુ અમારા નવા બનતા પાવરસે્ટશનના સ્વીચગીયર ફ્લોર પર, મારે્થી હાર્થી દઈને, ર્થીાકર્થીી લોર્થીપોર્થી ર્થીઈ, બેઠો હતો. આખો દીવસ માત્ર મોંકાણના જ સમાચાર મારો સ્ટાફ લાવતો રહ્યો હતો.

હંુ ઈલેક્ટ્ર ીકલ વીભાગના ચાજ�માં હતો. મારી સારે્થી અઢાર અલગ અલગ ટીમો કામ કરી રહી હતી. બીજા દીવસે તો અમારી કમ્પનીના 110 મે.વો. ના પહેલા અને નવા યુનીટનંુ, કોલસાર્થીી ચાલતંુ બોઈલર પહેલી જ વાર ચાલુ કરવાનંુ હતંુ. આખા પાવર હાઉસને ચાલુ કરવાની જટીલ પ્રક્રીયાનંુ આ પહેલંુ સોપાન હતંુ ; આ પહેલો અને બહુજ અગત્યનો માઈલ-સ્ટોન હતો. કેટલાય મહીનાના સતત કામના પરીપાક જેવો આ અવસર હતો. કમ્પનીના મેનેજંીગ ડીરેક્ટર ખુદ અમારો ઉત્સાહ વધારવા પધારવાના હતા; અને તેમના હસ્તે ચાંપ દબાવી, પહેલવહેલી વખત, ઓઈલ ફાયરીંગ કરવાનો કાય� ક્રમ હતો.

અને અહીં તો અમારી ઈલેક્ટ્ર ીકલ મશીનરીના ટ્ર ાયલ-રનમાં અમને બધે જ સરીયામ નીષ્ફળતા મળી રહી હતી. ક્યાંક કોઈ પંખો ચાલુ ર્થીતો ન હતો. ક્યાંક સ્વીચગીયરની કોઈલ બળી ગઈ હતી. ક્યાંક પાવર સપ્લાય જ આવતો ન હતો. ક્યાંક કન્ટ્ર ોલ રુમમાંર્થીી ઓઈલ-પમ્પ ચાલુ કરવામાં તકલીફ હતી. એર કોમ્પે્રસર ચાલુ ર્થીવામાં ધાંધીયાં કરતંુ હતંુ. ક્યાંક કંટ્ર ોલ સરકીટનો ફુ્યઝ ટકતો જ ન હતો. ક્યાંક લાઈટો ચાલુ ર્થીતી ન હતી; અને સાવ અંધારંુ હતંુ.

મારા લીસ્ટ પ્રમાણે અમારી સીસ્ટમમાં એ ક્ષણે 26 ફોલ્ટ હતા. આ બધા અવરોધો ક્યારે દુર ર્થીાય;

અને ક્યારે અમે ઘેર જઈને આરામ કરીએ? અને બીજા દીવસની સવારના આઠ વાગે તો બધી સીસ્ટમો ચેક કરીને ઓપરેટીંગ સ્ટાફને સફળ રીતે બતાવવાની હતી; જેર્થીી દસ વાગ્યે મોટા સાહેબ આવે; ત્યારે સમય બગાડ્યા વીના, માત્ર નાળીયેર વધેરી, ઓઈલ ફાયરીંગ ચાલુ કરી શકાય.

of 178


હવે મારી ધીરજનો અંત આવી ગયો. મંે મારી આજુબાજુએ બેઠેલા મારા મદદનીશ ઓફીસરોને કહંુ્ય -

”બધાં કામ બંધ કરી દો. બધાને કાલે સવારે સાત વાગે આવવાનંુ કહો. તાજા ર્થીઈને આવીશંુ એટલે બધા ઉકેલ મળી જશે.”

મારા મુખ્ય મદદનીશ ચન્દ્રકાંતે મને કહંુ્ય,” સાહેબ! આટલા બધા ફોલ્ટ શી રીતે એક જ કલાકમાં દુર ર્થીશે? “

મંે કહંુ્ય,” નહીં ર્થીાય તો હંુ જાહેર કરીશ કે, બોઈલર લાઈટ અપ નહીં ર્થીઈ શકે.”

મારા બધા મદદનીશો સાવ નીરાશ વદને મારી સામે જેાઈ રહ્યા. બધાને મારા માટે બહુ જ પે્રમ અને આદર હતાં. મારે નીચાજેાણંુ ર્થીાય; તે વીચાર માત્રર્થીી તે સૌ દુખી દુખી ર્થીઈ રહ્યા હતા. તેમના મોં પરના હાવભાવ આ વેદનાની, આ બીરાદરીની, સાક્ષી પુરતા હતા. હંુ તેમની યાતના સમજી શક્યો. મને પણ તે સૌ માટે એટલો જ પે્રમ હતો. એ બધા એમની તાકાતનો છેલ્લો ટુકડો વાપરી રહ્યા હતા; અને છતાં નસીબ અમને યારી આપતંુ ન હતંુ. બધા જાણે એક અણકથ્યા, અનોખા સંબંધના તાંતણે બંધાયેલા હતા; સમદુખીયા હતા. .

મંે કહંુ્ય, “ તમે ચીંતા ન કરો. સવારની મીટીંગમાં હંુ પહોંચી વળીશ.“

હંુ ઉભો ર્થીઈ ગયો. બધાએ કામ બંધ કયુI . જે ટીમો દુર કામ કરતી હતી, તે બધાનેય પાટીયાં પાડી દેવાની આલબેલ અપાઈ ગઈ. બધા મ્લાન વદને ઘર ભણી રવાના ર્થીયા. હંુ મારી રોજની આદત પ્રમાણે,

ઘેર જતાં પહેલાં, બે માળ ઉપર આવેલા, કન્ટ્રોલ રુમ તરફ ગયો. ત્યાંનો રાતનો ઓપરેટીંગ સ્ટાફ પણ મારી વેદના સારે્થી સમદુખીયો બની; મારી સામે મ્લાન-વદને નીહાળી રહ્યો. ત્યાંર્થીી હંુ બોઈલરના ફાયરીંગ ફ્લોરનો આંટો મારી, રોજના ક્રમ પ્રમાણે સીડી વાટે નીચે ઉતરવા ગયો.

અને ત્યાં જ મને એક લોકલ કન્ટ્રોલ પેનલની પાછળના ભાગના બારણાંની તરડમાંર્થીી લાઈટ આવતી દેખાઈ. હંુ તે તરફ વળ્યો. બારણંુ ખોલીને જેાયંુ તો એ સાવ નાનકડી જગ્યામાં ટંુટીયંુ વાળીને યહિતન વાયરોનંુ ટેસ્ટીંગ કરી રહ્યો હતો. તે જ્યાં કામ કરતો હતો; તે તો ખુલ્લી જગા હતી. એક બાજુએ 12 મીટર નીચે, અમારા પાવરહાઉસની સરહદની બીજી બાજુએ, સાબરમતી નદી હતી. બીજી બાજુએ, બીજી ટીમોના ટેસ્ટીંગ કામ માટે કુલીંગ ટાવર, અને તેને આનુષંગીક, એક મોટો પમ્પ ચાલુ હતા. બન્ને બાજુર્થીી of 178


સુસવાટા મારતો ઠંડો પવન ફંુકાઈ રહ્યો હતો. આ બન્ને ઠંડાગાર પવનર્થીી રક્ષણ મેળવવા તે પેનલ બંધ કરી, અંદર ભરાઈ, કામ કરી રહ્યો હતો.

મારી આંખો તેની આ કત� વ્યપરાયણતા જેાઈને આદ્ર� ર્થીઈ ગઈ. મંે યહિતનને કામ બંધ કરવા કહંુ્ય. સવારે સાત વાગ્યે આવી કામ ફરી શરુ કરવાનો આદેશ આપ્યો. તે પણ નીરાશ વદને ઘર ભણી રવાના ર્થીયો.

હંુ ઘેર ગયો. પણ કલાક સુધી ઉંઘ ન આવી. કાલે મીટીંગમાં કેવા ફીયાસ્કાનો મારે સામનો કરવાનો છે;

તેનો ખયાલ મનમાં સતત ઘુમરાયા કરતો હતો. પણ શરીરના ર્થીાકે મનની વ્યર્થીા ઉપર વીજય મેળવ્યો અને હંુ ઘસઘસાટ ઉંઘી ગયો. સવારે ચા પીને બરાબર સાત વાગે મારા ર્થીડા પર હંુ હાજર ર્થીઈ ગયો! બધા સાર્થીીદારો પણ આવી ગયા હતા. રાત દરમીયાન મળી ગયેલા આરામના પ્રતાપે, બધાના મોં પર નવી તાજગી, અને નવી આશા દેખાતાં હતાં. સૌ સૌના કામે વળગી ગયા.

અને નહીં ધારેલી ઘટનાઓ બનવા માંડી. એક પછી એક સારા સમાચાર મળવા માંડ્યા. જે તકલીફો ગઈકાલે કલાકો સુધી સુલઝતી ન હતી, તે એક એક કરીને મીનીટોમાં ઉકલવા માંડી. નવ વાગ્યા અને એક બે નાની બાબતો સીવાય બધા પ્રશ્નો ઉકલી ગયા હતા.

મંે મીટીંગ માટે કન્ટ્રોલ-રુમ તરફ પ્રયાણ કયુI . મારા ઉપરીઓ, પાવર સે્ટશન સુપ્રીન્ટેન્ડન્ટ શ્રી. બાસુ અને તેમના ડેપ્યુટી શ્રી. હષ�વાલને મારી તકલીફોની ખબર હતી. તેમણે આતુરતાર્થીી મને પુછુ્ય,” શંુ જાની! સીંહ કે શીયાળ? “

અને મારા મોંમાંર્થીી અનાયાસે જ શબ્દો સરી પડ્યા,” સાહેબ, ભગવાનની ક્રુપાર્થીી આપણે આજે બોઈલર લાઈટ અપ કરીશંુ જ. “

બાજુમાં બેઠેલા બીજા ખાતાના અધીકારીઓ પણ અમારા ઈલેક્ટ્ર ીકલ વીભાગની ગઈકાલની વ્યર્થીાઓર્થીી માહીતગાર હતા. બધાએ આકસ્મીક જ એક સારે્થી તાળીઓ પાડી, મારા વક્તવ્યને વધાવી લીધંુ. ત્યાં જ ઓપરેશનના ઈન ચાજ� અધીકારીએ મારંુ ધ્યાન બહાર ઉભેલા યહિતન તરફ દોયુI . તે મને કાંઈક કહેવા માંગતો હતો. મંે તેને અંદર બોલાવ્યો. તેણે મને કાનમાં ખુશખબરી આપી. તે જે ઈગ્નીશન સરકીટ પર કામ કરી રહ્યો હતો; તે દુરસ્ત ર્થીઈ ગઈ હતી. છેલ્લો અવરોધ પણ દુર ર્થીઈ ગયો હતો. મંે આ માહીતી મારા ઉપરીઓને આપી. સુપ્રીન્ટેન્ડન્ટ સાહેબે અને મેનેજંીગ ડીરેક્ટરે તેને અભીનંદન આપ્યા. of 178


હમણાં જ ઓફીસર તરીકે કાયમી ર્થીયેલા યહિતનને માટે તો આટલા મોટા સાહેબોની દાદ મળે એ સુવણ�ચન્દ્રક જેવંુ બહુમાન હતંુ.

અને દસ વાગે મોટા સાહેબના વરદ હસ્તે, પહેલી વાર અમારા બોઈલરમાં આતશ પ્રગટ્યો.

અમારા અંતરમાં પ્રગટેલી આશા, આનંદ, આત્મવીશ્વાસ અને સ્વમાનની જ્યોતનંુ અને મહેનત અને સ્વાપ�ણની ભાવનાનંુ આનાર્થીી વધારે સારંુ શંુ પ્રતીક હોઇ શકે?

of 178


આશિશર્ષ માંકડર્પીતા - દીકરા, જરા કાતર લઈ આવને?

અને નવ વરસનો આશિશષ કાતર લઈ આવી પીતાને આપે છે.

તમે મીત્રો સાત તાળી રમી રહ્યા છો.

આશિશષ આવે છે અને તમારી સૌની સારે્થી જેાડાઈ જાય છે.

નીશાળ ચાલુ ર્થીઈ ગઈ છે.

તમારી સારે્થી આશિશષ પણ પાટલી પર બેસી શીક્ષક જે બોલે છે; તે ધ્યાનર્થીી સાંભળે છે.

તમે ગીરમાં સીંહ જેાવા જાઓ છો.

આશિશર્ષ - મારે ય આવવંુ છે. મને લઈ જશો?

o અને તમે એને તમારી સારે્થી લઈ જાઓ છો.

સી.એ. નંુ છેલ્લા વીભાગનંુ પરીણામ જાહેર ર્થીયંુ

આશિશષનો નંબર પહેલા પચાસમાં છે.

ઘરાક - મારી ઉપર ઈન્કમટેકસ ડીપાટ� મેન્ટનો કાગળ આવ્યો છે અને —– માહીતીની ચોખવટ માટે માંગણી કરી છે.

આશિશર્ષ - તમારા બેલેન્સ શીટના 50 મા પાને તે છે.

આશિશષના ઓફીસની આસીસ્ટન્ટ તેના ગુણો જેાઈ, તેના પે્રમમાં પડી જાય છે.

અને બન્ને લગ્ન કરી લે છે.

of 178


તમે ગાંધીનગરના ‘રાજશ્રી’ ર્થીીયેટરમાં ફીલ્મ જેાવા જાઓ છો.

આશિશષ તમારી બાજુની ખુરશી પર બેઠેલો છે. અને પીકચરને પુણ� તાર્થીી માણે છે.

* *

તમે કહેશો : ” આમાં શંુ? આવંુ તો હોય. “

તો નોંધી લો કે -

રાજકોટમાં જન્મેલ આશિશષ માંકડ જન્મર્થીી અંધ છે. તેનો ઉછેર સારી આંખવાળા બાળકની જેમ જ કરવામાં આવ્યો છે.

of 178


એક અકસ્માત - અમેરીકામાં મારો પુત્ર ઉમંગ, અને હંુ ટેક્સાસના પાટનગર ઓસ્ટીનર્થીી ર્થીોડેક આગળ હાઈવે ઉપરર્થીી કલાકના 60 માઇલની ઝડપે પુરપાટ પસાર ર્થીઈ રહ્યા હતા. સાંજનો આઠ વાગ્યાનો સમય હતો; અને અમારે હજુ ચારેક કલાકનંુ ડ્ર ાઇવીંગ કરીને ટેક્સાસના છેક નૈરુત્ય છેડે પહોંચવાનંુ હતંુ. અમારી આગળ બીજી ચાર કારો પણ, રસ્તા ઉપર પાણીના રેલાની જેમ દોડી રહી હતી. અમારી ગાડીના ટેપ રેકોડ� રમાંર્થીી મનહર ઉધાસનંુ મધુરંુ ગીતો રેલાઈ રહંુ્ય હતંુ. અમે આ ગીતોને માણતાં, આનંદર્થીી મુસાફરી કરી રહ્યા હતા.

ત્યાં જ ઉમંગે અચાનક ગાડીને બે્રક મારી. હંુ ગ્લવ કમ્પાટ� મેન્ટની સારે્થી અર્થીડાતાં રહી ગયો. ઉમંગ બે્રકની ઉપર લગભગ ચોંટી જ ગયો હતો. આગળવાળી કાર ઘણી જ ઝડપે અમારી નજીક અને નજીક આવી રહી હતી. હંુ બોલી ઉઠ્યો, “ ઉમંગ ગાડી બંધ કર … જલદી… “. પણ ઘડીના છટ્ઠા ભાગમાં તો અમારી કારનો આગળનો ભાગ, આગળવાળી કાર સારે્થી અર્થીડાયો અને અમારી કાર એકદમ રં્થીભી ગઈ.

મારંુ ધ્યાન રસ્તા ઉપર હતંુ જ નહીં; તેર્થીી આમ કેમ બન્યંુ, તેની મને કાંઇ જ ખબર પડી નહીં. હૃદયના ધડકારા ર્થીોડાક શાંત પડ્યા ત્યારે ઉમંગે મને કહંુ્ય- “ પપ્પા, આપણે બચી ગયા. “

મંે કહંુ્ય - “ અરે! પણ તંે આમ કેમ કયુI?”

તેણે જવાબ આપ્યો – “ એક કાર આપણી કાર કરતાં ઘણી વધારે ઝડપર્થીી, આપણને ઓવરટેક કરીને, આગળ જતી રહી; અને બીજી બધી કારો કરતાં પણ આગળ નીકળી ગઈ. પછી કાંઇક ર્થીયંુ અને આગળવાળી કારના ડ્ર ાઇવરે બે્રક મારતાં, તે આપણી ઘણી નજીક આવવા માંડી, એટલે મંે પણ તરત બે્રક મારી, પણ આ ઝડપે અર્થીડામણ ટાળી શકાય તેમ જ ન હતંુ.”

મંે કહંુ્ય-“ ભગવાનનો પાડ માન કે, આપણે સહીસલામત બચી ગયા.”

ઉમંગે કાર ચાલુ કરવા પ્રયત્ન કયો�, પણ કંઈક વાસ આવવા માંડી. મંે કહંુ્ય.” ઉમંગ! આપણે કશંુ જ કરવંુ નર્થીી. ચાલ આપણે કારમાર્થીી બહાર નીકળી જઈએ. આગ લાગવાની શક્યતા છે.“

of 178


આર્થીી અમે કાર બંધ કરી બહાર નીકળ્યા. અમારી કારનો આગળનો ભાગ ખાસ્સો દબાઈ ગયો હતો અને આગળ ચાર કારો પણ આડી અવળી ર્થીઇ ઊભી રહી ગઈ હતી. અમારી પાછળવાળી કાર ર્થીોડી આઘે હશે, અને ફંટાઇ શકી હશે; એટલે અમે પાછળર્થીી માર ખાવામાંર્થીી તો બચી ગયા હતા! અમારી કારના નીચેના ભાગમાંર્થીી પ્રવાહીનો રેલો સ્પષ્ટ રીતે વહેતો દેખાતો હતો. બીજી કારોમાંર્થીી પણ માણસો બહાર આવી ગયા હતા.

ત્યારે ખબર પડી કે, પેલી કાર કે, જેણે અમને બધાને ઓવરટેક કરીને આગળ જવા પ્રયત્ન કયો� હતો, તે એક જુવાનીયો ચલાવતો હતો.. તેની કાર અમારી લેનમાં સૌર્થીી આગળ દાખલ તો ર્થીઈ. પણ તેની ર્થીોડેક જ આગળ બીજી કાર જઈ રહી હતી. તેર્થીી તેણે એકાએક બે્રક મારવી પડી. આર્થીી બધી કારો એકબીજા સારે્થી અર્થીડાય તેમ ર્થીયંુ. ત્રણેક સેકંડમાં આ બધી ઘટના બની ગઈ અને અમે રસ્તા પરના એક મોટા અકસ્માતના ભાગીદાર બની ગયા. અમારી કારર્થીી આગળની ત્રીજી કાર તો રસ્તાની સાવ કાટખુણે ર્થીઈ ગઈ હતી. તેમાંર્થીી બહાર નીકળેલી, એક મેક્સીકન જેવી લાગતી, બાઇને ગળાના ભાગમાં ઘણી ઈજા ર્થીઈ હોય તેમ લાગતંુ હતંુ.

અમારામાંર્થીી કોઈકે સેલફોનમાંર્થીી 911 નંબર લગાવી પોલીસને ફોન કયો� હશે; એટલે ત્રણેક મીનીટ પણ નહીં ર્થીઈ હોય; અને રંગબેરંગી લાઈટોના ઝબકારા મારતી બે પોલીસકારો પુરઝડપે આવી પહોંચી અને અમારી કારની પાછળ આવીને ઉભી રહી ગઈ. તેમાંની એકમાંર્થીી એક પોલીસમેન બહાર આવ્યો. તેણે સૌર્થીી પહેલાં અમને પુછંુ્ય કે, અમે સલામત છીએ કે નહીં? ત્યાર બાદ એક પછી એક બધી કારના માણસોને તે પુછી વળ્યો કે, કોઇને કાંઈ ઈજા ર્થીઇ છે ખરી? પેલી મેક્સીકન બાઇને તેણે આશ્વાસન આપ્યંુ અને કહંુ્ય કે ચીંતા ન કરે.

આ દરમ્યાન તેની સારે્થીના બીજા પોલીસમેને ટ્ર ાફીક કન્ટ્ર ોલ કરવાનાંં પગલાં લઈ લીધાં હતાં. નારંગી અને સફેદ રંગના પટાવાળા ડઝન જેટલા શંકુ આકારના સાઈન બોડો� લગાવી, તેણે અમારી લેન ઘણી આગળર્થીી બંધ કરી દીધી હતી. બેય જણાએ કોઈ ખોટા ઉર્શ્યાંકેરાટ વગર પોતપોતાનંુ કામ પતાવી દીધંુ હતંુ. બીજી પોલીસકારે ભાગી રહેલા, પેલા ગુનેગાર, જુવાનીયાને પકડી લીધો હતો અને તેને હાર્થીકડી લગાવી દીધી હતી.

of 178


આટલી વાત પાચેક મીનીટ માંડ ચાલી હશે, ત્યાં તો પુરઝડપે ઝબકારા મારતી બે એમ્બ્યુલન્સ વાનો આવી પહોંચી. સારે્થી એક લ્હાયબંબો પણ હતો. પોલીસની બીજી ત્રણ કારો પણ હતી. એકની ઉપર ‘શેરીફ’ નંુ નામ ચીતરેલંુ હતંુ. તેમાં કોઈ મોટો અમલદાર બેઠેલો હતો..અમારી કારની પાછળ આ બધંુ હાઉસન જાઉસન ખડંુ ર્થીઈ ગયંુ.

પહેલી એમ્બ્યુલન્સમાંર્થીી પ્રાર્થીમીક સારવારના નીષ્ણાત જણાતા, ત્રણ માણસો પેલી બાઈની પાસે તરત પહોંચી ગયા અને તેને પ્રાર્થીમીક સારવાર આપવાની શરુઆત કરી દીધી.

હવે પેલા પોલીસ ઓફીસરે આ બનાવ શી રીતે બન્યો તેની વીગતવાર તપાસ કરવાની શરુઆત કરી. બધાને શાંતીર્થીી સવાલો પુછવા માંડ્યા અને કાગળોમાં લખવા માંડ્યું.

આટલાંમાં તો ઉપર એક હેલીકોપ્ટર આવી પહોંચ્યંુ. અમે ઉભા હતા તેની આજુબાજુ આકાશમાં ચકરાવા લેવા માંડ્યું. તેમાંર્થીી અત્યંત તીવ્ર ઉજાસ વાળી સચ�લાઈટ વડે તેણે અમારા આખા વીસ્તાર પર જાણે કે, મધરાતે સુરજ ઉગ્યો હોય તેવો પ્રકાશ પાર્થીરી દીધો. પણ નીચેની પેલી એમ્બ્યુલન્સમાંર્થીી કોઈએ તેને ખબર આપી હશે કે, ઘવાયેલી વ્યક્તીની હાલત ખાસ ગંભીર નર્થીી; એટલે તે હેલીકોપ્ટર પાછંુ જતંુ રહ્યું.

પેલી બાઈને સ્ટ્રેચર ઉપર સુવાડી; તેને શ્વાસ લેવામાં તકલીફ ન પડે તેવી, ઓક્સીજનના બાટલા અને નાળચાની વ્યવસ્થા કરી; તેને એમ્બ્યુલન્સમાં લઈ ગયા. તેની સારે્થીના માણસોને પણ સારે્થી બેસાડી દીધા. તરત જ પુરઝડપે તે એમ્બ્યુલન્સ હોસ્પીટલ જવા ઉપડી ગઈ.

ર્થીોડીક વારમાં તો નુકશાન પામેલી કારોને પોલીસ સે્ટશન લઈ જવા માટે ત્રણેક ટો કરવાની ટ્ર કો પણ આવી પહોંચી. ત્યાર બાદ બીજી બધી કાયદાકીય વીધી પતાવતાં કલાકેક ર્થીયો હશે. અમને બધાંને વીમા માટેના જરુરી કાગળો અપાઇ ગયા. અમને કહેવામાં આવ્યંુ કે, જેમની કારો ચાલી શકે તેમ નર્થીી; તેમને આપેલા કાગળો બતાવતાં, કાર રેન્ટલ એજંસીમાંર્થીી વીના મુલ્યે, અને કોઈ તકલીફ વગર અવેજીની કારો મળી જશે.

of 178


ઓસ્ટીનના ઉપનગરમાં રહેતા ઉમંગના સાળાને અમે ફોન કયો� હતો. તે ઘટના સ્થળે આવી ગયા અને અમને રેન્ટલ એજન્સી સુધી લઈ ગયા. અમને નવી નક્કોર કાર દસેક મીનીટની વીધી પતાવ્યા બાદ મળી ગઈ.

* * * * * * *

સૌને ર્થીશે કે સમૃદ્ધ દેશમાં આવંુ બધંુ તો હોય - તેમાં શી નવાઈ?

પણ આખી ટોળીની શીસ્તબદ્ધતા, અને કોઇ જાતના ગભરાટ કે ઉર્શ્યાંકેરાટ વગરનંુ તેમના કામોનંુ આયોજન દાદ માગી લે તેવંુ હતંુ. અને પેલા સૌર્થીી પહેલાં આવેલા પોલીસમેને બીજંુ કશંુ જાણવાની પંચાત કયા� વગર, અમે સલામત તો છીએ કે નહીં - તે જ્યારે પુછંુ્ય ત્યારે અમને એ દેવદુત જેવો લાગ્યો હતો.

of 178


કનોઈંગ આમ તો આને નૌકાવીહાર નામ આપવા વીચાર ર્થીતો હતો. પણ કનોઈંગનો તેમાં ભાવ ન આવે.

આપણી ભાશામાં આને માટે કોઈ શબ્દ હોય તો મને તેની ખબર નર્થીી.

2004 નો ઓગસ્ટ મહીનો હતો. હંુ, મારાં પત્ની, મારો દીકરો ઉમંગ અને મારો હમ્મેશનો સાર્થીીદાર - બાળ ગોઠીયો - અમારી દીકરીનો દીકરો જય - આમ અમે ત્રણ જણ - મારા બીજા દીકરા, હિવહગને ત્યાં ર્થીોડા દહાડા રહેવા શીકાગો ગયા હતા. હિવહંગે તેના દોસ્તદારો સારે્થી વીસ્કોન્સીન રાજ્યમાં આવેલી એક જગ્યાએ સહકુટુમ્બ ફરવા જવાનંુ ગોઠવ્યંુ હતંુ. બે દીવસનંુ પય� ટન હતંુ.

અહીં પહેલા દીવસનો કનોઈંગનો અનુભવ વણ�વીશ.

***

અમારે ‘ કનકાકી‘ નદી પરના બંધની, નીચાણવાસની નદીમાં કનોઈંગ કરવાનો કાય� ક્રમ હતો. ‘કનો’ એ હલેસાંર્થીી ચાલતી, સાવ સાંકડી, લાંબી, અને માત્ર બે જ જણ માટેની હોડી હોય છે. પાણી બહુ ઉંડંુ ન હોય ત્યાં જ સામાન્ય જનતાને આવંુ કનોઈંગ કરવા દેવામાં આવે છે.

અમે બાર જણા હતા, માટે અમે છ કનો ભાડે લીધી હતી. હંુ, મારો દીકરો ઉમંગ, અને જય એક કનોમાં હતા. ( જય ચાર વરસનો જ હતો, માટે અમારી સારે્થી તેને રાખવા દીધો હતો.) અમે તો બાપુ! કનો હાંકવા માંડી. બાપ જન્મારામાં કોઈ દી’ હલેસંુ હાર્થીમાં પકડ્યું હોય તો ફાવે ને? ચાર પાંચ હલેસાં નહીં માયા� હોય અને, ઉમંગ અને મારા હલેસવામાં કાંઈક વીસંવાદીતા સજા�ઈ. કનોને માઠંુ લાગ્યંુ. એ એકબાજુ ઝુકી. અમે સમતોલન જાળવવા અણઘડ ફાંફાં માયા� , અને કનો વળી ઉંધી! અમે ત્રણે ય પડ્યા પાણીમાં. મારો જીવ તો અધ્ધર. જયને બચાવવા મંે હવાતીયાં માયા� . તેને તે વખતે તરતાં પણ આવડતંુ ન હતંુ. પણ પાણી ઉંડંુ ન હોવાના કારણે, અને ‘બધાએ મને કમને પણ લાઈફ જેકેટ પહેરવા જ પડે.’ તેવો નીયમ હતો, એટલે અમે બચી ગયા. બીજા ચારેક સાર્થીીદારો નજીકમાં જ હતા; તે ઉતરીને અમારી મદદે આવી ગયા. અમારા બચાવકારોમાંના એક ઉવી�શનો તો સેલફોન પણ આમાં અવલમંઝીલ પહોંચી ગયો!

of 178


બધાએ અમને લાંબંુ ભાશણ ઠોકી દીધંુ. ર્થીોડી ટ્ર ે નીંગ પણ આપી. જય શીયાંવીયાં તો ર્થીઈ ગયો હતો, પણ ઈ બાપુ તો અમેરીકન બચ્ચંુ. તે ગભરાયો કે રડ્યો નહીં કે પાછા ફરવાની જીદ પણ ન કરી. અમારી સવારી પાછી ઉપડી. ધીરે ધીરે ચાલ પકડાઈ. હલેસવાનો લય પકડાયો - તાનપુરાના તારની જેમ.

અમે ર્થીોડેક આગળ ગયા. પેલા અમારા સહાયકો પણ અમારી કાય�ક્ષમતા માટે ખુશ જણાયા. અને આપણે તો બાપુ! તાનમાં આવી ગયા. માંહ્યલો શાયર જાગી ગયો અને ઓલ્યાઓને શાયરી સુણાવી દીધી -

નથી કોઈ ર્પણ માગ� દશ� ક અમારો,નથી ક્યાંય ર્પણ કોઈ મંશિઝલ અમારી,મુસીબત ઉઠાવી ફકત મોજ ખાતર,

અમારી અદાથી સફર કોણ કરશે.

- ‘ શૂન્ય’ ર્પાલનરુ્પરી

અને સાહેબ, શંુ દાદ મળી છે! ’શુન્ય’ને પણ મુશાયરામાં નહીં મળી હોય તેવી! અમે બે ય ઉત્સાહમાં આવી ગયા. જેારર્થીી હલેસાં મારવા લાગી ગયા, અને આગળ જતી રહેલી કનોને પકડી પાડવા કમર કસી. ( કે બાવડાં!) પણ કનો તો ડાબે જાય અને જમણે જાય; વાંકી ચંુકી લોટતી જાય. ધીરે ધીરે દીશાનંુ અને નીયમનનંુ ભાન ર્થીવા માંડ્યું. કનો-કળા હસ્તગત ર્થીવા માંડી. ઉમંગ અમારી કનોનો કપ્તાન નીમાયો, અને હંુ ખલાસી. અને જય મહામુલો પેસેન્જર. હવે તો અમારી જીવન-કનો હાલી, બાપુ!

બધા મીત્રો તો પોતપોતાની જીવનસખીઓના સાર્થીમાં એટલા મશગુલ બની ગયા હતા કે, અમે તેમનાર્થીી ખાસ્સા છેટા પડી ગયા. અને ફરી પાછી કાંઈ ગડબડ ર્થીઈ. ઉમંગલાલાએ કપ્તાનીની ખુમારીમાં મને કાંઈક સુચના આપી; અને હંુ કાંઈક બીજંુ જ સમજ્યો. અખાના છપ્પા - ‘ આંખનંુ કાજળ ગાલે ઘસ્યંુ.‘ જેવંુ કાંઈક ર્થીયંુ! અને ફરી પાછી અમારે કનો રીસાણી. અમે માંડ સુકાયા હતા; તે ફરી પાછા ભીંજાણા. પણ નહીં ડુબવાની આવડત (!) અમારા ત્રણેમાં આવી ગયેલી; તે ટપ્પાક દઈને ઉભા ર્થીઈ ગયા. શંુ અમારી બહાદુરી! ( પાણી ત્રણ ફુટ ઉંડંુ હતંુ તોય, ઉભા ર્થીઈ ગયા હોં!) પણ કનોનંુ શંુ કરવંુ? જયને સરી જતા હલેસાં પકડાવ્યા, અને અમે બે જણ ટ્ર ે નીંગ મુજબ કનોમાંર્થીી પાણી બહાર કાઢવાના દુર્શ્યાંકર કાય� માં પરોવાયા. એક બાજુર્થીી કાઢીએ; તો બીજી બાજુ ફરી પાણી ભરાય. જીવન સંઘષ� માં મુસીબતો આવે એ રીતે. એક સાંધીએ અને તેર તુટે.

of 178


અમને આ મુસીબત વહોરવા માટે સ્મશાન-વૈરાગ્ય આવવા માંડ્યો. ખેર! જેમ તેમ કરીને ર્થીોડાક જ ભરાયેલા(!) પાણી સારે્થી કનો સીધી તો ર્થીઈ. અમે એકબીજાને કસમ દીધા કે, પાછા જઈએ ત્યારે મારાં પત્નીને આ કોઈ વાત કરવાની નર્થીી. ( તે શાણી બાઈ તો કનોઈંગનંુ વણ�ન સાંભળીને જ, ‘ મને આવંુ બધંુ ન ફાવે. ‘ તેવા શાણા નીણ�ય પર આવી; કાર પાકીIગની બાજુમાં આવેલા સરસ મજાના પાક� માં ખાસ્સા દેશી નાસ્તા અને પીણાં સારે્થી રહી ગઈ હતી! ). જયને પણ ‘બા’ને આ બધી વાત ન કરવાનંુ, બરાબર ઠસાવ્યંુ.

કેન્ડીની લાલચ પણ આપી દીધી!

હવે અમારી કનો-હલેસણ-કલામાં પુખ્તતા આવવા માંડી. નહીં સમજાયેલા કનો-સત્યો સમજાવા માંડ્યા! હલેસાંની પછડાટ સારે્થી અમારા શ્વાસની જુગલબંધી સધાવા માંડી. કેવળજ્ઞાન લાધ્યંુ. અને અમારી કનો ડાહી ડમરી બની; તીરવેગે ચાલવા માંડી. અડધોએક કલાક તો નીવી�ઘે્ન પસાર ર્થીઈ ગયો. પણ બધા સાર્થીીઓ તો ક્યાંના ક્યાંય આગળ નીકળી ગયા હતા. અમે આખી ‘કનકાકી’માં કાકી વીના એકલા હતા.

ત્યાં સાવ છીછરો પટ આવી ગયો. કનો ફસાઈ. અમે તેને પ્રવાહમાં પાછી લાવવા મરણીયા પ્રયત્નો આદયા� . અને બાપુ! એ તો ફરી ઉંધી વળી. જયને ય ઘંુટણ સુધી જ આવે તેટલંુ પાણી હતંુ. હલેસાં અને સામાન અમારાર્થીી કંટાળીને ફારગતી આપવાના મુડમાં, વારે ઘડીએ તણાવાની કોશીશ કરતા હતા. આ બધંુ સાચવવાનંુ અને કનોમાંર્થીી પાણી કાઢવાનંુ. વળી આ વખતે તો કનોમાં ખાસ્સંુ પાણી પણ ભરાયંુ હતંુ.

કેમેય કરીને પાણી ખાલી ર્થીાય જ નહીં. ઉલટાનંુ વધારે ભરાણંુ! પટમાં નજીકમાં બીજંુ કોઈ જ નહીં. ઉપર આકાશ અને નીચે પાણી. જેા ર્થીઈ છે !

’ કોઈ હમદમ ન મીલા, કોઈ સહારા ન રહા. હમ કીસીકે ન રહે; કોઈ હમારા ન રહા ‘

****

એકલા જ આવ્યા મનવા!, એકલા જવાના, સાથી હિવના, સંગી હિવના, એકલા જવાના.

- ‘ બેફામ’

of 178


અમે સાવ હતાશ ર્થીઈને, નદીની વચમાં ઉભા હતા. પટ ખાસ્સો પહોળો હતો. નજીકમાં કોઈ કનો દેખાતી ન હતી. પવન પણ સારો એવો હતો, અને અમારાં કપડાં ભીનાં હોવાને કારણે ઠંડી પણ લાગતી હતી. બપોરના બે વાગી ગયા હતા. હલેસાં મારવાનો અને વારંવાર કનોને સીધી કરવાનો શ્રમ કરેલો હતો, એટલે કકડીને ભુખ પણ લાગી હતી. જેારદાર ર્થીાક પણ લાગેલો હતો. કોઈ તારણહાર મળી જાય તેવી મનમાં પ્રાર્થી� ના કરતા હતા.

અને છેવટે ઉપરવાળાએ અમારી આ વીનંતી સાંભળી. દુરર્થીી એક કનો આવતી દેખાઈ. તેના ચાલકો તરવરીયા જુવાનો હતા. તેમની કનો એક બાજુના કીનારાની પાસેર્થીી જતી હતી. અમે બની શકે તેટલી મોટી બુમો પાડી, પણ તેમના સાંભળવામાં ન આવી. અમારી તરફ તેમની નજર પણ ન હતી. એ કનો તો રીસાયેલી રમણીની જેમ જતી રહી. ર્થીોડી વારે બીજી દેખાણી. પણ તે ય અમારી પાસે ન ઢંુકી.

ર્પહેલા ર્પહેલા જુગમાં રાણી ! તંુ હતી ર્પોર્પટી ને, અમે રે ર્પોર્પટ રાજારામના….

એ ગીતની જેમ ચાર ચાર કનો આવી પણ …

સાથે ન હાલી, મારી સાથ, રાણી ર્પીંગળા !

.... જેવંુ ર્થીતંુ રહ્યું. અમે છેલ્લા તબક્કાના વીચારો કરવા લાગ્યા. હંુ અને જય એક કીનારે નદી ઓળંગી બેસીએ; અને ઉમંગ નદીના પટમાં ચાલતો ચાલતો, કોઈ કનોવાળાને બોલાવી લાવે - તેવો મહત્વનો નીણ�ય લેવાણો ! જય તો બીચારો રડંુ રડંુ, પણ પાક્કી કાઠીનો; તે ચુપ અને સુનમુન ર્થીઈને ઉભેલો. તેને ખાવા માટે સારે્થી લાવેલા કુકી તો ફંેકી દેવા પડ્યા હતા; માત્ર પીવાના પાણીની ત્રણ બોટલો જ હતી. અમને જયની એટલી બધી દયા આવે, પણ શંુ કરી શકીએ?

અને ત્યાં બે કનો અમારી ર્થીોડી નજીકર્થીી પસાર ર્થીઈ. તેમાં એક ઉમ્મરલાયક માણસ, તેની પત્ની અને બે મોટી ઉમ્મરનાં બાળકો હતાં. તેમની નજર અમારી ઉપર પડી. એ સજ્જન અમારાર્થીી ર્થીોડે દુર બન્ને કનો પાક� કરી અમારી પાસે આવ્યા. તેમને આ કનો-શાસ્ત્રનો ઠીક ઠીક અનુભવ હશે, તે કહંુ્ય ” આપણે તમારી કનોને કોઈ વજન રાખ્યા વીના કીનારે હડસેલી જવી પડશે.” ઉમંગ અને તે ભાઈ આ મહાન કામમાં

of 178


જેાડાયા. અમારા હલેસાં, અમારો રે્થીલો અને જયને સાચવવાની કઠણ જવાબદારી મારી ઉપર આવી પડી. અમે બે ર્થીરર્થીરતા, માંડ સામાન સાચવતા, નદીની બરાબર વચ્ચે ઉભા રહ્યા.

ઉમંગ અને પેલા સજ્જન અમારી કનોને સાચવીને, કીનારે ખંેચીને, લઈ ગયા. ત્યાં પહોંચીને, હતંુ તેટલંુ જેાર વાપરી તેમણે કનોને માર્થીાર્થીી યે ઉપર ઉંચી કરી અને ઉલટાવી. ભરાયેલંુ બધંુ પાણી નીકળી ગયંુ. ખાલી અને તૈયાર ર્થીયેલી કનોને નીચે ઉતારી, પકડીને પેલા સજ્જન ઉભા રહ્યા. ઉમંગ અમારી પાસે આવ્યો અને અમે ત્રણે સાચવીને કનો પાસે પહોંચ્યા. દસેક ફુટ તો જયને તેડવો પણ પડ્યો, કારણકે પાણી તેના માર્થીા જેટલંુ હતંુ.

છેવટે અમે મઝધારમાંર્થીી કીનારે આવ્યા, અને કનો-નશીન ર્થીયા. પેલા સજ્જનનો બહુ જ આભાર માન્યો. તેમણે અમને શીખવાડ્યું કે, કનો ચલાવવાની સારે્થી નદીના તળની ઉંડાઈ પણ જેાતા રહેવંુ, અને કદી છીછરા પાણીમાં કનોને જવા ન દેવી. અમારી નજીકમાં તેમણે તેમની બન્ને કનો ઠીક ઠીક સમય માટે ચલાવ્યે રાખી. અમને તો તે ભાઈ અને તેમનંુ કુટુમ્બ સાક્ષાત્ ભગવાન જેવા લાગ્યા.

અને છેવટે અમારી ટોળીમાંની છેલ્લી કનોને અમે પકડી પાડી. તે લોકોએ તો મજા કરતાં કરતાં વીહાર કયો� હતો. નદીસ્નાન પણ કયુI હતંુ. અમારે તો ત્રણ વાર કમને સ્નાન કરવંુ પડ્યું હતંુ! અમે છેલ્લા મુકામે પહોંચ્યા. કોલમ્બસને ત્રણ મહીને સાલ સાલ્વાડોરની જમીન દેખાઈ હશે; ત્યારે તેને કેવા ભાવ ર્થીયા હશે; તેની આછી ઝાંખી અમને પણ ર્થીઈ ગઈ! ઉતરીને સીધા રેતમાં ઢગલો ર્થીઈને પડ્યા. અમારો જીગરી દોસ્ત ક્યાંકર્થીી જય માટે ફે્રચં ફ્રાઈ અને પેપ્સી લઈ આવ્યો અને અમારા માટે પણ. એ સાવ ઠંડી ફ્રાય પણ જે મજેદાર લાગી છે બાપુ! અને પેપ્સી તો દેવોના સોમરસ જેવી.

કનોની કમ્પનીવાળાની એક વાન આવી અને અમને પાછા અમારા મુકામે લઈ ગઈ. અમારી બીજી ટોળીઓ તો ક્યારનીય ત્યાં પહોંચી ગઈ હતી. કાકીને બહુ જ મજા કયા� નો રીપોટ� આપ્યો! મનની વાત ર્થીોડી કહેવાય છે? મુકામે ગરમાગરમ પીઝા ખાધા. અને સાંજે પાછા મોટલ પર.

આમ સૌ સારાં વાનાં ર્થીયાં ……… પણ

***

of 178


ત્રણ વરસે, ઘરની બધી સવલતોની વચ્ચે, ગરમ મસાલા ચાની ચુસ્કી લેતાં; આ લખતાં; સ્વ-ઉપદેશ સુઝે છે કે,

આ અનુભવ જીવનના અનુભવોની એક નાનીશી પ્રતીકૃતી જેવો નહોતો? જીવનનૌકા ચલાવવામાં ય કેવંુ કૌશલ્ય જેાઈતંુ હોય છે? એ નૌકાના બન્ને માલમ એકવાક્યતા ન રાખે, સમજુતીર્થીી કામ ન કરે તો ?

વળી જીવનમાં ય છીછરા પાણીની ઘાંચર્થીી, છીછરા લોકોર્થીી, ફસાઈ જવાય તેવા સંજેાગોર્થીી દુર જ રહેવંુ હીતાવહ નર્થીી?

નૌકામાં જેમ પાણી ભરાય અને આપત્તી આવી પડે, તેમ કેટકેટલી બીનજરુરી બાબતો, આપણી જીવનયાત્રાને ચગડોળે ચડાવતી હોય છે? એ તો બધંુ ફંેકી જ દેવંુ પડે. તો જ કનો ર્થીનગને.

જેમ નૌકા મોટી તેમ તેને વધારે ઉંડંુ પાણી જેાઈએ. મહાસાગર પાર કરવો હોય તો મોટી મનવાર જેાઈએ - કનો ના ચાલે. આપણા મનોરર્થીો તો બહુ મોટા હોય, પણ તે માટેના ગજાવાળંુ આત્મબળ પણ જેાઈએ.

અને સૌર્થીી મોટી વાત તો એ કે, મુર્શ્યાંકેલીમાં કોઈ તારણહાર, કોઈ હાર્થી પકડનાર, કોઈ જાણકાર, કોઈ હમદદ� જેાઈએ. કોઈ ના હોય તો અંદર બેઠેલો આતમરામ તો હરહમ્મેશ આપણી સારે્થી જ હોય છે ને?

of 178


કારની ચાવી સવારના દસેક વાગ્યા હશે. હંુ એક ભારતીય ગ્રોસરી સ્ટોરના પાકીIગમાં સ્ટોર ખુલવાની રાહ જેાઇને બેઠો હતો. ગાડીમાં બેસીને મારા ગમતા પુસ્તક ‘વીણેલાં ફુલ’ ના એક ભાગની વાતા� વાંચી રહ્યો હતો. વાતા� બહુ જ કરુણ હતી. સમાજના કહેવાતા ઉજળીયાત અને ઉચ્ચ લોકોની લઘુતાનંુ વણ�ન હતંુ. અને સામાજીક રીતે સાવ નાના માણસની માણસાઇ ઉજાગર ર્થીતી હતી.

વાતા� ના કર્થીાવસ્તુર્થીી મન કુ્ષબ્ધ બની ગયંુ હતંુ. ત્યાં મંે સ્ટોરના બારણે બે ત્રણ લોકોની હીલચાલ ર્થીતી જેાઇ. હવે સ્ટોર ખુલશે, એ આશાએ મંે ગાડીનંુ બારણંુ લોક કયુI અને સ્ટોર તરફ જવા નીકળ્યો. તરત જ ખબર પડી કે, ચાવી તો ગાડીની અંદર જ રહી ગઇ હતી. બધા બારણા ખટખટાવી જેાયા. પણ બધાંં બરાબર બંધ હતાંં. મારંુ રહેઠાણ 26 માઇલ દુર હતંુ. હવે?

પેલા ઉભેલા ભાઇઓ પાસે પહોંચ્યો. મારી વીતક સમજાવી. તેમાંના એક, મેક્સીકન ડેનીયલે કહંુ્ય ” ચીંતા ન કરો. કદાચ હંુ તમને મદદ કરી શકીશ.” બાજુના એક નાના સ્ટોરમાં જઇ કપડાં લટકાવવાનંુ,

પાતળા વાયરવાળંુ હેન્ગર અમે લઇ આવ્યા. દસેક મીનીટની મર્થીામણ બાદ ડેનીયલે ચાવી કાઢી આપી.

કઇ રીતે ચાવી નીકળી તે અગત્યનંુ નર્થીી, પણ ડેનીયલે અમારી વાતચીત દરમીયાન કહેલા શબ્દો મારા ચીત્તમાં વજ્રલેપ ર્થીઇ ગયા છે. ડેનીયલે અમેરીકન લર્શ્યાંકરમાં કામ કરેલંુ હતંુ અને વીયેટનામ યુધ્ધની ભયાનકતાઓ અનુભવેલી હતી.

તેણે કહંુ્ય ” મુર્શ્યાંકેલી તો જીવનમાં આવે. પણ એ વખતે કદી આશા ન છોડવી; અને ધીરજ રાખવી. પરીસ્થીતી જ આપણને ઉકેલ બતાવી દેતી હોય છે - આપણે આંખ અને કાન ખુલ્લા રાખીએ અને મનને વીક્ષુબ્ધ ન ર્થીવા દઇએ તો.“

of 178


ઘોડા જેાયા – 130 ડોલરમાં આ વાત 2001 ની સાલની છે.

મારે અમેરીકા આવ્યે છ એક મહીના ર્થીયા હશે. અમેરીકા પારકો દેશ હોવા અંગેનંુ શરુઆતનંુ વલણ કુણંુ પડ્યું હતંુ, અને ધીમે ધીમે અહીંની જીવન પધ્ધતીર્થીી માહેર ર્થીતો ગયો હતો. મારી દીકરીને બે દીકરા છે.

એમની સેવા એ મારી નવી નોકરી! પણ દીકરી અને જમાઈને સતત એમ લાગ્યા કરે કે, આખી જંીદગી ઘરની બહાર રહેલ આ જીવ ઘરમાં મંુઝાતો હશે. આર્થીી હંુ અહીં આવ્યો કે તરત જ મને એની જુની કાર આપી દીધેલી. નાના દીકરાને એક બેબી સીટરને ત્યાં મુક્યો હતો, જેર્થીી મને ચારેક કલાક રાહત મળે. હંુ જ બેબી-સીટરને ઘેર એને મુકી આવંુ; અને પાછો લઈ આવંુ. દેશમાં હતો ત્યારે તો મારી ગાડી ચલાવવા કમ્પનીએ ડ્ર ાઈવર આપેલો; અહીં તો હંુ જ ડ્ર ાઈવર! અને મનેય આ નોકરી બહુ ગમતી. બાબલાને મુકીને ર્થીોડંુ ફરી આવતો. કો’ક વાર લાયબે્રરીમાં તો કો’ક વાર ‘મોલ’માં. પગ ઠીક છુટો ર્થીતો અને નવંુ નવંુ ઘણંુ જાણવા પણ મળતંુ. મારી પત્ની પણ કો’ક વાર મારી સારે્થી આ સહેલ માણવા આવતી.

એક દીવસ એ બેબી-સીટર રહેતી હતી, તેના ઘરર્થીી આગળ જવા મન ર્થીયંુ. અમે રહેતા હતા તે શહેરનો ત્યાં અંત આવી જતો હતો. રસ્તાની બન્ને બાજુએ મોટાં કમ્પાઉન્ડવાળાં મકાનો હતાં. ર્થીોડેક આગળ તો મોટાં રેન્ચ આવી ગયાં. અહીં શોખીન માણસોના ઘોડાર હતા. ઘણા બધા ઘોડા હતા. એક બે રેન્ચમાં અલમસ્ત ગાયો અને ગોધા પણ હતા. મને મજા આવી. મનમાં ર્થીયંુ , ‘કાલે બાબલાને આ બતાવીશ. એને મજા આવશે.’ નહીં તો આ સાફ સુધરા શહેરમાં કારોની વણજાર જ જેાવા મળે, પ્રાણી એક પણ નહીં.

બીજા દીવસે બાબલાને પાછો લઈને, હંુ એને આ વીસ્તારમાં લઈ ગયો. સાવ સુનકાર રસ્તો હતો. ખાસ અવરજવર ન હતી. મુખ્ય રસ્તાર્થીી બાજુના રસ્તે મંે ગાડી લીધી , જેર્થીી ઉભી રાખંુ તો વાંધો ન આવે. હવે તો અમે છેક અંદરના ભાગે પહોંચી ગયા હતા. ઘોડા દીવાય બીજંુ કોઈ માણસ દેખાતંુ ન હતંુ. મંે ગાડી રસ્તાની બાજુમાં પાક� કરી, અને બહાર નીકળ્યો.

અને… રોજની આદત પ્રમાણે મંે ગાડી લોક કરી દીધી. એક જ સેકન્ડમાં આ ક્રીયા પતી ગઈ. તરત મને ખ્યાલ આવ્યો કે, ગાડીની ચાવી તો અંદર રહી ગઈ છે. જેા ર્થીઈ છે !

of 178


મંે બધા દરવાજા ખટખટાવી જેાયા. પાછળની ડીકી પણ ખોલવા વ્યર્થી� પ્રયત્ન કયો�. પણ ગાડી તો જડબેસલાક બંધ! બાબલો અંદર પુરાયો અને હંુ બહાર. મંે એને ઘણા ઈશારા કરી સમજાવવા પ્રયત્ન કયો� કે, બારી ખોલી દે. પણ એ માત્ર બે જ વરસનો હતો. એ મને શી મદદ કરી શકે? અને એને અહીંના કાયદા મુજબ બેબી-સીટમાં બાંધીને બેસાડેલો હતો. એ જાતે છુટી શકે તેમ પણ ન હતંુ. મારી પાસે તો કદી સેલ ફોન હોતો જ નર્થીી. રસ્તા પર એક ચકલંુ પણ ન ફરકે. ચારે બાજુ મોટાં કમ્પાઉન્ડવાળાં રેન્ચ અને એમાં ઘોડા. પણ એક માણસ નજર ના આવે. મકાન પણ રેન્ચની અંદર ઘણે દુર હતાં. અને ત્યાં જવામાંય બીક લાગે. બાબલાને ગાડીમાં એકલો મુકીને જવંુ પણ શી રીતે? એ રડે અને કો’ક ખરાબ જણ એને ઉપાડી જાય તો? મારી તો બુધ્ધી જ બહેર મારી ગઈ. કશંુ સુઝે જ નહીં.

ઉપર આભ અને નીચે ધરતી અને વચ્ચે અમે બે ય છુટા પડી ગયેલા. વચ્ચે એક જ ઈંચનંુ અંતર; પણ એ અંતરપટ શી રીતે ઉતારવો? ખુદ બનાવેલી કેદમાં હંુ કેદી બની ગયો હતો. આમ તો બાબલો પુરાયો હતો; પણ હંુ વધારે પુરાયો હતો.ખુલ્લી હવામાં હતો તો પણ. હંુ તો બાપુ ગજબનો હલવાણો. હવે કરવંુ શંુ?

અને ત્યાં મને એક ફળદુ્રપ વીચાર આવ્યો. ડુબતો તરણંુ શોધે તેમ મને એક જ માગ� દેખાયો. અને તે હતો – બારીનો કાચ ફોડી નાંખવાનો. મને રસ્તાની બાજુએર્થીી એક ઠીક ઠીક મોટો પથ્ર્થીર પણ મળી ગયો. મંે જેાર કરીને આગળની બારી ઉપર એને ઝીંક્યો. બાબલો જે બાજુ હતો એની સામી બાજુએ. જેર્થીી કાચની કરચ એને ન વાગે. પહેલાજ પ્રયત્ને મંે આ જેલ તોડી. આગળની બન્ને સીટ ઉપર તો કાચના ટુકડા છવાઈ ગયા હતા. બાબલાને તો આ નવી જાતનો ફટાકડો ફુટેલો જેાવાની મજા આવી. એ તો માળો તાળીઓ પાડીને ખીલખીલાટ હસે. મને પણ હવે હસવંુ આવી ગયંુ. લો! છુટ્યા તો ખરા.

જે ર્થીવાનુ હતંુ તે ર્થીયંુ; એમ માની મંે બાબલાને બહાર કાઢ્યો અને ઘોડા બતાવ્યા. પછી પાછા ઘેર સીધાવ્યા, અને મારી ઘરવાળીને આ મોંકાણના સમાચાર આપ્યા. સાંજે બધાં ઘેર પાછા આવ્યા ત્યારે મને સધીયારો અપાયો કે, કશો વાંધો નહીં. કારનો કાચ તો નવો નંખાવી દઈશંુ. તરત જમાઈએ ફોન કયો� અને કલાકમાં તો આવંુ કામ કરનાર કારીગર આવી ગયો; અને કાચ બદલાઈ ગયો. કાચની કીમ્મત 30 ડોલર અને મજુરીના 100 ! મુળાના પતીકા જેવા કુલ 130 ડોલરનંુ મારી એક ભુલના કારણે આંધણ ર્થીઈ ગયંુ.

અને બોધપાઠ મળી ગયો કે, ચાવી આપણી પાસે હોવી જ જેાઈએ - ગાડીની હોય કે જંીદગીની !

of 178


of 178


ચાલુ દીવસની સવાર – કેનેડામાં સવારના સાડા છનો સુમાર હતો.. બેબીને જેાબ પર જતાં પહેલાં નાસ્તો કરવાની ઉતાવળ હતી ( મારી દીકરી સ્તો!). જમાઈ બીચારા ચીંતામાં હતા, તેમના મોજંા જડતાં ન હતા. બાબલાનંુ (બેબીનો જ તો!) રમકડંુ ખોવાયંુ હતંુ; તે માટે તે ચીંતાતુર હતો. બાબલો આ બધી ધમાલર્થીી છટકવાના ઈરાદે બોલ્યો ” નાના! તમે પ્રાણાયમનંુ કહેતા હતા, તે મને શીખવાડો ને!” હજુ ગઈ કાલે તો મારા રીટાયર ર્થીયા બાદ; અમે અમદાવાદર્થીી ઓટાવા બેબીને ઘેર આવ્યા હતા. મને શુર ચડ્યું. ચાલ બાબાને ભારતીય સંસૃ્કતીનો પહેલો પાઠ આપવાનંુ આજર્થીી જ શરુ કરી દઈએ.

મંે મારી ‘એ’ ને કહંુ્ય – “ ચાલ ઘરની બહાર ઓટલા પર પ્રાણાયમ કરીએ. ચાલ, બાબલા! મઝા પડશે.” બાબલો આ નવા સાહસની શક્યતાર્થીી ઉત્સાહમાં આવી તૈયાર ર્થીઇ ગયો. મારાં પત્ની પણ બહાર આવી ગયાં. અમે પ્રાણાયમ શરુ કયા� . ર્થીોડી વારે જમાઇ દરવાજામાંર્થીી બહાર આવ્યા અને બારણંુ લોક કરીને વીદાય ર્થીયા. પાંચ મીનીટમાં બેબી પણ ગેરેજમાંર્થીી ગાડી કાઢીને અમને ‘બાય’ કહીને વીદાય ર્થીઈ ગઈ.

કેનેડીયન ઘરની બંધીયાર હવામાં નહીં; પણ બહારની શુદ્ધ્ હવામાં કસરત અને પ્રાણાયમ કરીએ,

તો તબીયત કેવી બને તેવંુ મારંુ ભાષણ બાબલો ધ્યાનપુવ� ક સાંભળતો હતો. મારી ચાર મણની કાયાને,

અને ખાસ તો તેના શણગાર રુપ પેટ જેાવાની મઝા માણતો હતો. મારાં પત્ની એક ચીતે્ત, તેમની નમણી કાયા પાછલી ઉમ્મરમા પણ સોળ વષ� ની કન્યા જેવી રહી શકશે; તેના ઉત્સાહમાં, બરાબર કસરત-રસ્ત હતા.

“ હવે ચાલો ઘરમાં જઈએ.” ર્થીાકેલા સ્વરે હંુ બોલ્યો. આખા લર્શ્યાંકરે ઘરના બારણાં ભણી વીજયયાત્રા આરંભી. પેલંુ ખોવાયેલંુ રમકડંુ હવે પાછંુ યાદ આવ્યંુ હતંુ; તે મળી જશે એ આશાએ બાબલો સૌર્થીી આગળ. હતો.

પણ, બારણંુ તો બંધ! વળી ઘરમાં તો કોઈ જ નહીં. આ સાવ અવનવા દેશનાં બારણાં પણ કેવાં?

ઓટોમેટીક તાળંુ વસાઈ જાય. ક્યાં તો અંદરર્થીી ખોલો; અર્થીવા ચાવી હોય તો ખોલીને અંદર જાઓ.

of 178


હવે શ્રીમતીજીના સોળ સાલની સંુદરી ર્થીવાના સપનાંઓ પર પાણી રેડાઈ ગયંુ. ” તમને આવા ચાળા સુઝે છે.હવે શંુ ર્થીશે? “ , તેઓ વદ્યાં.

હંુ તો હતપ્રભ જ ર્થીઇ ગયો. નોકરી કરતો હતો ત્યારે ય, આવા ધમ� સંકટમાં કદી પડ્યો ન હતો. મેડમનો કકળાટ ચાલુ જ હતો. હવે કરવંુ શંુ? પાસે ફોન પણ નહીં; અને કોઇ આડોશી પડોશી પણ દેખાય નહીં. બધાનાં બારણાં બંધ. અને સાવ અજાણ્યાના ઘેર જવાય પણ શી રીતે? અને પાછી ધોળા લોકોની વધારે પડતી શીસ્ત! આપણે તો બાપુ જબરા હલવાણા!

પણ આ કેનેડામાં ઉછરતી નવી પેઢી સ્માટ� ઘણી હોં ! પોયરાના તરોતાજા દીમાગમાં ઝબકારો ર્થીયો. તે કહે “ મારી બેબી-સીટર સાવ નજીકમાં રહે છે. ચાલો નાના! ત્યાં જઈને મમ્મીને ફોન કરીએ.”

અમારંુ લર્શ્યાંકર તો ઉપડ્યુ;ં બેબી-સીટરને ઘેર. બાબલો અને નાની તો કંઇક વ્યવસ્થીત પોશાકમાં હતા, પણ બંદા તો ચડ્ડી– બનીયનધારી! અમે ત્રણે ય ખુદાબક્ષો અમદાવાદી હોલબુટમાં; એટલે કે સાવ ખુલ્લા પગે! બધંુ હાઉસન જાઉસન તો ચાલ્યું. આગળ. આ નવા સાહસર્થીી ઉત્સાહમાં આવી ગયેલો; અને આટલા મોટ્ટા માણસોના ગાઈડ ર્થીવાની, અણધારી, બઢતી મળ્યાની તકર્થીી ઉછળતો, બાબલો; પાછળ ચીંતાગ્રસ્ત વદને, અને ર્થીોડા ક્ષોભવાળા ચહેરે હંુ; અને સૌર્થીી પાછળ ફુ્યઝ ઉડી ગયેલી નાની.

રસ્તામાં સ્વાસ્થ્ય માટે બહુ સભાન અને સવારના પહોરમાં ચાલવા નીકળેલા કેનેડીયનો, વીસ્ફારીત નજરે અમને નીહાળી રહ્યાંં હતાંં. અમે તો મીંયાની મીંદડીની જેમ નજર નીચી કરીને ધસમસતા હતા. ક્યારે બેબી-સીટર બેનશ્રીનંુ ઘર આવે અને અમારા આ ધમ� સંકટનો અંત આવે?

એટલંુ સારંુ હતંુ કે બાબલો સૌર્થીી વધારે મુડમાં હતો . જેા રડતો હોત તો, કોઇ શીશુ-સાર્થીી, પરોપકારી સજ્જનની કૃપાર્થીી અમે પોલીસર્થીાણે પણ પહોંચી ગયા હોત – આ અવનવા દેશમાં!

છેવટે અમે ત્યાં પહોંચ્યા. પેલાં બહેન તો અમારા દીદાર જેાઇને ડઘાઈ જ ગયાંં. પણ મામલો સમજાવતાં ર્થીાળે પડ્યો. દીકરી સારે્થી વાત ર્થીઈ ગઈ; અને પંદરેક મીનીટમાં તે આવી ગઈ, અને અમને યર્થીાસ્થાને પાછા સુખરુપ ગોઠવી પણ દીધાંં. ઘટનાનંુ પુનરાવત� ન ન ર્થીાય તે શુભાશયર્થીી, સાંજે અમને ચાવીની બીજી કોપી પણ મળી ગઇ!

of 178


પણ એ અડધોએક કલાકની કેનેડાની પહેલી સવાર જંીદગીભર યાદ રહી જશે.

[ એક મીત્રની આપવીતી પર આધારીત સત્યકર્થીા ]

of 178


જયની એકલ મુસાફરી મને બહુ જ વહાલો જય તે વખતે ચાર વશ� નો હતો. 2003 ની સાલ અને નવેમ્બર મહીનો. અમે ભારત આવવા નીકળ્યાં. મારી પત્ની, જય અને હંુ - ડલાસર્થીી અમદાવાદ વાયા શીકાગો.

ઈમીગે્રશન ચેક શીકાગો ર્થીવાનંુ હતંુ. એર ઇન્ડીયાની ફ્લાઈટ ત્યાંર્થીી પકડવાની હતી. માટે ડલાસમાં તો અમે આનંદ અને ઉત્સાહમાં પ્લેનમાં ચડ્યાં. ક્યારે અમદાવાદ આવે અને ક્યારે બધાંને મળીએ? દેશ પાછા જવાની આતુરતા તો હોય જ ને?

શીકાગોમાં મારો દીકરો વીહંગ અને તેની વહુ જીજ્ઞાસા અમને લેવાં આવ્યાં હતાં. આખો દીવસ તેમની સારે્થી આનંદર્થીી વીતાવ્યો. તેમના લગ્ન બાદ અમે પહેલી જ વાર મળતાં હતાં. આ જ તો અમેરીકાની તાસીર છે. હૈયાં મીલન માટે આતુર હોય, પણ વો નસીબ કહાં. સાંજે જીજ્ઞાસાએ બનાવેલી સરસ મજાની રસોઈ અમે જમ્યાં અને એરપોટ� પહોંચી ગયાં.

ઘણાં બધાં દેશી લોકો વતન જવા લાઈનમાં ઉભાં હતાં. જાણે શીકાગોના ઓ’હેર એરપોટ� પર ગુજરાત ખડંુ ર્થીઈ ગયંુ હતંુ. ક્યારેય અમારો નંબર આવ્યો. ચેક કરનાર મહીલાએ અમારા બેના પાસપોટ� ચેક કયા� . હવે જયનો વારો આવ્યો. તેના મોંઢા પરના હાવભાવ બદલાવા માંડ્યા. અમારા પેટમાં તેલ રેડાવા માંડ્યું. તેણે છેવટે ધડાકો કયો�.

” જય નહીં જઈ શકે. તેનો પાસપોટ� એક મહીના પહેલાં ખલાસ (Expire) ર્થીઈ ગયો છે. ”

અમે તો મોટા ધમ� સંકટમાં મુકાઈ ગયાં. હવે શંુ કરવંુ? પેલાં બહેનને કહંુ્ય કે, અમને ર્થીોડી મીનીટો આપો, અમે નીણ�ય લઈને જણાવીએ છીએ. અમારા બેનો સામાન તો અંદર પહોંચી પણ ગયો હતો. અમારે બહુ જ ઝડપર્થીી નીણ�ય લેવાનો હતો. ચેક-ઈન કાઉન્ટરર્થીી ર્થીોડે દુર અમારી શીખર મંત્રણા યોજાઈ. ડલાસ સારે્થી કોન્ફરન્સ કોલ! પાંચ દસ મીનીટના, ઉચ્ચ કક્ષાના વીચાર વીમશ� બાદ એમ નક્કી ર્થીયંુ કે, મારાં પત્ની તો ભારત જાય જ. મારી ટીકીટના નીણ�ય માટે બે ત્રણ દીવસની મહેતલ માંગવી. જયને તો પાછા ફયા� વીના છુટકો જ નહોતો.

of 178


અમે પેલાં બહેનને આ માટે વીનંતી કરી. સ્પેશીયલ સંજેાગો જેાતાં તેમણે મારી ટીકીટ ‘ઓપન’ કરી આપી. હવે મારી બે મોટી પેટીઓ પાછી લેવાની હતી. બહુ જ માર્થીાકુટ કરીને, વીહંગે તે બેગો અંદરર્થીી કઢાવી. મમ્મીને વીદાય કરતાં પહેલાં એરપોટ� પરની રેસ્ટોરન્ટમાં ફરી પાછી લાંબી શીખર મંત્રણા. જય તો તેની બાળસુલભ મસ્તીમાં મશગુલ હતો. તેને માટે તો પાસપોટ� મરી ગયો; તે એક જીવડંુ મરી જાય એવી એક નાનીશી ઘટના જ હતી. બા એકલા અમદાવાદ જાય છે; તે તેને ગમ્યંુ તો નહીં. પણ તેણે તરત સમાધાન કરી લીધંુ, ’ તેના હમ્મેશના સાર્થીી દાદા તો છે જ ને? ‘ અને તેનાંં રમકડાંંની દુનીયામાં એ તો ફરી ખોવાઈ ગયો.

પણ, અમારા બધાના ચહેરા તો……… અઘાયેલી વાણીયણ જેવા ! કાંઈ સુઝતંુ ન હતંુ, હવે આગળ શંુ કરવંુ.

મારાં પત્ની તો ભારત જવા ઉપડી ગયાં. અમે વીહંગને ઘેર લીલા તોરણે પાછાં ગયાં. આખી રાત અજંપામાં કાઢી. પણ મારો દીકરો વીહંગ ચાનકવાળો; તે ઈન્ટરનેટ પર મચી પડ્યો. હંુ સવારે ઉઠ્યો ત્યારે તેણે કહંુ્ય; “બાપુ, જય એકલો પાછો ડલાસ જાય તો? એરલાઈનવાળા 50 ડોલર વધારાના લે - એ જવાબદારી માટે. અને જયની રીટન� ટીકીટ તો છે જ. “

હંુ તો ફફડી જ ગયો. ‘આ ચાર વરસના ફુલને એકલંુ શી રીતે મોકલાય?’ હીમ્મત કરીને વીહંગે મારી દીકરી અને જમાઈ સારે્થી ડલાસ વાત કરી. આ નવા જમાનાના લોકો માળાં ભારે હીમ્મતવાળાં હોં! એ બે જણાંં તરત જ તૈયાર ર્થીઈ ગયાં. મારી ભારતયાત્રા સંકેલવી પડે; તે કોઈને પસંદ ન હતંુ. હંુ રહ્યો જુના જમાનાનો માણસ. વળી અમદાવાદ પહોંચંુ; અને મારી ઘરવાળીના ડોળા કેવા મને ડારશે તેનો ભય પણ ખરો. હંુ ટસનો મસ ન ર્થીાઉં. હંુ તો ડલાસ પાછા જવાનંુ નક્કી કરીને જ બેઠો હતો.

અર્થીાક પ્રયત્નો પછી, એ ચારે જણ મને સમજાવવામાં સફળ રહ્યા. આ બધી વાત પાછી જયર્થીી છાની રાખીને જ કરવાની ને? નક્કી ર્થીયંુ એટલે વીહંગ તો એરલાઈનની ઓફીસે જવા ઉપડ્યો. પહોંચ્યા પછી એકાદ કલાકમાં તેનો ફોન આવ્યો ; ” બધંુ નક્કી ર્થીઈ ગયંુ છે. સાંજે પહેલાં જયને ડલાસ પાછા જવાનંુ અને પછી એક કલાકમાં તમારે અમદાવાદ જવાનંુ નક્કી કયુI છે. જયની બધી જવાબદારી એર લાઈનવાળા લેશે.” મારી દીકરી અને જમાઈ ત્યાં એરપોટ� પર જયને લેવા આવશે, તે પણ તેણે નક્કી કરી નાંખ્યંુ હતંુ.

of 178


હવે સૌર્થીી કઠણ કામ મારે ભાગે આવ્યંુ. જયને માનસીક રીતે, એકલા મુસાફરી કરવા માટે તૈયાર કરવાનો ને? મંે ધીરે ધીરે ભુમીકા ઉભી કરી.

મંે કહંુ્ય : ” જય, બેટા! જેા આ બધંુ ર્થીયંુ ને, એટલે બાની તબીયત અમદાવાદમાં બહુ ખરાબ ર્થીઈ ગઈ છે. આપણા ફ્લેટમાં એ એકલા જ છે. તેમને દવા કોણ આપે? કોણ ચા પાણી આપે? ”

આ ય બાપુ, નાનો નાનો પણ રાઈનો દાણોને? એ કહે,” કેમ માલતી-માશી તો છે ને? “

આપણે આ બધી દલીલોની તૈયારી રાખી હતી. મંે કહંુ્ય , ” માલતીમાસીના માસા(!) પણ બીમાર છે.” તેને યાદ હતાં તે બીજંા બધાં નામો તેણે યાદ કયાI . મંે દરેક માટે જુદંુ જુદંુ બહાનંુ આગળ ધરી દીધંુ.

છેવટે તેણે બ્રહ્માસ્ત્ર છોડ્યું , ” દાદા, ચલો, આપણે બન્ને જઈએ.”

મારંુ શસ્ત્ર પણ તૈયાર જ હતંુ ને? ” પણ તારો પાસપોટ� તો મરી ગયો છે ને? “

તે કહે, ” દાદા! કોમ્યુટરમાં નવો બનાવી દો ને? ! ” (જેાયંુ, કોમ્પ્યુટરીયા બાળકો કેવાંં હોય છે? )

મંે કહંુ્ય , ” અરે દીકરા! આ તો બુશકાકા(!)ના માણસોએ જ બનાવવો પડે. તારાંં મમ્મી-પપ્પાએ બુશકાકાવાળાઓની ઓફીસમાં જવંુ પડે - અને સારે્થી તારે પણ. અને પછી તારો નવો પાસપોટ� મળે.

આમાં તો એક મહીનો ર્થીઈ જાય.”

મને કમને, બેળે બેળે, એક કલાકની જીભાજેાડી પછી, ભાઈ માન્યા. તેનો ચહેરો તો રડંુ રડંુ . અમારા બેયર્થીી તે કદી છુટો પડ્યો ન હતો. તેના નાનકડા દીમાગમાં આ અભુતપુવ� ઘટના હતી. પણ બાળક આપણા કરતાં બહુ સરળ હોય છે. તે બદલાતા સંજેાગો સારે્થી ઘણી ઝડપર્થીી તાલમેલ મીલાવી લેતંુ હોય છે. તેને મનાવવંુ એટલંુ મુર્શ્યાંકેલ નર્થીી - જેટલંુ પુવ� ગ્રહોર્થીી ભરેલા આપણા જેવા માટે હોય.

તે કહે ,” પણ , મારાં રમકડાં?”

બસ હવે જંગ જીતાઈ ગયો હતો.

મંે સહેજ પણ સમય ગુમાવ્યા વીના, અમારા આગંતુક વીચ્છેદની તૈયારીઓ શરુ કરી દીધી. ચાર પેટીઓમાંર્થીી જયની બે પેટીઓ જુદી અને મારી બે જુદી કરવાની જવાબદારીમાં તેને સહભાગી બનાવી of 178


દીધો. આ બધંુ પેકીંગ મારાં પત્નીએ કરેલંુ. મને કશી સમજ ન પડે કે, કયો સામાન કોને આપવા તેણે પેક કરેલો હતો. આપણંુ એ ડીપાટ� મેન્ટ નહીં! જે રમકડાં સગાંઓનાં અને મીત્રોનાં છોકરાંઓને આપવા ભયાI હતાં, તે બધાં તેની પેટીમાં મુકવાં પડ્યાં. સદભાગ્યે આવી ચીજેા એ પેટીઓમાં ઓછી હતી; કપડાં, સ્વેટરો વી, ભેટ આપવાની વસ્તુઓ જ વધારે હતી. આર્થીી બહુ તકલીફ ન પડી.

છેવટે સુખરુપ ભાગલા પડી ગયા! ભાઈ તો આટલાં બધાં રમકડાં તેને મળશે, તે ખયાલમાં ખુશીમાં આવી ગયા હતા. છુટા પડવાનંુ દુખ વીસરાઈ ગયંુ હતંુ. તેને એક નાની હેન્ડબેગ પણ બનાવી આપી, જેમાં પ્લેનની મુસાફરી માટે ર્થીોડો નાસ્તો, બે ચાર નાનાં રમકડાં અને ખાસ તો તેના ડોક્યુમન્ટ. તેને ખાસ સમજાવ્યંુ કે, જુનો પાસપોટ� ખોવાઈ જશે; તો નવો નહીં મળે. માટે તે સાચવીને રાખે.

આ બધી પળોજણમાં સમય ક્યાં ગયો તે ખબર જ ન પડી. ર્થીોડી વારમાં જ અમારો એરપોટ� જવાનો સમય આવી પુગ્યો. ઘડી ઘડી જય કહે,” દાદા, મારો નવો પાસપોટ� બનશે ને; પછી હંુ જાતે પ્લેન ઉડાડીને અમદાવાદ આવી જઈશ હોં!” આપણે તો બાપુ! પાવરફુલ હોંકારો ભણતા જ ગયા! ‘આ અમેરીકન લંેડોળીયંુ હજી સાયકલ પણ ચલાવતંુ નર્થીી; અને પ્લેમ ઉડાડવાના ખ્વાબ સેવે છે!’

આ છે બાળકની દુનીયા. આશાઓર્થીી, અરમાનોર્થીી સભર. આ ક્ષણમાં જ જીવવાનંુ. ગયેલી કે આવનારી કાલની કોઈ ચીંતા નહીં. મસ્તી અને મજા જ મજા. દાદા-દાદીનો આવનાર વીયોગ ક્યાંય વીસરાઈ ગયો હતો. તેનો ઉત્સાહ હવે વધતો જતો હતો. તે બહાદુર ર્થીઈ ગયો હતો. ‘બીગ બોય’ બની ગયો હતો. એકલો પ્લેન ચલાવીને જવાનો છે, એવી કલ્પનાઓની દુનીયામાં તે ચકચુર અને મસ્ત હતો. કેટલાંય રમકડાંઓના કાલ્પનીક પ્લેનો તેના હાર્થીમાં અને મનોમય જગતમાં ઉડી રહ્યાં હતાં.

તેના આ અમેરીકન સ્પીરીટ પર વીહંગ, જીજ્ઞાસા અને હંુ તો વારી ગયાં. આપણે ગુજરાતી/ ભારતીય લોકો બાળકોને આવો આત્મવીશ્વાસ કેળવવાની તક જ આપતાં નર્થીી.

અમે એરપોટ� પર પહોંચી ગયાં. અમને એમ કે ત્યાં પહોંચીને ભાઈ ઠંડા પડી જાય તો શંુ કરવંુ? પણ ત્યાં એક એરહોસે્ટસ ઠીક ઠીક સમય તેની સારે્થી રહી. ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં તો બન્ને દોસ્ત બની ગયાં. હવે અમને શાંતી ર્થીઈ. તેના ગળામાં તેના સ્પેશીયલ ડોક્યુમંેટ એક પ્લાસ્ટીકની રે્થીલીમાં મુકી ભરવી દીધા

of 178


હતા. તેને સમજાવ્યંુ કે, આ રે્થીલી તે શરીરર્થીી જરાયે અળગી ન કરે. તેણે આ માટેની પુણ� જવાબદારી ઉપાડી લેવા પ્રોમીસ આપ્યંુ - અમેરીકન સ્ટાઈલમાં ‘હાઈ - ફાઈ’ કરીને !

એરલાઈનની આવી પરીસ્થીતી માટેની પુવ� તૈયારી અને સીસ્ટમ બેમીસાલ હતાં. આ જ તો આ લોકોની ખુબી છે ને. દરેક જાતની પરીસ્થીતીમાં શંુ કરવંુ તેનંુ બધંુ આયોજન પહેલેર્થીી તૈયાર જ હોય. કોઈ ગભરાટ,

ધમાલ કે અવ્યવસ્થા નહીં. અમને છેક પ્લેનની તેની સીટ સુધી, ખાસ કેસ તરીકે જવા દેવા માટેનો બોડીIગ પાસ પણ આપ્યો. તેમાં ‘ચાઈલ્ડ એસ્કોટ� ‘ એમ છાપેલંુ તૈયાર હતંુ.

અમારા જયભાઈ તો રાજાપાઠમાં હતા. ચાર જ વશ� ની ઉમ્મરે એકલા પ્લેનની મુસાફરી કરનાર પ્રર્થીમ (!) બાળક તરીકેનંુ તેનંુ આત્મગૌરવ અને સ્વાભીમાન ચહેરા પર પ્રતીબીંબીત ર્થીતાંં હતાંં. તેનો ચાલવાનો ઠસ્સો અનેરો હતો. તેની બાજુની સીટ ઉપર કોઈ કમ્પનીની મેનેજર બાઈ આવીને બેઠી. અમારો હીરો તો તેને પણ પોતાની ગૌરવ-કહાણી કહેવા માંડ્યો. તે બાઈ પણ બહુ સારી અને મળતાવડી સન્નારી હતી. તેને બાળમાનસનો સારો પરીચય અને અનુભવ હતો. તે બન્નેને વાતો કરતાં જેાઈ, અને એર હોસે્ટસની માયાળુતા અને ફરજ માટેની સભાનતા જેાઈ અમને હૈયે ટાઢક ર્થીઈ.

અમે એરપોટ� પર પાછા ફયા� ; તેનંુ પ્લેન ટેક ઓફ ર્થીયંુ; મંે પણ મારી મુસાફરી માટે પ્રસ્થાન કયુI .

બે કલાક પછી જ્યારે મારંુ ભારત જવાનંુ પ્લેન એરબોન� ર્થીયંુ હશે ત્યારે, જયભાઇ ડલાસના એરપોટ� પર વીજયના ગૌરવર્થીી ડગ મુકી રહ્યા હતા. તેને લેનારો કાફલો તો ક્યારનોય હાજર જ હતો. પછી એક અપુવ� ઘટના બની. અઠવાડીયા પછી પેલી મેનેજર બાઈએ જયની મમ્મીને સરસ મજાનો કાગળ લખ્યો હતો. જયની ચાલાકી, સમયસુચકતા અને બહાદુરીનાં બહુ જ વખાણ કયાI હતાં. આ અમેરીકન સજ્જનતા અને વીવેક પર અમે સૌ વારી ગયાં. એની ઈસ્કોલમાં તો એકલા પ્લેન મુસાફરી કરનાર, ચાર વરસના બાળક તરીકે, એનંુ નામ આખો દીવસ ગાજતંુ રહ્યું.

આમ તો આ પ્રસંગ સાવ નાનો જ છે, પણ જયના ચાર વશ� ના દીમાગમાં આ અનુભવે જે બીજ રોપ્યંુ,

તેણે તેને ઘણો નીડર બનાવી દીધો. પછીના અમારા કુટુમ્બજીવનના નાના પ્રસંગોમાં તેના વ્યક્તીત્વમાં આવેલંુ પરીવત� ન અમે બહુ સ્પર્શ્યાંટ રીતે નીહાળી શક્યા છીએ.

આમ છેવટે સૌ સારાં વાનાં ર્થીયાં. of 178


ઝાડીઓમાં એક સાહસ ગઈકાલે મારી દીકરી, તેના દીકરાઓ અને હંુ બધા સારે્થી પાક� માં ગયા હતા. આમ તો સામાન્ય અને નાનો પાક� જ હતો. પણ ખુલ્લી અને રમવાની જગ્યાર્થીી ર્થીોડે દુર ઠીક ઠીક મોટી ઝાડીઓ હતી. બધાંને તેની અંદર જવાનંુ મન ર્થીયંુ. નવા અજાણ્યા પ્રદેશોમાં પ્રવેશવાનંુ કુતુહલ બાળકોના મનમાં હતંુ.

અમે બધાં તે તરફ ઉપડ્યા. અંદર પંેસવાનો કોઈ રસ્તો દેખાતો ન હતો. નરદમ ઝાડી જ હતી. અમે તો આગળ અને આગળ તેની કીનારી પર આવેલા જેાગીંગ ટ્ર ે ક પર આગળ ચાલ્યા. એક જગ્યાએ છીંડંુ દેખાણંુ! કોઈએ ર્થીોડી ઝાડી કાપી એક જણ ચાલી શકે તેવી કેડી બનાવી હતી. અમે તો અંદર પંેઠા. ર્થીોડેક આગળ ગયા અને એ કેડી તો બંધ ર્થીઈ ગઈ. પણ કાંટાળી ઝાડીઓની વચ્ચે વચ્ચે પે્રરી ઘાસ ઉગેલંુ હતંુ. મંે હાર્થીર્થીી સાતેક ફુટ લાંબા સુકાયેલા ઘાસની એક સોટીને ખંેચી જેાઈ. તે તો તરત મારા હાર્થીમાં આવી ગઈ,

હવે અમને અમારી પોતાની કેડી બનાવવાની રીત આવડી ગઈ. હવે તો બેય છોકરાંવને પણ સોટીઓ ખંેચી કાઢવાની મજા આવવા લાગી. ક્યાંક ઝાડીની કાંટાળી ડાળીઓ વચ્ચે નડતરરુપ હતી. પણ તેને મંે સાચવીને વાળી લીધી. અર્થીવા બહુ સુકાયેલી અને પાતળી હોય; તો તે કાપી પણ શક્યો. અર્થીવા ર્થીોડા નીચા નમીને અમે તેને પાર કરી શક્યાંં. બસ, અમારી કેડી અને અમારી ટોળી તો આગળ ધપતી રહી. ર્થીોડેક આગળ આમ જવાયંુ.

ત્યાં અમારો નાનકો જય, જે કોલમ્બસની અદાર્થીી સૌર્થીી આગળ ચાલતો હતો તે બરાડી ઉઠ્યો,” દાદા! આગળ ક્રીક (વહેળો) છે.” અમે બેળે બેળે તેને કાંઠે પહોંચી ગયા. ગંદા પાણીની એ તો નાની શી નીક જ હતી. પણ અમને તો તે મોટી નદી જેવી લાગી. હવે આને ઓળંગવી એ અમારો યુગધમ� બની ગયો! એક પડકાર અમારી સામે ઉભો ર્થીઈ ગયો હતો.

અમે તો આ નીકને કાંઠે કાંઠે આગળ આગળ ચાલ્યા. પાછા અમારા નાનકા નેતાજીએ બાતમી આપી. આગળ એક પુલ પણ છે. અમે જેાયંુ તો એક સુકાયેલંુ ઝાડ નીકની ઉપર તુટી પડેલંુ હતંુ. ઉપરવાળાએ વચ્ચે બે એક જગાએ પકડવા માટે ઠીક ઠીક જાડી ડાળીઓ પણ અમારી પર મહેરબાની કરીને રહેવા દીધી હતી. મારી દીકરી અને હંુ એવા નીર્શ્યાંકષ� પર આવ્યા કે, આને ઓળંગવામાં મસ મોટંુ જેાખમ છે. નીક આમ

of 178


તો ચાર પાંચ ફુટ જ પહોળી હતી, અને ખાસ ઉંડી પણ ન હતી; પણ પાણી ગંદંુ હતંુ. આર્થીી અમે નેતાજીને વાયા� . પણ સાહસનંુ ઝનુન તેના દીલોદીમાગ પર સવાર હતંુ. ઘેર ટી.વી. પર જેાયેલી કાટુ� ન સીરીયલનો પ્રતાપ જ ગણોને!

એ ભાઈ તો સાવચેતીર્થીી આ મળી આવેલા કુદરતી પુલ ઉપર ધીરે ધીરે આગળ વધ્યા. ઓલ્યા કોલમ્બસનેય એટલાંટીક ઓળંગતાં આવી જ અનુભુતી ર્થીઈ હશે– ર્થીોડા મોટા પાયા પર! બે ત્રણ મીનીટ,

અને નેતાજી નીક ઓળંગી ગયા. એના મુખ ઉપર એક નવંુ સાહસ પાર પાડ્યાની વીજયી મુદ્રા અંકાઈ ગઈ.

બેળે બેળે હવે અમે બાકીના ત્રણ પણ આ પુલ ઓળંગીને પેલે પાર પહોંચી ગયા.

આગળ ખાસ ઝાડી પણ ન હતી. મોટે ભાગે પે્રરી ઘાસ જ હતંુ. હવે કેડી પાડવી આસાન હતી. ર્થીોડેક આગળ ગયા અને પાક� નો છેડો દેખાણો. આગળ રહેઠાણના મકાનો અને પાકો રસ્તો દેખાતાં હતાં. અમે હવે પાછા જવાનંુ શરુ કયુI અને ર્થીોડીક મીનીટોમાં જ પાક� માં પાછા આવી ગયા.

પણ નવી કેડી પાડવાનંુ; અજાણ્યા અવરોધો પર હાજર તે હર્થીીયાર જેવા પુલો વાપરવાનંુ અને ધ્યેય સીધ્ધ કરવાનંુ ગૌરવ સૌના મનને એક નવી જ તાજગી બક્ષી ગયંુ.

of 178


ટીકીટ મળી શીયાળાની સવારનો સમય છે. સુરેશ! તમારી અમદાવાદી કાયાને અહીંનો કડકડતો શીયાળો બહુ અનુકુળ નર્થીી. તમારો નાનકડો દોહીત્ર પણ ભલેને જન્મે અમેરીકન હોય; તેની નાનકડી જંીદગીનો મોટકડો ભાગ અમદાવાદમાં જ પસાર ર્થીયેલો છે. એટલે બન્ને ચીત્તવ્રુત્તીએ તો અમદાવાદી જ! આ ઓવરકોટ અને બુટ મોજંાનાં ઠઠારા વંેઢારવાં બન્નેને બહુ આકરાં લાગે છે. તમે બાબલાને માંડ મનાવીને ડે-કેરમાં ઉતારી જવા તૈયાર ર્થીઈ ગયેલા છો. માલીપા ગલગલીયાંય ખરા જ તો કે, આ બાબલંુ વીદાય ર્થીાય, એટલે તમે તમારી ગઈ કાલે અધુરી મુકેલી ગુજરાતી ચોપડીમાં ફરી ડુબી જાઓ અને ઓલ્યા દેશી નેટમીત્રોને ઈમેલીયા સલામ મારી દ્યો.

પણ ઓલ્યો બાબલો? એને શી રીતે ઈસુ્કલ જવા સમજાવી શકાય? એનેય એનાં મનગમતાં કાટુ� ન ના જેાવાં હોય? માંડ માંડ કેટકેટલી લાલચ આપી તેને તૈયાર કયો� છે. આજે બપોરે તો જરુર તમે વહેલા તેને લેવા પહોંચી જવાના છો; તેવી હૈયાધારણ દસમી વાર આપી ચુક્યા છો. ત્યાં તમારી ‘ઈવડી એ’ તમારી વ્હારે ધાય છે. જમાઈ કાલે જ તેને મનગમતી કેન્ડી લાવેલા છે; તેમાંની એક બાબલાના હાર્થીમાં તે પકડાવી દે છે; અને બાબલાને મસમોટંુ પ્રોમીસ આપી દે છે કે, સુ્કલેર્થીી આવશે એટલે બીજી મળશે.

છેવટે તમારી અને બાબલાની સવારી ઉપડે છે. આમ તો ડે-કેર ઘરર્થીી એક માઈલ દુર જ છે. દેશની ગલીકંુચીના માહેર એવા તમનેય, અમેરીકાની ગલીકંુચી જેવા અહીંના રસ્તા વધારે ફાવે છે. કોલમ્બસે અમેરીકા શોધી નાંખ્યો હતો, એ કક્ષાની તમારી મહાન શોધના પ્રતીક, એવા તમારા આ રોજના રસ્તે તમે ગાડી હંકારો છો. બાબલાને તો ડેડી ઝાકઝમાળ રસ્તે ગાડી પુરપાટ લઈ જતા હોય તે વધારે ગમતંુ હોય છે;

એટલે તેનો નવો કકળાટ ચાલુ જ.

‘ દાદા! યુ આર એ બેડ બોય. ‘

તમે આ રોજની ગાળ સમસમીને ખાળી લો છો; અને તમારા બાળપણમાં તમે કેવા શીયાંવીયાં ર્થીઈ,

બાપના બધા જુલમો(!) અને આપખુદી ખમી લેતા હતા; તે વીચારોને હજારમી વાર મમળાવો છો. અમેરીકન પ્રજાને રોજનંુ સ્વસ્તીવાચન પણ મનમાં સરી પડે છે. છેવટે સુ્કલ આવી પુગે છે. ફરી બાબલાનો

of 178


રડમસ ચહેરો તમારી અંદર દયાભાવ પે્રરે છે. ફરી દસમી વાર તેને બપોરે વહેલા તેડી જવાનંુ રેડીમેડ પ્રોમીસ તમે આપી દો છો. આમ માંડ માંડ તમને આજના દીવસની તમારી છ કલાકની નાનકડી અને મીઠી મધ જેવી મુક્તીની મહાન ઉપલબ્ધી ર્થીાય છે.

તમે એજ ગલીકંુચીના રસ્તે પાછા જવા વળો છો. અને વીચારોનાં ધણ તમને ઘેરી વળે છે.

‘ દેશમાં આવાં કુમળાં બાળકો પર આવો જુલમ હોય? (જેાકે, હવે તો ત્યાંય પ્રી-નસ� રીઓએ મમ્મીઓનંુ કામ સરળ બનાવી દીધંુ જ છે ને ?) તમારી દીકરી અને જમાઈ ગાડાના પૈડા જેવા ડોલર આ ડે-

કેર માટે ખચ છે – તમને આ છ કલાક મુક્તી મળે તે માટે. અમેરીકામાં તમારા જેવાં બીજંા ગલઢાં આટલાં ખુશનસીબ નર્થીી. એમનો બરાબર કસ તેમનાં દીકરા-દીકરીઓ કાઢી નાંખે છે. આખો દી’ એમને પૌત્ર-

પૌત્રી કે દોહીત્ર-દોહીત્રી સારે્થીની મગજમારીમાંર્થીી ક્યાં કશો સમય જ મળતો હોય છે?’

આવા અનેકમી વાર કરેલ વીચારોર્થીી તમે તમારા વતન-ઝુરાપાને માંડ માંડ ખાળો છો.

‘ દેશમાં બગીચાની પાટલી પર સમવયસ્ક કાકાઓ અને દાદાઓની સારે્થી દેશના રાજકારણની કેવી ચચા�ઓ ચાલતી હોય? કેવી જ્ઞાન વીજ્ઞાનની અને પોતાના નોકરીકાળના અનુભવોની આપલે તેમની સારે્થી કરતા હો?’

મન ફરીને ખાટંુ ખાટંુ ર્થીઈ જાય છે, અને દેશની એ ધુળીયા ગલીઓ માટે ઝુરવા લાગી જાય છે.

અને ત્યાંજ રીયર વ્યુ મીરરમાં લાલ, લીલી, પીળી બત્તીઓ ઝબુકતી દેખાવા માંડે છે. તમે સફાળા વાસ્તવીકતાની ધરતી પર પાછા ફંેકાઈ જાઓ છો. કોપની ગાડી તમને હવે દ્રર્શ્યાંટીગોચર ર્થીાય છે. (અહીં પોલીસને કૉપ કહે છે – એક જાતનો કોપ જ સમજેાને?! ) કોઈ જાતની સાધના વગર તમને એ મહાન સત્યની તરત અનુભુતી ર્થીઈ જાય છે કે, તમે સ્ટોપ સાઈન આગળ ‘ર્થીોભો, જુઓ અને જાઓ’ ( Stop,

Look and Go) નો સુવણ� સીદ્ધાંત ચુકી ગયા છો.

અને એ ભયંકર દીવાસ્વપ્ન તમારી સામે હવે નગ્ન સત્ય બનીને સાકાર બને છે. તમારી પાસે અહીંનંુ ડ્ર ાઈવીંગ લાયસન્સ નર્થીી. હજુ સ્વગ� ના પ્રવેશદ્વાર જેવંુ ગ્રીનકાડ� પણ તમારી પાસે નર્થીી. દેશમાંર્થીી છસો જ રુપીયા આપીને મેળવેલંુ ડુચા જેવા સરકારી કાગળ પરનંુ ઈન્ટરનેશનલ લાયસન્સ પણ તમે ખોઈ બેઠેલા

of 178


છો. અત્યારે તમારા કબજામાં માત્ર તેની ફોટોકોપી જ છે. ભરશીયાળામાં તમે પસીને રેબઝેબ બની જાઓ છો.

ર્થીોડીવારમાં તમારી જ ઉમ્મરનો, દૈત્ય જેવો લાગતો પોલીસમેન તમારી પાસે આવી જાય છે. તેના હાર્થીમાં જમદુતના હાર્થીમાં પાડાની રાશ હોય, તેવી ટીકીટની ચોપડી છે. તે તમારંુ લાયસન્સ માંગે છે. તમે ધ્રુજતા હારે્થી પેલી ફોટોકોપી તેને સુપ્રત કરો છો. તેની ગોટપીટ જેવી ભાશાનો એક પણ અક્ષર તમારી સમજમાં આવતો નર્થીી. અર્થીવા તમે અમદાવાદી ચાલાકીર્થીી સમજ્યા નર્થીી તેવો ડોળ કરી લો છો! તમે માંડ માંડ તેને સમજાવો છો, ‘નો ઈંગ્લીશ, ઈન્ડીયા.’ તમારા પોણા ભાગના બોડા માર્થીાં પરના, ર્થીોડા ઘણા ધોળા વાળની દયા ખાઈને તે તમને ટીકીટ પકડાવી દે છે. પાંચ દીવસ પછી કોરટમાં હાજર ર્થીવાનંુ છે. ઘર તો સાવ ઢંુકડંુ જ છે, પણ તમને તે જેાજન દુર લાગે છે. ઘેર તમારી ઉપર દાદી કેવી પસ્તાળ પાડશે; તેની પુવ� ધારણા તમારા સમસ્ત હોવાપણાને (!) કમકમાવી દે છે. પેલા કૉપનો કોપ તો એની શંુ વીસાતમાં?

ઘેર જઈ તમે તમારી કરમ કઠણાઈ તમારી ઈવડી એને સંભળાવો છો. પણ તમારા સદનસીબે તેનાંય હાંજા ગગડી જાય છે. તેણે આપેલી ’હશે’ ની હૈયાધારણ તમને મધમીઠી લાગે છે. સંવનન કાળનો તેની પ્રત્યેનો પે્રમ ઉભરાઈ આવે છે. તે આજે દયાની દેવી તમને લાગે છે. તે તરત આજની આ ભયંકર ઘટનાનો રીપોટ� દીકરીને આપવા કાય� રત બને છે. અને તમે ઓવરકોટનાં આવરણ ફગાવી મુક્ત બનો છો. પસીનો લુછી, ટેબલ પર પડેલા દેશી ફાફડાના નાસ્તાર્થીી તમારા વીક્ષુબ્ધ ચીત્તને આશાયેશ આપો છો. આખા ઘરમાં ફરી એક વાર, ખોવાઈ ગયેલા પેલા ઓરીજીનલ લાયસન્સની વ્યર્થી� શોધ દસમી વાર આરંભી; આ દુસ્વપ્નને ભુલવા તમે પ્રયત્ન આદરો છો.

પાંચ દીવસ પછી તમારા જમાઈની સારે્થી તમે કોટ� માં પહોંચી જાઓ છો. તમને તો એમ જ કે, પાંચ દસ મીનીટમાં આ અમેરીકન સીસ્ટમ તમને છુટા કરી દેશે. પણ સરકારી દફ્તર એટલે સરકારી દફ્તર. બે કલાકે તમારો નમ્બર લાગે છે. તમારા જમાઈ પેલી કાઉન્ટર પરની વીદેશી જન્નતની હુરને માંડ માંડ સમજાવી શકે છે કે, તમારી પાસે લાયસન્સ કેમ નર્થીી. તે ‘ ઓકે! ઓકે!’ કરીને 111 ડોલરની દંડની રકમ વસુલ કરે છે.

આ ગાડાના પૈડા જેવી રકમ સાંભળી તમારા તો હાંજંા જ ગગડી જાય છે. પણ તમારા દરીયાદીલ જમાઈ તરત તમને સાંત્વના આપે છે, ‘બાપુ! એ તો સારંુ ર્થીયંુ કે, એ આ ફોટોકોપી પરર્થીી માની ગઈ. હવે પંદરેક દીવસમાં તમારંુ અહીંનંુ લાયસન્સ આપણે કઢાવી લેશંુ.‘

of 178


સાંજે ઘરનાં બધાંની સારે્થી આજની બાબત ચચા� ય છે. બધા તમને અભીનંદન આપે છે - સલામત છુટવા માટે.

તમે તો બાપુ ‘ દેશ ભેગા ર્થીવંુ પડશે કે, ર્થીવા મળશે! ’ તેવી મીઠી કલ્પના પણ કરી બેઠેલા હતા! તમે દીકરીને કહો છો : ” અરે, મુન્ની! એ મફતલાલને દસ ડોલરનંુ બીલ ( ડોલરની નોટ જ સ્તો !) પકડાવી દીધંુ હોત, તો મુળાના પતીકા જેવા આ 111 ડોલર બચી જાત. “

તરત મુન્ની તમને ચીમકી આપે છે : ” બાપુ! આ અમદાવાદ નર્થીી. ભુલેચુકેય ભવીર્શ્યાંયમાં એમ ન કરતા. પોલીસને કરપ્ટ કરવાનો પ્રયત્ન કરવા માટે બીજી ટીકીટ મળત; અને 500 ડોલર વગર પતત નહીં.”

તમે વીચારતા ર્થીઈ જાઓ છો : “આપણી સીસ્ટમ આનાર્થીી વધારે સારી. નહીં વારુ ? પ્રાઈમ મીનીસ્ટરર્થીી પટાવાળા સુધી ચાલે!“

(જાન્યુઆરી - 2001 ના સ્વાનુભવ પર આધારીત)

of 178


નવ્વાણંુ માક� હંુ ભણવામાં ઠીક ઠીક હોંશીયાર હતો. ગણીત, વીજ્ઞાન, ગુજરાતી, અંગે્રજી, સંસૃ્કત આ વીષયોની પરીક્ષામાં હમ્મેશ મારા વગ�માં હંુ સૌર્થીી વધારે માક� લઈ આવતો. અમારી શાળામાં દરેક ધોરણમાં ચાર વગ� રહેતા. દસમા ધોરણમાં બધા હોંશીયાર વીદ્યાર્થીી�ઓને એકઠા કરી એક અલાયદો વગ� ‘ક’ બનાવાતો; જેર્થીી અગીયારમા ધોરણની એસ.એસ.સી. બોડ� ની પરીક્ષામાં ઝળકી શકે તેવા હોંશીયાર વીદ્યાર્થીી�ઓ પર શીક્ષકો ધ્યાન કેન્દ્રીત કરી; તેમને એ મેરેર્થીોન દોડ માટે તૈયાર કરી શકે.

આ વાત દસમા ધોરણની વાશી�ક પરીક્ષાની છે. હંુ અલબત્ત ‘ક’ વગ�માં હતો અને ક્લાસમાં મારો પહેલો નમ્બર આવ્યો હતો. ગણીત સીવાય બધા વીશયમાં આખા વગ�માં મારા સૌર્થીી વધારે માક� આવ્યા હતા. આવંુ કદી બન્યંુ ન હતંુ. સમાજશાસ્ત્ર અને હીન્દીમાં પણ મને સૌર્થીી વધારે ગુણ મળ્યા હતા; પણ ગણીતમાં દર વખતે સો લાવનાર મને 99 માક� જ મળ્યા હતા. આટલા સારા પરીણામ છતાં હંુ ખીન્ન ર્થીઈ ગયો. મંે 12 માંર્થીી આઠ સવાલ નહીં, પણ ત્રણ કલાકના પેપરમાં બારે બાર સવાલના જવાબ આપ્યા હતા. છતાં પણ આમ કેમ બન્યંુ?

પરીણામ મળ્યા બાદ છુટીને હંુ અમારા ગણીતના શીક્ષક શ્રી. ચીતાણીયા સાહેબ પાસે રડમસ ચહેરે ગયો. અને ડરતાં ડરતાં પુછંુ્ય,” મને 99 માક� આપ્યા છે તો મારી ભુલ કયા પ્રશ્નમાં ર્થીઈ છે, તે મને જણાવશો? ”

સાહેબ બોલ્યા, “ ભાઈ, જેા! તંે બારે બાર સવાલ સાચા ગણ્યા, તે વખાણવા લાયક છે. રીત પણ બરાબર છે; અને અક્ષર પણ સારા છે. એક ભુમીતીની સાબીતી તો તંે બે રીતે આપી છે. આટલંુ બધંુ કામ ત્રણ કલાકમાં ભાગ્યે જ કોઈ કરી શકે.”

મંે કહંુ્ય, ” તો સાહેબ! મારો એક માક� કેમ કાપ્યો?”

સાહેબ બોલ્યા,” તંુ મને મળવા આવે તે માટે મંે આમ કયુI . મને ખબર જ હતી કે તંુ મને મળવા જરુર આવશે. ”

of 178


હવે મારાર્થીી ન રહેવાયંુ. હંુ લગભગ રડી જ પડ્યો અને બોલ્યો,” તો સાહેબ ! મારો વાંક શંુ?”

સાહેબે છેવટે કહંુ્ય,” જેા, ભાઈ! તંે ઉત્તરવહી ઉપર પહેલા જ પાને લખ્યંુ છે કે – ગમે તે આઠ જવાબ તપાસો. આ તારંુ અભીમાન બતાવે છે. એ તારા અભીમાનનો એક માક� મંે કાપ્યો. એકાદ જવાબમાં તારી ભુલ ર્થીઈ હોત; અને મંે તેના માક� , કુલ માક� માં ગણ્યા હોત તો તને દસેક માક� નો ઘાટો પડત.

મેટ્ર ીકમાં બોડ� માં નમ્બર લાવનારાઓ વચ્ચે એક એક માક� માટે રસાકસી હોય છે. તેમાં આવંુ ર્થીાય તો?

એનાર્થીીય વધારે અગત્યની વાત - તારી હોંશીયારી તને જીવનમાં કામ લાગશે; તેના કરતાં વધારે આ અભીમાન તને નડશે. ”

મંે કાનપટ્ટી પકડી લીધી અને ચીતાણીયા સાહેબને હ્રદયપુવ� ક નમસ્કાર કયા� . ત્યાર બાદ જ્યારે જ્યારે મારા જીવનમાં ગવ� લેવા જેવા પ્રસંગો આવ્યા છે; ત્યારે ત્યારે મને એ ચીતાણીયા સાહેબ અને એ 99

માક� યાદ આવી જાય છે.

નસકોરાં માહાત્મ્ય રાતના અગીયારેક વાગ્યા હશે. તમે નીદ્રાદેવીનો પહેલો પ્રસાદ ચેનર્થીી માણી રહ્યા છો. ત્યાં તમારી બાજુમાં સુતેલી તમારી પત્ની તમને ગોદો મારીને બડબડે છે – “ આ નસકોરાં બંધ કરો તો સારંુ.“ અને તમે એ સુખની દુનીયામાંર્થીી તમારી કઠણાઈ ભરેલી દુનીયામાં પાછા આવી જાઓ છો. ફરી તંદ્રાની એ અપ્રતીમ ક્ષણો પાછી મેળવવા તમે વ્યર્થી� પ્રયત્નો કરો છો.

અડધો ક્લાકના ફરીર્થીી નીદ્રાદેવીને શરણે જવાના વ્યર્થી� પ્રયત્નોર્થીી કંટાળી, તમે રોજની જેમ ઘરમાં બેચાર આંટા મારી લો છો. બેકયાડ� મા ચાંદની કેવીક જામી છે, તેનંુ અવલોકન કરી લો છો. અને છેવટે બધાં દુ:ખોના આધાર જેવા કોમ્પ્યુટરના કીબોડ� અને મુશકના સહારે આવી પુગો છો. પાંચેક રમતો રમી, ઇમેલો જેાઈ લો છો; મીત્રોને ‘જય શ્રીકૃષ્ણ’ કરી દો છો. તમારંુ માંડ જ વધતંુ બેન્ક બેલેન્સ ફરી એક વાર જેાઈ લો છો. ગઈકાલે આવેલા એકાદ નવા નક્કોર વીચારને અક્ષરદેહ આપો છો. મીત્રોના બ્લોગ પર લટાર મારી આવો છો. અને બે એક કલાક રહી ફરી પર્થીારીમાં પાછા ફરો છો.

of 178

http://dhavalrajgeera.wordpress.com/2007/09/18/naskora/


આંખો ઉઘમાં ર્થીોડી ઘેરાય છે તો ખરી, પણ તમારી જીવનસખીનાં નસકોરાંનંુ શ્રવણ કરતાં તમને બ્રહ્મજ્ઞાન લાધે છે કે, નસકોરાંમાં જ નાદબ્રહ્મનંુ સાચંુ સુખ સમાયેલંુ છે. તેને ઉઠાડી બદલો વાળવાની ભાવના તો ક્યારની નષ્ટ ર્થીયેલી છે; કારણકે તમે જાણો છો કે કોઈની ઉંઘ ઉડાડવાર્થીી તેનંુ કલ્યાણ ર્થીશે કે,

તમને ઉંઘ મળશે તે માન્યતા ભુલભરેલી છે. તેનાં નસકોરાંની વધી રહેલી તીવ્રતા તમારામાં ક્ષણીક ઈષ્યા�ભાવ પણ જગાડી જાય છે.

ફરી ર્થીોડાં પાસાં ફેરવી, જીવનની વ્યર્થી� તા માટે ખરખરો કરી, તમે પાછા ઉઠો છો. ગઈકાલે વાંચવાનંુ બાકી રહેલંુ છાપંુ પુરંુ કરો છો. વાંચેલા સમાચાર ફરી વાંચી જાઓ છો. તેના સારા-નરસાપણા માટે તમારાં પોતાનાં આગવાં અને અતી મુલ્યવાન મુલ્યાંકનો બાંધી દો છો. અમેરીકાના પે્રસીડેન્ટ અને ભારતના વડાપ્રધાન તમારી સલાહ લેતા નર્થીી; તે માટે દુ:ખ અનુભવો છો. ગુણવંત શાહ અને સુરેશ દલાલ તમારો અભીપ્રાય લે, તો તેમના લેખો કેટલા વધુ ઉત્કૃષ્ટ બને તેવો મીથ્યા અહંકાર પણ સેવી લો છો. પુરાતત્વ અને ઈતીહાસ તમારા પ્રીય વીષયો છે. તે વીષયોની તમારી ગઈકાલની વંચાઈ રહેલી ચાલુ ચોપડીનાં ર્થીોડાં વધારે પાનાંની સફર પણ કરી આવો છો. ઇજીપ્તના ‘તુતનખામન’ કે નીનીવેના ‘સેન્નાચરીબ’ની સારે્થી ર્થીોડી વાતચીત કરી લો છો.

‘ या नि�शा सर्व�भूताणाम्, तस्याम् जागर्तित� संयमी। ‘

એ શ્લોક દરરોજની જેમ યાદ કરી, તમારી આ સંયમી અને જ્ઞાની અવસ્થા માટે તમે ગવ� અનુભવો છો. મારે્થી આવી પડેલી જાગૃતાવસ્થામાં તમારા વધ�માન ર્થીઈ ગયેલા બહુશુ્રતપણા માટે તમે સંતોષની લાગણી અનુભવો છો. સુઈ રહેલા સૌ અજ્ઞાન પ્રાણીઓ આ લાભર્થીી કેવા વંચીત છે; તેવો વીચાર રોજની જેમ કરી તમે મન મનાવો છો. તેમના માટે તમે કરુણાનો ભાવ પણ રોજની જેમ અનુભવો છો. તેમને જગાડી આ અપ્રતીમ ધમ�લાભમાં સહભાગી બનાવવાની દુષ્ટ ઈચ્છાને તમે માંડ માંડ ખાળો છો.

હવે તો આંખો બરાબરની ઘેરાયેલી છે. પાંચેક વાગ્યાના સુમારે તમે પાછા નીદ્રાદેવીને શરણે જાઓ છો. પણ છ વાગ્યા ન વાગ્યા, અને તમે ઝબકીને જાગી જાઓ છો. કોઈ મહાન વીચાર તમારા મનમંદીરનાં બારણાં પર ટકોરા મારી રહ્યો છે. કોઈ નવી કવીતા પ્રાગટ્યની રાહ જેાઈ રહી છે. તમે હવે સાવ તરોતાજા ર્થીઈ ગયા છો. તમારો આજનો ઉંઘનો પુરવઠો અધુરો રહી ગયાનો અસંતોષ ર્થીઈ જાય છે. છતાં આટલી તો આટલી, ઉંઘ પણ આજે આપી; તે માટે તમે પરમ કૃપાળુ પરમાત્માનો મનોમન આભાર માની લો છો.

of 178


નીત્યકમ� પતાવી, ર્થીોડાં આસનો કરી, તમે યોગસાધનામાં ઉત્તરોત્તર ર્થીઈ રહેલી તમારી પ્રગતી માટે સંતોષ અનુભવો છો. ઘડીયાળ સામે દ્રષ્ટીપાત કરતાં, ચા બનાવવાનો સમય ર્થીઈ ગયો છે, તે ખબર પડે છે.

અને દેવોને ય દુલ�ભ એવા એ ગરમાગરમ પીણાંની લીજ્જત માણવા અને મણાવવા તમે પ્રવૃત્ત ર્થીાવ છો.

બપોરની વામકુક્ષી જ હવે તો આગલી આશા છે. એ અડધો કલાકની મહાન પળોની આકાંક્ષામાં, તમે નવા દીવસની તમારી યાત્રા ફરી એક વાર આરંભો છો. અને બપોરેય નસકોરાં બોલે તેટલંુ, કોઈના ગોદા વીનાનંુ ઉંઘી શકો એવી, તમારી જાતને જ શુભેચ્છા પાઠવો છો.

‘ यस्यां जागर्तित� भूतानि�, सा �ीशा पश्यतो मु�ेः । ‘

વાળો શ્લોકનો બીજેા ભાગ તમને બપોરે ઉંઘવામાં વધુ બંધબેસતો લાગે છે. એટલે બધાં અજ્ઞાન (!)

પ્રાણીઓ જાગતાં હોય ત્યારે; ભલે વામકુક્ષીને બહાને પણ નસકોરાં-સભર એક નાનો શો બે્રક લઈને (ક્યા બાત હૈ !) તમે પર્થીારીમાં લંબાવી દો છો!

of 178


ર્પહેલો ર્પગારमेरे गुलश�की नि!जाओमें बहार आ जाये

पहली तारीखसे पहले पगार आ जाये.

પગારદાર માણસ પહેલી તારીખની કેવી આતુરતાર્થીી રાહ જેાતો હોય છે? પે-સ્લીપ એ સામાન્ય માણસના જીવનનો સૌર્થીી વધુ ગમતો કાગળ હોય છે. ઓફીસના ટેબલ પરના ઇન-બોક્સમાં આવતો તે સૌર્થીી વધુ ચીત્તાકશ� ક કાગળ હોય છે. પ્રીયતમાના પે્રમપત્રની જેમ, તેની આતુરતાપુવ� ક રાહ જેાવાતી હોય છે.

પણ પહેલો પગાર તો જીવનની સૌર્થીી સુખદ ઘટના હોય છે. અહીં મારા પહેલા પગારની વાત કરવાની છે.

મારી બાવીસ વરસની એ ઉમ્મર સુધી, મને રુપીયા મેળવવાનો ખાસ અનુભવ ન હતો. બેસતા વરસની બહોણી કે, જન્મદીને ચાર આઠ આનાની બોણી કે, મામાને ઘેર શ્રાધ્ધનંુ જમવા ગયા હોઈએ ત્યારે ભાણીયાને દાનમાં અપાતા ચાર આઠ આના.. આ સીવાય પોતાની આવક શંુ કહેવાય તેનો કોઈ પ્રત્યક્ષ ખ્યાલ મને ન હતો.

હંુ મારા ભણતરના છેલ્લા વષ� ની છેલ્લી પરીક્ષા આપીને મે વેકેશનની આરામદાયક પળોમાં લાયબે્રરીની ચોપડી વાંચી રહ્યો હતો; ત્યાં રાજામુન્દ્રીર્થીી મોટાભાઈનો તાર આવ્યો કે, ’પેપર મીલમાં સુરેશની નોકરી પાક્કી છે. તેને તરત અહીં મોકલી આપો.’ અને આપણે તો બાપુ ઉપડ્યા. ( એ મુસાફરીની વાત ‘ મારી પહેલી મુસ્સાફરી’ નામના લેખમાં કરેલી છે. )

પહેલી નોકરી મેળવવી કેટલી દુષ્કર હોય છે? પણ મને તો ભાઈની લાગવગર્થીી, કોઈ અનુભવ ન હોવા છતાં, અને કોઈ અરજી કયા� વીના, નોકરી મળી ગઈ. આપણે તો બાપુ નોકરીયાત બની ગયા – અલબત્ત શીખાઉ તરીકે જ તો! કશંુ કામ કરવાનંુ હતંુ જ નહીં. નવી મીલ બની રહી હતી, અને હજુ તો સીવીલ કામ ચાલતંુ હતંુ. મીકેનીકલ મશીનરી ગોઠવવાનંુ અમારંુ કામ તો બે મહીના પછી શરુ ર્થીાય, તેવી વકી હતી. એટલે અમે નવાસવા ચાર પાંચ શીખાઉઓને ફેક્ટરી અને મશીનરીના ડ્ર ોઈંગનો અભ્યાસ

of 178


કરવાનંુ કહેવામાં આવ્યંુ હતંુ. નવોસવો, ધસમસતો ઉત્સાહ; સરખે સરખાની સંગતની રંગત અને વસંતમાં ગંુજતા ભમરા જેવો તરવરાટ અમારા હોવાપણામાં છલકાતો હતો. વળી કંટાળીએ એટલે એકબીજાને ભાષા શીખવવાનંુ પણ મારે્થી લીધંુ હતંુ. હંુ આન્ધ્રવાસીઓને હીન્દી શીખવતો, અને એ લોકો મને તેલુગુ.

પણ બધાના દીલમાં ખરેખરી આતુરતા હતી - પહેલો પગાર મેળવવાની. હંુ તો 31 મી મેના દીવસે જેાડાયો હતો. એટલે મને તો એમ કે, ‘ર્થીોડોજ એક દીવસનો પગાર મળે? આવતા મહીને જ મળશે’. એક બે ‘અનુભવી’ જણ બે ત્રણ મહીનાર્થીી જેાડાયેલા હતા. છેવટે મારે માટે નસીબદાર એ સાતમી તારીખ આવી પહોંચી. હવે વાત જાણે એમ છે કે, અમારી એ મારવાડી કમ્પનીમાં પગાર પહેલી તારીખે નહીં પણ પછીના મહીનાની સાતમી તારીખે ર્થીતો. એટલે પહેલી તારીખ નહીં પણ સાતમી તારીખનો બધાને ઈંતજાર રહેતો. બીજા મીત્રો તો પગાર લેવા ઉપડ્યા. હંુ તો મારી ખુરશી પર બેસી રહ્યો હતો. ત્યાં એક અનુભવીએ કહંુ્ય ,” અલ્યા, જાની! ચાલ તનેય કદાચ પગાર મળશે.”

આપણે તો બાપુ! હરખમાં અને નવીસવી ઉત્કંઠાર્થીી તેમની સારે્થી જેાડાયા હોં! અમારંુ બધંુ હાઉસન જાઉસન ચીફ કેશીયર શ્રી. લાહોટીજીની પનાહમાં પહોંચી ગયંુ. અમે બધા લાઈનમાં ઉભા રહી ગયા. હવે ત્યાં એવી સીસ્ટમ કે, બધાને પગાર રોકડો જ મળે. ગમે તેવો મોટો ઓફીસર ના હોય! હા, જનરલ મેનેજર જેવાને લાહોટીજી જાતે તેમની ઓફીસમાં જઈને આપી આવે. પણ મારા ભાઈ જેવા ચીફ એન્જીનીયરને પણ એ લાઈનમાં ઉભા રહેવંુ પડતંુ.

લાહોટીજીની પ્રશંસા કરતા બધા લાઈનમાં ઉભા હતા. એક જુના જેાગી બોલ્યા,” અરે, ભાઈ, નોકરી ભલે સોમાણીજીની કરીએ; પણ લક્ષ્મી તો લાહોટીજીની મહેરબાનીર્થીી જ મળે.” લાહોટીજીને પણ આ પ્રશંસા બહુ જ ગમતી. અને ધીરજના અંતે મારો વારો આવ્યો. કપાળમાં મોટ્ટો ચાંલ્લો કરેલા લાહોટીજીએ તેમના નાકની છેક કીનારે ઉતરી આવેલા ચર્શ્યાંમાની ઉપરર્થીી ચંુચી આંખે મારી તરફ નજર કરી; આ નવા નક્કોર પ્રાણીને ધ્યાનર્થીી નીહાળ્યો અને વદ્યા,

“वो सीवील ईन्जीनीयर जानी सा’बके छोटे भाई होते हो ना?!”

મંે ગભરાતાં ગભરાતાં ડોકંુ ધુણાવી હા પાડી. અને તરત લક્ષ્મીનારાયણ સોમાણીના એ સેવકે પગાર પત્રકમાં પહેલાં મારી સહી લીધી, અને પછી એક દીવસના પગારના બરાબર અઢાર રુપીયા પકડાવી દીધા.

of 178


મારો એ પહેલો પગાર હાર્થીમાં આવતાં વીજળીના તારને અડ્યો હોઉં એવી ઝણઝણાટી મારા અંગ પ્રત્યંગમાં વ્યાપી ગઈ. એ નવી નક્કોર નોટોનો સંુવાળો સ્પશ� અને તેની મીઠ્ઠી સુગંધ મનને તરબતર કરી ગઈ. નોટો ગણવા જેવી ધીરજ જ ક્યાં હતી? હંુ તો લાઈનમાંર્થીી બહાર જવા નીકળ્યો. તરત લાહોટીજીએ ટપાયો�,

” एय, लडके! हमेश रुपीया गीनना सीख.”

બાપાએ શીખવાડેલંુ એ અમદાવાદી જ્ઞાન લાહોટીજીએ તાજંુ કરાવી દીધંુ.

અને મનમાં નક્કી કરી રાખ્યંુ હતંુ તેમ; પગારની આ માતબર રકમ ખીસ્સામાં ઘાલીને હંુ તો મીલના કમ્પાઉન્ડની બહાર આવેલી પોસ્ટ ઓફીસમાં પહોંચી ગયો. અમદાવાદર્થીી નીકળ્યો ત્યારે મારા બાપુજીએ સુચના આપી હતી કે, પહેલો પગાર આવે તેમાંર્થીી ર્થીોડીક રકમ બહેનો માટે મોકલજે. મંે પંદર રુપીયાનો મનીઓડ� ર મારી આ પહેલી કમાણીમાંર્થીી બહેનોના નામે મોકલી આપ્યો. બાકી રહેલી રકમ ઘેર જઈ સીધી ભાભીના હાર્થીમાં મુકી દીધી. મને ખીસ્સાખચ� કરવાની કોઈ જ ટેવ ન હતી. ઉલટાનંુ હવે ઘરખચ�માં ભાગીદાર ર્થીયાનંુ મને ગૌરવ હતંુ. ભાભીએ ના લીધા અને કહંુ્ય , “આમાંર્થીી બજાર જઈ સાંજે આઈસક્રીમ લઈ આવજેા.” અને એ જમાનામાં ત્રણ જણા ખાઈ શકે એટલો આઈસક્રીમ મળતો પણ ખરો.

તમને ર્થીશે કે, ‘લો, વાત પુરી ર્થીઈ.’ પણ ખરી મજાની વાત તો હવે મારા બીજા (!) પહેલા પગારની કરવાની છે.

પેપર મીલમાં છ માસ નોકરી કયા� બાદ મને અમદાવાદમાં જ નોકરી મળી ગઈ - અંગે્રજ કમ્પનીમાં, ઘર આંગણે - કોઈ તાલીમ માટે નહીં, પણ સીધી નીમણંુક - અને લટકાના પાંત્રીસ રુપીયાના વધારે પગારર્થીી. ત્યાં પણ હંુ 30 મી નવેમ્બરે જેાડાયો. પણ આ ર્થીોડી દેશી મારવાડી પેઢી હતી? બધા ફટાફટ અંગે્રજીમાં જ વાત કરે. અને મારા જેવા મગન માધ્યમમાં ભણેલાને તો બહુ લઘુતા લાગે. કોઈની જેાડે વાત કરવાની પણ હીમ્મત નહીં. એક વાક્ય અંગે્રજીમાં બોલતાં ફંે ફંે ર્થીઈ જાય.

અહીં તો ડીસેમ્બરની સાતમી તારીખ પસાર ર્થીઈ ગઈ; પણ પગારની કોઈ વાત જ નહીં. કોઈને પુછાય પણ શી રીતે? હંુ તો બાપુ! મનમાં ને મનમાં મંુઝાઉં. મારી નીમણંુક કમ્પનીના મોટા સાહેબો બેસતા હતા તે

of 178


માળ ઉપર, ટેક્નીકલ આસીસ્ટન્ટ તરીકે ર્થીઈ હતી. મારા જેવા નાનાં મગતરાં ત્યાં કોઈ ન હતાં. મને બહુ જ મંુઝારો ર્થીતો.

હવે તો છેક સત્યાવીસમી તારીખ પણ આવી ગઈ. મને મળતી ટપાલમાં સરસ ટાઈપ કરેલી પે-સ્લીપ આવી ગઈ. પણ પગાર પત્રકમાં સહી ક્યારે કરાવશે અને ક્યારે નવી નક્કોર નોટો મારા હાર્થીમાં મળશે, તે ઉચાટ. કોને પુછંુ? છેક જાન્યુઆરીની સાતમી તારીખ આવી ગઈ; પણ માળા કોઈ પગાર આપવાની વાત ન કરે. મને ર્થીયંુ, ‘આના કરતાં પેલા બાપની ગરજ સારે તેવા, દેશી લાહોટીજી સારા.’

છેવટે હીમ્મત કરીને અમારી ઓફીસનો પટાવાળો ચા આપવા આવ્યો હતો, તેને બીતાં બીતાં મારી હરકત જણાવી. એ તો બાપુ હસી પડ્યો.

તેણે મને કહંુ્ય,” અરે, સાહેબ! તમે તો ઓફીસર કહેવાઓ. તમને ર્થીોડો અમારી જેમ કવરમાં રોકડો પગાર મળે? એ તો ગયા મહીનાની પચીસમી તારીખે તમારી બેન્કના ખાતામાં જમા ર્થીઈ ગયો હશે.”

હંુ તો આ વાત માની જ ન શક્યો. પહેલી તારીખની પહેલાં પગાર પચીસમીએ - પાંચ દીવસ વહેલાં?

મને તો ‘ન ભૂતો ન ભહિવષ્યહિત’ અર્થીવા ‘ કહેતા ભી દીવાના ઔર સુનતા ભી દીવાના.’ જેવી આ વાત લાગી.

જેવી બપોરની રીસેસ પડી કે તરત, ઓફીસની બાજુમાં આવેલી મારી બેન્ક્માં હંુ તો પહોંચી ગયો. તપાસ કરી તો ખરેખર પટાવાળાએ કહંુ્ય હતંુ તેમ, ડીસેમ્બરની પચીસમી તારીખે મારો પગાર જમા બોલતો હતો. મનમાં ર્થીયંુ, ‘ ભઈ, વીલાયતી ઈ વીલાયતી!’

મને ખુશી તો ર્થીઈ. પણ લાહોટીજીના હારે્થીર્થીી મળેલા એ અઢાર રુપીયાનો સ્પશ� ક્યાં; એ સુગંધ ક્યાં; અને એ બાપની મમતા જેવી સલાહ ક્યાં? પછી તો હજારો રુપીયાના પગાર સુધી પહોંચ્યો પણ … એ પહેલો પગાર તે પહેલો પગાર. એની કોઈ મીસાલ જ નહીં.

of 178


ર્પાંજરામાં ‘રોન’ અમે દોઢેક વરસર્થીી એક બજરીગર પાળ્યું છે. એનંુ નામ છે ‘ રોન’ . ઘરના બેય બાળકોને તે બહુ જ ગમે. અમને મોટાંઓને તો તેને આમ પાંજરામાં કેદી બનાવીને રાખવાનંુ જરાયે ન ગમે. પણ બાળકોને ખાતર તેને જાળવવંુ પડે છે. અત્યારે છે તે પક્ષીની પહેલાં પાંજરામાં બીજંુ પક્ષી હતંુ. મારી ભુલને કારણે તે ઉડી ગયેલંુ. પણ બાળકોની જીદને કારણે આને ખરીદી વસાવવંુ પડેલંુ. તેને ઠીક લાગે તે માટે અમે તેને આખો દીવસ બેકયાડ� માં રાખીએ છીએ.

મને ઘણી વાર ર્થીાય કે પાંજરાની મયા� દીત જગ્યામાં તેને કેવંુ લાગતંુ હશે? તે કેવંુ હીજરાતંુ હશે? કોઈ સાર્થીી નહીં. કોઈ પ્રવૃત્તી નહીં.

પણ એક વાત અમે જેાઈ. તે મોટે ભાગે આનંદમાં રહે છે. વચ્ચેના સળીયા પર તે ઠુમ્મક ઠુમ્મક ચાલે ચાલતંુ હોય; દીવસમાં અનેક વાર પોતાના પીંછાં ઠીક કરતંુ હોય; કોઈ પક્ષી કે પડતાં પાંદડાંને જેાઈ ઉત્તેજીત ર્થીઈ ચીં ચીં કરતંુ હોય. કોઈ મોટો અવાજ કે બાજુના મકાનના કુતરાના ભસવાર્થીી ર્થીોડંુક ગભરાતંુ પણ હોય.

કદીક મારી બેદરકારીને કારણે તેના દાણા ખલાસ ર્થીઈ ગયા હોય તો પાંજરાની નીચેની સપાટી પર ચાલી ઢોળાયેલા દાણાય ખાવા માંડે. પણ જેવંુ મને જુએ કે તરત, ચીં ચીં કરી મારી ફરજની મને યાદ દેવડાવે !

રોજ રાતે મારે તેને ઘરમાં લઈ આવવાનંુ અને સવારે ઘરની બહાર કાઢવાનંુ. જેવંુ બહાર કાઢંુ કે તરત તેના હાવભાવ પરર્થીી તેની ખુશી પારખી શકાય. દસ પંદર દીવસે તેનંુ પાંજરંુ મારે સાફ કરવાનંુ. એ કામ પતે ત્યારે ચોખ્ખા ર્થીયેલા પાંજરામાં તેની ખુશી તરત વરતાય.

એક વખત અમે બધા બહાર ગયેલા અને ભુલર્થીી પાંજરંુ બહાર જ રહી ગયેલંુ. પછી તો બહુ વરસાદ પડ્યો. આ રામ તો પલળીને લોચા જેવા બની ગયેલા. અંદર લીધંુ અને એમ ર્થીયંુ કે, તે બચે તો સારંુ. પણ બીજા દીવસે સુકાઈને ફરી પાછા કડકા જેવા એ તો બની ગયા. પછી તો જેવા વરસાદના છાંટા શરુ ર્થીાય કે વાદળ બહુ ઘેરાયા હોય કે તરત અમે તેને ઘરની અંદર લઈ લઈએ. તેય પરીસ્થીતી સમજીને, ઘરની અંદર મને કમને ચલાવી લે! બેકયાડ� માં જવાના કાચના બારણા આગળ હંુ તેને મુકંુ , તેમાંર્થીી તે તેની મનગમતી દુનીયા જેાયા કરે. પણ જેા તડકો પધારી જાય તો તરત ‘ચીં ચીં’ કરી બહાર કાઢવાની આડાઈ કરે !

of 178


આવા છે અમારા બજરીગર કુમાર !!

એક વખત અમને તેને મયા� દીત સ્વતંત્રતા આપવા વીચાર ર્થીયો. એક બંધ ઓરડામાં પાંજરાના ત્રણેય દરવાજા ખુલ્લા મુકી દીધા. દસેક મીનીટ ર્થીઈ; પણ તે બહાર નીકળવાનંુ નામ જ ન લે. અમને ર્થીયંુ કે,

અમારી હાજરીર્થીી તે ગભરાય છે. અમે બહાર નીકળી ગયા અને ઓરડાનંુ બારણંુ ર્થીોડંુ અધખોલંુ રાખી અવલોકન કરતા રહ્યા. પણ આ રામ તો સાવ આળસુ. ‘અઠે દ્વારકા’ તેના સળીયાના સીંહાસન પરર્થીી તસુયે ખસ્યા હોય તો! અમે કંટાળીને પાછંુ બધંુ યર્થીાવત્ કરી દીધંુ.

પછી અમે એક નવો અખતરો કયો�. અમારા ઘરની એક બાર્થીરુમ મોટી છે અને તેમાં પક્ષી ક્યાંય સંતાઈ શકે તેવી શક્યતા નર્થીી, ત્યાં આ મહાશયને અમે લઈ ગયા. પાંજરાની નીચેની પ્લાસ્ટીકની ટ્ર ે , જાળી વી. કાઢી નાંખ્યા; અને પાંજરાને સાવ ઉંધંુ કરી દીધંુ. હવે તો તેને ઉડ્યા સીવાય છુટકો જ ન હતો. તેણે રુમના જુદા જુદા ભાગોની ટંુકી સફર કરી. તેને બહુ ગમતા, પણ મોટ્ટા અરીસાઓની મુલાકાત લીધી. એકાદ કલાક પછી તેને પકડીને પાછંુ પુરી દીધંુ. પણ અમારંુ આ કૃત્ય તેને પસંદ ન આવ્યંુ. મને કરડવા પ્રયત્ન પણ કયો�.

બીજા દીવસે ફરી આ પ્રક્રીયાનંુ પુનરાવત� ન કયુI . આ વખતે તો કલાક પછી તેને ખબર પડી ગઈ હોય તેમ; તે જાતેજ પ્લાસ્ટીકની ટ્ર ે માં બીરાજીને પુરાવા તૈયાર ર્થીઈ બેસી ગયંુ! કદાચ હંુ તેને પકડીને સ્વસ્થાને મુકંુ એ તેને પસંદ ન હતંુ! મંે ઉપરર્થીી પાંજરંુ સરકાવ્યંુ. તેણે કોઈ અવરોધ કે ગભરાટ વીના એ બંદી અવસ્થા સહશ� સ્વીકારી લીધી! ફરી અમારા બજરીગર કુમાર તેમના મનગમતા સ્વદેશ- બેક યાડ� માં પહોંચી ગયા.

* * *

આપણા જીવનની બંદી અવસ્થા; આપણી બીબાંઢાળ, ન બદલી શકાય તેવી માન્યતાઓ; આપણા રીતરીવાજ; બધંુય આપણને કેવંુ માફક આવી ગયંુ હોય છે, નહીં? તેમાં જરા જેટલોય ફેર આપણે સાંખી નર્થીી શકતાં.

મુક્ત ર્થીવામાં અસલામતી હોય છે; તે આપણે સારી રીતે જાણી ગયાં છીએ.

of 178


ર્પોંડીચેરીમાં દીવ્ય પ્રકાશ 1955 ની સાલની આ વાત છે. અમારા બાપુજી અમને બધાંંને પહેલી જ વાર દક્ષીણ ભારતની મુલાકાતે લઈ ગયા હતા. તેમને શ્રી. અરવીંદ ઘોષ અને માતાજી ઉપર બહુ જ શ્રદ્ધા. આર્થીી અમે પહેલાં સીધા પોંડીચેરી ગયા હતા. રસ્તામાં મંુબાઈ ર્થીોડંુ ફયા� હતા. દરીયો પણ પહેલી વાર ત્યાં જ જેાયો હતો. પણ દરીયાકીનારે રહેવાનંુ તો પહેલવહેલંુ પોંડીચેરીમાં જ માણ્યંુ. દરરોજ સાંજે આશ્રમના પ્લે-ગ્રાઉન્ડ ઉપર માતાજીની હાજરીમાં પ્રાર્થી� ના ર્થીાય. માતાજી જાતે પીયાનો વગાડે. છેલ્લે ધ્યાન ર્થીાય.

ઘ્યાનનો વખત ર્થીાય, ત્યાં સુધીમાં અંધારંુ ર્થીઈ ગયંુ હોય. માતાજીના આધ્યાત્મીક પ્રભાવ વીશે એટલંુ બધંુ સાંભળેલંુ કે, તેઓ સાક્ષાત્ ભગવાન જ છે એવી મનમાં છાપ! પહેલા દીવસે તો શીસ્તમાં, ધ્યાન સમયે આંખો બંધ કરેલી. પણ બીજા દીવસે બાળકની સ્વાભાવીક ચંચળતાને કારણે, અમે બધાં છોકરાંવ છાનામાના આંખો ખોલી લઈએ! આ સમયે મારી ચોરીછુપીર્થીી ખુલેલી આંખે એક અદ્ ભુત દ્રર્શ્યાંય જેાયંુ.

ઉપર આકાશમાં તેજનો એક લાંબો લીસોટો ધીરી ગતીર્થીી ગોળ ફરી રહ્યો હતો. હવે તો પ્રતીતી ર્થીઈ ગઈ કે આ ભગવાનનો જ પ્રકાશ ઉપર ફરી રહ્યો છે. મુગ્ધ અહોભાવમાં આંખો મીંચી દીધી અને કૃતકૃત્યતા અનુભવી. ર્થીોડી વારે ફરી આંખ ખોલી- તે પ્રકાશને ફરી જેાવા માટે. પણ તે દેખાયો નહીં. આંખો ખોલીને ચોરી કરી, ધ્યાન તોડ્યું, તેવી અપરાધની લાગણી ર્થીઈ આવી. આંખ બંધ કરવા જતો હતો ત્યાં તો તે તેજનો લીસોટો ફરી મંર્થીર ગતીએ પાછો આવતો દેખાયો. કરેલ પશ્ચાતાપને કારણે આ દશ� ન ફરી લાધ્યંુ; તેવો આત્મવીશ્વાસ બેઠો.

બહાર નીકળીને તરત જ બાપુજી અને બહેનને ( અમારી બાને અમે બહેન કહેતાં.) વાત કરી કે. ” મંે તો ભગવાનનો પ્રકાશ જેાયો. ” બીજા ભાઈબહેનોએ પણ ટાપશી પુરી અને કહંુ્ય કે, તેમને પણ તે દેખાયો હતો. બાપુજી, બહેન તો વીચારમાં પડી ગયાં. તેમને ન દેખાયો અને આ છોકરાંવને આ અનુભુતી શી રીતે ર્થીઈ? ત્યાં મારી નાની બહેન બરાડી ઉઠી. ” જેા એ પાછો આવ્યો…… “

આકાશમાં ફરી પાછો એ પ્રકાશનો લાંબો લીસોટો ચકરાવો લેતો આવી રહ્યો હતો.

બહેન અને બાપુજી ખડખડાટ હસી પડ્યાં.

of 178


એ તો બાજુની દીવાદાંડીનો ફરતો પ્રકાશ હતો! અમને પછી દીવાદાંડી પાસે લઈ જવામાં આવ્યા અને દીવાદાંડી બતાવી; અને તેનંુ કાય� સમજાવ્યુ. અમને કેવળ જ્ઞાન લાધ્યંુ કે………

બધા પ્રકાશ દીવ્યપ્રકાશ નર્થીી હોતા, અને દીવ્યપ્રકાશ જેાવા માટે તો દીવ્યચક્ષુ જેાઈએ!

of 178


પ્લમ્બીંગ કામ કરતાં હમણાં મારા મોટા દીકરાને ઘેર મારા બન્ને દીકરા અને હંુ પ્લમ્બીંગ કામ કરતા હતા- અમેરીકન પ્લમ્બરના મોંઘાદાટ સવી�સ ચાજ�ના 60 ડોલર બચાવવાના ઉમદા અને શુધ્ધ દેશી હેતુર્થીી! બાર્થીરુમના કમોડની ઉપરની ફ્લશ ટાંકીમાં બધા પુજા� બદલી નાંખવાના હતા; જેર્થીી પાણીનુ જે સતત ગળતર, લીકેજ ર્થીઈ રહ્યું હતંુ તે રોકાઈ જાય. અને એક સજાગ નાગરીક તરીકે ખોટો બગાડ અટકાવવાનો શુભ હેતુ પણ ખરો જ ને! અલબત્ત પાણીના ટેક્સ બીલમાં રાહત મેળવવાનો ગભી�ત હેતુ વધારે પ્રાણવાન અને પે્રરણાદાયી હતો!

આ માટે ટાંકી નીચે ઉતારવી જરુરી હતી. અંદરના બધા ભાગ ર્થીોડા કળર્થીી અને ર્થીોડા બળર્થીી અમે કાઢી શક્યા. ટાંકીને કમોડ સારે્થી જેાડતા બે બોલ્ટમાંર્થીી એક તો બેળે બેળે અમે કાઢી નાંખ્યો. પણ બીજેા બોલ્ટ સહેજ પણ મચક આપતો ન હતો. કાટર્થીી તેના આંટા ખવાયેલા હતા. અમે કાટ ઓગાળવા માટેના પ્રવાહી WD-40 નાંખી આ કાટ ઢીલો કરવા એક કલાક તેને મુકી રાખ્યો. પછી ફરી પ્રયત્નો શરુ કયા� .

માંડ અડધો આંટો ફયો� હશે અને અમે તો ફરીર્થીી ફસાણા! ચસકવાનંુ નામ લે તો તે બોલ્ટ શાનો? અને મુર્શ્યાંકેલી તો એવી કે, નટ છેક કમોડની નીચે હતો અને બોલ્ટનંુ મારંુ્થી ટાંકીના છેક અંદરના ભાગમાં. અમારી પાસે સાધનોમાં એડજસે્ટબલ પાનંુ ( સ્પાનર) અને સામાન્ય પહોળાઈના ફણા વાળંુ પેચકસ ( સ્કુ્રડ્ર ાઈવર ).

બન્ને સાધન સાવ પાણી વીનાનાં. પાનંુ માંડ માંડ ચાકીની પહોળાઈને માફક આવે તેવંુ એડજસ્ટ કરીએ; એક જણ ઉપરર્થીી બોલ્ટને પુરી તાકાતર્થીી પકડી રાખે અને બરાબર પક્કડ આવે અને પાનંુ ફેરવીએ; ત્યાં તો બોલ્ટ અને ચાકી બન્ને ફરવા માંડે. માંડ માંડ ચાકી ઉપર પાનંુ ફીટ કયુI હોય તે છટકી જાય. એક વાર તો આ છટકામણીર્થીી નીચે પાનંુ પકડી બેઠેલો મારો દીકરો સહેજ ઘવાણો પણ ખરો.

અમે કંટાળ્યા, WD-40 વડે આંટાઓને તરબતર કરીને અમે તો નક્કી કયુI કે. બીજે દીવસે ગરમાગરમ ગુજરાતી મસાલા ચા પી ખુશનુમા સવારમાં તાજામાજા ર્થીઈને આ ભગીરર્થી પ્રયત્ન ફરીર્થીી આદરવો. આવો અવીચળ નીધા� ર કરી અમે તો બાપુ, સુતા. પણ બીજા દીવસે ફરી એ જ હાલત. કોઈ સુધારો જ નહી. એ બોલ્ટરામ અને ચાકીરાણી તો એમની મસ્ત જુગલબંધીમાં, એમનાં એમ જ મશગુલ

of 178


હતાં. પવીત્ર હીન્દુ લગ્ન જેવી એ જેાડી આ જન્મે તો છુટી નહીં જ પડે; એમ લાગતંુ હતંુ! અને માળંુ નટને એ અત્યંત મુર્શ્યાંકેલીએ પહોંચી શકાય, તેવી જગ્યાએ કાપવો પણ શી રીતે? અમે તો બાપુ! ગજબના હલવાણા.

ત્યાં મને વીચાર સુઝ્યો. મંે મારા દીકરાને કહંુ્ય ,”મોટા ફણાવાળંુ ડીસમીસ અને ફીક્સ પાનંુ હોય તો કદાચ આ જેાડી તુટે.“ બધાને આ વાત વાજબી લાગી. મારા દીકરાઓને લાગ્યંુ કે, પહેલી જ વાર ‘બાપુ’ને કોઈ કામનો વીચાર સુઝ્યો હતો! આર્થીી બન્ને દીકરા તો હોંશભેર ઉપડ્યા અને ‘હોમ ડીપો’ માંર્થીી ( હાડ� વેરનો અમેરીકન સ્ટોર) 28 ડોલરના ખચ બન્ને સાધન લઈ આવ્યા.

આ નવી ટેક્નોલોજી(!) વાપરી અમારા આ ધમ� સંકટમાંર્થીી મુક્તી મેળવવાના અડગ નીધા� ર સારે્થી, અમે અમારા પ્રયત્નો નવા ઉત્સાહર્થીી શરુ કયા� . ‘પહેલો ઘા રાણાનો’ એ ન્યાયે બોલ્ટ અને નટ બન્ને ઉપર સરસ મજાની પકડ પણ આવી ગઈ. હવે એમની અડગ જુગલબંધી તુટી જ સમજેા! અને જ્યાં ફીક્સ પાનંુ ફેરવ્યંુ ત્યાં?

માળંુ ડીસમીસ ફયુ� , ભાયા! ડીસમીસ ફયુI ! મારા દીકરાના પોલાદી હાર્થીની પકડને અવગણીનેય ઈ માળંુ ડીસમીસ જ ફયુI ! અમે ફરી લમણે હાર્થી મુક્યો. આટલો ખચ� કયા� બાદ અને મહેનતનો પસીનો વહાવ્યા બાદ, પ્લમ્બરના શરણે જવંુ એમાં અમારા અમદાવાદી આત્માઓને નાનમ લાગી. બીજેા વીકલ્પ આ ટાંકી તોડી નાંખીને નવી ટાંકી લાવવાનો હતો. પણ એ મોટા ખાડામાં પડવા શી રીતે જીવ ર્થીાય?

મારો બીજેા દીકરો કે, જેણે ડીસમીસ પકડ્યું હતંુ તેને એક ફળદુ્રપ વીચાર આવ્યો. વાંદરી પાનાંર્થીી નવા ડીસમીસના હાર્થીાને પકડી રાખીએ તો? ડુબતો તરણંુ શોધે એમ તેણે ‘ગદ્યસુર’ના રોજંીદા સુવીચાર જેવા આ મહાન અને ક્રાંતીકારી વીચારને ઝડપી લીધો. ‘સસ્તા ભાડે સીધ્ધરુ્પર જવાય.’ એવો બીજેા કોઈ વીકલ્પ પણ ક્યાં હતો? ! અને તેણે નવા ડીસમીસને વાંદરી પાનાર્થીી પકડ્યું. બીજાએ નટના પહેલ ઉપર આત્મશ્રધ્ધાના છેવટના ટીપાં સારે્થી ફીક્સ પાનંુ પરોવ્યંુ. હંુ આતુરતાર્થીી આ છેલ્લા પ્રયત્નનંુ ફીલસુફીર્થીી સભર ’અવલોક્ન’ કરી રહ્યો! અને બાપુ ગઈકાલની સાંજે બનેલ અડધો આંટો ફરવાની એ અપ્રતીમ ઘટના પછી પહેલી જ વાર એક ચસકારો ર્થીયો. જાણેકે, બ્રહ્મનાદ પ્રગટ્યો. અમે માની ન શક્યા કે શંુ ખસ્યંુ? કે પછી અમારંુ ખસી ગયંુ હતંુ?

of 178


નાનાએ વીજયના સ્મીત સારે્થી ચીત્કાર પાડ્યો ; “ ના, ના, બાપુ આ તો ચાકી ચસકી! “

મંે કહંુ્ય,” અલ્યા, તારી ડાગળી તો ચસકી નર્થીી ને?’

કશંુ બોલ્યા વીના તેના હાર્થીનાં પાનાંએ બીજેા અડધો આંટો સફળતાર્થીી પુરો કયો�. અને પછી તો એ ચેન-રીએક્શન ચાલુ જ રહી. હવે મોટા દીકરાએ વાંદરી પાનાંની ચંુગાલમાંર્થીી નવા નક્કોર,

રાવળહથ્ર્થીાવાળા ડીસમીસને મુક્ત કયુI . વીજયી અદાર્થીી તે તો ડીસમીસના હાર્થીાને ફેરવવા માંડ્યો.

જે પ્રાપ્ત કરવા અમે કલાકો ઝઝુમ્યા હતા; કેટકેટલી મનોવ્યર્થીા અને હતાશાના શીકાર બન્યા હતા; કેટકેટલો ગંજાવર ખચ� કયો� હતો; તે ઉમદા ધ્યેય પાંચ જ મીનીટમાં હાંસલ ર્થીઈ ગયંુ. અમે માની ન શકીએ તે રીતે, ચાકી નાના દીકરાના હાર્થીમાંર્થીી ટપ્પાક દઈને ફશ� ઉપર પડી. અમે વીજયના હશો�દ્ગાર સારે્થી આ મહાન ઘટનાના સાક્ષી બની રહ્યા. મુળાના પતીકા જેવા અઠ્યાવીસ ડોલર, ત્રણ કલાકની સતત મર્થીામણ અને હૈયાવરાળ અને જધામણના ભોગે અમે પ્લમ્બરના સાઠ ડોલર બચાવવા કામીયાબ રહ્યા હતા! એ તો ભાયા ઠીક; પણ એક અમુલખ અનુભવ મેળવવા અમે સદભાગી બન્યા હતા અને …

‘ગદ્યસુર’ માં આપેલા એ દીવસના સુવીચારે નવો નક્કોર અને તરોતાજા જ્ન્મ લીધો હતો -

” સાચાં સાધનો હોય તો સીધ્ધી સરળતાર્થીી હાર્થીવગી બને છે. ”

of 178


પ્લેગ્રાઉન્ડ પાક� માં બાળકો માટેના પ્લેગ્રાઉન્ડમાં એક બાંકડા ઉપર હંુ બેઠો છંુ.

મારી પાછળની બાજુએ નાનાં ભુલકાંઓ માટેની સુવીધા છે. તેમાં એક મા પોતાના એકાદ વરસના બાળકને નાનકડી લપસણી ઉપરર્થીી લપસાવી, તેની બીક ભાંગવા પ્રયત્ન કરી રહી છે. બાળકનંુ મુખારવીંદ આવી પડનાર પતનના ખયાલર્થીી ચીંતાતુર છે. બાજુની બીજી લપસણી ઉપર બીજંુ ર્થીોડંુ મોટંુ અને અનુભવી બાળક આ લપસવાના આનંદને મુક્ત હાસ્યર્થીી માણી રહ્યું છે. તેની સામેના બાંકડા ઉપર બીજી એક ગભી�ણી મા પોતાને ફાળે આવનાર પુષ્પની આશામાં મલકાતી બેઠી છે. તેના પેટમાંય એક નવો ઉછરતો જીવ તેના નાનકડા પગર્થીી બહાર આવવા ધમાચકડી મચાવી રહ્યો છે.

મારી સામે મોટાં બાળકો માટેનાં સાધનો છે. અહીં મોટી લપસણી, મોટા હીંચકા, ગોળ ગોળ ફરવાના ચકડોળ, લક્ષ્મણઝુલા જેવો રોપવે, ફાયરમેન સ્લાઈડ રોડ, રોક ક્લાઈમ્બીંગની નાની પ્રતીક્રુતી જેવી સગવડ - આમ જાતજાતનાં આકષ�ણો છે. અહીં બાળકો મન મુકીને રમી રહ્યાં છે - અને તેમનાંં પરાક્રમો નીહાળી, માબાપના ચહેરા પર તો હરખ માતો નર્થીી. અહીં કેવળ બાળસુલભ અને નીભળ આનંદ છે.

એનાર્થીી ર્થીોડે દુર બાસે્કટબોલના મેદાન પર રસાકસી ભરી રમત ચાલી રહી છે. મોટી ઉમ્મરના કીશોર કીશોરીઓ ત્યાં હારજીતની બાજી રમી રહ્યાં છે. અહીં જીવનના ધ્યેય જેવો ગોલ છે, જીવનની ગતીવીધીની જેમ આમર્થીી તેમ ફંગોળાતો બોલ છે. ટીમ છે. ટીમવક� છે. પ્રતીસ્પધી�ઓ છે. હાર અને જીતનો, ખરાખરીનો ખેલ ચાલી રહ્યો છે. એક રેફરી પણ કાયદાનંુ પાલન કરાવી, જાતજાતના ચુકાદાઓ આપી રહ્યો છે.

મારાર્થીી ર્થીોડેક દુર એક બાંકડા ઉપર એક યુવતી તેનો પગ તેની બાજુમાં બેઠેલ તેના પ્રીયતમના પગની ઉપર નાંખીને બેઠેલી છે. બન્ને નવા પે્રમીઓ તેમના પ્રર્થીમ પ્રણયની મુગ્ધ વાતોમાં મશગુલ છે. જાહેર સ્થળે માણી શકાય તેવા આ નાનકડા સ્પશ� ના રોમાંચનો આનંદ બન્ને માણી રહ્યાં છે. તેમની નાનકડી દુનીયામાં માત્ર ગુલાબ જ ગુલાબ છે. હજુ તેમને સહજીવનના કાંટા દેખાયા લાગતા નર્થીી!

of 178


મારી પાછળર્થીી ચાલવાનો એક રસ્તો પસાર ર્થીાય છે. તેની ઉપર શરીર સૌષ્ઠવ માટે આતુર યુવાનો અને યુવતીઓ જેાગીંગ કરી, ધસમસતા ચાલી/દોડી રહ્યાંં છે; અને સમુ્રધ્ધીએ આણેલી ચરબી ઓગાળી રહ્યાં છે!

મારી જમણી બાજુના બાંકડા ઉપર આધેડ ઉમ્મરનંુ એક દમ્પતી બેઠેલંુ છે. સંસારની ખાટી મીઠીની, ર્થીોડાક કલહની, જીવનની નીર્ભ્રાા� ન્તીની, ન ભંુસાઈ શકે તેવી તસવીર તેમના મુખારવીંદ અંકાયેલી સહજ જ જણાઈ આવે છે.

અને મારા જેવા જીવનના આરે આવેલા બે ચાર વડીલો આખા જીવનનો ર્થીાક ઉતારતા, બાજુના બાંકડે પોરો ખાઈ રહ્યા છે. તટસ્થતા અને નીવ દના ભાવર્થીી આ બધંુ તેમને માટે વીતી ગયેલા ભુતકાળની સારી નરસી યાદ અપાવી રહ્યું છે.

અને મારી સામે મારા આખાયે જીવનની વીવીધ અવસ્થાઓની એક નાનીશી ઝાંખી, એક આડછેદ ખડાં ર્થીઈ જાય છે. આખાયે આયખાની બધીય યાદદાસ્તો સાગમટે ઉભરી આવે છે.

of 178


ફાઈલ અને સાઈટ મારા મામા વેસ્ટન� રેલ્વેમાં કોમશી�યલ ઈંસ્પેક્ટર હતા. દક્ષીણ ગુજરાતમાં તેમણે મોટાભાગે કામ કરેલંુ.

અમે પણ તેમને ઘેર સુરત, બીલીમોરા, વલસાડ વી. જગ્યાઓએ વેકેશનમાં રહેવા જતા. રેલ્વેના ગ્રાહકો સારે્થી તેમને સતત સમ્પક� માં રહેવંુ પડતંુ હોવાને કારણે તેમને જાતજાતના અનુભવ ર્થીતા. તેમની બહુ જ રમુજી શૈલીમાં અમને તેઓ આવા અનુભવો કહેતા. સાંભળવાની બહુ જ મજા આવતી.

આવો જ એક અનુભવ આજે યાદ આવી ગયો.

વલસાડ સે્ટશન ઉપર ગ્રાહકોને પડતી કોઈ એક હાલાકી માટે તેમની પાસે લોકો વારંવાર રજુઆત કરતા. પણ આ માટે કાંઈ કરી આપવાનંુ તેમની સત્તા બહારનંુ હતંુ. આવી સત્તા તો વે. રેલ્વેની મુખ્ય કચેરીના સાહેબ લોકો જ લઈ શકે. આર્થીી જ્યારે તેમના ઉપરી અધીકારી એ સે્ટશને આવ્યા ત્યારે મામાએ આ બાબત તેમની સમક્ષ રજુ કરી અને માંગણીનંુ વાજબીપણંુ સમજાવ્યંુ. સાહેબને ગળે પણ વાત તો ઉતરી. પણ સામાન્ય રીતે નીણ�યો લે તો તે સાહેબ શાના ? !

સાહેબ બોલ્યા, “ रावल! आपकी बात तो सच है, पर ईसके बारेमें सब फाईलें बम्बई है। आप जब मीटींगके लीये बम्बई आयें, तब मुझे यह बात बताना। तब सोचेंगे की, ईसके बारेमें क्या कर सकते हैं। “

સાહેબે તો આમ કહી વીદાયગીરી લીધી.

પંદરેક દીવસ બાદ મામાને મુબાઈ જવાનંુ ર્થીયંુ. મીટીંગ પત્યા બાદ મામાએ પટાવાળા પાસે જરુરી ફાઈલ કઢાવી અને ‘ આશા ભયા� તે અમે આવીયા……‘ ; એ પંક્તી યાદ કરતાં મામાએ સાહેબની ઓફીસમાં પ્રવેશ કયો�. સાહેબને આ વાતની યાદ અપાવી. ફાઈલ પણ સામે ધરી દીધી. અગાઉ પણ આવી માંગણી ર્થીયેલી હતી; તે દશા� વતો તુમાર કાઢીને સાહેબને વંચાવ્યો.

હવે સાહેબના પેટમાં તેલ રેડાયંુ. માળંુ આ રાવલ તો નીણ�ય લેવાની વાત કરે છે! મનમાં ગડમર્થીલ ર્થીયા કરે કે, આ ધમ� સંકટ શી રીતે ટાળવંુ. અને તેમના ફળદુ્રપ ભેજામાંર્થીી મહાન વીચારે અવતરણ કયુI !

of 178


સાહેબ ઉવાચ -” रावल! आपकी बात तो यकायक सही है| पर ईस बातका अभ्यास तो साईट पर ही हो सकता है न? जब हम अगली बार वहां आयें तब ईसका सोच करेंगे! “

હવે કરમની કઠણાઈ એ કે, ફાઈલ સાઈટ પર આવી ન શકે , અને સાઈટ તો સાઈટ પર જ રહે ને! એ ર્થીોડી મંુબાઈ આવી શકવાની હતી? આમ નીણ�ય બહુ સરળતાર્થીી ખોરંભાઈ શકાયો !

પણ મામા કોનંુ નામ? તેમણે ફાઈલનો કાગળ કાઢી, તેની ટાઈપ નકલ કરાવી લીધી. ( તે જમાનામાં ક્યાં ઝેરોક્ષની સગવડ હતી?) મામા વીજયી મુદ્રામાં પાછા આવ્યા.

મહીના પછી, સાહેબ સાઈટ પર પધારવાના હતા. મામા તેમની આતુરતાપુવ� ક રાહ જેાઈ રહ્યા હતા.

અને એ શુભ ઘડી આવી પુગી. મંુબાઈર્થીી એક્સપે્રસ ટ્ર ે ન આવી પહોંચી. બગલમાં તુમારની કોપી ધારણ કરીને, મામા સફાળા સાહેબના સ્વાગત માટે દોડ્યા. અને ફસ્ટ� ક્લાસની કેબીનનંુ બારણંુ છેવટે ખુલ્યું.

મામાના આશ્ચય� વચ્ચે એક નવો જ ચહેરો નીચે ઉતયો�. સુપરીન્ટેન્ડન્ટ સાહેબની વરદી કાંઈ ર્થીોડી છાની રહે? મામાને ધમ�જ્ઞાન લાધ્યંુ કે, પેલા સાહેબની તો બદલી ર્થીઈ ગઈ છે; અને તેમણે આખો અધ્યાય એકડે એક્ર્થીી નવા સાહેબને ભણાવવાનો છે!

of 178


બરફીલો પ્રદેશ

2004 નો જાન્યુઆરી મહીનો. હંુ અમદાવાદર્થીી પાછાં વળતાં મારા દીકરા વીહંગને ત્યાં શીકાગો, બે અઠવાડીયા માટે રોકાયો હતો. મારો બીજેા દીકરો ઉમંગ પણ ડલાસર્થીી રજા લઈને આવ્યો હતો. વીહંગે વીસ્કોન્સીન રાજ્યમાં સ્કી-રીઝોટ� પર જવાનો કાય� ક્રમ બનાવ્યો હતો. મંે શીકાગોની આ અગાઉ ઘણી મુલાકાતો લીધી હતી, પણ કદી આવા કડકડતા શીયાળામાં નહીં.

વીહંગના ઘરની સામે જ સ્નોના ઢગલે ઢગલા પડેલા હતા, અને ઓછા ર્થીવાને બદલે વધ્યે જ જતા હતા. આજુબાજુનાંં બધાંં ઝાડ જટાજુટ જેાગી જેવાંં, સાવ બોડાંં બની ગયેલાંં હતાંં. આખી રાતની સ્નો-વષા� પછી, સ્નોર્થીી ભરચક તેમની ડાળીઓનંુ સૌંદય� પણ મારે માટે એક નવો જ અનુભવ હતો. જેા સુય� દેખાતો હોય તો, એ ડાળીઓ પરની હીમકણીકાઓ (આઈસીકલ ) મોતીની જેમ ચમકતી દેખાતી. આપણને અમદાવાદીને માટે તો આ એક નવો જ અનુભવ હતો.

શનીવારની સવારે નવેક વાગે અમે શીકાગોર્થીી નીકળ્યાં. આખે રસ્તે ચારેકોર ધોળી બખ્ખ ચાદર.

બીજેા એકેય રંગ જ જેાવા ના મળે. કોટ ને સ્વેટરના ઠઠારા કયા� હોય તો પણ દાંતની કડકડાટી કોઈ અપુવ� સંગીત રેલાવતી હોય! બે એક કલાક બાદ અમે સ્કી રીઝોટ� પર પહોંચી ગયા. આવા રીઝોટ� ખાસ જગ્યાએ જ હોય છે. ઠીક ઠીક ઉંચી ટેકરીઓર્થીી, નીચેના વીસ્તાર સુધી આછો ઢાળ હોય; ત્યાં જ આવા રીઝોટ� બનાવવામાં આવે છે. જેાકે, જવાંમદ� સ્કી-વીરો માટે તો અમારો આ રીઝોટ� બચ્ચાંના ખેલ જેવો હતો. પણ આપણે તો બાપુ! આ બધો તાશીરો જેાઈને શીયાંવીયાં જ ર્થીઈ ગયા. બરફમાં લપસવાના ખ્યાલે જ અજુ�નને ર્થીયેલ નીવ દની જેમ, મારાં ગાત્રો શીર્થીીલ બની ગયાં અને આટલી ઠંડીમાં ય શરીરે પસીનો પસીનો

of 178


ર્થીઈ ગયો! સ્કીઈંગ કરવાની તો મંે ના જ પાડી દીધી. ક્યાંક ઉભા ઉભા આવા ચાળા કરતાં હેઠો પડંુ, તો તો મારાં ઠાઠાં જ રંગાઈ જાય, અને બુઢ્ઢાં, બરડ હાડકાંનો શો ભરોસો?

એટલે પહેલાં તો અમે બધાં ટુ્યબીંગ કરવા ગયા. આમ તો આ રમત બાળકો અને મારા જેવા શુરવીરો(!) માટે જ હતી. સાવ સરળ ઢાળ અને ઓછી ઉંચાઈવાળી તે જગ્યા હતી. એક બાજુએ એક દોરડંુ સતત નીચેર્થીી ઉપર જતંુ હતંુ. તેમાં ર્થીોડે ર્થીોડે અંતરે મસ મોટા હુક રાખેલા હતા. અમને દરેકને હવા ભરેલી અને વચ્ચે જાડા રેક્ઝીનર્થીી બંધ કરેલી એક રબરની ટુ્યબ આપી હતી. અમારે આ ટુ્યબમાં બેય પગ બહાર લંબાવી, આરામખુરશીની જેમ બેસવાનંુ હતંુ. તેની એક બાજુ એક ગાળીયાવાળંુ નાનંુ દોરડંુ બાંધેલંુ હતંુ.

બહુ સરળતાર્થીી આ ગાળીયો આપણી નજીક આવેલા એકાદ હુકમાં આપણે પરોવી દેવાનો. એટલે આપણને પેલા દોરડાની ગાડીમાં સીટ અરે! ભુલ્યો, લીફ્ટ (!) મળી જાય. દોરડાભાઈ આપણી ટુ્યબને ધીરે ધીરે પોતાની સારે્થી ખંેચીને ઉપર લઈ જાય.

ઉપર પહોંચીએ એટલે આપણી ટુ્યબને એક માણસ દોરડાના સકંજામાંર્થીી છોડાવી દે. આપણે એ નાનકડી ટેકરીની ટોચ ઉપર પહોંચી જઈએ. પછી ટુ્યબને ર્થીોડો હડસેલો મારીએ એટલે સ્નો/બરફ ઉપર ટુ્યબ સરકવા માંડે. ધીરી ધીરે પતનની ગતી વધતી જાય! નીચે પહોંચતામાં તો આપણે યુદ્ધમાં ધસમસતી ટેન્ક જેવા બની જઈએ.

અમે બધાએ આ મોજ બહુ જ માણી. હંુ ય ગલઢો ગલઢો, દસ પંદર વાર આમ ચઢઉતર કરી આવ્યો. છેક ઉપરર્થીી આ રીઝોટ� ની બાજુમાંર્થીી પસાર ર્થીતા હાઈવેનંુ સરસ દ્રર્શ્યાંય પણ દેખાતંુ હતંુ. નીચે ઉતરાણ બાદ, સૌર્થીી આઘે સુધી કોણ પહોંચે છે તેની જુવાનીયાઓએ સ્પધા� ય આયોજી.

મારંુ નાક તો કડકડતી ઠંડીમાં ભરાઈ ગયેલંુ. હંુ તો કંટાળીને બાજુમાં પાટલી પર બેસી પડ્યો. બધાંને આનંદ કરતાં જેાવાનો આનંદ માણ્યો! કારમાંર્થીી બહાર આવ્યે બે એક કલાક વીતી ગયા હતા. સ્પેશીયલ કપડાંય કેટલી વખત સુધી આપણને ગરમ રાખી શકે? ગરમ ગરમ મસાલા ચા પીવાની એવી તો તલપ લાગેલી કે, ન પુછો વાત ! પણ એ કડક મીઠી, અમદાવાદી ચાની મજા અહીં ક્યાં?!

of 178


આ જગ્યાએર્થીી મુળ સ્કીઈંગના સ્થાનકે જતાં રસ્તામાં સ્નોનો એક મોટો ઢગલો જેાવા મળ્યો. સ્નો પીગળી જાય ત્યારે આ ઢગલામાંર્થીી સ્નોને ડોઝ કરી, આ ટુ્યબીગની સહેલ એકાદ મહીના માટે લંબાવી દેવાતી હોય છે. ડોલર કમાવવાના અવનવા નુસખામાં અહીંના વેપારીઓ ભારે પાવરધા હોં!

પછી અમે તો સ્કીઈંગ કરવાની મુખ્ય જગ્યાએ ગયા. ત્યાં તો મોટો માનવ મહેરામણ જામ્યો હતો. ઓછામાં ઓછા હજારેક માણસો હશે. સાંજના ચારેક વાગ્યા હશે. વીહંગ અને ઉમંગે ટીકીટ લીધી. હંુ અને વીહંગની પત્ની જીજ્ઞાસા બધો તાસીરો જેાતા, કેન્ટીનના આગળના ભાગમાં ઠંુઠવાતાં બેઠાં. બન્ને ભાઈઓ અને બીજા શીખાઉઓને એક મહીલાએ ર્થીોડી ઘણી તાલીમ અને સુચનાઓ આપી; અને પછી પોતપોતાના નસીબ પર છોડી દીધા. વીહંગ બીજા મહાન સ્કી-ધરોની ચાલના નીરીક્ષણમાં પરોવાયો.

બન્ને પગમાં સ્કી પહેરીને અને બન્ને હાર્થીમાં ઠેલવા માટેના સળીયા રાખી, ઉમંગ ઉભો ર્થીવા ગયો, અને ભફામ્ દઈને પડ્યો. બે ત્રણ વાર આમ ર્થીયંુ. મને ‘થ્રી મસે્કટીયસ� ’નંુ પીક્ચર યાદ આવી ગયંુ, જેમાં બખ્તર પહેરેલો નાયક વારંવાર પડી જાય છે! હંુ તો બાપુ, ધોડ્યો. દીકરાને ટેકો આપીને માંડ ઉભો કયો�. જેવો પહેલો દાવ અજમાવવા ગયો ત્યાં ફરી પડ્યો. તે જગ્યાએ સ્નો તાજેા હતો, એટલે બહુ વાગ્યંુ નહીં. બેચાર પ્રયત્નો અને બીજા ખમતીધર અનુભવીઓનંુ નીરીક્ષણ કરીને છેવટે ઉમંગે ઝુકાવ્યંુ. મને મારા સ્કીઈંગ નહીં કરવાના શાણપણભયા� નીણ�ય માટે સ્વમાન જાગૃત ર્થીયંુ!

માર ખાધેલા ડોહલાની જેમ, તે ચાલતો ચાલતો રોપવે પાસે પહોંચ્યો. ત્યાં એક ફરતા દોરડા પર ર્થીોડા ર્થીોડા અંતરે સળીયા પરર્થીી રામભરોસે (!) જેવી ખુરશીઓ લટકાવેલી હતી. એક ખુરશી બેસવાની જગાએ આવે એટલે બે ત્રણ સેકન્ડ રોપ બંધ રહે. તે દરમીયાન સ્કી કરનારે ખુરશી-નશીન ર્થીવાનંુ . બરાબર સંગીત ખુરશીની રમત જ જેાઈ લો ! જેા ચુક્યા તો ખુરશી તમારી શરમ રાખ્યા વગર હાલવા માંડે. અહીં પણ તેણે બે ત્રણ ખુરશી જવા દેવી પડી. પણ છેવટે ખુરશીપે્રમી અમદાવાદી મેનેજરનો દીકરો ખરોને!

ખુરશી પર ચડ્યો ત્યારે જ જંપ્યો. પાછળવાળી એક અમેરીકન બાનુ કટાણંુ મોં કરીને મુછમાં(!) હસી રહી હતી.

રોપવે તો દીકરાને લઈને છેક ઉપર ટેકરી પર બહુ જ દુર લઈ ગયો. મને તો એની માને ર્થીાય તેવી ચીંતા ર્થીવા માંડી. ‘ બચાડો મારો દીકરો ઉપર પડશે, તો તેને કોણ ઉભો કરશે? ’ હજાર હાર્થીવાળાને ‘ અંતરની વાણી ’ ર્થીી પ્રાર્થી� ના કરીને, હંુ તો ઉચાટભયા� ચીતે્ત કેન્ટીન તરફ પાછો વળ્યો. ત્યાં તો વીહંગ અને of 178


જીજ્ઞાસા ગાયબ. આપણે તો બોસ! હલવાણા. પણ સ્મશાન-વૈરાગ્ય કેળવી, આ જુવાનીયાઓને પ્રભુ સદબુદ્ધી આપે તેવી પ્રાર્થી� ના કરતાં; ઠંડી ઉડાડવા કોફી પીવાના વ્યર્થી� પ્રયત્નમાં પ્રવૃત્ત ર્થીયા. કડવી વખ જેવી અમેરીકન કોફી માંડ ગળે ઉતારી, ફરી બહાર આવ્યો અને ઉમંગની રાહ જેાવા માંડી.

ત્યાં પાછળર્થીી કોઈએ ધબ્બો માયો�. અહીં કયો જુનો દોસ્તાર આવી પુગ્યો તે જેાવા મોં ફેરવ્યંુ તો ઉમંગ! મોં પર તો હરખ માય નહીં. મને કહે - ” બાપુ! મને સ્કી આવડી ગયંુ. ” અને ખરેખર તેણે પેલા ઠેલવાના સળીયાના સહારે સરકી પણ બતાવ્યંુ. મને ય હરખ હરખ ર્થીઈ ગયો. તે નાનો હતો અને પહેલી વાર બે ડગલાં ચાલ્યો હતો; ત્યારે ર્થીયો હતો તેવો હરખ! મંે તેનો વાંહો ર્થીાબડ્યો.

ભાઈ તો ફરી બીજેા રાઉન્ડ મારવા રોપવે તરફ ઉપડ્યા. પહેલે જ ધડાકે ખુરશી પકડી લીધી. મને ર્થીયંુ કે ‘ ગુજરાતમાં ચંુટણીમાં ઉભો રહે તો દીકરાને હવે ખુરશી મેળવવામાં વાંધો નહીં આવે! ‘ હંુ હવે નીરાંતના શ્વાસે કેન્ટીનમાં બેઠો. હવે તો કોફીય માળી મંેઠી લાગી હોં! પેલી જુગલજેાડીનો કોઈ જ પત્તો નહીં. મને ર્થીયંુ , ‘ મેલ્ય ચીંતા, એમના ય ફરવા હરવાના દા’ડા છે, તે મજેા માણતાં હશે.’

અંધારંુ ર્થીઈ ગયંુ હતંુ. માંડ છ વાગ્યા હતા તોય. બધાં સ્કી-ચાલકો દોડંદોડ , સરકતાં નીચે આવતાં જતાં હતાં. આખો વીસ્તાર મોટી ફ્લડ-લાઈટોર્થીી ઝળાંહળાં ર્થીયેલો હતો. સફેદ બરફ તેમના પ્રકાશમા ઝગમગતો હતો. આ અપ્રતીમ દ્રર્શ્યાંય મારી જંીદગીમાં હંુ પહેલી જ વાર નીહાળી રહ્યો હતો. ક્યાં અમદાવાદની કહેવા પુરતી ઠંડી; અને ક્યાં આ ગાત્રો ર્થીીજાવી દેતી વીસ્કોન્સીનની ઠંડી? ત્યાં તો ફેશનમાં જ બાવલા જેવંુ સ્વેટર પહેરતા. અહીં તો નીચે ર્થીમ�લ; તેની ઉપર ચાલુ કપડાં; તેની ઉપર લાંબી બાંયનંુ જાડંુ ધોખ્ખા જેવંુ સ્વેટર અને છેક ઉપર જાડો ઓવરકોટ , ઉનની ટોપી અને ગરમ મફલર. અને છતાં ય ઠંડી તો મ્હાંલીપા ગરી ગયેલી !

ઉમંગે તો દસ પંદર સ્કી-આંટા માયા� . જીજ્ઞાસા હવે મારી બાજુમાં આવી બેસી ગઈ હતી. અમે ત્રણે વીહંગની રાહ જેાઈ રહ્યા. ત્યાં ર્થીોડી વાર પછી ઉમંગે કહંુ્ય ” જુઓ ! એ વીહંગ આવે! “ એ ભાઈ તો દુરર્થીી બધોય સરંજામ ખભે મુકી સ્નોમાં ચાલતા આવી રહ્યા હતા. તેણે તો સ્કીને ‘જે શ્રી કૃષ્ણ’ કહી દીધા હતા!

અને અમે સ્કીઈંગની કરેલી મજા વાગોળતાં, ખાસ્સા ર્થીાક અને નસનસમાં ભરાયેલી ઠંડી સારે્થી અમારી મોટલ પર રહેવા ઉપડી ગયાં.

of 178


* * *

વીસ્કોન્સીનમાં બીજેા દીવસ.

અમે ખાસ તો શીયાળાની મજા માણવા જ આવ્યા હતા, એટલે મેડીસન શહેરમાં જવાનંુ રાખ્યંુ ન હતંુ.

આ અગાઉ અમે ત્યાં ઉનાળામાં જઈ આવ્યા પણ હતા. સ્કીઈંગનો શનીવારી ર્થીાક ઉતરતાં વાર તો લાગે જ ને? ખાસ્સા મોડા ઉઠ્યા. નાસ્તો કરી, પરવારી પાછા શીકાગો જવા નીકળ્યા. આખે રસ્તે ફરી પાછી બરફીલી સફેદાઈ. હવે તો આ બધંુ ધોળંુ ધોળંુ જેાઈ કંટાળ્યા હતા. ક્યારે ઘેર પહોંચી કડક મીઠી, મસાલા વાળી ઘરની ચા પીએ અને આપણંુ ગુજરાતી ભોજન જમીએ, તેવી જ ખ્વાહીશ ર્થીતી હતી. જીજ્ઞાસાએ બાજરીના રોટલા અને વડીવાળી કઢી ખવડાવવાનંુ વચન પણ આપ્યંુ હતંુ - પાકંુ્ક કાઠીયાવાડી ભોજન!

પણ એમ સીધા ઘેર પહોંચે, તો જાની ભાયડા શાના? મારા દીકરા વીહંગને એક નવો સણકો ઉપડ્યો! તેણે એક રોડ સાઈન જેાઈ અને ગાડી એક એક્ઝીટ પર લીધી. મને એમ કે પગ ર્થીોડા હળવા કરવા તેણે આમ કયુI હશે. પણ બધા સ્ટોર અને ગેસ-સે્ટશન વટાવી તેણે તો ગાડી કાઉન્ટીના (તાલુકા) નાના રસ્તા પર લીધી. હંુ પુછંુ તેનો જવાબ જ ન આપે.

કાંઈક સરપ્રાઈઝ આકાર લઈ રહ્યું હતંુ.

આમ અડધોએક કલાક પસાર ર્થીઈ ગયો. એક નાના બરફના મેદાન પાસે તેણે ગાડી રોકી, અને કહંુ્ય કે તે એક તળાવ હતંુ! શીકાગોમાં મસ મોટંુ મીશીગન લેક અનેક વાર જેાયંુ હતંુ, અરે અમારંુ આલીIગ્ટનનંુ તળાવ પણ આનાર્થીી મોટંુ હતંુ. હંુ વીહંગને ‘ગપ્પાં ન માર અને સીધો ઘેર પહોંચાડ. ‘ ; એવો વડીલશાહી ઠપકો આપવાનંુ વીચારી રહ્યો હતો ત્યાં તો તેણે ગાડી સીધી લેકની અંદર જ હંકારી!

મારા મોંઢામાંર્થીી ‘ઓય’ કારો નીકળી ગયો. હંુ બરાડી ઉઠ્યો. ” અરે, વીહંગડા! તારંુ કાંઈ ખસી ગયંુ તો નર્થીીને ? હમણાં અવલમંઝીલ પહોંચી જઈશંુ. “,

પણ માળા બીજંા બે જણ - ઉમંગ અને જીજ્ઞાસા તો મુછમાં જે હસે…… જે હસે!( જીજ્ઞાસાય મુઈ મુછોમાં હસે હોં! )

of 178


હવે વાત એમ છે કે, શીયાળો બરાબર જામ્યો હોય ત્યારે, અહીં મોટાભાગનાં તળાવો ર્થીીજી જાય છે. જે નાનાં હોય તે વહેલાં ર્થીીજી જાય અને બહુ ઉંડે સુધી ર્થીીજી જાય. મોટાંને વાર લાગે. મીશીગન લેક જેવાં મોટાભાગે ર્થીીજી ન શકે. જેા કે, એમ કહે છે કે, કેનેડાના ઉત્તર ભાગમાં જાઓ તો, તળાવ તો શંુ દરીયો પણ ર્થીીજી જતો હોય છે- અલબત્ત ઉત્તર ધ્રુવ પાસે! હવે આ જવાનીયાંઓને આ બધી ખબર. તેમણે પ્લાન કરેલો કે, ‘આ ડોહાને ર્થીીજાવંુ શંુ છે? તે બતાવીએ! ‘ એટલે પહેલેર્થીી સંતલસ કરી દીધેલી! જેા મને પહેલેર્થીી પ્લાનની વાત કરી હોત; તો ઝગડો જ ર્થીાત અને આ અપ્રતીમ સફર આકાર જ ન લેત!

બધાંએ ઉત્તરના પ્રદેશનંુ, બરફના પ્રદેશનંુ આ ધમ�જ્ઞાન મને કરાવ્યંુ. બાજુમાં મુકેલ, કામચલાઉ, સરકારી પાટીયંુ પણ વંચાવ્યંુ. જણાવેલ માહીતી પ્રમાણે તળાવમાંનો બરફ આઠ ફુટ જાડો કે ઉંડો હતો! છતાં અમદાવાદી સ્વભાવ પ્રમાણે, અમે ગાડી બહુ અંદર લઈ જવાનંુ જેાખમ, ન લીધંુ. તળાવની અંદર, કીનારાની નજીક જ, ગાડી પાક� કરી. મને ર્થીોડો હાશકારો ર્થીયો અને શ્વાસ નીચો બેઠો.

હવે ભયના ઓર્થીારમાંર્થીી બહાર આવી મંે ચારે તરફ નજર ફેરવી. પાંચ છ ગાડીઓ અમારી જેમ તળાવમાં કીનારાની નજીક, અમારી જેમ, પાક� કરેલી હતી. બે ત્રણ તો છેક અંદર! એને તળાવ કહેવાય તેમ જ ન હતંુ. તે તો બરફનંુ મેદાન બની ગયંુ હતંુ. અમે આ મેદાન પર ચાલવા માંડ્યું. સખત ર્થીઈ ગયેલા બરફની ઉપર પોચા સ્નોની જાડી ચાદર પર્થીરાયેલી હતી. અમે સ્નોના ગોળા ફંેકવાની રમત રમ્યા.

ર્થીોડા આગળ ગયા; ત્યાં કોઈ નીશાળના બાળકો આવ્યા હશે; તેમણે સરસ મજાનો કીલ્લો બનાવ્યો હતો. અમે ય તેની ઉપર યર્થીાશક્તી અમારો ફાળો ઉમેયો�! ચારે બાજુ બરફના મેદાનની વચ્ચે આ નાનકડો કીલ્લો શોભતો હતો. મને વીચાર આવ્યો- ” શંુ આ ખરેખર તળાવ જ હશે, કે માત્ર બરફર્થીી છવાયેલંુ કોઈ ખેતર કે સપાટ મેદાન?”

વીહંગ તરત અમને બધાને ર્થીોડે દુર બેસી, કાંઈક પ્રવૃત્તી કરી રહેલા, એક માણસ પાસે લઈ ગયો. નજીક ગયા ત્યારે ખબર પડી કે તેણે એક ખાસ ડ્ર ીલ વડે આઠેક ઈંચ વ્યાસનંુ એક કાણંુ પાડ્યું હતંુ - છેક નીચેના પાણી સુધી. તેમાં ફીશીંગ હુક નાંખી, આઠ ફુટ નીચે આવેલ, નહીં ર્થીીજેલ પાણીમાંર્થીી માછલી પકડવા તે મર્થીી રહ્યો હતો. બાજુની ડોલમાં પકડેલી બે ત્રણ માછલીઓ તરતી પણ હતી.

હવે અમને પ્રતીતી ર્થીઈ કે આ ખરેખર તળાવ જ હતંુ!

of 178


હવે વીહંગે હીમ્મત કરી, ગાડી વધારે અંદર લીધી. હવે આપણે ય બાપુ ઉત્સાહમાં આવી ગયા હતા. તળાવ પર ગાડી ચલાવવાની મજા માણી, અમે આખરે વીદાય લીધી, કે ઢંુકડંુ આવે ઘર ….

પણ માનસપ્રદેશમાં આ અવણ�નીય, અપ્રતીમ, અનન્ય અનુભવ સ્થાયી ઘર કરી ગયો.

of 178


બહુમાળી મકાનમાં( એક મીત્રના અનુભવ ઉપર આધારીત )

તમે નવાસવા જ હજુ અમેરીકા આવ્યા છો. તમારા અંગત સગાને ઘેર, શીકાગોના એક પરામાં તમારો નીવાસ છે. તમારા આગમનને માત્ર બે એક મહીના જ ર્થીયા છે. આટલા મોટા શહેરની ઝળાંહળાં રોશની અને ચહલપહલર્થીી તમે અંજાયેલા છો. તમારા સદભાગ્યે તમારા સગાના એક મીત્ર જ્યાં કામ કરે છે; તે કાનુની પેઢીમાં તમને કામચલાઉ નોકરી પણ મળી ગઈ છે. તમે કામર્થીી અને શહેરર્થીી ર્થીોડા ર્થીોડા માહીતગાર પણ ર્થીવા માંડ્યા છો. પણ આ અવનવા દેશની અજાણી હરકતો તમને અવારનવાર પજવ્યા કરે છે.

એક સલોણી સવારે તમને સોંપાયેલા એક કામ માટે તમે નીકળી પડો છો. પેઢીના એક ઘરાકને તમારે શીકાગો ડાઉનટાઉનમાં આવેલી કોટ� માં લઈ જવાના છે, અને વકીલ પાસે પહોંચાડી દેવાના છે. ઘરાક પણ આવડા મોટા શહેર માટે તમારી જેમ બીનઅનુભવી છે. તમે સીંદબાદની પહેલી સફરની જેમ આ મહાન કાય� પાર પાડવા કૃતનીશ્ચય છો. ઘરાકની સારે્થી તમારી જાણીતી લોકલ ટ્ર ે નમાં ચડો છો. મંુબાઈની ટ્ર ે નની સારે્થી તમારા મનમાં આની સરખામણી ર્થીતી રહે છે. ક્યાં તે હૈયા સારે્થી હૈયંુ ભીંસાય તેવી હકડેઠઠ ભીડ;

અને ક્યાં આ રાજરાણી? તમને વતનની એ ક્ષણોની યાદ તાજી ર્થીઈ આવે છે. મંુબાઈની એ મુર્શ્યાંકેલીઓનો અભાવ(!) તમને સાલે છે પણ ખરો. અહીં બધંુ વ્યવસ્થીત છે; અને છતાંય કાંઈક ખુટે છે. એ ખુટતંુ શંુ છે;

તેનો ઉકેલ હજી તમને મળ્યો નર્થીી.

ગાડી પુરપાટ ડાઉનટાઉન તરફ ધસી રહી છે; તમારા વીચારોના ટોળાની જેમ. છેવટે તમારે ઉતરવાનંુ સે્ટશન આવી ગયંુ. તમે બન્ને ઉતરીને સે્ટશનની બહાર આવો છો. તોતીંગ ઈમારતોનો સમુહ તમને ઘેરી વળે છે. ‘ વીન્ડી સીટી ‘ તરીકે કુખ્યાત શીકાગોની એ કડકડતી ઠંડી હજુ તમારા કોઠાને સદી નર્થીી. તમારંુ એકમાત્ર લક્ષ્ય છે - તમારે જે મકાનમાં પહોંચવાનંુ છે તેની અંદરની ઉષ્મા! તમે બન્ને મંુગા મંુગા એ દીશા તરફ લગભગ દોડો છો. ઓવરકોટ અને બુટમોજંાના ઠઠારા તમને બહુ આકરા લાગે છે.

of 178


છેવટે તમે એ મકાનમાં પહોંચી જાઓ છો. તમારે બંેતાળીસમા માળે પહોંચવાનંુ છે. આઠ દસ લીફ્ટમાંની કઈ લીફ્ટ તમને ત્યાં પુગાડશે; તે અસમંજસમાં તમે પહેલી જે લીફ્ટ આવે છે; તેમાં ચડી બેસો છો. અંદર ગયા પછી તમને ખબર પડે છે કે, આ તો એકી નમ્બરના માળોએ પહોંચાડતી લીફ્ટ છે. તમે તો દેશી બુદ્ધી વાપરી એકતાળીસમા માળે ઉતરી જાઓ છો. એક જ માળ ચઢવાનંુ છે ને? તમે દાદર તરફ જવાનો રસ્તો વીજેતાની મુદ્રાર્થીી શોધી કાઢો છો. પેલા ઘરાક તો તમારા જેટલા પણ જાણીતા નર્થીી. તમે બન્ને એક દાદરો ચઢી કોટ� વાળા માળના બારણાને હડસેલો છો.

અને જેા ર્થીઈ છે … એ બારણંુ ખુલતંુ નર્થીી.

તમે અસમંજસમાં પડી જાઓ છો. તમારા બે સીવાય ત્યાં કોઈ જ નર્થીી. તમે બારણંુ ધમધમાવો છો. પણ બારણાની બીજી તરફ કદાચ કોઈ જ નર્થીી. હવે તમારા હોશકોશ ઉડી જાય છે. માત્ર પંદર જ મીનીટ બાકી છે. તમે બીજેા એક દાદર ચઢી જાઓ છો. પણ ત્યાં ય મુઈ આ જ સીસ્ટમ છે. હવે આ કડકડતા શીયાળામાં તમને પસીનો છુટી જાય છે. તમે પાછા દાદરા ઉતરીને ફરી બંેતાળીસમા માળે આવી જાઓ છો. કદાચ તમારા સદનસીબે બારણાને સદબુદ્ધી આવી હોય અને તે ખુલી જાય. પણ પરીસ્થીતીમાં કશો ફરક પડ્યો નર્થીી.

તમે હવે હાંફળા ફાંફળા બની જાઓ છો. એક મહાન નીણ�ય તમારા ચીત્તપ્રદેશમાં જન્મ લઈ ચુક્યો છે. છેક નીચે પહોંચી જવાનો. માત્ર માળની ગણતરી ન ભુલાય તેટલી જ શુધબુધ રાખી, મુઠીઓ વાળી, તમે બન્ને સડસડાટ નીચે ઉતરવા માંડો છો. પતન માટે પણ આટલો પ્રયત્ન કરવો પડે; તેની સામે તમારા મનમાં આક્રોશ આકાર લેવા માંડે છે! આખી સીસ્ટમ અને આજના તમારા મુકદ્દર સામે તમારો ગુસ્સો ઠલવાતો જાય છે. ઉતરવાનો પ્રયત્ન, સમયસર નહીં પહોંચવાનો ડર અને આ નવો જન્મેલો ક્રોધ તમારા પસીનાની માત્રાને ઓર વધારી મુકે છે. અને તમે તો લાંબી બાંયનંુ સ્વેટર, મફલર અને ઉપર ચઢાવેલો ઓવરકોટ કાઢવાનંુ પણ ભુલી ગયા છો!

નીચે ઉતરતાં, કદાચ તમારંુ નસીબ જેાર કરી જાય તેમ, તમે બેચાર બારણાં ખોલવા નીષ્ફળ પ્રયત્ન પણ કરી જુઓ છો. અડધે રસ્તે માંડ પહોંચો છો, અને પગના ગોટલા ચઢવા માંડે છે. ઉતરવાનો ર્થીાક પણ જીરવવો કઠણ ર્થીતો જાય છે. પણ ઈશ્વરકૃપાએ, બેળે બેળે, તમે પતનના અંતીમ ચરણરુપ, પહેલે માળે આવી પહોંચો છો. મનમાં ડર તો છે જ કે, જેા એ બારણંુ બંધ મળ્યું તો મરાણા! of 178


પણ તમારંુ રીસાયેલંુ નસીબ આખરે યારી આપે છે. એ સ્વગ� નંુ દ્વાર ખુલી જાય છે. તમારા બન્નેના દીલમાં ‘હાશ! છુટ્યા.’ નો મીઠો મધ જેવો શબ્દ સરી પડે છે. હવે તમે ‘બહુ ચોકસાઈપુવ� ક લીફ્ટ કયા માળે જવાની છે; તેની ચકાસણી કયા� વીના લીફ્ટમાં ચઢવંુ નર્થીી.’ : તેવો શુભસંકલ્પ કરી લો છો. તમારી દેશી અંગે્રજીમાં તમે ત્રણ ચાર સહપ્રવાસીઓને પુછી પણ લો છો. માંડ માંડ એ ગોટપીટમાંર્થીી તમને સધીયારો અને માગ� દશ� ન મળે છે કે, કઈ લીફ્ટ તમારા લક્ષ્યસ્થાને તમને પહોંચાડવા સક્ષમ છે. હવે તમને લીફ્ટની અંદર લખાઈને આવતી સુચનાઓ પણ ધીમે ધીમે સમજાવા માંડે છે.

અને છેવટે તમે એ બેતાળીસમા માળે આવી પુગો છો. તમે પાંચ મીનીટ મોડા પડ્યા છો; તેનો અત્યંત રંજ અને ગુનાની લાગણીર્થીી તમે ઘેરાયેલા છો. લોબીમાં તમારા વકીલની શોધ તમે આદરો છો. સદભાગ્યે તે મહાશય હજુ આવ્યા લાગતા નર્થીી.

અરે બાપલા! કાગડા બધે કાળા જ હોય છે. અને કાળા ડગલા પહેરેલા વકીલો તો કાગડાર્થીી પણ ચઢીયાતા હોય છે! તમને એક દુષ્ટ વીચાર પણ આવી જાય છે કે, જજ અને વકીલ બન્નેને ‘ અમ વીતી તુજ વીતશે… “ વાળી ર્થીાય તો કેવી મજા પડી જાય ?!

આમ તમારંુ મહાભીનીષ્ક્રમણ પાર પડે છે.

બપોરે પાછા ઓફીસ પહોંચો છો; ત્યારે તમારા સહકાય� કરો સહાનુભુતીર્થીી તમારી કરમ કઠણાઈ સાંભળે છે. પછી તમને જ્ઞાન આપવામાં આવે છે કે, દરેક માળ પર ગોખલા જેવા કબાટમાં એક સ્વીચ આપેલી હોય છે; જેનાર્થીી તમે માળની લોબીમાં ઉઘડતંુ બારણંુ સહેલાઈર્થીી ખોલી શકો છો. તમને પણ આવા બંેતાળીસ ગોખલા જેાયાનંુ હવે તરત યાદ આવી જાય છે!

જીવનમાં આવતી મુર્શ્યાંકેલીઓની ચાવીઓ ધરાવતા આવા ગોખલા શોધી કાઢવાની પ્રવીણતા પ્રાપ્ત કરવા તમે હવે કૃતનીશ્ચય બનો છો. આ વીચીત્ર દેશની અનેક વીચીત્રતાઓમાં તમારો આ નવો અનુભવ,

આ નવી હરકત, એક ઓર વધારો છે.

તમારા ઘડતરની એક ઓર પાયાની ઈંટ તમને આજે પ્રાપ્ત ર્થીઈ છે.

of 178


મનની ખીંટી

અમારાં ઘરમાં રીપેરકામ માટે એક સુર્થીારને બોલાવેલો. એના કામના પહેલા દીવસની આ વાત છે.

કામ પર આવતાં રસ્તામાં ટાયર પંક્ચર ર્થીયંુ. એમાં એનો એક કલાક બગડ્યો. કામ શરુ કયા� પછી અધવચ્ચે એની ઈલેક્ટ્ર ીક કરવત બગડી ગઈ. દીવસ પુરો ર્થીયા પછી, ઘરે પાછા જતી વખતે, એની નાની ટ્ર ક ચાલી નહીં. હંુ એને મારી ગાડીમાં એના ઘેર મુકવા ગયો. રસ્તામાં એ એક પણ શબ્દ બોલ્યો નહીં.

અમે એના ઘેર પહોંચ્યા ત્યારે એણે કહંુ્ય : ‘ઘરમાં ર્થીોડી વાર આવો ને ! મારાં પત્ની અને બાળકોને તમને મળીને આનંદ ર્થીશે.’

ઘરમાં દાખલ ર્થીતાં પહેલાં નાના ઝાડ પાસે એ રોકાયો. બન્ને હાર્થી એણે ઝાડ પર મૂક્યા. બારણામાં દાખલ ર્થીતી વખતે મંે એનામાં અજબનો ફેરફાર ર્થીતો જેાયો. એના ર્થીાકેલા ચહેરા પર સ્મીત ફરી વળ્યું. એનાં બે બાળકોને વહાલર્થીી ભેટ્યો અને પત્નીને ચુમી આપી. મને એ કાર સુધી મુકવા આવ્યો.

અમે પેલા ઝાડ પાસેર્થીી પસાર ર્થીયા; ત્યારે મારંુ કુતુહલ હંુ રોકી શક્યો નહીં. મંે એને પુછંુ્ય : ‘ઘરમાં દાખલ ર્થીતાં પહેલાં તમે ઝાડને શા માટે અડ્યા ?’

‘અરે, હા. આ ઝાડ તો મારા મનની ખીંટી છે. હંુ કામે જાઉં ત્યાં કોઈ ને કોઈ તકલીફ તો આવવાની; પણ એક વાત નક્કી કે, ઘરે મારાં પત્ની અને બાળકોને એની સારે્થી શંુ લેવાદેવા? એટલે, જ્યારે સાંજે કામ પરર્થીી ઘરે પાછો આવંુ છંુ ત્યારે તકલીફો આ ઝાડ પર લટકાવી દઈ ઘરમાં દાખલ ર્થીાઉં છંુ. સવારે કામ પર જતાં આ ઝાડ પરર્થીી તકલીફો પાછી લઈ લઉં છંુ. પણ નવાઈની વાત તો એ છે કે, રાતે મુકેલી તકલીફોમાંર્થીી ઘણીખરી સવારે ત્યાં હોતી નર્થીી.

- દોહા, કતારના ઓડીટર શ્રી. હિનલ પ ભટ્ટનો આ પે્રરણાદાયી વાતા� લખીને મોકલવા માટે ખુબ ખુબ આભાર.

of 178

http://gadyasoor.wordpress.com/2008/07/07/mental_tag/


of 178


મારી ર્પહેલી અને સૌથી લાંબી અટક્યા વગરની મુસાફરી

શંુ તમે અવલ મંજીલની ધારી ? !!

દરીયામાં અડધો એક કલાકની મુસાફરી તો કરી હતી પણ 40 કલાક સુધી જમીન પર ઉતયા� વીના મેક્સીકોના એક બે સ્થળોએ જવાની ક્રુઝનો આ અનુભવ અજેાડ હતો. ટ્ર ે નમાં પણ 36 કલાકર્થીી વધારે સળંગ મુસાફરી કરી નર્થીી, અને તે પણ જમીન પર પગ મુક્યા વીના! અમદાવાદર્થીી કલકત્તા જતાં પણ વચ્ચે ઘણા સે્ટશનો પર ચા પાણી કરવા, કે કંઇ નહીં તો પગ છુટો કરવાય નીચે ઉતયા� હોઇશંુ.

અતી આધુનીક આ જહાજમાં પગ મુકતાં જ આશંકીત હૃદયને ‘ટાઇટેનીક’ યાદ આવી ગઇ! અને “હાજી કાસમ ! તારી વીજળી…“ પણ !

of 178

http://kaavyasoor.wordpress.com/2006/09/04/cruise/


રોજ બે ત્રણ કલાક બાળકો સારે્થી ગરમ અને ઠંડા પાણી ભરેલા સ્પા અને પુલમાં નહાવાનો અનુભવ, અને આંતરરાષ્ટ્રીય મુસાફરો સારે્થી 40 કલાક સારે્થી રહીને જીવવાનો અનુભવ કંઇક ઓર જ હતો. જહાજની વીશાળતાને કારણે અને જુદા જુદા માળોએ જતી અનેક લીફ્ટોને કારણે ભુલ-ભુલામણી માં અર્થીડાવાની, ‘Comedy of errors’ ની પણ, લીજ્જત કહો તો લીજ્જત, અને અકળામણ કહો તો અકળામણનો અનુભવ પણ લઇ જેાયો!

નીકળ્યા ત્યારે જ આગાહી ર્થીયા પ્રમાણે, વાવાઝોડા જેાડે ટક્કર ઝીલવી પડશે તે ભયનો ઓર્થીાર તો હતો જ. પણ તે ભાઇ તો ક્યાંક બીજે જ તોફાન કરવા ફંટાઇ ગયા; એટલે અમે બચી ગયા! કેપ્ટને લાઉડ સ્પીકર પર હૈયાધારણ આપી હતી કે, તેમનો સ્ટાફ સતત હવામાનના વતા� રા અને શ્રીમાન વાવાઝોડાની ચોકીમાં છે અને જરુર પડે તો અમારો કાય� ક્રમ બદલી બીજી કોઇ સલામત જગ્યાએ ફરવા લઇ જશે. પણ આપણા અમદાવાદી હૈયામાં ર્થીોડો ફફડાટ અને ખચલા મુળાના પતીકા જેવા ડોલર માટેનો વલવલાટ તો રહ્યા જ કયો�!

મેક્સીકોના કાંઠે પ્રોગ્રેસો બીચ પર પહેલી મુલાકાત હતી. ઉતરતાં જ અમેરીકા સારે્થી સરખામણી ર્થીઇ ગઇ. કાંઠેર્થીી વીસેક માઇલ દુર આવેલા યુકાતાન પ્રાંતના પાટનગર ‘મેરીડા’ શહેરમાં લઇ ગયા; ત્યારે આપણા દીવ કે દમણ યાદ આવી ગયા. વસ્તી પણ ભારતની જેમ ઘણી બધી – 10 લાખ!

of 178


1642 ની સાલમાં સ્પેનના લોકોએ મેક્સીકોને જીતી લીધંુ તે પહેલાંની માયા સંસૃ્કતી તો નષ્ટ ર્થીઇ ગઇ છે, પણ તેના ર્થીોડા ઘણા અવશેષો અને એક કલાત્મક સ્મારક જેાવા મળ્યા. જીતી લીધેલી આ સંસૃ્કતીના પવીત્ર સ્થળ સમા પીરામીડોને જમીનદોસ્ત કરી તેના પત્ર્થીરોમાંર્થીી બનાવેલંુ દેવળ પણ જેાયંુ. અને ત્યારે મહમ્મદ ઘોરી, સોમનાર્થીનંુ મંદીર, ભીમદેવ સોલંકી અને ચૌલાદેવી યાદ આવી ગયાં. આમ છતાં પ્રજા જીવનમાં જુની સંસૃ્કતીના રીત-રીવાજેા અને હસ્તકલા ધરબાઈને રહી ગયા તો છે જ. ખરીદી કરવા માટે આતુર બાનુઓને દોકડાના ભાવની ચીજેા મસ-મોંઘા ડોલરમાં હોંશે હોંશે ખરીદતી પણ જેાઈ! ગ્રામીણ કક્ષાના રમકડાંઓર્થીી અંજાઇ ગયેલાં, અને માબાપોને ખરીદવા મજબુર કરતાં લેટેસ્ટ વીડીયો ગેમ રમવા ટેવાયેલાં ભુલકાંઓ પણ જેાયા!

અમારી આ પછીની મુલાકાત કોઝુમલ નામના એક મસ-મોટા ટાપુ પર હતી. ત્યાં જાનબાજ અમેરીકનો તો સ્નોક લીંગ અને સુ્કબા ડાઇવીંગની જંજાળમાં રત હતા, જ્યારે આપણે સલામતી શોધતી પ્રજાના પ્રતીનીધીઓ, મીની સબમરીનની મોજ લેવા ઉપડ્યા. આ તો નામની જ સબમરીન હતી! મોટરબોટના તળીયામાં દસેક ફુટ નીચે 25-30 માણસોને બેસવાની સગવડ કરેલીહતી અને તેની દીવાલો મજબુત પણ પારદશ� ક કાચર્થીી જડેલી હતી. આર્થીી દરીયાની નીચેની સપાટી પરની રીફ અને માછલીઓ જેાઈ શકાય - આફ્રીકાના સફારી પાક� ની જેમ. આપણે માછલી ઘરમાં અને માછલીઓને આપણને જેાવાનો લ્હાવો! અમને આશા હતી કે સંુદર મઝાની કોરલ( પરવાળા) જેાવા મળશે. પણ સમ ખાવા

of 178


જેટલી એક પણ કોરલ ન દેખાઇ. પ્રદુષણને કારણે બધી નષ્ટપ્રાય ર્થીઈ ગયેલી હતી. મન વાળ્યું કે નસીબમાં હશે તો ઓસ્ટ્રેલીયા/ ન્યુ ઝીલેન્ડ જઇશંુ અને ગે્રટ કોરલ રીફની મઝા માણીશંુ !

પણ ખરી મઝા તો સુ્કબા ડાઇવીંગ કરતા પેલા જાનબાજેાને જેાવાની આવી. મંદ ગતીના સમાચારમાં જેાવા મળે તેવી તેમની હીલચાલ જેાવાની બાળકોને બહુ જ મઝા આવી.આવતા જન્મે આવા ઠેકડા પણ મારશંુ એવો સંકલ્પ કરી લીધો.

વળી પાછા વહાણમાં અને વહાણવટી જંીદગી શરૂ; ફરી 40 કલાકની સોનેરી જેલ અને પાછા અમેરીકા. અહીં તો કસ્ટમ અને ઇમીગે્રશન માટે જડબેસલાક ચેકીંગ. એ પતાવી બહાર નીકળ્યા અને અમેરીકન ચહલ પહલની દુનીયા. પાછો પાંચ કલાકનો ડ્ર ાઇવ અને રસ્તામાં જુનંુ અને જાણીતંુ જેક-ઇન-ધ-બોક્ષ અને ફાસ્ટ ફૂડ અને પૃથ્વીનો છેડો ઘર!

મુસાફરીની વીગતો

26 ઓગસ્ટ 2006 સવારે 8-00 વાગે

આલી�ન્ગ્ટનર્થીી ગેલ્વેસ્ટન જવા પ્રયાણ

26 ઓગસ્ટ 2006 સાંજે 4-00 વાગે

ગેલ્વેસ્ટનર્થીી વહાણમાં પ્રયાણ


પ્રોગ્રેસો બીચ – મેક્સીકોમાં ઉતરાણ , મેરીડા શહેરની મુલાકાત


વહાણમાં પ્રયાણ


કોઝુમલ ટાપુ પર ઉતરાણ અને મીની સબમરીનમાં દરિરયાના તળીયાનંુ અવલોકન

of 178



વહાણમાં પાછા પ્રયાણ


ગેલ્વેસ્ટન હિકનારે પરત

31 ઓગસ્ટ 2006 બપોરે 3-00 વાગે

આલી�ન્ગ્ટન પરત

———————————————–

વહાણની વીગતો

બનાવટની સાલ - 1991· બનાવટનંુ સ્થળ – હેલસીન્કી- ફીન્લેન્ડ

લંબાઈ - 855 ફીટ

કીલર્થીી ઉંચાઈ - 203 ફીટ

કુલ વજન - 70,367 ટન

મુસાફરોના વપરાશ માટેના માળ – 11

અમારી સારે્થીના મુસાફરોની સંખ્યા – આશરે 2000

સુસજ્જ રૂમો – આશરે 800

આખંુ વહાણ વાતાનુકુલીત

અન્ય સવલતો

of 178


· વીશાળ રેસ્ટોરન્ટો – 3

· ચાઈનીઝ રેસ્ટોરન્ટ – 1

· લીકર બાર – 4

· તુતક પર ચોવીસ કલાક ગ્રીલ અને કાફે

· સાઇબર કાફે

· ઠંડા/ગરમ પાણીના પુલ – 7

· બ્યુટી પાલ� ર અને સ્પા

· સેમીનાર હોલ

· ર્થીીયેટરો – 2

· લાયબે્રરી

· કેસીનો

· કાડ� રુમ

· મીની ગોલ્ફ

· જેાગીંગ ટ્ર ે ક

· બાસે્કટ બોલ પે્રક્ટીસ નેટ

· ટેબલ ટેનીસ

· વીડીયો ગેમ સેન્ટર

· પીયાનો રુમ

· સન બેધીંગ માટે વ્યવસ્થા

· શોપીંગ સેન્ટર

· આટ� ગેલેરી

· નાનાં બાળકો માટે ડે– કેર વ્યવસ્થા

· ટીનેજસ� માટે ડાન્સ રુમ

· અત્યંત આધુનીક લીફ્ટો – 12

· એટ્ર ીયમમાં સુશોભીત મીની ઓપન લીફ્ટ – 2

· લાઇફ બોટ – 12

· આધુનીક ઓશન રડાર, હવામાન રડાર અને કોમ્યુનીકેશનની સગવડો

of 178


મારી ર્પહેલી મુસાફરી આમ તો મારા બાપુજી રેલ્વેમાં નોકરી કરતા, એટલે ફસ્ટ� ક્લાસનો પાસ તેમને મળતો. આર્થીી તેમણે અમને ઘણી બધી મુસાફરીઓ કરાવેલી, પણ તે બધી તો બાદશાહી. મારા બાપુજી જુના જમાનાના અને ઘણા ચીવટવાળા, એટલે ઘેરર્થીી નીકળીએ ત્યારર્થીી જ પાછા આવવાનંુ રીઝવશન ર્થીઈ ગયેલંુ હોય.આખી મુસાફરી નીવી�ઘે્ન અને તેમની છત્રછાયામાં પસાર ર્થીાય.

પણ આજે વાત કરવાની છે તે મારા જીવનમાં, મંે પોતે કરેલ પહેલી મુસાફરીની…

***

મે મહીનાની આનંદભરી બપોર હતી. ભણતરના છેલ્લા વષ� ની પરીક્ષા હમણાં જ પતી હતી. લાયબે્રરીમાંર્થીી સવારે લાવેલી ચોપડી વંચાતી હતી. ત્યાંજ બોંબધડાકા જેવો એ તાર( ટેલીગ્રામ) આવ્યો. મોટાભાઈ ( પીયુષભાઈ) મને રાજામુન્દ્રી (

આન્ધ્રપ્રદેશ ) બોલાવતા હતા. તે ત્યાંની પેપર મીલમાં ચીફ એન્જીનીયર હતા અને નોકરીનંુ નક્કી ર્થીઈ જશે, તેવી હૈયાધારણ આપી હતી. અત્યારના યુવાનો જેવી કેરીયરની કોઈ કલ્પના કે ચીંતા ન હતી. મસ્તીમાં જ ભણાઈ ગયંુ હતંુ. કોઈ અરજીઓ પણ હજુ કરી ન હતી. આ તો સામે ચાલીને લાડુ મોંમાં આવી ગયો હતો.

બાપુજી તરત સે્ટશને જઈ મારી ટીકીટ કઢાવી આવ્યા. બહેને ( અમારી બાને અમે બહેન કહેતાં. ) ર્થીોડો નાસ્તો બનાવી આપ્યો અને ત્રણેક કલાકમાં તો બંદા ઉપડ્યા. છેલ્લી ઘડીએ ખરીદેલ ટીકીટમાં રીઝવશન તો ક્યાંર્થીી હોય? પણ બાપુજી અમદાવાદ સે્ટશને કામ કરે; એટલે તેમની લાગવગર્થીી કુલીએ બારી પાસેની સારી સીટ પર જગ્યા કરી આપી. સુરત ઉતયો�. ત્યાંર્થીી જ ઉપડતી ટાપ્ટી લાઇનની ગાડી

of 178


હજુ મુકાઈ ન હતી. એટલે જેવી ગાડી મુકાઈ કે તરત ચઢી ગયો, અને સારી જગ્યા મળી ગઇ. ભુસાવળ સુધીની તો શાંતી ર્થીઈ.

બંદા તો રાજાપાઠમાં!

ભુસાવળ રાત્રે બે વાગે આવે. સે્ટશન જતંુ રહેશે તો શંુ; તેના ઉચાટમાં જાગતો જ રહ્યો. ચીક્કાર ગીરદીમાંર્થીી માંડ રસ્તો કરી ભુસાવળ સે્ટશને ઉતયો�. રાત્રે ત્રણ વાગે મંુબાઇ–હાવરા વચ્ચેની કો’ક મેલ ગાડી પકડવાની હતી. ગાડી આવી. ચીક્કાર ડબ્બો. માંડ માંડ અંદર ચઢ્યો. ઉભા રહેવાની જગ્યા માંડ મળી.

બીજા દીવસે બપોરે બાર વાગે વધા� . મારી હાલત તો બેવડો પીધો હોય તેવી. દાતણ પણ કરેલ નહીં અને ઉતરતાં લાગેલા ઝટકાર્થીી પેટીનંુ હેન્ડલ પણ તુટી ગયંુ.

ઉતરીને દોરી બાંધી. પાછી અઢી વાગે ચોર્થીી ગાડી પકડવાની હતી, અને તે પણ કઇ?

ગ્રાન્ડ ટ્ર ન્ક એક્સપે્રસ - દીલ્હી–મદ્રાસ મેન લાઈન પર! આ વખતે તો નક્કી કયુI કે,

રીઝવશનવાળા ડબામાં જ ચઢવંુ છે. ઇશ્વરકૃપા કે, ટી.ટી.ઈ. ના હૃદયમાં રામ વસ્યા, અને મને બેસવાની એક સીટ આપી. રાજસીંહાસન મળ્યું હોય તેવો આનંદ ર્થીયો. પણ ત્રીજા દીવસની આગળની મુસાફરીનો કાલ્પનીક ઓર્થીાર માર્થીા પર સવાર હતો, એટલે મુસાફરીમાં કાંઈ જામ્યંુ નહીં! ઉચાટર્થીી બેઠો રહ્યો.

ત્રીજા દીવસની વહેલી સવાર! પાંચ વાગે વીજયવાડા સે્ટશન પર ઉતયો�. ‘ગુડ ગુડ’ ભાષા(તેલુગુ) માં જ બધા બોલે! આપણને ઉચાટવાળી મુસાફરીમાં ઊંઘ તો શી રીતે આવી હોય? કડવી વખ જેવી અને સમ ખાવા માત્ર જ દુધ નાંખેલી કોફી પીધી, પણ તે તો અમૃત જેવી લાગી! ઘેરાયેલી આંખો, વીખરાયેલા વાળ, અને ત્રણ દીવસર્થીી નહીં નહાયેલા શરીરમાંર્થીી પ્રસરતી, મહેનતના પસીનાની સોડમ! કાળા સીસમ જેવા લોકો, આ પરદેશી જેવા લાગતા ગોરાવાનના છોકરા સામે જેાયા જ કરે.

of 178


મારા મનમાં તો બોસ! શંકા-કુશંકાઓનાં વાવાઝોડાંનાં ધણનાં ધણ ધસી આવે.

જાણે કે ફ્લોરીડાનંુ સાયક્લોન. અશોકવાટીકામાં સીતાજીને કેવંુ લાગતંુ હશે તેનો ખ્યાલ આવી ગયો. મારી ઉમ્મર આમ તો બાવીસ વષ� ની, પણ એકવડીયા બાંધાને કારણે સાવ નાનો લાગતો. મનમાં તો હંુ ખરેખર ધ્રુજંુ. આ રાક્ષસ જેવા દેખાતા લોકોના દેશમાં ક્યારે ભાઈ-ભાભીને મળંુ; એ જ તે ક્ષણનંુ એક માત્ર જીવનલક્ષ્ય હતંુ! દ્રૌપદી સ્વયંવરમાં અજુ�ને કરેલા મત્સ્યવેધ જેવંુ ! પણ મારી દ્રૌપદી ક્યાં?! અને જેા મારી ઈવડી-ઈએ મને એ વખતે જેાયો હોત તો? આપણે તો બાપુ ‘રીજેક્ટ’ ર્થીઈ ગયા હોત અને આપણો સંસાર આંધ્રમાં જ કોઈ ર્શ્યાંયામસંુદરી સારે્થી જેાડાયો હોત!

છ કે સાડા છ વાગે ગાડી આવી. કઇ? મદ્રાસ-હાવરા મેલ. ચીક્કાર ગીરદી. રીઝવશનનો ડબ્બો ઘણો દુર હતો. ત્યાં સુધી જવાની માનસીક હીમ્મત અને શારીરીક તાકાત હોય; તો ત્યાં સુધી જઉં ને? હીમ્મત કરી, વીર નમ� દને યાદ કરી, યાહોમ કરીને ઝંપલાવ્યંુ. માંડ ડબ્બામાં પંેઠો. મારામાં એ અભુતપુવ� સામથ્ય� ક્યાંર્થીી આવ્યંુ; એ પણ એક મોટંુ રહસ્ય છે; જેનો ઉકેલ હજુ સુધી મને મળ્યો નર્થીી. પેટી મુકવાની જગા તો હોય જ ક્યાંર્થીી? પેટી ખભે ઝાલીને કલાકેક સુધી માત્ર એક જ પગ પર કઈ રીતે ઉભો રહ્યો હોઈશ, તે કલ્પી જેાજેા. ર્થીોડી વારે કોઈના દીલમાં રામ વસ્યા, અને મને ઉપરની બર્થી� પર પેટી મુકવાની જગા કરી આપી. ધીરે ધીરે બે પગ મુકવાની જગા પણ ર્થીઈ ગઈ!

ઈશ્વર કેટલો દયાળુ હોય છે, તેની સાક્ષાત પ્રતીતી ર્થીઈ ગઈ!

બપોરના બારેક વાગ્યાના સુમારે રાજામુન્દ્રી સે્ટશન આવશે, તેના સુહાના દીવાસ્વપ્નો જેાતાં સમય પસાર ર્થીતો ગયો. ખુલ્લા બારણામાંર્થીી કૃષ્ણા–ગોદાવરી વચ્ચેના ફળદુ્રપ પ્રદેશના હૃદયંગમ દૃર્શ્યાંયોય મનને કોઇ શાતા આપતા ન હતા. ગોદાવરી નદીના મહાન અને અતીશય લાંબા પુલ પરર્થીી ગાડી પસાર ર્થીઈ રહી હતી; ત્યાં જ ઝબકારો ર્થીયો! મોટાભાઈ જ્યારે છેલ્લી વાર અમદાવાદ આવેલા, ત્યારે એમ કહેતા હતા કે; તે ‘ગોદાવરી’ સે્ટશને ઉતરે છે. ગાડી ગોદાવરી સે્ટશનનો સીગ્નલ

of 178


વટાવી પ્લેટફોમ� પર ઉભી રહેવાની તૈયારી કરી રહી હતી, ત્યારે જ આ કેવળ-જ્ઞાન લાધ્યંુ !

અભુતપુવ� સામથ્ય� દાખવી, આગળવાળાને હડસેલી, બંદાએ ખરેખર યાહોમ કરીને બારણાં તરફ મરણીયો પ્રયાસ કરીને ઝંપલાવ્યંુ! એક છલાંગ અને અડબડીયંુ ખાતાં બચીને, ગોદાવરી સે્ટશન પર મારંુ પ્રત્યક્ષ અવતરણ ર્થીયંુ!

ભાઈ હાજર હતા. તેમણે મારા દીદાર જેાઇને એક જ પ્રશ્ન કયો� : “કેમ તને કોઇએ માયો� હતો?” તમે નહીં માનો – હંુ રીતસર રડી પડ્યો. ભાઈએ આશ્વાસન આપ્યંુ, કે

“ એ તો એમ જ હોય! - પોતાના પગ પર ઉભા રહીએ ત્યારે આમ પણ બને,

એવંુ પણ બને! “

અમે ઘર તરફ પ્રયાણ આદયુI . ત્યાં ગરમા-ગરમ પાણીર્થીી નહાવાની જે મજા આવી છે. ભાભીએ બનાવેલી ગુજરાતી, મસાલાવાળી ચાની સારે્થી ગરમા ગરમ વઘારેલી ઈડલી આરોગવાની જે લીજ્જત આવી હતી, તે પછી ફાઇવસ્ટાર હોટલમાં પણ કોઈ દીવસ આવી નર્થીી!

કાલે શંુ ખાધંુ હતંુ, તેય મને યાદ રહેતંુ નર્થીી. પણ મે-1965 માં કરેલી આ મુસાફરી, ગઈકાલે જ જાણે બની હોય, તેવી યાદ છે. ત્યાર બાદ તો ઘણી બધી મુસાફરીઓ કરી – જાત જાતના વાહનોમાં - પણ આનો તો રંગ જ ન્યારો હતો!

વો ભુલી દાસ્તાં ફીર યાદ આ ગયી……

of 178


મંુબાઈમાં રાતે ચા! જયેશ, તમે મંુબાઈના તારદેવ વીસ્તારમાં રહો છો. દરરોજ સાંજે તમારા બીજા બે દીલોજાન મીત્રો સારે્થી મળવાની તમને આદત છે. તમે ત્રણે મીત્રો ન મળો તો એકેયને ચેન ન પડે; એવી ગાઢી એ બીરાદરી છે. બસસે્ટન્ડ ઉપર કે, કોઈ બંધ દુકાનના ઓટલા ઉપર, તમારી ત્રણેની જુગલબંધી રોજ જામતી હોય છે. અલકમલકની વાતો અને ગપાટામાં ક્યાં સમય પસાર ર્થીઈ જાય છે; તેની એકેયને ખબર પડતી નર્થીી.

ભારતના પ્રધાનમંત્રી કે રાજ્યના મુખ્ય મંત્રી કારભાર ચલાવવામાં શંુ ભુલ કરી રહ્યા છે; એ તમે બહુ ગંભીરતાર્થીી ચચો� છો. અર્થીવા ક્રીકેટની ટેસ્ટમેચમાં કોને કેપ્ટન બનાવવામાં આવે; તો ભારતની ટીમ કાંઈક ઉકાળી શકે; તે તમારા એ લંબુ મીત્રને બરાબર ખબર છે. વળી કો’ક વાર ‘મીનાકુમારી, શમી�લા ટાગોર અને હેમા માલીની એ ત્રણમાંર્થીી વધારે સૌન્દય� વાન કોણ?’ એ બાબતમાં તમારા ત્રણેના પોતપોતાના ખયાલો હોય છે! પણ કદી આ મતભેદોએ તમારી મીત્રતાને ઉની આંચ આવવા દીધી નર્થીી. બધી બાબતમાં અચુક મતભેદ હોવા છતાં, મીત્રતા ટકાવવાની આ બાબતમાં તમે ત્રણે હમ્મેશ એકમત હો છો!

અને તે દીવસે આવી જ કોઈ ચચા� માં ગળાડુબ તમે ત્રણેએ બસ સે્ટન્ડ પર આવતી છેલ્લી બસને વીદાય આપી દીધી છે. પણ તમારી ગંભીર ચચા� એક એવા અગત્યના ત્રીભેટે કે ચાર રસ્તે આવીને ઉભેલી છે કે, તેના મહત્વના નીણ�ય અંગે એકવાકયતા સાધવાનો છેલ્લો પ્રય્તન કરવાનંુ અત્યંત જરુરી બની ગયેલંુ છે. આમ ન ર્થીાય તો વીશ્વશાંતી જેાખમમાં મુકાઈ શકે છે! કદાચ આવતીકાલ સવારે અણુયુધ્ધ પણ છેડાઈ જાય એવી આ ગહન બાબત છે! રોજના નીયમ પ્રમાણે ત્રણમાંર્થીી એક પણ, ‘ જવા દો ને યાર, હવે કાલે વાત.’ એમ આળસ મરડીને બોલવા તૈયાર નર્થીી. ખરેખર કોઈ ગંભીર બીના ઘટવાની છે.

of 178


અને એમ જ બને છે !!!

હવે રાતના એક વાગી ગયો છે. આ ગહન પ્રશ્નનો ઉકેલ લાવવા; ચાનો કપ તમને ત્રણેય જણને બહુ જરુરી લાગે છે. તમે સામેની ફુટપાર્થી પરની એક દેશી હોટલના સહારે જવાનંુ સવા� નુમતે નક્કી કરો છો. કમ સે કમ આ એક બાબતમાં તમારી ત્રણે જણની વચ્ચે એકવાક્યતા સધાઈ ગઈ છે! તમે ત્રણેય મીત્રો એ દુકાન બંધ ર્થીાય તે પહેલાં, ચાનો ઓડ� ર આપવા ઝડપર્થીી એ તરફ પગલાં માંડો છો.

અને તમને આવતા જેાઈ એ શાણો હોટલમાલીક દુકાનનંુ અડધંુ પાડેલંુ શટર પાછંુ ખોલી દે છે. માત્ર કાઉન્ટર પરની એક જ લાઈટ ચાલતી હતી, એની જગ્યાએ આ ત્રણ મહાનુભાવો પાસેર્થીી છેલ્લો વકરો કરી લેવાની લાલચમાં બીજી ત્રણ લાઈટો ચાલુ કરી; એ તમારો ભાવભીનો સત્કાર કરે છે. ચા બનાવવાનો પ્રાયમસ ક્યારનોય ઠંડો પડી ગયેલો છે. ચા બનાવવાનંુ તપેલંુ પણ ઉડકાઈને ચકચકાટ અભરાઈને શોભાવી રહ્યું છે. ભજીયાની કઢાઈ પણ ક્યારનીય ઠંડી પડી; કાલ સવાર સુધીની નીંદરમાં ટંુટીયંુ વાળીને સુતી છે. બીસુ્કટના પડીકાં અને પાંઉ કાચની પેટીમાં બંધબારણે આરામ ફરમાવી રહ્યાં છે.

અને તમે ત્રણ ‘આશા ભયાI તે અમે આવીયાં.‘ - એ મુડમાં, હરખભેર, હોટલની પાટલી પર સામસામા બીરાજેા છો. માલીક મહાશય આંખો ચોળતા રસોઈયાને સાબદો કરે છે; અને ર્થીડા પરર્થીી ઓડ� ર લેનાર હોટલ-બોયને હાક મારી બોલાવે છે;

અને તમારી પાટલી તરફ મહાન આશા સારે્થી મોકલે છે.

એક મહાન પ્રશ્નની ચચા� કરનાર અતી-મહાન વ્યક્તીઓની ટોળીના મુખીયા તરીકે ઓડ� ર આપવાની તમારી જવાબદારી અદા કરવા તમે પ્રવ્રુત્ત બનો છો. અને જયેશ!

તમારા મુખમાંર્થીી વાણી સરી પડે છે, ” ત્રણ કટીંગ…” અને એક કટીંગના દસીયા લેખે ત્રીસ પૈસા તમારા ખીસ્સામાં છે કે નહીં તેની ખાતરી તમે કરી લો છો.

of 178


અને ત્યાંજ વીશ્વશાંતી તો નહીં, પણ રાતના એક વાગે એ સુમસામ હોટલની શાંતી તો જરુર જેાખમાય છે. બોમ્બ ધડાકો ર્થીવાનો હોય એમ હોટલમાલીકના મુખમાંર્થીી એક નોન-પાલા� મેન્ટરી ગાળ સરી પડવાની તૈયારીમાં છે. પણ કાયમ માટે આ બહુ મુલ્યવાન ઘરાક ન ગુમાવવાની લાલચ અને ગરજમાં, શાણા વેપારી તરીકે તે તમને ‘ ત્રીસ પૈસાની, ત્રણ કટીંગ ચા રાતના એક વાગે’ બનાવવાની તેની અશક્તી સમજાવે છે; અને આવતીકાલે સવારે જરુર પધારવાનંુ પે્રમભયુI ઈજન આપે છે.

તમે ત્રણે પરીસ્થીતીની ગંભીરતા સમજી, ચા મેળવવાની લાલચ રોકી, આ બાબતમાં આગળ ચચા� કરવાનંુ કે હોટલમાલીક સારે્થી જીભાજેાડીમાં ઉતરવાનંુ ટાળી, દુકાનનાં પગર્થીીયાં ઉતરી જાઓ છો. ‘ કરંુ ક્યા, આશ નીરાશ ભયી. ’ એમ મનમાં ગણગણતાં તમે ઘર ભણી પ્રયાણ આદરો છો.

અને વશો� વીતી ગયા બાદ પણ, જ્યારે તમે ત્રણે મીત્રો મળો છો; ત્યારે એક વાગ્યાની એ ત્રણ કટીંગ ચાના ઓડ� રને યાદ કરી મુક્ત મને હસી લો છો. પંચતારક હોટલમાં રાત્રે એક તો શંુ? બે કે ત્રણ વાગે પણ તમે કોફી શોપમાં ચા-કોફી પીવા હવે શક્તીમાન છો. પણ એ કટીંગ ચાની મસ્તી એમાં ક્યાં?

એ હોટલમાંર્થીી એક વાગે માનભેર વીદાયમાન પામવાની યાદ તાજી કરીને તમારા મુખમાંર્થીી શેર અચુક સરી પડે છે …. ’ ગાલીયાં ખાકર ભી બેમજા ન હુઆ. ‘

of 178


લો …. લટક્યા તે દીવસે એક વીશીષ્ટ અનુભવ ર્થીયો. અમે અમારા શહેરના પાક� માં ગયા હતા. મને એમ કે, હવે હંુ બાંકડે બેસીશ અને બન્ને બાળ ગોપાળ પ્લેગ્રાઉન્ડમાં રમશે. સારે્થી લાયબે્રરીમાંર્થીી લાવેલી, મને બહુ ગમતી, પંદરમી સદીના સાગરખેડુઓની, ચોપડી હંુ વાંચીશ. પણ મારા દોહીત્રોનો પ્લાન કાંઈક અલગ જ હતો. એમના ડેડી જેાડે અગાઉ આવેલા; ત્યારે તેમણે કરેલ પરાક્રમ મને બતાવવાનો તેમને ઉમંગ હતો! હંુ જે વાંચવા માંગતો હતો, એ સાહસ તો ભુતકાળનંુ અને બીજા કો’કનંુ હતંુ. આ તો ઠોસ વત� માનના, નીજી સ્વાનુભવની, રસસમાધી મળવાની હતી! મારી અનીચ્છા એ ચઢતા લોહીના ધસમસતા પ્રવાહની આગળ ક્યાં સફળ ર્થીવાની હતી?

એ બાળહઠ આગળ નમતંુ જેાખીને હંુ તો એ બે જણાની સારે્થી પાક� ના ટ્ર ે ઈલ પર નીકળી પડ્યો. પેલા બે તો ધસમસતા ઉત્સાહર્થીી આગળ ઉછળતા અને કુદતા જાય.

પાછળ મારંુ રગશીયંુ ગાડંુ – પાંસઠ વરહની ઝુકતી, લબડતી ચાલમાં, મંર્થીર ગતીએ,

હાહ લેતંુ, ખંેચાતંુ જાય. પેલી એક્સપે્રસ ટ્ર ે ન વારે વારે મને ઝડપ વધારવા ટકોરતી જાય. ‘ કમ ઓન દાદા! ‘. રસ્તે ચાલનાર બીજંા પણ આ ગલઢા ટાયડા અને પેલા તરવરીયા તોખાર વચ્ચેનો મીઠો ગજગ્રાહ જેાતાં જાય અને મુછમાં મલકાતાં જાય.

છેવટે અમારંુ હાઉસન જાઉસન એ મહાન જગ્યાએ પહોંચી ગયંુ. ‘સમગ્ર વીશ્વમાં આનાર્થીી વધારે ચમતૃ્કતી અને સનસનાટીવાળી બીજી કોઈ જગા હોઈ જ ન શકે.‘ ;

એવો પરમ વીશ્વાસ એ ટુકડીને હતો! મને આખી પરીસ્થીતીનો ઝડપર્થીી ચીતાર આપવામાં આવ્યો; અને જે નવીન સાહસનો હંુ સાક્ષી બનવાનો હતો તેનંુ વીહંગાવલોકન મને કરાવવામાં આવ્યંુ. આમ તો આ ટ્ર ે ઈલ પર આ જગ્યાએર્થીી અમે ઘણી વાર પસાર ર્થીયા હતા. પણ આજની વાત જુદી હતી. હંુ વીસ્ફારીત નેત્રો સારે્થી આ મહાન દુસ્સાહસની શક્યતા, અશકયતા, જેાખમ (રીસ્ક ફેક્ટર!) વીગેરે વીશે

of 178


વીચારતો ર્થીઈ ગયો. મારા ગણતરીબાજ અમદાવાદી મગજે આ બાલીશ ગાંડપણને તરત આગળ વધતંુ રોકી લેવાનો નીધા� ર કરવા માંડ્યો.

લ્યો, તમે કહેશો : “ વાતમાં મોણ કાં નાંખો? જલદી કહો ને, વાત શી હતી? “

તો ચાલો મુળ મુદ્દા ઉપર આવંુ. આ જગ્યાએ રસ્તાની બાજુમાં બેસીને પીકનીક કરવાની લોખંડની એક પાટલી (બેન્ચ) હતી. તેની પાછળ દસેક ફુટ દુર એક ઉંચંુ ઝાડ હતંુ. લગભગ ચાળીસેક ફુટ ઉંચંુ તો હશે જ. આ એક વીશીષ્ઠ ઝાડ હતંુ.

આપણા દેશી વડની યાદ અપાવે તેવંુ; પણ ઘણંુ જુદંુ. વડ કરતાં એ ઘણંુ વધારે ઉંચંુ હતંુ. એની ઉપરર્થીી કો’ક જગ્યાએ વડવાઈઓ જેવા વેલા લબડતા હતા. બાજુના આવા બીજા ઝાડ પરર્થીી લબડતા આવા વેલાઓએ તો જમીનમાં મુળ નાંખીને પોતાની અલગ વીકાસયાત્રા પણ શરુ કરી દીધેલી હતી. પણ આ વેલાને કોઈએ નીચેર્થીી કાપી નાંખેલો હતો. આર્થીી તે જમીનર્થીી એકાદ ફુટ ઉપર રહે તેમ ઝુલતો હતો. અને તેનો બીજેા છેડો ઝાડની છેક ઉપરની મજબુત ડાળી પરર્થીી લટકી રહ્યો હતો. ઝાડ આપણા વડ જેટલંુ ઘટાદાર ન હતંુ. પણ આ વેલો ખાસ્સો જાડો હતો, એનો વ્યાસ ઓછામાં ઓછો દોઢેક ઈંચ તો હશે જ. તે બરડ નહીં, પણ ચીકાશવાળો અને મજબુત હતો. ત્રીસેક ફુટ ઉંચેર્થીી લબડતા આ મજબુત વેલાએ એક નવા જ સાહસને શક્ય બનાવ્યંુ હતંુ.

અમારો નાનકડો વીર તો એ વેલો ઝાલીને પેલી પાટલીની ઉપર ચઢી ગયો. લગભગ દસેક ફુટ દુર એ વેલાનો છેડો ખેચાયો હશે. હંુ તેને વારંુ તે પહેલાં તો તેણે એ વેલો પકડીને પાટલી પરર્થીી ઝુકાવ્યંુ. ટારઝનની યાદ અપાવે તેવી અદાર્થીી તે તો વીસેક ફુટ દુર ફંગોળાયો. જેવો એ વેલો બીજી તરફ પહોંચ્યો અને તેની વળતી યાત્રા ચાલુ ર્થીાય તે પહેલાં તરત અમારા શુરવીરે તેને છોડી દીધો અને પોતાની ગતીની સારે્થી તાલ મીલાવી ર્થીોડંુક દોડીને તે સફળતાપુવ� ક ખાસ્સો દુર જઈ અટકી ગયો. મારી તરફ વીજયી મુદ્રાર્થીી તેણે નીહાળ્યું. હવે મારા જાનમાં જાન આવ્યો. પેલા અમદાવાદી નીધા� રને દબાવી મંે તેને આ નવા આવીષ્કાર અને સાહસ માટે બીરદાવ્યો. પછી તો એ

of 178


ભાઈ ક્યાંય ઝાલ્યા રહે? હંુ ‘ના-ના’ કરતો રહ્યો અને તેણે આ નવી રમત પાંચ છ વખત મને કરી બતાવી; અને મને પણ એ પરમ અને અવણ�નીય અનુભુતીનો દીવ્ય આસ્વાદ માણવા દબાણ કરવા માંડ્યું.

અને ખરી વાત તો હવે આવે છે; ભાયંુ ને બેન્યંુ! બધી ગણતરીઓ, ભય,

ઉમ્મરની અશક્તીઓ અને મજબુરીઓ બાજુએ મેલીને હંુ પણ એ પાટલી પર આરુઢ ર્થીયો અને વેલો પકડી લટક્યો અને સફળતાપુવ� ક બીજી બાજુ પુગી પણ ગયો – પડ્યા કયા� વીના હોં ! અને પછી આ નાનકડા સાહસના રંગ અને રસમાં લીન બની ત્રણેક વખત મંે આ ટારઝની પરાક્રમની લીજ્જત માણી હોં! દીકરાઓ મારી ઉપર ઓવારી ગયા. મંે પણ મારો પોતાનો બરડો ર્થીાબડી લીધો.

ક.મા. મુનશીને યાદ કરી લીધા - ‘વાહ, રે મંે વાહ!’ હવે આખા કુટુમ્બના મોટ્ટા ઓડીયન્સ સમક્ષ આ સરકસનંુ ક્યારે પ્રદશ� ન કરવંુ અને તેની વીડીયો બનાવી ટી.વી.વાળાઓને આપવી કે કેમ, એની યોજનાઓ ઘડતા અમે પ્લેગ્રાઉન્ડ તરફ પાછા જવા નીકળ્યા !

આમ આ ડોહા જીવનમાં પહેલી વાર ટારઝનની કની અમેરીકી વેલા પરર્થીી લટક્યા!

of 178


વોટરર્પાક� માં રવીવારે અમારા કુટુમ્બના પાંચ જણા અને નાના જયનો એક હબસી દોસ્ત, એમ છ જણા, ફોટ� વર્થી� ની ઉત્તરે આવેલા એક વોટર પાક� માં ગયા હતા. છેલ્લા ચાર વષ�ર્થીી મારી દીકરી ઓગસ્ટ મહીનામાં અચુક, ભાવપુવ� ક અમારા બધા માટે તેની ટીકીટ લાવે છે; અને અમને બધાને બહુ જ મજા અપાવે છે.

ત્યાં એક ‘ઓશનવેવ્ઝ’ નામની રાઈડ છે, જે નાનાંં મોટાંં બધાંંને બહુ જ ગમે છે. ‘ ટુ્યબ-રાઈડ ‘ની જેમ તેમાં પેટમાં બહુ આંટી પડવાનો ભય નહીં. આશરે 100 ફુટ લાંબા અને 50 ફુટ પહોળા હોજમાં પાણી ભરેલંુ હોય છે. ઉંડાઈ શુન્યર્થીી શરુ કરી છેક અંદર છ ફુટની હોય છે. તેમાં તરનારા તરી પણ શકે અને બીજાઓ માટે ઘણી સંખ્યામાં, લગભગ ચાર ફુટ વ્યાસવાળી અને બે મજબુત હેન્ડલવાળી, પ્લાસ્ટીકની ટુ્યબો પણ રાખેલી હોય છે. ખાસ્સો મોટો સ્વીમીંગપુલ હોય તેવંુ લાગે.

પણ ખરી મજા તો એ કે તેની છેવાડાની દીવાલની પાછળ, કદાચ ચાર કે પાંચ બહુ જ મજબુત, રબરની મોટી ધમણો રાખેલી હોય છે. (આપણને એ તો કાંઈ દેખાય નહીં - આ તો મારા ઈજનેરી ભેજાનંુ પૃર્થીક્કરણ છે!) આ ધમણોને ઈલેક્ટ્ર ીક મોટર વડે કે બીજી કોઈ રીતે, ધીરે ધીરે ફુલાવવામાં અને સંકોચવામાં આવે. આ ધક્કાર્થીી હોજનંુ પાણી પણ ઉલાળે ચડે. લગભગ ત્રણ ચાર ફુટ ઉંચા મોજંા પેદા ર્થીાય. આમાં બધી પબ્લીક પણ ઉલાળા લેવાની મજા માણે. કોઈ કીનારે આવતાં નાનાં મોજંાની, તો કો’ક જણ દીવાલ પાસે, જમીનને પગ પણ ન અડે તેવી જગ્યાએ,

મસ મોટાં મોજંાની મજા માણે. જેની જેવી તાકાત અને હીમ્મત.

જુવાનીયાઓ, બીકીનીધારી રુપસંુદરીઓ, મારા જેવા ગલઢાં, અને બાળબચ્ચાં બધાં મજા માણે. કોઈ નાતજાત, રંગરુપ, ધરમ, જાતી, ઉમ્મરના ભેદ નહીં. બધાંય

of 178


બાળકો જ બાળકો. દસેક મીનીટ ઉલાળા ખાવાના. પછી વીરામ. ફરી દર અડધા કલાકે ખેલ ચાલુ. આપણે ય બાપુ આમાં તો પડીએ હોં !

છોકરાંવ તો ધરાઈ ધરાઈને અનેક વાર ઉલાળા ખાવા જાય. મારો જય ભારે હીમ્મતવાળો. હંુ રાડ્યું પાડતો રહંુ અને એ બાપુ તો ટુ્યબની એસી-તેસી કરી, ડુબકીઓ મારીને તરી લે. પાછો નીચેર્થીી ટુ્યબમાં ઘુસીય જાય. અને એની ઉમેદ હોય,

છેક દીવાલને અડી આવવાની - જાણે કે કોઈ ઈડરીયો ગઢ જીતવાનો ના હોય! એ બાપુ તો નેચરલ અમેરીકન, અહીં જ જન્મેલો!!

આપણે તો એક વાર મજા માણી, કીનારે આવીને બેઠા અને બધાંનો સામાન સાચવવાનંુ પુણ્યકાય� કયુI ! બાકીનાંં બધાંં ટુ્યબની મજા માણવા ગયાંં. હંુ તો લાંબી ખુરશીમાં પગ લંબાવી, પેપ્સીના ઘંુટ પીતો અને ચીપ્સ ચંગવાળતો હાહ ખાતો બેઠો. દરીયાઈ પુલની પાછળના આકાશમાં સંધ્યાદેવી રતુમડા શણગાર સજી સોળે કળાએ ખીલ્યાં હતાં. સુરજદેવ તો દેખાતા નહોતા. પણ દ્રર્શ્યાંય બહુ મનહર હતંુ.

***

મન પણ હીલ્લોળે ચડ્યું. પંદરેક દહાડા પહેલાં ગેલ્વેસ્ટનના દરીયાકીનારાની સહેલગાહ અને સમુદ્રસ્નાન દીકરાએ કરાવ્યંુ હતંુ; તે યાદ આવી ગયંુ. આ તો માનવસજી�ત દરીયાનંુ ખાબોચીયંુ હતંુ. પેલો તો ગલ્ફનો અખાત, એટલાંટીક મહાસાગરનો વછેરો! ક્યાં રાજા ભોજ ને ક્યાં ગાંગો તેલી! આ તો અડધા કલાકમાં દસ જ મીનીટ હીલોળા લે. ઓલ્યો તો લાખો વશ� સતત હાલ્યા ને ડોલ્યા જ કરે…..

નહીં ર્થીાક, નહીં વીરામ

મહેરામણ તે મહેરામણ ….

પણ વધારે લાંબી વીચાર-તરંગમાળા ચાલી. આ દરીયાના ખાબોચીયાનો સજ�ક મારા જેવો કે મારાર્થીી ર્થીોડો ચડીયાતો, એક માનવજંતુ. અને ઓલ્યાનો તો … સૃષ્ટીનો નાર્થી. પણ એનીય આંખ સહેજ ઝોલે ચડે તો? આ વીશ્વ આખંુ ગાયબ; અને

of 178


બીજા નવા વીશ્વનો ચાકડો પાછો ચાલુ. આ ખાબોચીયાની મોટર દસ મીનીટ પછી બંધ ર્થીાય. ઓલ્યાની એક એક યુગાંતરે બંધ. પણ એ ય કોક’દી બંધ તો પડવાની જ ને?

જેમાં દસ મીનીટમાંય સો જેટલા સહેલાણીઓ આનંદર્થીી કીલ્લોલે છે; એવા આ નાનકડા સાગર જેવો ભલેને હંુ નર્થીી. ભલે ને મારંુ સમગ્ર જીવન એક પરપોટા સમાન છે - આ જન્મ્યો.. અને આ ફુટ્યો. પણ એટલા ગાળામાંય તેમાંર્થીી પરાવતી�ત ર્થીતો પ્રકાશ એક નીદો�શ બાળકને ખીલખીલાટ હસાવી શકે; તો મારા આ પરપોટા જેવા જીવનની સાર્થી� કતા છે. ઓલ્યા વીશ્વના નાર્થીની અપાર કરુણાનો, તેના પે્રમનો, તેના સત્ય, ચૈતન્ય અને આનંદનો એક પરમાણુ જેટલો અંશ પણ મારા જીવનમાં પરાવતી�ત ર્થીાય તો હંુ અને તે સરખા. બસ મારા નાનાશા જીવનને આટલો વળાંક તો આપંુ …

અને તો?

અલ્યા એ ય ઉપરવાળા… આપણ બેઉ તો ભેરુ. તંુ મોટો ભાઈ ને હંુ નાનો… ચાલને આ ફરી હીલોળો શરુ ર્થીયો છે, તેમાં જરા છબછબીયાં કરી લઈએ, ઉલળી લઈએ ….. હાલને મજા આવશે.

” મારી ર્પાસે ઢગલો રેતી, તારી ર્પાસે ખોબો જળ,

ચાલને રમીએ ર્પળ બે ર્પળ.”

- કૃષ્ણ દવે

હરિર, હવે આર્પણે સરખે સરખા,હરિર, તમે મેહ તો હંુ યે બરખા!

- ભગવતીકુમાર શમા�

of 178


અને બાપુ! આપણે તો પ્રસન્નચીતે્ત, બધી લઘુતા ઓગાળીને, ઓલ્યા ભેરુને હૈયાની માલી’ પા રાખીને, ફરીર્થીી હીલ્લોળાની મજા લેવા ધોડી જ્યા.

of 178


સેલ્સમેન અમારી ઓફીસનો પટાવાળો એક વીઝીટીંગ કાડ� મારા ટેબલ પર મુકી ગયો. ‘ર.ચી.ર્પટેલ’. મને તેને મળવાનંુ ખાસ મન ન ર્થીયંુ. મારે બીજંા ઘણાં કામ તે દીવસે હતાં. પણ તે છેક મંુબાઈર્થીી આવેલો હતો. મંે ‘રચીપ’ને(!) મારી ઓફીસમાં બોલાવ્યો. તે એક માઈક્રો-પ્રોસેસર વાળા, ટેસ્ટીંગ સાધન બનાવતી કમ્પનીનો સેલ્સમેન હતો. તે સાધન નવી જ સવલતો આપતંુ હતંુ. અમને સમારકામના કામમાં તે બહુ કામમાં લાગે તેમ હતંુ. આ વીષયના ઘણા પ્રશ્નો મંે તેને પુછ્યા. તેણે બહુ સરસ રીતે મારી બધી શંકાઓનંુ સમાધાન કયુI . હવે આ બાબતનો હંુ નીષ્ણાત તો નહીં; પણ મારા હાર્થી નીચે કામ કરતા એન્જીનીયરો પાસેર્થીી શીખેલી કેટલીક બાબતો વીશે મંે તેને વધારાના પ્રશ્નો પુછ્યા. તેના પણ રચીપે બહુ સરસ જવાબ આપ્યા.

હવે મને ર્થીયંુ કે ‘આ તો બહુ કામનંુ સાધન લાગે છે. લાવ અમારા આ બાબતના નીષ્ણાતને બોલાવંુ’. મંે અમારા ઈન્સ્ટ્રુમેન્ટ ખાતાના ઉપરી મેનેજરને બોલાવ્યા. તેમણે તો આવીને ઘણી જટીલ અને વીષદ માહીતી માંગી. મને તો એ અરબી, ગ્રીક અને લેટીન જેવી લાગે! તે બધાંંયના પણ તેણે બહુ જ સરસ અને સંતોષકારક જવાબ આપ્યા. અમને બન્નેને ર્થીયંુ કે, આ સાધન તો જરુર ખરીદવા જેવંુ છે.

પણ ખરી રસ પડે તેવી વાત તો હવે આવે છે ….

રચીપ ગુજરાતી હતો એટલે મને જરા અંગત સવાલ પુછવાનંુ મન ર્થીયંુ. મંે રચીપને પુછંુ્ય ,” અરે, રચીપ! તમે આ વીશયના સ્નાતક ક્યાંર્થીી ર્થીયા?’

રચીપ ,” સાહેબ! હંુ તો બી.કોમ. જ છંુ.”

of 178


મને અને મારા મેનેજરને એકદમ આંચકો લાગ્યો અને સાનંદાશ્રય� ર્થીયંુ. કોમસ� ગે્રજ્યુએટ હોવા છતાં તેની આ વીષયની જાણકારી એક નીષ્ણાતને પણ શરમાવે તેવી હતી. વધારે વાતો કરતાં ખબર પડી કે, ઈજનેરીની માસ્ટરની પદવી ધરાવતા બીજા સેલ્સમેનો કરતાં તે વધુ વેચાણ કરતો હતો અને તેની કમ્પનીમાં તેને બહુ ઝડપર્થીી પ્રમોશનો મળતાં હતાં.

મંે તેને છેલ્લો સવાલ કયો�,” તમારી સફળતાનંુ રહસ્ય શંુ?”

રચીપનો જવાબ આંચકો આપી દે તેવો હતો,” સાહેબ! શરાબ! “ . હંુ ચમકી ગયો.

તેણે ફોડ પાડ્યો.“ સાહેબ! કાંઈ ખોટંુ ધારી ન લેતા. મારી જીવાદોરી જેવંુ આ કામ મારે માટે શરાબ છે. તેમાં હંુ ડુબી જાઉં છંુ. આ સાધન અને તેના વીજ્ઞાનને લગતી, મારે જરુરી, બધી માહીતી, મંે તેના નીષ્ણાતો પાસેર્થીી મેળવીને મોંઢે કરી લીધી છે. જ્યારે કોઈ નવી પ્રોડક્ટ અમારી કમ્પની બજારમાં મુકે છે; તે પહેલાં હંુ તેનો આવો અભ્યાસ કરી લઉં છંુ. તમને જાણીને આનંદ ર્થીશે કે, અમારા માલીકે મને તેમના એક બીજા સાહસમાં ભાગીદાર બનાવવા મને આમંત્રણ પણ આપ્યંુ છે. ”

મનોમન મંે આ ‘શરાબી’ને નમન કરી લીધા.

of 178


શ્રવણ યંત્ર

એક બર્થી� ડે પાટી�ની વાત છે. પાટી�નો છેવટનો ભાગ હતો. કેક તો ક્યારનીય કપાઈ ગઈ હતી. જમવાનંુ પણ સમાપ્તીમાં હતંુ. બધા પોતપોતાના ગુ્રપમાં વાતોમાં મશગુલ હતા. અમે ચાર પાંચ ઘૈડીયાઓ ડાઈનીંગ ટેબલ પર બધંુ પતાવીને ગપાટા મારતા બેઠા હતા. એક જુવાનીયો પણ હતો. મને તેનંુ નામ અત્યારે યાદ નર્થીી.

પણ તેણે કાંઈક વાત કહી અને તેની બાજુના એક કાકા ખડખડાટ હસી પડ્યા. મને સમજાયંુ નહીં કે, એ કેમ હસ્યા અને વાત શી હતી.

એટલે મંે કહંુ્ય,” અરે, ભાઈ! ર્થીોડંુ મોટેર્થીી બોલો, તો અમારા જેવા સાંભળવાની તકલીફવાળા પણ લાભ લઈ શકે. “

મારી બાજુમાં બેઠેલા મારા જેવા બીજા કાકાએ મારી વાતમાં ટાપશી પુરાવી.

હવે નરહરીભાઈ કુદી પડ્યા. તેમણે કહંુ્ય,” એમની વાત પછી. જુઓ, મંે બહુ રીસચ� કરીને એક સાંભળવાનંુ યંત્ર બનાવ્યંુ છે. આપણા જેવાની બધી તકલીફ દુર ર્થીઈ જાય. અને ખચ� પણ સાવ મામુલી. વેસ્ટ જેવી વસ્તુઓમાંર્થીી બનાવાય. “

બધા તરત બોલી ઉઠ્યા,” અરે , હા! હા! મારેય તે જેાઈએ. જે ખચ� ર્થીાય, પણ અમને તે બનાવી આપો.”

નરહરીભાઈ કહે,” જુઓને, તમે બધા સમદુખીયા મીત્રો જ છો. મારે આમાં કાંઈ ખાનગી રાખવાની જરુર નર્થીી. મારી આખી ફોમ્યુ� લા જ તમને કહી દઉં. સૌ પોતપોતાની રીતે બનાવી લે. “

અમે નરહરીભાઈની ખાનદાની ઉપર ઓવારી ગયા. મંે આતુરતાર્થીી કહંુ્ય,” જરુર, જલદી કહો.”

of 178


નરહરીભાઈએ બહુ જ ગંભીરતાર્થીી આગળ ચલાવ્યંુ ,” જુઓ આટલી સામગ્રી જેાઈએ. એક દીવાસળીનંુ બાકસ, બે વાપરી ન હોય તેવી દીવાસળી, અને એક રબરબેન્ડ.”

મારી આંખો આશ્ચય�ર્થીી પહોળી ર્થીઈ ગઈ. મનમાં ર્થીયંુ; ‘નરહરીભાઈનંુ દીમાગ ઠેકાણે તો છે ને?! કાંઈ પીધંુ નર્થીી, તો પણ આમને તો ચઢી હોય તેમ લાગે છે!’

મારા હાવભાવ તે સમજી ગયા, “ તમે નહીં માનો, પણ આ યંત્ર ખરેખર કામ કરશે. નીવડેલંુ અને ચકાસણી કરેલંુ છે.”

મારી બાજુએ બેઠેલા બીજા કાકાએ તો ખીસ્સામાંર્થીી ડાયરી અને પેન કાઢીને લખવાની તૈયારી પણ કરી લીધી. તે આતુરતાર્થીી બોલ્યા,” અરે નરહરીભાઈ, જલદી કહોને.”

હવે નરહરીભાઈ આગળ વધ્યા,” જુઓ. બાકસની એક બાજુએ એક દીવાસળી લગાવવાની - તેનંુ કાળંુ ટપકંુ અડધો ઈંચ ઉપર રહે તે રીતે. પછી તેની સામેની બાજુ બીજી દીવાસળી આ જ રીતે લગાડવાની. પણ તે ર્થીોડી ઉંચી રહે તેમ. પછી રબર બેન્ડ બાકસની ઉપર લગાડવાનંુ, અને જે કાનમાં ઓછંુ સંભળાતંુ હોય તે કાનની ઉપર બરાબર ફીટ ર્થીાય, તેમ લગાડી દેવાનંુ. જેા બેય કાનમાં તકલીફ હોય, તો આવંુ બીજંુ મશીન બનાવીને બીજા કાન પર લગાવી દેવાનંુ.”

હવે મારાર્થીી ન રહેવાયંુ, “ અરે નરહરીભાઈ, તમને અત્યારે આવી મજાક સુઝે છે? આ તે કાંઈ કામ કરતંુ હશે?”

નરહરી ભાઈ બોલ્યા,” જુઓ, જાણે વાત એમ છે કે, તમને વધારે સંભળાય કે ન પણ સંભળાય. એની કોઈ ગેરન્ટી નહીં; પણ સામેની વ્યક્તીને ખબર પડી જશે કે, આમને સાંભળવાની તકલીફ છે, એટલે તમારા કહ્યા વગર તે મોટેર્થીી બોલવા માંડશે. તમારંુ કામ બોલ્યા વગર બની જશે.! “

અને વીજયી મુદ્રાર્થીી નરહરીભાઈ સ્મીત કરી રહ્યા.

અને અમે બધાં? હસી હસીને ગોટપોટ… of 178


(નરહરીભાઈ પટેલ અમદાવાદમાં ડેપ્યુટી પોલીસ કમીશ્નર હતા, અને નીવૃત્ત ર્થીયા બાદ, ડલાસમાં તેમની દીકરી અને જમાઈ સારે્થી સ્થાયી ર્થીયેલા છે. તેઓ સરસ ચીત્રો પણ દોરે છે.)

of 178


સાઈકલ ચલાવતાંં “ જગતનો ઈતીહાસ એટલે જે થોડા મનુષ્યોને ર્પોતાની જાતમાં શ્રધ્ધા હતી એવા મનુષ્યોનો ઈતીહાસ. એવી શ્રધ્ધા મનુશ્યની અંદર રહેલી દીવ્યતાને પ્રગટ કરે છે. એવી શ્રધ્ધા વડે તમે ઈચ્છો તે કરી શકો.”.

- સ્વામી હિવવેકાનંદ

—————————————————————————-

દીકરો સાયકલ ચલાવતાં શીખી ગયો છે.

ત્રણ વષ� પહેલાં તે નાની સાઈકલ સરસ ચલાવતો હતો. પણ એક દીવસ પાક� માં કોન્ક્રીટના રસ્તા પર પડી ગયો હતો. નાકમાંર્થીી લોહી નીકળ્યું હતંુ; અને હાર્થીપગ પણ છોલાયા હતા. ત્યારર્થીી તેના મનમાં સાઈકલ ચલાવવા માટે ભય પંેસી ગયો હતો. કેટકેટલંુ સમજાવવા છતાં, તે સાઈકલને હાર્થી લગાવવા તૈયાર જ ન હતો. એ ભય તો તેણે પોતે જ કાઢવાનો હતો.

પણ ત્રણેક દીવસ પહેલાં શેરીના બીજા છોકરાંઓને સાઈકલ અને સુ્કટર ચલાવતાં જેાઈ તેને પણ મન ર્થીયંુ. તેણે સુ્કટર પર હાર્થી અજમાવવાનંુ નક્કી કયુI . બે પાંચ મીનીટમાં તો તે રમરમાટ ચલાવતો ર્થીઈ ગયો. પછી તો બીજાંં છોકરાંંવ સારે્થી રેસ શરુ ર્થીઈ ગઈ; કોણ ઝડપી ચલાવે છે? સુ્કટરવાળા સારે્થી હોડ બકતો હતો ત્યાં સુધી તો ઠીક હતંુ. એ છોકરો તેનાર્થીી નાનો હતો, એટલે અમારો દીકરો તેનાર્થીી આગળ નીકળી શકતો. પણ બે દીવસ પર તો તેણે સાઈકલવાળા ‘એરીયન’ સારે્થી હોડ બકી. એરીયન લગભગ તેની જ ઉમ્મરનો હતો. તેની સાઈકલ હોટવ્હીલની હતી (અમેરીકાના બાળકોની હોટ ફેવરીટ!) એટલે એરીયન જ આગળ નીકળી જાય ને?

ભાઈ તો મારી પાસે મોંઢંુ વકાસીને આવ્યા.

of 178


મને કહે, “ હુ એરીયનને હંફાવી શકતો નર્થીી. હમ્મેશ તે જ આગળ નીકળી જાય છે.”

મંે કહંુ્ય,” તારે એની બરાબરી કરવી હોય તો, તારે પણ સાઈકલ જ હાર્થીમાં લેવી જેાઈએ.”

તે કહે,” પણ હંુ પડી જાઉં, અને મને વાગે તો? “

મંે કહંુ્ય,” લે, કર વાત ! હવે તો તંુ ‘બીગ બોય’ ર્થીઈ ગયો છે. સાઈકલ પર તંુ ચઢી તો જેા. તારા પગ આરામર્થીી જમીનને અડશે. અને હંુ તને બચાવવા તારી પાછળ જ દોડતો રહીશ.” મંે એને પોલીટીકલ પ્રોમીસ આપી દીધંુ.

ભાઈ અનેક આશંકા અને કુશંકા સારે્થી સવાર ર્થીયા. પણ હવે તેના પગ ખરેખર જમીન પર લબડતા હતા! હવે તેને શ્રધ્ધા પડી. તેણે પહેલંુ પેડલ લગાવ્યંુ અને નાના મગજે જુની યાદ તાજી કરી લીધી. ભાઈની સાયકલ તો રમરમાટ ચાલી. મને તો ક્યાંય પાછો પાડી દીધો. અને સીધો એરીયન સારે્થી મુકાબલો. હવે તે એરીયનની ર્થીોડીક જ પાછળ રહી તેનો પીછો કરી શકતો હતો. બે ચાર રાઉન્ડ મારી તે મારી પાસે પાછો આવ્યો. મંે તેની સાઈકલની સીટ બને તેટલી ઉંચી કરી આપી. હવે તો તેને ચલાવવાનંુ વધારે સારંુ ફાવ્યંુ. તે એરીયનને પાછો તો ન પાડી શક્યો, પણ તેનો આત્મવીશ્વાસ પુનઃસ્થાપીત ર્થીયો હતો.

આજે હંુ તેને પાક� માં લઈ આવ્યો છંુ. બે ત્રણ કસોટી નક્કી કરી. તેણે ડરતાં ડરતાં તે પસાર કરવાનો નીધા� ર કયો�. તેના ગઈકાલના દેખાવના પ્રમાણમાં આ કસોટીઓ ર્થીોડીક આકરી હતી. પણ હવે તેના વીકાસનો આલેખ ઉધ્વ� ગામી હતો. તેણે અડધા કલાકમાં તો બધી કસોટીઓ પાર કરી નાંખી છે. હંુ બાંકડા પર બેસી તેને બીન્ધાસ્ત સાઈકલ ચલાવતો જેાઈ રહ્યો છંુ.

દીકરાનો આત્મવીશ્વાસ પુનઃ સ્થાપીત ર્થીયેલો જેાઈ મારંુ મન આનંદમાં ગરકાવ છે અને મારા પોતાના કીશોરાવસ્થાના કાળમાં ડુબકી મારી દે છે. અને મારો હાલનો

of 178


આત્મવીશ્વાસ પણ પુનઃ જાગૃત ર્થીઈ ગયો છે.

of 178


સુધાકરે શંુ કયુc ?

ભાગ -1

પ્રોફેસર હેન્રીચે નીરાંતનો દમ લીધો.

સ્વીટ્ઝરલેન્ડર્થીી મંુબાઈની …… યુની.માં એકાદ મહીના પહેલાં એ વીઝીટીંગ પ્રોફેસર તરીકે આવ્યા હતા. એક જ વીષયના અભ્યાસી હોવાના નાતે અને સ્વભાવનો મેળ પડવાને કારણે, આટલા ટંુકા ગાળામાંજ પ્રોફેસર સુધાકર સારે્થી તેમની ગાઢ મીત્રતા ર્થીઈ ગઈ હતી. બન્ને ઘણી વખત સારે્થી ફરવા જતા. પોતે એક સારા અને સાચા ખ્રીસ્તી હોવાનો હેન્રીચને ગવ� હતો. મધર ટેરેસાએ દરીદ્રનારાયણની કરેલી સેવાર્થીી તેઓ ઘણા પ્રભાવીત હતા. ભારતમાં ગરીબોની હાલત જેાઈ, તેમને ઘણંુ દુખ ર્થીતંુ. પોતે આ બાબતમાં શંુ કરી શકે તેના વીચાર હમ્મેશ તેમને આવ્યા કરતા.

અને એક દીવસ તેમને આ બાબતમાં આગળ ધપવાનો મોકો મળી ગયો. તે દીવસે સુધાકર સારે્થી તેઓ મંુબાઈના ….. વીસ્તારમાં ચાલવા નીકળ્યા હતા. શ્રીમંત અને ઝાકઝમાળ વીસ્તારોની પાછળ આવેલી, એક ઝંુપડપટી તરફ બન્નેના પગ ઉપડ્યા. ગંદકીના ઢગલે ઢગલા ચારે બાજુ દેખાતા હતા. મારંુ્થી ફાડી નાંખે તેવી બદબુર્થીી બચવા બન્નેએ નાકે હાર્થી દઈ દીધા હતા.

ત્યાં એક બાઈનો ઉંચા સાદે અવાજ સંભળાયો. મરાઠીમાં તે પોતાની દીકરીને વઢી રહી હતી. હેન્રીચને જાણવાનંુ મન ર્થીયંુ કે, શી બાબત હતી. તેણે સુધાકરને પુછંુ્ય. સુધાકરે તેને જણાવ્યંુ કે, છોકરીર્થીી પાણીની બાલદી ઢોળાઈ ગઈ હતી; માટે તે ગુસ્સે ર્થીઈ હતી.

of 178


હેન્રીચે કહંુ્ય :” એમાં શંુ? દીકરી હવે ઉમ્મર લાયક છે. નળ ઉપર જઈને ભરી આવે.”

સુધાકર : “ અરે! હેન્રીચ. અહીં ક્યાં કોઈ નળ જ છે?”

હેન્રીચ : “ અરે! આટલી બધી વસ્તી અને પાણીનો નળ જ નહીં?”

સુધાકર : “ આ બધી વસ્તી ગેરકાયદેસર છે. જમીનના માલીકને જ પાણીનંુ કનેક્શન મળે. અને તે પણ મોટી રકમ આગોતરી ચુકવે તો. ”

હેન્રીચ : “દોસ્ત, સુધાકર! ચાલ આ માટે હંુ રકમની વ્યવસ્થા કરીશ. ર્થીોડા હંુ આપીશ અને બાકીના સ્વીટ્ઝરલેન્ડના મારા જેવા વીચારો ધરાવતા મીત્રો પાસેર્થીી એક્ઠા કરીને તને આપીશ. પણ આટલી બધી વસ્તીને પુરતંુ ર્થીાય એટલંુ પાણી અને એટલી સંખ્યામાં નળ નંખાવા જેાઈએ. આ બાઈ અને તેની દીકરી જેવી બધી દુખીયારીઓ માટે આટલંુ નાનંુ કામ ર્થીશે તો મને ટાઢક ર્થીશે.”

સુધાકર તો તેના આ ઉદાત્ત વીચાર ઉપર ફીદા ર્થીઈ ગયો.

બીજા દીવસે સુધાકર એક પ્લમ્બરને ત્યાં લઈ ગયો; અને મ્યુનીસીપાલીટીની મેઈન લાઈનર્થીી પાણીનો પાઈપ અને ત્રણ ચાર ઠેકાણે નળ નાંખવા માટેના ખચ�નો અંદાજ આપવા કહંુ્ય. પ્લમ્બરભાઈ તો મચી પડ્યા. આટલંુ મોટંુ કામ મળવાની આશામાં તેમનંુ તો મોં પહોળંુ ર્થીઈ ગયંુ. બધે ફરીને સાંજે તેમણે સુધાકરને ઘેર જઈ,

50,000 રુપીયાનો અંદાજ પણ આપી દીધો. બીજા દીવસે સવારે કોલેજમાં હેન્રીચને આ માહીતી આપશે ત્યારે હેન્રીચ કેટલો ખુશ ર્થીઈ જશે; એ ખયાલર્થીી સુધાકરનંુ મન પ્રફુલ્લીત બની ગયંુ. તેણે પોતાની પત્નીને આ વાત કરી. પણ એ બાઈને આ વાત કાંઈ જામી નહીં.

સ્ત્રીની છઠ્ઠી ઈન્દ્રીય કોને કહેવાય? એ કહે, ” તમે બન્ને પ્રોફેસર છો, પ્રોફેસર.

આમાં તમારંુ કામ નહીં. કોંગે્રસ, શીવસેના કે ભાજપના કાય� કરનંુ આ તો કામ. તમે

of 178


એ કરી રહ્યા.”

સુધાકરને પત્ની પર ગુસ્સો આવ્યો. અને ત્યાં જ ફોનની ઘંટડી રણકી.

સુધાકરે ફોન ઉઠાવ્યો. સામેર્થીી તોછડી ભાષામાં કોઈ બોલ્યું,” અબે, પ્રોફેસર!

અપુનને સુના હૈ કી તુમ ચાલીમંે પાનીકા પાઈપ લાવણેવાળા હૈ. ક્યા યે બાત સચ હૈ?”

સુધાકર તો ખુશીમાં કુદી પડ્યો. વાહ! પબ્લીકને પણ આ મહાન કામની ખબર પડી ગઈ. તેને પત્નીની મુખ� તા પર હસવંુ આવ્યંુ અને પોતાની મુસ્તાકી પર ગવ� . તેણે તો ખુશીના માયા� હા પાડી.

અને ત્યાં સામેર્થીી બોમ્બ ધડાકો ર્થીયો.“ તેરી સાન ઠીકાને હૈ કી, નહીં? યે સબ ફાલતુ બકવાસ બંદ કર, ઔર તેરી ચોપડી સમાલકે બેઠ.”

સુધાકર ,” અરે , તમે કોણ છો? તમારે તો ખુશ ર્થીવંુ જેાઈએ. “

સામેર્થીી ,” દેખ, પ્રોફેસર ! મૈ …... દાદા હંુ. વો સારી ચાલી મેરે ટેન્કરકા પાની પીતી હૈ. અગર તુ યે પાઈપ લાયા તો મેરા ટેન્કર બંદ કરવાનેકા તેરા ઈરાદા હૈ ક્યા?

તેરા ર્થીોબડા તુડવાનેકી ઉમ્મીદ રખતા હૈ? યા ફીર તેરે શાહજાદેકી ટાંગ તુડવાની હૈ?

”

સુધાકર શંુ બોલે? માત્ર તેને પોતાની પત્નીની સુઝ પર અનહદ માન ઉપજ્યું અને ચાલીવાળી પબ્લીક અને હેન્રીચ માટે દયા.

………………..

ટમ્પા-ફ્લોરીડા પાસે આવેલા ગેઈન્સવીલેના ડો. રિદનેશ શાહે આપણા ચીત્તને હતપ્રભ કરી નાંખે તેવી આ સત્યકર્થીા પ્રકાશીત કરંુ છંુ.

of 178


ડો. રિદનેશભાઈ શાહ મોલેક્યુલર બાયોલોજી ના તજજ્ઞ તો છે જ. પણ માનવતાર્થીી, કરુણાર્થીી છલકાતા નખશીશ સજ્જન પણ છે. આ વાત તેમણે મને બહુ હ્રદયદ્રાવક એક સંદેશામાં જણાવી હતી. આવી અગણીત કર્થીાઓ ભારતમાં દરરોજની ઘટના છે, તે આપણે જાણીએ છીએ? અને જેા જાણતાં હોઈએ તો કેમ આપણા પેટનંુ પાણીય હાલતંુ નર્થીી?

હવે તમે જ કહો. સુધાકરે શંુ કયુI હશે?

of 178


ભાગ -2

સુધાકર નીચેનાંમાંર્થીી એક, વધારે, અર્થીવા અન્ય કોઈ પગલાં લઈ શક્યો હોત

ખરેખર તપાસ કરવી કે એ ફોન કોણે કયો� હતો.

પોલીસને જાણ કરવી અને પોલીસ રક્ષણ હેઠળ યોજનામાં આગળ વધવંુ.

ટેન્કરવાળા વેપારી અર્થીવા આવા અનેક દાદાઓને આવી કામગીરી આગળ ધપાવવા પ્રોત્સાહન આપી; ટેન્કરર્થીી પાણી આપવાનંુ મુક્ત બજાર ઉભંુ ર્થીવા દેવંુ અને પાણીના ભાવ નીચા લાવવા.

એ દાદાને ટેન્કરની જગ્યાએ પાઈપલાઈન અને નળ નંખાવવા સમજાવવો; જેર્થીી તેનો ખચ� ઓછો ર્થીઈ જાય અને તે સસ્તા દરે ચાલીવાળાને પાણી આપવા માંડે.

ગાંધીચીધ્યા માગ સત્યાગ્રહનો આશરો લેવો. ઉપવાસનંુ, અસહકારનંુ શસ્ત્ર અજમાવવંુ.

એ ચાલીના લોકોને જાગૃત કરવા અને પોતાના જીવનની પાયાની જરુરીયાતો માટે સંઘષ� આદરવા પે્રરવા.

તેની પત્નીની સલાહ માનીને આખો પ્રશ્ન રાજકારણની કોઈ કાબેલ વ્યક્તીને સોંપી દેવો.

એ જમીનના માલીક અને એ દાદાને મોં માંગ્યંુ વળતર આપી, આખી ચાલીનો વીસ્તાર ડેવલપરોને આપી દેવો. ત્યાં બહુ સવલતવાળા, આધુનીક,

બહુમાળી મકાનો બંધાવી, નાના આવાસો ઝંુપડાવાળાને આપી, વધેલી જમીનમાં ઉપરના અને મધ્યમવગ� ના આવાસો બનાવી, આખા વીસ્તારમાં

of 178


આમુલ પરીવત� ન લાવવંુ. છતાં વધેલી જમીનમાં બાગ બગીચા, આનંદ પ્રમોદનાં સાધનો, વ્યાપારી ધોરણે વસાવી, એક નવો જ યુગ શરુ કરવો.

સુધાકર કાંઈ કરે કે ન કરે; આપણે પણ આ સમસ્યામાં તુટી પડવંુ, ટાંટીયા તોડાવવા કે માર ખાવો અને ભુખ્યાં તરસ્યાંની વહારે ધાવંુ.

અને બીજા અનેક શક્ય ઉકેલ…..

હવે આપણે સુધાકરે ખરેખર શંુ કયુI તે જાણીએ એ પહેલાં વાતા� ની છેલ્લી લીટીમાં તેનો ઈશારો આપી દીધો હતો તે તરફ ધ્યાન દોરંુ …

“ સુધાકર શંુ બોલે? માત્ર તેને પોતાની પત્નીની સુઝ પર અનહદ માન ઉપજ્યું અને ચાલીવાળી પબ્લીક અને હેન્રીચ માટે દયા.”

વાસ્તવીકતાની ભુમી પરની વાત.

સુધાકર મારા જેવો, તમારા જેવો, 99% ટકા લોકો હોય છે, તેવો સામાન્ય માણસ હતો. તે પોતાનો આક્રોશ મનમાં જ સમાવી, કડવી દવાની જેમ આ કુરુપ વાસ્તવીકતાનો ઘંુટડો ગળી ગયો અને પોતાની પ્રોફેસરીમાં, પોતાના નીજાનંદમાં ડુબી ગયો. હેન્રીચ પણ ‘મધર ટેરેસા’ બનવંુ કેટલંુ દુષ્કર છે, એ સમજી સ્વીટ્ઝરલેન્ડ પાછો સીધાવી ગયો.

ર્પણ…

રખે માની લેતા કે, આ સત્યકર્થીા માત્ર અસંસ્કારી, અભણ, તોછડી ભાષા બોલતા … દાદા પુરતી જ મયા� દીત છે. આવા અનેક માફીયા સમાજના દરેક કે્ષત્રમાં અડ્ડો જમાવીને બેઠા છે. એ એકદમ સુશીક્ષીત પણ હોઈ શકે છે. ડોક્ટર, વૈજ્ઞાનીક,

ઉદ્યોગપતી, પંડીત, રાજ્યકતા� કે ધમ� ગુરુ પણ હોઈ શકે છે. આ સૌની સામાન્ય ઓળખ છે- કેવળ સ્વાર્થી� વૃત્તી, અમયા� દીત મહત્વાકાંક્ષા, જીવનના ઉદાત્ત મુલ્યો પ્રત્યે ઉદાસીનતા અને પરપીડનનો દાનવી આનંદ.

of 178


સુધાકરને, હેન્રીચને, તમને, મને, સૌ સમજદાર વ્યક્તીઓને કાંઈક ખંુચતંુ, ખટકતંુ,

ચંુર્થીાતંુ અંદર રહી ગયંુ ને? બસ! જ્યાં સુધી આ તડફડાટ છે; આ વલવલાટ છે; આ આક્રોશ છે..... ત્યાં સુધી આશા જરુર છે.

આજની તારીખમાં જે ગણ્યા ગાંઠ્યા લોકોએ એ પોતડીધારી ગાંધી, એ રવીશંકર મહારાજ, એ ઠક્કરબાપા, એ જુગતરામ દવે, એ મધર ટેરેસા વી. સંતો જેવંુ જીવન અને કવન ટકાવી રાખ્યંુ છે; તેમાંના એક એવા, આદરણીય શ્રી. નારાયણભાઈ દેસાઈએ તેમની બહુ જ લોકપ્રીય ર્થીયેલી ગાંધીકર્થીામાં કહેલા અને મંે સાંભળેલા શબ્દોમાં -

”જ્યાં સુધી ભણેલા અને સમૃધ્ધ લોકોની સંવેદનશીલતા ટંુટીયંુ વાળીને સુઈ ગઈ છે; જ્યાં સુધી કેવળ નીજાનંદમાં મ્હાલતો સમાજનો ઉપલો વગ� આંખો બંધ કરીને સમાજની કોઈ કુરુપતાનંુ અસ્તીત્વ જ નર્થીી; એમ બહુ સરળતા અને સલામતીપુવ� ક માની લે છે – ત્યાં સુધી, આ એકવીસમી સદી જ નહીં પણ આવનારી અનેક સદીઓ સુધી - ગાંધી પ્રસ્તુત છે; અને રહેશે.”

જરુર એક દી’ કોઈ નવો ગાંધી જાગશે; અને આપણા ચીત્તના એ આક્રોશને વાચા આપશે. અને આવા કરોડ કરોડ આક્રોશ ભેગા કરી એવી આંધી, એવો વડવાનળ, એવો પ્રભંંજન પ્રગટાવશે; જેમાં આવી અનેક સામાજીક નીમ્નતાઓ ભસ્મીભુત બની જશે. સદીઓર્થીી સમાજના દરેક કે્ષત્રના ઉપલા સ્તરની ચાંચીયાગીરીર્થીી અન્યાયી વ્યવસ્થાઓ, સીમીત વાડાઓ, કુરુઢીઓ, પોકળ માન્યતાઓ અને અર્થી�હીન પરંપરાઓ કાયમી બન્યાં છે. આ સૌ મોભીઓ સમાજની સુખાકારી, સરળતા, ન્યાય અને જીવન જીવવાના પાયાના હક્કોને ગળે ટંુપો દઈને,

ખરેખર કામ કરનારની પીઠ ઉપર સવાર ર્થીઈને પોતાની મગરુરીમાં મહાલે છે -

સમાજની લાગણીઓને , વાચાને, ભાષાને, અભીવ્યક્તીને ગંુગળાવી રહ્યાં છે. એ શુભ દીવસે આ સૌ મોભીઓ, તેમનાં સામ્રાજ્યો અને તેમની બધી ર્શ્યાંયામલતાઓ અને કુરુપતાઓ કડડભુસ ર્થીઈને તુટી પડશે.

of 178


જરુર છે - માત્ર આપણી અંદર રહેલા આતશની એ ચીનગારીને ઠીંગરાવા નહીં દેવાની. જરુર છે - એ નવા ગાંધીના અવતરણની આતુરતાર્થીી પ્રતીક્ષા કરવાની -

પ્રીયતમ કે પ્રીયતમાના આગમનની કરીએ એવી. આપણે કમ સે કમ આટલંુ તો જરુર કરી શકીએ છીએ ને?

સ્લમમાં સફર 1999 ની સાલની આ વાત છે. હંુ તે વખતે ઈલેક્ટ્ર ીસીટી કમ્પનીના એક ઝોનમાં કામ કરતો હતો. મોટા શહેરોમાં વીજળીના વીતરણના કામને પહોંચી વળવા, શહેરના જુદા જુદા વીસ્તારોના નાના ઝોન અર્થીવા વીભાગ બનાવવામાં આવે છે.

મારા ઝોનના ચાજ�માં હંુ હતો એટલે, બધા મને રીપોટ� કરતા હતા. મારો ઝોન અમારી કમ્પનીમાં સૌર્થીી મોટો; એટલે બધી જાતના ઘરાકો અમારા વીસ્તારમાં હતા.

આવા ઝોનમાં તો જાતજાતના અને ભાતભાતના કામો હોય. એક નાનકડી કમ્પની જ જેાઈ લો. વીજળીની ચોરી પકડવાનંુ અને અટકાવવાનંુ કામ પણ આના એક ભાગ રુપે; બહુ જ ગંદંુ અને મુર્શ્યાંકેલ - પણ અત્યંત જરુરી આ કામ.

એક દીવસ અમારા મીટર રીડીંગ ખાતાના અધીકારીએ ચચા� દરમીયાન એવો રીપોટ� આપ્યો કે, શહેરની છેવાડે આવેલા એક ગામ પાસે આવેલ …..નગર નામના સ્લમ વીસ્તારમાં વ્યાપક પ્રમાણમાં ચોરીઓ ર્થીાય છે. મંે મનોમન ત્યાં ધાડ પાડવાનંુ નક્કી કયુI . અમે આવા નીણ�યો અગાઉર્થીી જાહેર નર્થીી કરતા હોતા. બધી તૈયારીઓ પતે પછી, છેલ્લી ઘડીએ જ, જગાર્થીી એકાદ માઈલ દુર હોઈએ ત્યારે, સ્થળનંુ નામ જાહેર કરીએ; જેર્થીી ગુપ્તતા જળવાય અને ગુનેગારોને માહીતી પહોંચી ન જાય.

એ બહુ મોટો વીસ્તાર હતો, અને મને પણ સ્લમ વીસ્તાર જેાવાની ઈચ્છા હતી, માટે હંુ પણ આ ધાડની કામગીરીમાં જેાડાયો. અમારી ફોજ બહુ મોટી હતી. બીજા બે ખાતાંઓનો સહકાર પણ લીધેલો હતો. મારી સારે્થી સોએક માણસોનો સ્ટાફ,

of 178


વાહનો, બંદુકધારી સીક્યોરીટી ગાડ� અને બીજી સામગ્રી હતાં. મારી સરદારી નીચે બધંુ હાઉસન જાઉસન ત્યાં પહોંચ્યંુ. અમે કામગીરી શરુ કરી.

આમ તો એ ઝંુપડપટ્ટી ન હતી. સરકારી ખાતાએ બાંધેલાં પાકાં મકાનો હતાં. પણ એક રુમ અને રસોડાનાં એ મકાનો, ઝુપડપટ્ટીને પણ શરમાવે તેવાં હતાં. મકાનોની દરીદ્રતાની સાક્ષી પુરતાં બધાં ચીહ્નો ચારે બાજુ દ્રષ્ટીગોચર ર્થીતાં હતાં. દરેક મકાનને એક કેબલ વડે પાવર આપવામાં હતો. અમે જેાયંુ કે, મોટા ભાગના મકાનોમાં આવા કેબલ પર એક જગ્યાએ કાળી ટેપ મારેલી હતી, અને તેમાંર્થીી એક પાતળો વાયર ઘરમાં જતો હતો. અમે ટેપ ખોલીને જેાયંુ, તો તેમાં બે પાતળી ખીલીઓ ઠોકેલી હતી, અને તે ખીલીઓ સારે્થી પેલો પાતળો વાયર જેાડેલો હતો. આમ મીટરની આગળર્થીી જ, સાવ અણઘડ રીતે, પાવર ચોરી લેવામાં આવતો હતો.

અમે તે બધી સામગ્રી કાઢી નાંખી, અને તે મકાનને સપ્લાય આપતી સ્વીચમાંર્થીી ફુ્યઝ કાઢી નાંખ્યા. આ અંગેની કાયદાકીય નોટીસ પણ તે મકાનમાં હાજર બાઈને આપી દીધી. તે બાઈ તો ઓશીયાળી નજરે અમારી સામે જેાઈ રહી. રડંુ રડંુ ર્થીતી તેની આંખ કાંઈક કહી રહી હતી. મને જરા ઉત્કંઠા ર્થીઈ.

મંે તે બાઈને પુછંુ્ય -” તમારે કાંઈ કહેવંુ છે?”

ડુમાર્થીી રંુધાયેલા અવાજે તે બોલી.” સાયેબ! હો રુપીયા દાદાને આપવાના ચ્યાંર્થીી લાઈશંુ?”

મને ર્થીયંુ -’ આ કોની વાત કરે છે?’

મારી સારે્થીના આ વીસ્તારના જાણકાર ઈલેક્ટ્ર ીશીયને મને કહંુ્ય - ” આ વીસ્તારના નામચીન ….દાદાની તે વાત કરે છે. આપણે જઈએ પછી, સો રુપીયા લઈને ‘દાદા’નો માણસ ફરી પાછો સપ્લાય આપી દેશે! જેની પાસે રુપીયા હોય તે જલસા કરે. દર મહીને પચાસ રુપીયા ‘દાદા’ને આપવાના. આપણી કમ્પનીને ડીક્કો !”

of 178


હંુ તો હેબત જ ખાઈ ગયો. આખંુ સમાંતર તંત્ર ચાલે! અને અમારા પાવરના જેારે ‘દાદા’ નો પાવર વધતો જાય. ( એ વખતે મને કોઈ ‘દાદા’ નહોતંુ કહેતંુ - મોટ્ટો સાયેબ મુઓ ‘તો ને ! )

હવે મને અમારા આખા ઓપરેશનની વ્યર્થી� તા સમજાઈ. કશો અર્થી� જ નહોતો. ઉલટાનંુ અમારી ધાડર્થીી તો ‘દાદા’ને બીજી વધારાની આવક ર્થીવાની હતી! વધારે દુષણો પોષાવાનાં હતાં.

વ્યગ્ર ચીતે્ત હંુ તે મકાનર્થીી આગળ જવા નીકળ્યો. બાજુના ઘરની બહાર, એક ખાટલા પર, ધોમધખતા તડકામાં, એક દમીયલ ડોસો ખાંસતો પડ્યો હતો. ઘરમાં તેના તુટેલા ફુટેલા ખાટલા માટે કોઈ જગા ન હતી. આ ‘એરકંડીશન’ (!) જગા તેને ફાવી ગઈ લાગતી હતી. સુતાં સુતાં જ તે આજુબાજુ ગળફા રંુ્થીકતો હતો. બાજુમાં જ બે સાવ નાગાંપુગાં બાળકો ધુળમાં મજાર્થીી રમતાં હતાં.

ર્થીોડેક આગળ ગયા. દુરર્થીી બીહામણા દેખાવવાળા, લુખ્ખા જેવા બે ત્રણ માણસો અમારી પ્રવૃત્તી નીહાળી રહ્યા હતા. મંે પેલા જાણકારને પુછંુ્ય કે, તે કોણ હતા.

તેણે કહંુ્ય - ” ‘દાદા’ના માણસો છે. આપણા જવાની રાહ જેાઈ રહ્યા છે. આપણે જઈએ પછી તેમની ઉઘરાણી અને રીપેરની(!) કાય� વાહી શરુ. આપણા પર એ લોકો વારી ગયેલા છે - વધારાની આવક ર્થીવાની ને! ”

ર્થીોડેક આગળ ગયા. ત્યાં એક મકાનના બારણામાં આવા બીજા બે લુખ્ખાઓ બેઠેલા હતા. મને કહેવામાં આવ્યંુ કે તેઓ ‘બેવડા’નંુ વેચાણ કરે છે. તેમણે મને પણ કહંુ્ય,”સાયેબ! દેશીનો ‘ટેસ’ કરવો સ? વીલાયતીય સ - તમને મફતમાં ‘ટેસ’ કરાવહંુ.”

આ હતંુ ગાંધીજીના ગુજરાતના મુખ્ય શહેરમાં દારુબંધીનંુ વરવંુ ચીત્ર !

of 178


વળી આગળ ગયા. એક મકાનના બારણાંમાં આંખોના નીલ�જ્જ ઈશારા કરતી, સોળેક વરસની બે છોકરીઓ ઉભેલી હતી. અડધી ખુલ્લી છાતીમાંર્થીી ખીલતંુ જેાબન લંુટાવા માટે લચકી રહ્યું હતંુ. તેમણે સાવ નાની ચદ્દી પહેરેલી હતી, અને તેમનો એક હાર્થી પોતાની ખુલ્લી સાર્થીળ ઉપર સુચક રીતે ફરી રહ્યો હતો.

હવે તો મારી ધીરજનો અંત આવી ગયો. હંુ મારી જાતને બહુ જ અસહાય અને અકાય�ક્ષમ ર્થીયેલી જેાઈ શક્યો. હંુ મોટેર્થીી મારા અધીકારીઓને બરાડીને બોલ્યો ” ચાલો પાછા. ઓપરેશન બંધ. આ ધાડનો કોઈ અર્થી� જ નર્થીી.”

અમે બધા વ્યગ્ર ચીતે્ત ઓફીસે પાછા ફયા� .

પણ ત્રણ દીવસ સુધી મંે જેાયેલાં એ વરવાં દ્રર્શ્યાંયો સૃ્મતીપટલને કોરતાં, આક્રોશતાં રહ્યાં. ચીસો પાડી પાડીને સ્લમની એ દુનીયા મારી સભ્યતાને પડકારી રહી હતી. આખા સમાજને પડકારી રહી હતી. સુફીયાણી પંડીતાઈની, સ્વપ્નીલ, રુડી અને રુપકડી આલમની હાંસી કરી રહી હતી. મારા દંભના પડદા વીદારી રહી હતી.

of 178


સંુદરમ્ સાથે એક મુલાકાત

6 ડીસેમ્બર 1969 ની સવાર. મારાં પત્ની અને હંુ પોંડીચેરી આશ્રમમાં માતાજીની ખાસ મુલાકાત માટે લાઇનમાં ઉભાં છીએ. અમારા લગ્નની આ પહેલી જયંતી છે. માતાજીના આશીવા� દ લેવાની તીવ્ર ઇચ્છા છે. જાણે આ ઘટના હજુ હમણાં જ બની હોય, તેટલી માનસપટ પર હુબહુ અંકાયેલી છે.

તે દીવસે માતાજીના પગમાં મારંુ્થી મુકતાં એક અજબ જ અનુભવ ર્થીયો; જેનંુ વણ�ન જ ન કરી શકાય. અમે બન્ને સાવ હળવાં ફુલ જેવાં બની ગયાં.

બહાર આવ્યા ત્યારે, અમારા એક જાણીતા વાસુદેવભાઈ મળ્યા; જેમણે આ ખાસ મુલાકાત ગોઠવી આપી હતી. તેમણે કહંુ્ય ,” તમે બહુ નસીબવાળા છો. આજે સાંજે શ્રી. સંુદરમ્ ના ઘેર તેમનો ‘સાહિવત્રી’ વાંચનનો કાય� ક્રમ છે. તમે જરુર આવજેા.”

અમે તો સાંજે ત્યાં પહોંચી ગયા. લગભગ ત્રીસેક ગુજરાતીઓ આવેલા હતા. શ્રી. સંુદરમ્ નો નીવાસ દરીયા કીનારે હતો. શાંત સ્થાન, દરીયાનો શાંત ઘુઘવાટો, મંદ મંદ વાતો પવન અને સાવ સાદા ઓરડાની ગરીમા. જીવનમાં આવંુ દીવ્ય વાતાવરણ ફરી ક્યારેય માણ્યંુ નર્થીી.

‘આનંદમયી, ચૈતન્યમયી, સત્યમયી’- એ સ્તુતીના સમુહગાન પછી, શ્રી. સંુદરમ્ નંુ વ્યાખ્યાન શરુ ર્થીયંુ. મીઠો, સંસ્કારી, ધીમો, પણ સ્પષ્ટ અવાજ. શ્રી. અરવિવંદની ‘સાહિવત્રી’માંર્થીી મુળ અંગે્રજીમાં બે ત્રણ પંક્તીઓ બોલે; અને પછી તે ગુજરાતીમાં સમજાવે. ર્થીોડીક પોતાના અનુવાદની પંક્તીઓ પણ આવતી જાય.

સૃષ્ટીમાં જ્યારે પ્રર્થીમ સજીવ તત્વ પ્રગટ ર્થીયંુ હશે; તે સમયની શ્રી. અરવિવંદની પરીકલ્પના હતી. અને પછી ઉત્ક્રાંતીની પ્રક્રીયાની કાવ્યાત્મક અને આધીભૌતીક રજુઆત. (Evolution) શબ્દ તો વીજ્ઞાનમાં ભણ્યા હતા; પણ (Involution) શબ્દ જાણવા મળ્યો. આનો યર્થીાર્થી� ગુજરાતી પયા� ય પણ તેઓ બોલતા હતા; પણ મને તે

of 178

http://kaavyasoor.wordpress.com/2006/09/21/sundaram_mulakat/


યાદ નર્થીી. પરમ તત્વ કઈ રીતે આ સજીવ સૃષ્ટીની ઉત્ક્રાન્તીની સારે્થી સારે્થી અંદર ઉતરતંુ ગયંુ છે; અને ચેતના નવા નવા સ્તરોમાં કઈ રીતે પાંગરતી ગઈ છે; તે તેમના કંઠે સાંભળંુ્ય; ત્યારે ખબર પડી કે, શ્રી. અરવિવંદની આ કવીતામાં કેટલી કાવ્યાત્મકતા, કેટલંુ સત્ય અને કેટલંુ વીચાર-ગામ્ભીય� છે; અને શ્રી સંુદરમે તે સત્ય કેટલંુ આત્મસાત્ કયુI છે.

સવારના માતાજીની સારે્થીની મુલાકાતના આધીભૌતીક અનુભવ પછી, અમારા માનસ ઉપર આ બીજેા અમી-છંટકાવ ર્થીયો. વ્યાખ્યાન પતી ગયા પછી, શ્રી. સંુદરમ્ સારે્થી ર્થીોડીક ઔપચારીક વાતો ર્થીઈ; ત્યારે પણ તેમના વ્યક્તીત્વની માદ� વતા, સરળતા અને વાણીની મીઠાશ અંગત રીતે માણવાં મળ્યાં.

આ અનુભવ પછી, આ 37 વષ�માં જીવનના અનેક અનુભવોમાંર્થીી અને તડકી છાંયડીમાંર્થીી પસાર ર્થીયા છીએ; પણ આ અમી છાંટણાં હજુ કાલે જ ર્થીયા હોય; તેમ લાગે છે.

આવો હતો આપણા આ મહાકવી સારે્થીનો અમારો મેળાપ.

of 178


વીભાગ-3

વાતા� ઓ

of 178


અમેરીકન હાઈવે ર્પરની ત્રણ ઘટનાઓ

ડલાસ અને ફોટ� વર્થી� ના મહાનગરોને વીંધીને સોંસરવા જતા, એટલેન્ટીક અને પેસીફીક મહાસાગરોને જેાડતા, રાષ્ટ્રની અર્થી� વ્યવસ્થાની ધોરી નસ જેવા, ઈન્ટરસે્ટટ હાઈવે (આઈ-20 ) ઉપરર્થીી મારી ગાડી કલાકના 60 માઈલની ઝડપે પુરપાટ પસાર ર્થીઈ રહી છે. આ રશ-અવર છે. મારી આજુબાજુ રસ્તાની ચાર લેનો મારા જેવી જ અસંખ્ય ગાડીઓ, વાનો અને ખટારાઓર્થીી ભરચક ભરેલી છે. વાહનોની વચ્ચે બહુ જ ઓછી જગ્યા છે. ગાડીઓનો સતત પ્રવાહ ધસમસી રહ્યો છે. સામેની દીશાની ચાર લેનોની પણ આ જ પરીસ્થીતી છે.

મને એમ પ્રતીતી ર્થીઈ રહી છે કે, હંુ દેશની ધોરી નસ જેવા આ હાઈવેમાંર્થીી વહી રહેલા, અને દેશના આર્થીી�ક વ્યવહારને ધમધમતંુ રાખતા, કરોડો રક્તકણો જેવો એક રક્તકણ છંુ. ગતીનો પ્રાણવાયુ અને પેટ્ર ોલનંુ ઈંધણ મને ફુલાવીને ટેટા જેવો બનાવી રહ્યાં છે. સતત ધસમસતા મારા જેવા આ બધા રક્તકણો, તેમજ ટ્ર ે નો, જેટપ્લેનો અને મહાકાય સ્ટીમરોમાં વહી રહેલા, આવા જ અનેક રક્તકણો રાષ્ટ્રની આર્થીી�ક વ્યવસ્થાને ધમધમતી રાખી રહ્યાં છે. વીશ્વના આ સૌર્થીી સમુ્રદ્ધ દેશ જેવા તગડા બનવા; દુનીયાના પ્રત્યેક રાષ્ટ્રે હોડ બકી છે.

આખંુ માનવજગત એક ન અટકાવી શકાય તેવી દોડમાં પ્રવ્રુત્ત છે; અને પ્રત્યેક ક્ષણે આ દોડ જેટની ઝડપે, સતત વધ�માન ર્થીતી રહે છે. આ મુષકદોડનો કોઈ અંત નજર સમક્ષ દેખાતો નર્થીી. બધાં વીનાશની, સવ� નાશની, દુગ� મ ખીણ તરફ પ્રચંડ ગતીએ, એકશ્વાસે, ધસમસી રહ્યાં છે. કોઈને બે્રક લગાવવાની ફુરસદ, ઈચ્છા કે સમય નર્થીી.

ત્યાં જ આવી વીચારધારામાં મારા ખીન્ન માનસમાં સત્યનો એક ઝબકારો ર્થીાય છે કે, હંુ એક એક્ઝીટ ચુકી ગયો છંુ; અને ખોટો એક્ઝીટ લઈ પુવ� (!) દીશામાં જવાને બદલે પશ્ચીમ(!) તરફ ધસી રહ્યો છંુ!

*** of 178


મારા આખા શરીરે પરસેવો વળી ગયો છે. હંુ મારી પર્થીારીમાં સાવ શબવત્ પડેલો છંુ. એક બીભીષણ દુઃસ્વપ્ન હમણાં જ પસાર ર્થીઈ ગયંુ છે. એ સ્વપ્ન ચાલીસ વરસ પછીના આ જ આઈ-20 હાઈવેનંુ હતંુ. આખો રસ્તો સવારના આઠ વાગે ભંેકાર, ખાલી પડેલો હતો. એની ઉપરર્થીી સમ ખાવા બરાબર, એક પણ વાહન ચાલી રહ્યું નહોતંુ. એની ઉપર ઠેકઠેકાણે વનરાજીએ સામ્રાજ્ય જમાવી દીધંુ હતંુ. વીતેલી અર્થી� વ્યવસ્થાના મહાઅજગર જેવો આ હાઈવે શબની જેમ સડતો પડેલો જણાતો હતો. દુદ�શાની અસંખ્ય કીડીઓ તેના દેહનંુ ભક્ષણ કરી રહી હતી.

બધી જ રેલ્વે લાઈનો, બધાજ મહાસાગરો અને સમસ્ત આકાશમાં ક્યાંય એક પણ વાહન સરકી રહ્યું ન હતંુ. આખી દુનીયામાંર્થીી પેટ્ર ોલીયમનંુ છેલ્લંુ ટીપંુ અને કોલસાનો છેલ્લો ટુકડો વપરાઈ ગયાને પણ પાંચ વષ� વીતી ગયાં હતાં. બોમ્બ વડે તોડી નાંખવામાં આવેલા બંધોને કારણે, બધાં જળાશયો પણ ખાલી પડેલાં હતાં. ર્થીોડા વરસો પહેલાં, પાણી અને શક્તીસ્રોતો માટે ખેલાયેલા, ત્રીજા વીશ્વયુદ્ધમાં નેવંુ ટકાર્થીીય વધારે માનવજાત નાશ પામી ચુકી હતી. અણુયુદ્ધના કારણે પેદા ર્થીયેલી ગરમીર્થીી પીગળેલા ધ્રુવીય બરફે વીશ્વનાં બધાં જ બંદરોને પાણી નીચે ગરકાવ કરી દીધાં હતાં. બધી સલ્તનતો તહસનહસ બની ચુકી હતી. જગતની બધી અર્થી� વ્યવસ્થા, અરે! આખંુ સમાજજીવન ભાંગીને ભુક્કો બની ગયાં હતાં.

મારા જેવાં ગણ્યાંગાંઠ્યાં કોક’જ દુભા� ગી માનવજીવો આમતેમ ખોરાક અને પાણી માટે જંગલોમાં વલવલતાં, આર્થીડતાં હતાં. જુના શહેરના બહુમાળી મકાનોના બધાં ખંડેરો ભયાવહ વનરાજીમાં અરણ્યરુદન કરી રહ્યાં હતાં. સમસ્ત માનવજીવન ખોડંગાતંુ, કણસતંુ, આક્રંદતંુ ગુફાજીવન તરફ મંર્થીર ગતીએ, કીડીવેગે સરકી રહ્યું હતંુ. આજુબાજુના જંગલનો ભાગ બની ચુકેલા આઈ-20 ઉપર હંુ ભુખ્યો ને તરસ્યો, નીવી�ય� ને નીષ્પ્રાણ, હતપ્રભ ને હતાશ ઉભેલો હતો. કઈ ઘડીએ, કોઈ રાની જાનવર આવીને મારો કોળીયો કરી જશે, તેના ભયર્થીી હંુ ર્થીરર્થીરી રહ્યો હતો. મારંુ આખંુ શરીર આ ભરશીયાળામાં પણ પસીને રેબઝેબ બની ગયેલંુ હતંુ.

અને મારા ખોટા એક્ઝીટે(!) મને, માનવજાતને ક્યાંર્થીી ક્યાં લાવી મુક્યાં; તેની મરણપોક પાડીને હંુ ઝબકીને જાગી જાઉં છંુ.

of 178


***

બાર્થીરુમમાંર્થીી પાછો આવી હંુ પર્થીારીમાં સુઈ ગયો છંુ. પેલી દુદ� મ દશા તો એક સ્વપ્ન જ હતંુ; તેની પ્રતીતી ર્થીતાં હંુ ફરી પાછો નીદ્રાદેવીને શરણે જાઉં છંુ. ઘસઘસાટ ઉંઘની વચ્ચે એક નવંુ પરોઢ ઉગી નીકળે છે. હંુ ફરી પાછો એવા જ રશ-અવરમાં, એ જ આઈ-20 હાઈવે પરર્થીી, મારી હાઈપાવર બેટરીર્થીી સંચાલીત નાનકડી ગાડીમાં પુરપાટ પસાર ર્થીઈ રહ્યો છંુ. પણ હવે પહેલાં જેવો ધમધમાટ નર્થીી.

હવે શહેરમાં ગણીગાંઠી અને નાનકડી ઓફીસો જ છે. સૌ પોતાના ઘેરર્થીી જ ઈન્ટરનેટ પર કામ કરી લે છે. જીવનજરુરી બધી વસ્તુઓ હવે તેમને ઈ-ઓડ� ર પ્રમાણે ઘેર પહોંચાડવામાં આવે છે. માત્ર શોખની વસ્તુઓ માટે જ લોકો માક ટમાં જાય છે. અર્થીવા આનંદપ્રમોદ માટે કે મીત્રો અને સંબંધીઓને મળવા જવા, મારી જેમ ગાડીઓ વાપરે છે. અને તે ગાડીઓ પણ સ્વયંસંચાલીત વીજળીના રેલ સે્ટશનો પર જ પાક� કરવામાં આવેલી હોય છે.

મોટા ભાગની યાતાયાત, સ્વયંસંચાલીત, અત્યાધુનીક અસંખ્ય સંખ્યામાં બુલેટ ટ્ર ે નર્થીી પણ વધારે ઝડપી ટ્ર ે નો વડે જ ર્થીાય છે. બધાં કારખાનાં રોબોટોર્થીી ચાલે છે. બધા સામાનની આપલે પણ સ્વયંસંચાલીત સ્ટોરોમાં રોબોટો જ સંભાળે છે. હાઈવે પર ચાલી રહેલા મોટા ભાગનાં વાહનોમાં પણ આવા રોબોટ ચાલકો જ છે! મારા જેવાંં કો’ક જ સહેલાણીઓ અર્થીવા ઈલેક્ટોનીક સાધનો, મહાકાય પાવરહાઉસો કે કારખાનાંઓના તાત્કાલીક મરામતકામ માટે જતાં સ્ત્રીપુરુષો જ ગાડીઓમાં બેઠેલાં છે. બાકીનંુ બધંુ રોજંીદંુ ઉત્પાદન અને મરામતકામ તો રોબોટો જ સંભાળે છે.

આખા વીશ્વની શક્તીની જરુરીયાતો માટે હવે લાખો ‘ટોકોમેકો’( ર્થીમો�ન્યુક્લીયર પાવર પેદા કરવાનંુ સાધન) વપરાઈ રહ્યાં છે. તેમાં પેદા ર્થીતી વીજળી, આખા વીશ્વની હજારો વશો�ની જરુરીયાત માટે પયા� પ્ત છે. સુય� ના નાનકડા સંતાન જેવા આ આદીત્યોએ આખાય વીશ્વની રુખ બદલી નાંખી છે. બધો વ્યવહાર તેમના ર્થીકી પેદા ર્થીતી વીજળી વડે જ ચાલે છે. સમુદ્રના પાણીમાંર્થીી આ જ વીજળી અમયા� દીત જથ્ર્થીામાં શુદ્ધ પાણી પણ બનાવી દે છે. સ્ટીમરો અને વીમાનો પણ આવા ટોકોમેકો વડે જ ગતી કરી રહ્યાં છે. પ્રદુષણ એ ભુતકાળની, અને બીનજરુરી ઘટના બની ચુકી

of 178


છે. પાણી અને શક્તીસ્રોતો માટેના દેશ દેશ વચ્ચેના ઝગડા અને ભીષણ યુદ્ધો, ભુતકાળની ઘટનાઓ બની ચુકી છે. એક જ ઝંડા નીચે સમસ્ત વીશ્વમાં માનવજાતનંુ એક જ રાષ્ટ્ર બની ચુક્યું છે.

હંુ ‘શાદુ� લવીક્રીડીત’ માં ગણગણી રહ્યો છંુ -

આશા એક જ એ રહી જગતને અસ્તીત્વની દોટમાં.વ્હાલા સુરજદેવ! આજ જગવો વીસ્ફોટ નાના કણે.

અને એ આશાભયા� વીસ્ફોટના પ્રતાપે તો અત્યારે મારી આ ગાડી ચાલી રહી છે. માનવજાતની બધી દુવ્રુ�ત્તીઓ, દપ� , ઈષ્યા� , સામથ્ય� માટેની દોડ અને ખંેચાખંેચી પણ ભુતકાળની બાબતો બની ચુકી છે. મારી ગાડીના રેડીયો પરર્થીી મંગળના ગ્રહ પરર્થીી પ્રસારીત ર્થીઈ રહેલી, મધુરી ગુજરાતી ગઝલોની સુરાવલીઓ મારા ચીત્તને દીવ્ય આનંદ આપી રહી છે.

આ નવા એક્ઝીટે(!) તો મને નવી મહામાનવ જાતીનો એક અંશ બનાવ્યો છે.

***

અને નવી આશાના સુપ્રભાતમાં, હંુ આળસ મરડીને, પ્રસન્નચીતે્ત, આઈ-20 હાઈવે પરની પહેલી સત્ય ઘટના અને પછીનાં બે સ્વપ્નોને મારા નોટબુક કોમ્પ્યુટરમાં ‘ફોન્ટબદ્ધ’ કરવા માઉસની પહેલી ‘ક્લીક’ લગાવવાનો એક્ઝીટ લેવા પ્રયાણ કરંુ છંુ!

of 178


ઘાસ સામે દુર, આંખોને ઠંડક આપતંુ, લીલીછમ્મ ધરતીનંુ મનોહારી દ્રર્શ્યાંય છે. તમે કલ્પનાની પાંખે ઉડીને તેની નજીક ને નજીક જતા જાઓ છો. પ્રતીક્ષણ તે લીલો પટ્ટો મોટો ને મોટો ર્થીતો જાય છે. તમારંુ ક્ષીતીજ આ લીલી ઝાંયર્થીી ઘેરાવા માંડે છે. હવે તમારી ચારે બાજુ આ લીલો રંગ છવાઈ જાય છે. જેમ જેમ આ લીલાશ નજીક આવતી જાય છે; તેમ તેમ તમે નાના ને નાના ર્થીતા જાઓ છો. એ હરીયાળીની ઠંડકમાં તમને તમારા સંકોચાતા કદનો ખ્યાલ જ આવતો નર્થીી.

હવે તમે ચારે બાજુ આ હરીયાળીની વચ્ચે ઘેરાઈ ગયા છો. તમને હવે લીલા સીવાય બીજેા કોઈ રંગ દેખાતો નર્થીી. ઘાસનાં તણખલાં હવે વીશાળ નારીયેળીનાં પાન જેવાં લાગી રહ્યાં છે. તમે એક જંતુની જેમ, તેની ઉપર બેસી, તેની ઠંડકનો સ્પશ� માણી રહ્યા છો. તમારંુ જગત હવે લીલંુછમ્મ બની ગયંુ છે. પરીકર્થીામાં જ માણેલા મધુર વીશ્વની અંદર તમે મહાલી રહ્યા છો. ઈડનનો બગીચો તમારી ચારેપાસ હેલ્લારા મારી રહ્યો છે. આ લીલા સાગરના લીલ્લોળે હીલ્લોળે તમારા દીલમાંય અપરંપાર આનંદનો મહાસાગર ઘુ-ઘુ કરતો ઘુઘવી રહ્યો છે. તમે આ આનંદના સાગરમાં ડુબી જવા, તેની સારે્થી એકાકાર બની જવા, લાલાયીત બની ગયા છો. તમારા ઉત્સાહને પ્રતીધ્વનીત કરતો, મંદ મંદ સમીર આ લીલા સાગરને હીંચોળી રહ્યો છે.

અને તમે એક ઠેકડો ભરીને એ લીલાંછમ્મ પાનની અંદર કુદકો મારો છો. બાજુમાં એક વીશાળ નળીમાંર્થીી પાનના કણકણને જીવન સીંચતા પાણીની નદી વહી રહી છે.

લીલાં અને ફુટબોલ જેવાં વીશાળ, અસંખ્ય કણ સુય� ના કીરણોર્થીી તપ્ત બની, ફુલી ને સંકોચાઈ રહ્યાં છે : શ્વસી રહ્યાં છે. હરેક શ્વાસે નળીમાંર્થીી પાણી તેમની અંદર પ્રવેશે છે. અને હરેક ઉછ્વાસે તે કણે બનાવેલંુ મીષ્ટ પકવાન પાણીની સારે્થી પાછંુ જાય છે. તમે પાનના હરેક શ્વાસની સારે્થી તાદાત્મ્ય અનુભવી રહ્યા છો. જીવનનો એ ધડકતો, ફરકતો રાસ તમારા જીવનતાલની સારે્થી એક્તાલ બનવા માંડે છે.

of 178


અને આ આનંદનો તીવ્રતમ અનુભવ કરવા તમે હવે બીજેા ઠેકડો મારીને એક કણની અંદર પ્રવેશો છો.

અને આ શંુ?

અહીં તો કોઈ ઠંડક જ નર્થીી, બધી શીતળતા વીદાય લઈ ચુકી છે. ગરમ ગરમ ભઠ્ઠીની અંદર તમે શેકાઈ રહ્યા છો. અહીં તો બાળી નાંખે તેવા જલદ તેજાબ ધખધખી રહ્યા છે. તમારા સમગ્ર હોવાપણાને ગ્રસીને ઓહીયાં કરે તેવી, પાનના એ કણની હોવાપણાની ચીરંતન ભુખ, તમારો કોળીયો કરવા આતુરતાર્થીી તમારી તરફ ધસી રહી છે. એ તેજાબના સાગરની મધ્યમાંર્થીી કોઈક અજાણ્યંુ જીવન પોતાના અસ્તીત્વ સીવાયના બીજા કોઈ ખયાલ સીવાય, તમારા સમગ્ર હોવાપણાને ઝબ્બે કરવા આદેશો આપી રહ્યું છે.

તમે એક્દમ ગભરાઈને પારોઠનાં પગલાં ભરવા માંડો છો. પણ તમે હવે સાવ અસહાય છો. નાના બનવાની આ પ્રક્રીયા અપરીવત� નશીલ છે. તમે હવે પાછા તમારા અસલી રુપમાં નર્થીી આવી શકતા. તમે આ કેદમાંર્થીી ભાગવાનો મરણીયો પ્રયત્ન કરો છો. પણ બહારર્થીી કુમળી અને હરીત લાગતી એ કણની ક્રુર દીવાલ હવે પોલાદ જેવી બની ગઈ છે. તમે આ કેદમાં, ર્થીોડીક જ સેકંડો દુર રહેલા તમારા અંતની નજીક ને નજીક ખસી રહ્યા છો અને એ કાળઝાળ તેજાબ તમને ઘેરી વળે છે. એક જ ક્ષણ અને તમે પણ ‘ક્લોરોફીલ’ ( પાનનંુ હરીતદ્રવ્ય) બની જવાના છો.

***

અને તમે પસીને રેબઝેબ, આ દીવાસ્વપ્નમાંર્થીી સફાળા ઝબકીને જાગી જાઓ છો. સામે દુર એ જ હરીયાળી ફરી પાછી વીલસી રહી છે.

જીવનનંુ સૌદય� શંુ અને જીવનની ક્રુરતા શંુ; એ બધાં સત્યો તમને હવે સાવ નગ્ન રીતે સમજાઈ ગયાં છે. સત્ય બહુ જ કડવંુ હોય છે; સત્ય બહુ જ અસહ્ય હોય છે;

of 178


સત્ય બહુ જ કઠોર હોય છે - એ સત્ય સમજી ‘તમારા સત્યશોધનના ધખારા પર પુણ� વીરામ મુકવંુ કે કેમ?’ એવંુ તમે વીચારતા ર્થીઈ જાઓ છો.

અને …. આ મામલામાં વધુ ઉંડા ઉતરવા કરતાં ‘ આજની ઘડી રળીયામણી’ ના તમને મળેલાં મહામુલ્ય રત્ન જેવાં જીવનસુત્ર અને જીવનશૈલીમાં તમારો વીશ્વાસ હવે દ્રઢ બની ગયો છે.

of 178


જેલ પહેલી જાન્યુઆરીના સવારના આઠ વાગ્યા હતા. દીપક તેના નવા અભીયાનના ઉત્સાહમાં, તેની જેલમાં હસતે મુખે પ્રવેર્શ્યાંયો. આગલો મહીનો કેવો રહેશે તેની અનેક કલ્પનાઓ તેના મગજમાં આકાર લઈ રહી હતી. તેની કોટડીમાં ચાર દીવાલો હતી અને બે બારણાં. એક પણ બારી આ ઓરડામાં ન હતી. એક બારણંુ બધી સુવીધાવાળી બાર્થીરુમમાં ખુલતંુ હતંુ. આ બાર્થીરુમને પણ કોઈ બારી ન હતી. તે જ્યાંર્થીી આવ્યો હતો, તે બીજંુ બારણંુ એક લોબીમાં ખુલતંુ હતંુ. લોબીમાં પણ બહારનો પ્રકાશ ન પ્રવેશે તેની કાળજી લેવામાં આવી હતી.

તેના ઓરડામાં ટેબલ, ખુરશી અને સુવાની સરસ પર્થીારી હતાં. એક ફ્રીજ પણ હતંુ. પીવા માટેનાં તેનાં મનગમતાં પીણાં પણ ફ્રીજમાં રાખેલાં હતાં. ટેબલ પરના બે ત્રણ ડબ્બામાં તેને મનભાવતાં નાસ્તા પણ હતા. અરે, તેને ગમતા મુખવાસની બે ત્રણ ચીજેા પણ ટેબલ પર મોજુદ હતી! આ ઉપરાંત ટેબલ પર તેની પસંદગીનાં પુસ્તકો, એક ટેપ રેકોડ� ર, તેને મનગમતાં ગીતોની સીડીઓ અને એક ઘડીયાળ હતાં. દીવાલ ઉપર સરસ કુદરતી દ્રર્શ્યાંય વાળંુ એક કેલેન્ડર હતંુ. એક સરસ પ્રકાશ આપતી લાઈટ અને નાઈટ લેમ્પ પણ હતાં. ટંુકમાં તેને જીવન જરુરીયાતની બધી ચીજેા ત્યાં હાજર હતી.

દીપકને હસવંુ આવી ગયંુ. અહીં તેણે પોતે જ પોતાનો દીવસ અને પોતાની રાત સજ�વાનાં હતાં. લાઈટ ચાલુ કરે એટલે દીવસ અને બંધ કરે એટલે અંધારઘેરી રાત.

ઘડીયાળમાં સમય જેાઈ, કેલેન્ડરની તારીખમાં નીશાની કરી, તેણે પોતાનો નવો દીવસ ચાલુ કરવાનો હતો.

હમણાં જ તેણે ત્રીવેદી સાહેબ સારે્થી ગરમાગરમ નાસ્તો અને ચા લીધાં હતાં. સારે્થી ત્રીવેદી સાહેબના બે આસીસ્ટન્ટો પણ હતા. તેને આ નવા પ્રયોગની બધી શરતો સમજાવવામાં આવી હતી. તે આ પ્રયોગમાં પોતાની રાજીખુશીર્થીી સ્વયંસેવક તરીકે

of 178


જેાડાયો હતો. તેણે 25 દીવસ આ જેલમાં રહેવાનંુ હતંુ. તેને બધી જ સુવીધાઓ ત્યાં પુરી પાડવામાં આવશે તેમ કહેવામાં આવ્યંુ હતંુ. બહારની દુનીયા સારે્થી તેનો કોઈ સમ્પક� રહેવાનો ન હતો. કોઈ ટી.વી., રેડીયો કે છાપાં તેને મળવાનાં ન હતાં. તેણે કોઈની સારે્થી મળવાનંુ ન હતંુ.

એક નોકર આવીને, દરરોજ ચાર વખત, તેને ચા, નાસ્તો અને જમણ આપી જવાનો હતો. તેનાંં વાસી કપડાં લઈ જઈ નવાં કપડાં પણ તે જ આપી જવાનો હતો. તેને ખાસ કહેવામાં આવ્યંુ હતંુ કે તેણે આ નોકર સારે્થી કોઈ વાત કરવાની ન હતી. અને જેા કરે તો પણ નોકર કોઈ વાત તેની સારે્થી કરવાનો ન હતો. તેને કોઈ ખુટતી ચીજ હોય તો તેની ચીઠ્ઠી તેણે નોકરને આપવાની હતી, અને તે તેને પુરી પાડવામાં આવશે તેવંુ તેને કહેવામાં આવ્યંુ હતંુ. તેનો સેલ-ફોન ત્રીવેદી સાહેબે માંગી લીધો હતો. જેલની મુદત પુરી ર્થીયે તે તેને પાછો મળશે; તેમ તેને કહેવામાં આવ્યંુ હતંુ.

આ પ્રયોગનો ઉદ્દેર્શ્યાંય તેનાર્થીી ગોપીત રાખવામાં આવ્યો હતો. પણ ત્રીવેદી સાહેબે તેને હૈયાધારણ આપી કે, પ્રયોગના અંતે, આ બધંુ તેની સારે્થી મુક્ત મને ચચ� વામાં આવશે. આ ગોપનીયતા પ્રયોગની સફળતા માટે બહુ જરુરી છે; તેમ પણ તેને કહેવામાં આવ્યંુ. વીજ્ઞાનના એક વીદ્યાર્થીી� તરીકે આ વાત તેણે શીસ્તભેર સ્વીકારી લીધી.

આ પચીસ દીવસ તો ક્યાંય પસાર ર્થીઈ જશે; એવી આશામાં દીપકે તેના પહેલા દીવસની શરુઆત કરી. સમયનંુ ભાન રહે તે માટે તેણે કેલેન્ડરમાં 1 લી જાન્યુઆરીના દીવસ પર ‘ટીક’ કરી. તે એક આધુનીક યુવાન હતો. વળી હતો વીજ્ઞાનનો વીદ્યાર્થીી� અને લગભગ નાસ્તીક કહી શકાય તેવી ધમ�ભાવનાવાળો. તે કદી મંદીરમાં જતો નહીં, કે પ્રાર્થી� ના કે ભજન પણ ન કરતો. તેને આ પ્રયોગમાં એક વીજ્ઞાની તરીકે રસ જાગ્યો હતો. આર્થીી જ તે આમાં સ્વેચ્છાએ જેાડાયો હતો. તેને જાણવાની બહુ જ ઉત્કંઠા હતી કે, ત્રીવેદી સાહેબ આ પ્રયોગર્થીી શંુ તારવવા માંગે છે.

*** of 178


આજે સાતમો દીવસ હતો. તેણે જાતે નક્કી કરેલી દીનચયા� પ્રમાણે, તેણે આ અઠવાડીયામાં કસરત, પુસ્તક વાંચન, સંગીત, અને દીવસમાં અનેક વાર ઓરડાની એક બાજુર્થીી બીજી બાજુ વીસ વીસ આંટા મારવાનો ક્રમ જાળવી રાખ્યો હતો. ત્રણ ચોપડીઓ વંચાઈ ગઈ હતી. બીજી નવી ત્રણ તેની ફરમાઈશ પ્રમાણે આવી ગઈ હતી. તેની સારે્થીની ગઝલો અને કવીતાની ચોપડીઓમાંર્થીી તેણે છ નવી ગઝલો અને ગીતો મોંઢે કરી લીધાં હતાં.

પણ કંટાળો તેને ધીમે ધીમે ઘેરવા માંડ્યો હતો. સ્વજનો અને મીત્રોની ખોટ તેને બુરી રીતે સાલવા માંડી હતી. અરે કોઈક સાવ અજાણ્યંુ જણ પણ કાંઈક વાત કરવા મળી જાય, તે માટે તેનંુ દીલ તરસતંુ હતંુ. ભાતભાતનાં ભોજન હવે તેને અકારાં લાગવાં માંડ્યાં હતાં. ઓરડો તેને ખાવા ધાતો હોય તેમ તેને લાગવા માંડ્યું હતંુ.

***

આજે બે અઠવાડીયાં પસાર ર્થીઈ ગયાં હતાં. હવે તે જીવ ઉપર આવી ગયો હતો. આ જેલની બધી સુવીધાઓ તેને અકારી લાગવા માંડી હતી. બે દીવસર્થીી કોઈ ચોપડી તેણે વાંચી ન હતી. હવે મનગમતાં ગીતો પણ અકારાં લાગતા હતાં. હજુ ગઈકાલે જ તેણે નોકર સારે્થી વાત કરવા નીષ્ફળ પ્રયત્ન કયો� હતો. તેણે નક્કી કયુI કે,

આજે ખાવાનંુ લઈને તે આવે; ત્યારે તેની સારે્થી જબરદસ્તી કરીને પણ તેનંુ મોં ખોલાવવંુ.

અને તે આવી પહોંચ્યો. ફરી દીપકે તેની સારે્થી વાત કરવા પ્રયત્ન કયો�. પણ એ રામ તો એના એ. દીપકે તેને ધક્કો મારીને નીચે પાડી નાંખ્યો. તેની ઉપર તે ચઢી ગયો અને તેનંુ ગળંુ ભીંસી, તે નહીં બોલે તો તેનો શ્વાસ ઘંુટી નાંખવાની ધમકી આપી. પણ ઈશારાર્થીી નોકરે સમજાવ્યંુ કે તે બહેરો અને મંુગો હતો. દીપકે હતાશાર્થીી તેને છોડી દીધો. તેને આ પ્રયોગમાં સ્વયંસેવક ર્થીવાની પોતાની મુખા� મી પર અફસોસ ર્થીવા માંડ્યો. ગુસ્સાના આવેશમાં તેણે ટેપ રેકોડ� ર અને ચોપડીઓ છુટ્ટા ઘા કરીને ફંેકી દીધાં. હજુ દસ કાળઝાળ દીવસો તેણે આ કાજળ કોટડીમાં પસાર કરવાના હતા.

of 178


તે રાત્રે તે સુતો અને બે એક કલાક પછી ઝબકીને જાગી ગયો. એરકન્ડીશન ચાલુ હોવા છતાં તે પસીને રેબેઝેબ ર્થીઈ ગયો હતો. એક દુઃસ્વપ્ન હમણાં જ પસાર ર્થીઈ ગયંુ હતંુ. તેની ભયાનક યાદ હજુ તાજી હતી. તેણે નોકર પર કરેલા આક્રમણ માટે કોટ� માં તેની સામે કેસ ચલાવવામાં આવ્યો હતો; અને તેને દસ વરસની કેદ આ જ ઓરડામાં કરવામાં આવી હતી. તેણે આ સ્વપ્ન જ હતંુ; તે માન્યતા મનમાં સતત દોહરાવ્યા કરી.

***

બીજા દીવસે તે નોકર ફરી આવ્યો, પણ તેના ચહેરા પર ભય અને અવીશ્વાસ ડોકીયાં કરતાં તેને જણાયા. તેને શંકા ર્થીવા માંડી કે, રાતની વાત સ્વપ્ન હતી કે સત્ય.

પણ આ ર્ભ્રામણા તેને દરરોજ પીડવા લાગી.

***

આજે વીસમી જાન્યુઆરીનો દીવસ ઉગ્યો - કેલેન્ડરમાં! દીપકને અસમંજસ ર્થીયો, ‘તે એક દીવસ ટીક કરવાનંુ ભુલી તો નર્થીી ગયોને?!’. તેને સુય� અને ચંદ્રની ખોટ, પોતાનાં સ્વજનો અને મીત્રો કરતાં પણ વધારે સાલવા લાગી. કેલેન્ડરના બારે બાર પાનાનાં દ્રર્શ્યાંયો તે અનેક વાર નીહાળી ચુક્યો હતો. હવે ઘાસનંુ એક તણખલંુ પણ જેાવા મળે તે માટે દીપક લાલાયીત બની ગયો હતો. તેણે હવે અંતરર્થીી પ્રાર્થી� ના કરવા માંડી, ‘એ સ્વપ્ન સ્વપ્ન જ રહે; અને એ આશાભરી પચીસમી તારીખ આવી જાય! ક્યારે માણસનો અવાજ તેને સાંભળવા મળે? ‘

તે લગભગ ગાંડા જેવો બની ગયો હતો. અઠવાડીયાર્થીી તેણે દાઢી પણ ક્યાં કરી હતી? અને છેલ્લંુ સ્નાન કયા� ને આજે ત્રીજેા દીવસ હતો. આવા અમાનવીય પ્રયોગો કરવા માટે ત્રીવેદી સાહેબનો ટોટો પીસી નાંખવાની રાક્ષસી ઈચ્છા પણ તેને ર્થીઈ આવી. દસ વરસની જેલની ર્ભ્રામણા હવે ર્ભ્રામણા રહી ન હતી; પણ તેના મનમાં એક ક્રુર અને નક્કર વાસ્તવીકતા બની ચુકી હતી. કોટ� ના જજની સારે્થી પણ તેને એક નવી અદાવત ઉભી ર્થીઈ ગઈ હતી. આખા જગતમાં હવે કોઈ આશાનંુ ચીહ્ન તેને

of 178


દ્રષ્ટીગોચર ર્થીતંુ ન હતંુ. અસહાયતાની લાગણી તેને ઘેરી વળી હતી. તેના દુદÇ વ માટે તે પોતાને કોસી રહ્યો હતો.

***

અને તે સુભગ દીવસ આવી પુગ્યો. દીપકે લાઈટ ચાલુ કરી અને કેલેન્ડરમાં પચીસમી વાર તેણે નીરસ ભાવે ‘ટીક’ કરી. આ પ્રવૃતી તેને હવે સાવ નકામી લાગવા માંડી હતી. તેને બહાર લઈ જવામાં આવે તેવી કોઈ આશા તેના ચીત્તમાં હવે રહી ન હતી. રોજની જેમ તે નીરસ રીતે સામેની દીવાલ તરફ અર્થી�હીન રીતે તાકી રહ્યો હતો. સવારના આઠ વાગ્યા અને બારણંુ ખુલ્યું.

ત્રીવેદી સાહેબ જાતે તેમના મદદનીશો સારે્થી તેની કોટડીમાં પ્રવેર્શ્યાંયા.

તેમણે દીપકને કહંુ્ય, ” ચાલ, દીપક! પ્રજાસત્તાક દીને તને આ જેલમાંર્થીી મુક્તી આપતાં મને આનંદ ર્થીાય છે.”

દીપક વીચારમાં પડ્યો. તેને સમજ ન પડી.તે માંડ માંડ બોલી શક્યો, ” સાહેબ!

મારી સજાનંુ શંુ? ”

ત્રીવેદી સાહેબ બોલ્યા, ” શેની સજા? તારંુ મગજ ઠેકાણે લાગતંુ નર્થીી.”

દીપકને જંીદગીમાં પહેલી વાર ભગવાન જેવંુ કંઈક છે તેમ લાગ્યંુ. ત્રીવેદી સાહેબ તો ભગવાનનો અવતાર જ તેને જણાયા.

કેલેન્ડર સામે જેાઈ તે બોલ્યો, ” પણ આજે તો પચીસમી તારીખ જ ર્થીઈ છે ને?“

ત્રીવેદી સાહેબ બોલ્યા, ” ના, આજે છવ્વીસમી ર્થીઈ છે. લે, આ તારા સેલફોનમાં જેાઈને ખાતરી કરી લે. તારા ઓરડાની ઘડીયાળમાં ર્થીોડી જ તારીખ આવે છે? તારો દીવસ તો તંે જ નક્કી કરેલો છે. આ ઓરડાનો દીવસ! “

of 178


ત્યારે મોડા મોડા દીપકને ખબર પડી કે ‘સમય સાપેક્ષ હોય છે.‘ તે સાબીત કરવા માટે તેની અને તેને સેવા આપતા નોકરની ઘડીયાળો દરરોજ એક કલાક મોડી પડે તેમ સેટ કરેલી હતી! તેના જીવનમાંર્થીી આખ્ખો એક દીવસ, સાવ વપરાયા વગર વીતી ચુક્યો હતો. એકલતાને કારણે તેના મનોભાવોમાં ર્થીયેલા ફેરફારોને આનુષંગીક તેના વત� નની છુપી વીડીયો ફીલ્મ પણ ત્રીવેદી સાહેબને મળી ગઈ હતી. આ ફીલ્મ તેને પણ બતાવવામાં આવી; અને તે પોતે પોતાના વત� ન માટે વીચારતો ર્થીઈ ગયો.

જેલ લેગના (!) અને એકલતાના આ નવતર પ્રયોગના પ્રર્થીમ ગીનીપીગ બન્યાનંુ ગૌરવ હવે તે અનુભવી રહ્યો હતો.

of 178


ઝેર તો ર્પીવડાવ્યાં જાણી જાણી ઘણા સમય પહેલાં ચીનના એક શહેરમાં લી-લી રહેતી હતી. તેના લગ્ન ર્થીયાં અને તે સાસરે રહેવા ગઈ. તેને તરત જ ખબર પડી કે, તેની સાસુ શીસ્તની અને વ્ય્વસ્થીતતાની બહુ આગ્રહી છે. તેણીની ટેવો પણ લી-લી માટે અસહ્ય હતી. તેને તો સાસુમા સારે્થી સહેજ પણ ફાવ્યંુ નહીં.

દીવસો અને અઠવાડીયાંઓ પસાર ર્થીઈ ગયાં. લી-લી અને સાસુમા વચ્ચે ઝગડાઓ દીન પ્રતીદીન વધવા માંડ્યા. લી-લીનો પતી આનાર્થીી બહુ વ્યર્થીીત રહેતો. એ જમાનામાં ચીનના કુટુમ્બોમાં માતાની આમન્યા જાળવી રાખવી પડતી હતી. આર્થીી લી-લી કે તેનો વર આ બાબતમાં કશંુ કરી તેમ ન હતાં.

લી-લીના પતીએ તેને મદદ કરવાની ધરાર ના પાડી દીધી. હવે લી-લી એક દીવસ પણ આ પરીસ્થીતી સાંખી શકે તેમ ન હતી. સાસુજીની સરમુખત્યારશાહીર્થીી તે વાજ આવી ગઈ હતી. તેને એક વીચાર આવ્યો. તેના પીતાના એક મીત્ર શ્રી. હુઆંગ સારા વૈદ હતા.

લી-લી તેમની પાસે ગઈ. આખી પરીસ્થીતી સમજાવી અને કહંુ્ય ,” તમે મને અકસીર ઝેર આપી દો. હંુ સાસુમાને તે પીવડાવીશ. એક જ ઝાટકે આ વાતનો નીકાલ આવી જાય. “

હુઆંગ મહાશયે બે ઘડી વીચાર કયો� અને કહંુ્ય,” લી-લી , હંુ તને જરુર મદદ કરીશ. તંુ તો મારી દીકરી જેવી જ છે. પણ આ ઝેરને કામીયાબ બનાવવા તારે મારી સુચનાનો બરાબર અમલ કરવો પડશે. “

લી-લીએ કહંુ્ય, ” કાકા, હંુ ચોક્કસ તમે કહેશો તેમ કરીશ.”

of 178


હુઆંગ તેમના બીજા ઓરડામાં ગયા અને કોઈક મુળીયાં લઈ આવ્યા. લી-લીને તે આપતાં તેમણે કહંુ્ય,” જેા. આ મુળીયામાં ધીમંુ ઝેર છે. જેા હંુ તને હળાહળ ઝેર આપંુ અને તેણી તરત ગુજરી જાય; તો તારી ઉપર તરત બધાંને શંકા ર્થીાય; અને તંુ જેલભેગી ર્થીઈ જાય. એના કરતાં આ મુળીયાનંુ ઝેર ધીરે ધીરે તેના શરીરમાં વ્યાપતંુ જશે; અને તેણી છ મહીનામાં અવલ મંઝીલ પહોંચી જશે. તારે રોજ સરસ અને સ્વાદીષ્ટ જમણ દરરોજ બનાવવાનંુ અને તેમાં આ મુળનો રસ કાઢી ભેળવી દેવાનો. સાસુને સહેજ પણ શંકા ન પડે તે માટે તારે તેમની સારે્થીનો વ્યવહાર પણ એકદમ બદલી નાંખવાનો. તે કહે તેવો તેનો બોલ ઝીલી લેવાનો. જાણે કે તેણી એક રાણી હોય, તેવંુ માન તારે તેને આપવાનંુ. તેણી મરી જાય ત્યારે, કોઈને પણ તારા માટે શંકા જ ન જાય તેવંુ કરવાનંુ. અને માત્ર છ મહીના જ તારે આ સંયમ પાળવાનો છે ને? પછી તો તંુ આઝાદ.”

લી-લીને ગળે આ વાત ઉતરી ગઈ. તે તો હુઆંગનો આભાર માની, આ મુળીયા લઈ ઘેર પાછી ગઈ. તેણે તો પહેલા દીવસર્થીી જ હુઆંગનાં સુચનોનો અમલ કરવાનંુ શરુ કરી દીધંુ. તેણે તે દીવસે સરસ ખાવાનંુ બનાવ્યંુ; અને સાસુ પોતાની મા જ હોય તેવા પે્રમર્થીી તેમને પંખો નાંખતાં, આ જમણ જમાડ્યું. સાસુજી તો વહુમાં આવેલંુ આ પરીવત� ન જેાઈ નવાઈ પામી ગયાં. ત્યારર્થીી તે પણ લી-લીને પે્રમપુવ� ક બોલાવવાં લાગ્યાં. ત્રણ ચાર દીવસમાં જ બન્નેની વચમાં ઉભી ર્થીયેલી દીવાલ તુટી ગઈ. બન્ને મા-દીકરી જ હોય તેમ રહેવાં લાગ્યાં. લી-લી નો પતી તો ઘરના વાતાવરણમાં આવેલંુ આ પરીવત� ન જેાઈ ખુબ ખુશ ર્થીયો.

આમ કરતાં છ મહીના તો ક્યાંય પસાર ર્થીઈ ગયા. લી-લીના સગાં સંબંધીઓ પણ લી-લીનાં વખાણ એક આદશ� વહુ હોય તેમ કરવાં લાગ્યાં. લી-લી ને હવે ચટપટી ર્થીવા માંડી. ‘અરેરે! મારી આવી સારી ને સગ્ગી મા જેવી, સાસુ હવે ર્થીોડા દીવસોમાં જ સ્વધામ પહોંચી જશે? અરેરે! મંે આ શંુ કયુI?’

of 178


તે તો તરત હુઆંગ પાસે પહોંચી ગઈ. આંખમાં આંસુ સારે્થી તેણ્રે કહંુ્ય.”તમે કાંઈ પણ કરો, પણ આ ઝેર નીકળી જાય તેમ કરો. મારી મા મરી જશે તો હંુ શંુ કરીશ?”

હુઆંગ હસીને બોલ્યા ;” લી-લી ! ઝેર તો ક્યારનંુ ય નીકળી જ ગયંુ છે.”

લી-લી - ” હંુ સમજી નહીં.”

હુઆંગ : ” તારી સાસુમાની તબીયત કેવી રહે છે? હવે તેનો વ્યવહાર તારી સારે્થી કેવો છે? “

લી-લી : ” અરે પહેલાં કરતાં તો હવે સરસ રહે છે. મને તો તે મારી મા જેવાં જ લાગે છે. “

હુઆંગે ખુલાસો કયો� :” ઝેર તો તારી નજરમાં હતંુ. તારા બદલાયેલા અભીગમર્થીી તે નીકળી ગયંુ. “

લી-લી :” તમારી વાત તો સાચી; પણ દવાના ઝેરનંુ શંુ ર્થીશે?”

હુઆંગ ;” એમાં તો ઝેર હતંુ જ નહીં. એ તો આરોગ્ય સુધારવાની દવા હતી.”

લી-લી ની આંખો હષા� શુ્ર અને હુઆંગ માટે કૃતજ્ઞતાના ભાવર્થીી ચમકી ઉઠી.

of 178


સાચો પે્રમ- એક ડોકટરની ડાયરીમાંથી સવારના આઠેક વાગ્યા હતા. એક વૃદ્ધ ગૃહસ્થ તેમને ર્થીયેલ ઘાની સારવાર માટે મારા દવાખાનામાં આવ્યા હતા. તેમણે મને જરા ઉતાવળમાં તેમની સારવાર કરવા વીનંતી કરી. તેમણે મને કહંુ્ય કે, નવ વાગે તેમને બીજી એપોઈન્ટમેન્ટ હતી. અગાઉ તેમને ર્થીયેલ ઘા પર ટાંકા લીધેલા હતા. મંે મારા મદદનીશને બોલાવી તેમનો ઘા અને ટાંકા તપાસવા કહંુ્ય. મદદનીશે બધંુ તપાસીને કહંુ્ય કે, તેમનો ઘા રુઝાઈ ગયો હતો. હવે ટાંકા તોડી શકાય તેમ હતા. ટાંકા તોડવા માટેની સામગ્રી લેવા મારો મદદનીશ ગયો તે દરમીયાન અમે વાતોએ વળગ્યા.

મંે તેમને પુછંુ્ય,” તમારે બીજા કોઈ ડોક્ટરની એપોઈન્ટમેન્ટ છે?”

તેમણે કહંુ્ય, ” હા! મારી પત્નીની; તેને દાખલ કરી છે, તે નસીIગ હોમમાં.”

મંે પુછંુ્ય, ” તેમને શંુ દદ� છે?”

તેમણે કહંુ્ય,” અલ્ઝાઈમર”

મંે સ્વાભાવીક તેણીની ખબર પુછી. જેા તેઓ મોડા પડે તો તેણી નારાજ ર્થીાય તેમ હતંુ?

મને તેમનો જવાબ સાંભળી આઘાત લાગ્યો.

” ના રે ના. છેલ્લા પાંચ વરસર્થીી તે મને ઓળખી પણ શકતી નર્થીી.”

મંે કહંુ્ય, ” જેા તે તમને ઓળખી પણ શકતી નર્થીી, તો તમે ર્થીોડા મોડા પડો તો શંુ ફરક પડવાનો છે?”

તેમણે કહંુ્ય,’ ભલે તે મને ઓળખતી નર્થીી, હંુ તો તેને જાણંુ છંુ ને? જેા તે સાજી સમી હોત અને હંુ મોડો પડ્યો હોત, તો તે કેટલી નારાજ ર્થીાત? “

of 178


આ વૃદ્ધનો પે્રમ નીહાળી મારંુ અંતર તેને નમી પડ્યું.

***

ઈન્ટરનેટ પર જાતજાતની રમુજ, પે્રમની કવીતાઓ અને મનોરંજનના સંદેશા આવતા હોય છે. આ સત્યકર્થીા મને કોઈકે મોકલાવી અને મને ર્થીયંુ કે ….

”આને કહેવાય સાચો પે્રમ.“

of 178


નાઈટ્ર ોજન ઘનઘોર કાળાં વાદળ ઘેરાયેલાં હતાં. આભ જાણે હમણાં જ તુટી પડશે; તેવો માહોલ સજા�યો હતો. કાંઈક અવનવંુ આજે બનવાનંુ છે, તેવો ભયજનક ઓર્થીાર વાતાવરણમાં ઝળંુબી રહ્યો હતો.

નાઈટ્ર ોજન મહાશય પાણીની ર્થીયેલી દુદ�શા જેાઈ મુખમાં મલકાતા હતા.‘કેવંુ એ ક્ષુદ્ર! સહેજ તાપ અડ્યો અને બાર્શ્યાંપીભવન ર્થીઈ જાય. વાયરો તેને ક્યાંયર્થીી ક્યાંય ખંેચી જાય. બીચારંુ પાણી! જેા ને, પુ્રથ્વીના ચંુબકત્વની પણ તેની ઉપર અસર ર્થીઈ જાય અને સારે્થી વીજભાર વંેઢારવો પડે. ધુળના રજકણ પણ તેને ચોંટીને મલીન બનાવી દે. બીજા વાયુઓય પાણીમાં ભાડવાત તરીકે રહી જાય. શંુ વસવાયાં જેવી પાણીની જંીદગી?’

વાતાવરણમાં નાઈટ્ર ોજન મહાશયની બહુમતી હતી. બીજા બધા તો દસ પંદર ટકામાં! કોઈ તેમને અવીચળ કરી શકે તેમ ન હતંુ. એ તો બધાર્થીી અળગા અને અતડા રહેતા. કોઈ વીજભાર તેમની નજીક ફરકી શકે તેમ ન હતંુ. કોઈની પણ સારે્થી તેમના જેવા ઉચ્ચ ખાનદાનવાળાર્થીી કાંઈ ભળાય?

‘અમે તો જેા આ કોલર ઉંચા રાખીને ફરીએ!’ નાઈટ્ર ોજન મહાશય આમ પોતાની મગરુરીમાં મહાલી રહ્યા હતા.

ત્યાં જ કાન ફાડી નાંખે તેવો કડાકો અને ભડાકો ર્થીયો. બે વાદળાં ટકરાઈ ગયાં હતાં અને વીદ્યુતનો પ્રચંડ કડાકો ક્ષણાધ� માં પ્રગટી ગયો હતો. પાણીની બધી નીમા�લ્યતાઓમાંર્થીી તડીતની તલવાર વીંઝાઈ ચુકી હતી. ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં એક પાતળી રેખામાં સપડાયેલા બધા વાયુઓ લાખો અંશ આગમાં શેકાવા માંડ્યા હતા.

of 178


નાઈટ્ર ોજન મહાશયે પણ આ બળબળતા અગ્ની સામે ઝુકી જવંુ પડ્યું. ઓરમાયા ઓક્સીજન સારે્થી ભળી જવંુ પડ્યું. અને એજ ક્ષુદ્ર પાણીનાં ટીપાંઓમાં ઓગળી જવંુ પડ્યુ.ં બળબળતા નાઈટ્ર ીક એસીડનો હવે તે એક અંશ માત્ર બની ગયા હતા. ઉત્તુંગ ગગનમાંર્થીી તે તો સીધા ભોંય પર પટકાયા. ચુના અને માટી જેવા બીજા ક્ષુદ્ર જીવો સારે્થી સંયોજાયા. બેક્ટેરીયા, અમીબા, લીલ, શેવાળ, કદરુપા જીવજંતુના કોશે કોશમાં બીચારા ભરાઈ ગયા. અને એક જીવમાંર્થીી બીજા જીવમાં ભક્ષાતા રહ્યા.

નાઈટ્ર ોજન મહાશયની આ દુગ� તીનો કોઈ અંત ન હતો. એક પ્રોટીનમાંર્થીી બીજા પ્રોટીનમાં બદલાતા રહેવાનંુ. એક જીવમાંર્થીી બીજા જીવમાં. કોઈ છુટકારો જ નહીં. અનંત જેલ. બધી ગગનયાત્રાઓ ભુતકાળની ઘટના બની ચુકી હતી. હવે તે કદી પાછી આવવાની ન હતી.

આજ તો હવે તેનંુ જીવન બની ગયંુ હતંુ. પહેલાં તો અક્કડ બનીને ઉડતા હતા. પણ જે ક્ષુદ્ર જીવોનો પહેલાં તીરસ્કાર કરતાં હતાં તેમનો જ તે આધાર બની બેઠા હતા. જે જીવનની (પાણી) હાંસી ઉડાવતા હતા; તે જ જીવનનંુ પાયાનંુ તત્વ બનવાનંુ મહાત્મ્ય તેમને સાંપડ્યું હતંુ. મોક્ષની દશામાંર્થીી હવે તે અનેકાનેક જન્મોની ભરમાળમાં ફસાયા હતા.

હવે નાઈટ્ર ોજનને મોક્ષની કોઈ ખેવના રહી ન હતી. હવે જ તો નાઈટ્ર ોજનનંુ જીવન સાર્થી� ક બન્યંુ હતંુ.

of 178


શીલા પવ� તના ઉત્તુંગ શીખર ઉપર તે પોતાના ગવ�માં મુસ્તાક મલકી રહી હતી. ભુમી પરનાં બધાં તત્વો દુર તળેટીમાં સાવ વામણા લાગતાં હતાં. સૌર્થીી નજીકના લીલાં શંકુદુ્રમ વુ્રક્ષો પણ નાના છોડવા જેવા, ઘણે દુર, નીચે, મગતરાં જેવાં લાગતાં હતાં. એ કાળમીંઢ ચટ્ટાન આખા જગતની મહારાણી છત્રપતી જેવો ભાવ ધારણ કરી, પોતાની એકલતાના સામ્રાજ્યમાં રમમાણ હતી. તેને કશાનો ડર ન હતો. કોઈ તેની પાસે ઢંુકી શકે તેમ ન હતંુ. એક મહાન ઈશ્વર જેવા તેના હોવાપણાના ગવ�માં તે શીલા મહાલી રહી હતી. કોની મગદુર છે; તેના એક કણને પણ ચળાવી શકે? ઓતરાદા પવન હોય કે દખણાદા; ધવલ બરફના વાઘા તે હમ્મેશ ધારણ કરી રાખતી. કોઈ ઉષ્માની, સુય� ના કોઈ કીરણની મગદુર ન હતી; કે તેના આ વાઘાને લવલેશ ઉતારી શકે.

ધવલગીરીનંુ આ સૌર્થીી ઉંચંુ શીખર સંસારનંુ સવો�ચ્ચ બીન્દુ હતંુ તેવો તેને દપ� હતો.

એક કાજળકાળી, ઘનઘોર રાતે નભોમંડળમાં કાળાં ડીબાંગ વાદળો આ શીખરર્થીી ઘણે ઉંચે ઘેરાયેલાં હતાં. શીલા તેની એકલતામાં એક નાનો શો ભય દીલમાં ધારણ કરીને બેઠી હતી. કાંઈક છુપો અણસાર તેના દપ� ને પડકારી રહ્યો હતો. આ પોચાં, ગાભાં જેવાં, વાદળ તેનાર્થીી ઘણે ઉપર જાણે તેની હાંસી ઉડાવી રહ્યાં હોય; તેવો તેને આભાસ ર્થીતો હતો. તે ઘણે ઉંચે હતાં અને તેનાર્થીી ઘણાં મોટાં હતાં. પણ વાયરો તેમને હમણાં તાણી જશે; તેની તેને ખાતરી હતી. હમ્મેશ આમ જ બનતંુ આવ્યંુ હતંુ. વાદળો વીખેરાઈ જતાં; અને શીલા પોતાની મગરુરીમાં પાછી મહાલવા માંડતી. પણ આજની રાત વીલક્ષણ હતી. કાંઈક અણધાયુI બનવાનંુ છે તેવા ભયનો ઓર્થીાર તેના ચીત્તને ઘેરી રહ્યો હતો.

અને એ વાદળાં ટકરાયાં. વીદ્યુત્ નો એક કડાકો ર્થીયો. પહેલાં પણ આમ ઘણી વાર બનતંુ હતંુ; અને શીલા ર્થીરર્થીરી ઉઠતી. એ વીજળીની ક્રોધભરી નજર અચુક પેલાં વામણાં વુ્રક્ષો ઉપર પડતી અને તે સળગી ઉઠતાં. બસ એવા સમયે શીલાને તેમના

of 178


માટે ઘડી બે ઘડી કરુણા ઉપજતી. પણ આજે આ વીજળીબાઈના મગજમાં શંુ ર્થીયંુ કે, તેણે પોતાનો ગુસ્સો ઠાલવવા આ શીલાને લક્ષ્ય બનાવી. આજે એ કડાકો શીલાના મસ્તક ઉપર તાટક્યો. પણ એ કાંઈ ર્થીોડી જ પેલાં નીમા�લ્ય વુ્રક્ષો જેવી હતી? એક ક્ષણ એ ર્થીર્થીરી અને પછી બધંુ હતંુ તેમનંુ તેમ.

બધાં તોફાન શાંત ર્થીઈ ગયાં. બીજા દીવસના સવારના ઉજાસમાં શીલાએ પોતાના દેહ પર નજર કરી. એક નાનીશી તરડ તેના ઉત્તુંગ શીખરની એક કીનારી ઉપર સજા�ઈ હતી. ક્ષણ બે ક્ષણ માટે પોતાની અજેયતા ઉપર શીલાને શંકા પેદા ર્થીઈ. પણ તેણે તે વીચાર ખંખેરી નાંખ્યો. પણ ગઈ રાતના તોફાની વરસાદે એ તરડમાં ર્થીોડંુ પાણી જમા કરી દીધંુ હતંુ.

‘ ઠીક, હશે! આ ક્ષુદ્ર જીવડાં જેવંુ પાણી મારંુ શંુ બગાડી દેવાનંુ હતંુ?’ – શીલાએ વીચાયુI .

હવે દીવસમાં પાછંુ ઠંડીનંુ મોજંુ આવ્યંુ અને બરફ વષા� શરુ ર્થીઈ ગઈ. પાણીનાં એ ર્થીોડાં ટીપાં પણ બરફ બની ગયાં. શીલાને અકળામણ ર્થીઈ. આ ક્ષુદ્ર જંતુઓ તેને દબાવી રહ્યાં હતાં. ‘છટ્. આવાની તો એસી તેસી.’ પણ તેણે જેાયંુ કે, પેલી તરડ તો ર્થીોડી લાંબી બની હતી. બીજેા વરસાદ અને ‘ માન ન માન, પણ હંુ તારો મહેમાન ‘ કરીને ર્થીોડંુ વધારે પાણી આ તરડમાં ઘુસી ગયંુ. ફરી બરફ અને ફરી એ અકળામણ.

તરડ તો મોટી ને મોટી અને લાંબી ને લાંબી ર્થીતી જતી હતી.

અજેય, અવીચળ એ શીલાનો દપ� ભંગ પ્રારંભ ર્થીઈ ચુક્યો હતો.

ફરી વાદળ ઘેરાયાં અને ફરી વીજળી તાટકી. આ વખતે તેની ટોચના બીજા પડખે બીજી તરાડ ઉભરી આવી. અને કાળક્રમે તે પણ વધતી ચાલી. ચાર પાંચ વરસ વીતી ગયાં અને ઉત્તુંગ શીલાને પહેલી વાર ઘડપણ આવ્યંુ હોય તેમ લાગવા માંડ્યું. તેના દેહ પર પાંચ છ તરાડો હવે ઘર કરી બેઠી હતી; અને દીન પ્રતીદીન તે વધતી જતી

of 178


હતી. તેના દપ� ને સ્થાને હવે એક અજ્ઞાત ભય ઘર ઘાલી બેઠો હતો. કશંુક અમંગળ બનવાનંુ છે; તેવી ધાસ્તી તેને લાગી રહી હતી.

અને એવા જ એક અમંગળ દીવસે ધવલગીરી ધણહણી ઉઠ્યો. આખી ધરતી કંપી રહી હતી. એ કંપનો એક ઉલાળો અને શીલા તહસ નહસ ર્થીઈને ધવલગીરીર્થીી છુટી પડી ગઈ. પવ� તના ઢોળાવ પર તે ગબડવા લાગી. કોઈ તેને બચાવી શકે તેમ ન હતંુ. પવ� તની કોર આગળ આવીને તે ઉભી. પેલાં ક્ષુદ્ર વુ્રક્ષોએ તેને ટેકો આપ્યો અને તેની અધઃપતનની ગતી રોકાણી. તે વુ્રક્ષોને ચગદી શીલા અટકી ગઈ હતી.

ભયમાં બંધ ર્થીયેલી તેની આંખો ખુલી. અને એક પ્રચંડ ભય તેના સમગ્ર હોવાપણાને ર્થીરર્થીરાવી ગયો. જેનંુ ઉંડાણ કળી ન શકાય તેવી ભયાનક ખીણની ઉપર, પવ� તની એક કોર ઉપર, તેનો નવો મુકામ હવે ર્થીયો હતો. જે તળેટીઓની તે હાંસી ઉડાવતી આવી હતી, તે તળેટીઓ તેને નીચે આવવા આમંત્રણ આપી રહી હતી.

પોતાના વીતેલી ઉત્તુંગતાના મહાન દીવસો યાદ કરી શીલા પોશ પોશ આંસુડાં સારી રહી હતી.

કંઈ કેટલાય વષો� વીતી ગયાંં - આમ પવ� તની કોરે લટકતા રહીને. શીલાને આધાર આપી, પોતાના પ્રાણની આહુતી આપનારાં વૃક્ષો તો ક્યારનાંંય નામશેષ ર્થીઈ ગયાંં હતાંં. શીખર પર બીરાજેલી શીલા પવ� તની જે કોરને તુચ્છકારર્થીી મગતરા જેવી ગણતી હતી; તે જ કોર આજે તેના અસ્તીત્વનો આધાર બની રહી હતી. પણ તેની નીચેની ધરતી દર સાલ વરસાદને કારણે ધોવાતી રહી. જે આધાર પર શીલા ટેકવાઈને બેઠી હતી; તે આધાર પણ હવે નીબ�ળ ર્થીવા માંડ્યો.

અને કોક દુભા� ગી પળે એ ધરતીના કણ સરકવા માંડ્યા. મોટંુ પોલાણ ર્થીઈ ગયંુ.

શીલાના વજનને અધાર આપી રહેલી માટી જ ન રહી. રહીસહી માટી સાગમટે ધસી પડી. શીલાએ પોતાનંુ સમતુલન ગુમાવ્યંુ. એક પ્રચંડ ધડાકા સારે્થી શીલા હજારો ફુટ

of 178


ઉંડી ખીણમાં ફંગોળાઈ ગઈ. હર ક્ષણ તેના પતનનો, વીનીપાતનો વેગ વધવા માંડ્યો. છેવટે જ્યારે તે ખીણના દુગ� મ પાતાળ સારે્થી અફળાઈ; ત્યારે તેના સહસ્ત્ર ટુકડા ર્થીઈ ગયા. એક ટુકડો આમ પડ્યો તો બીજેા તેમ.

તેનંુ શીખર પરનંુ ભુતકાળનંુ ગૌરવ નામશેષ ર્થીઈ ગયંુ. એ સલ્તનત સંકેલાઈ ગઈ. એ દપ� સમયના વહેણમાં ક્યાંય ઓગળી ગયો. એ ઉન્મત્તતાનો કોઈ અવશેષ ન બચ્યો. તેનો કોઈ ઈતીહાસ ન લખાયો.

હવે તો તેના વારસ જેવી ભેખડો પરર્થીી ખળખળ વહી રહેલાં પવ� તનાં ઝરણાંર્થીી પુષ્ટ બનેલી જલધારાઓ પ્રચંડ પ્રપાત બનીને અફળાતી રહી. શીલાના ફરજંદ નાના મોટા પથ્ર્થીરો આ પ્રપાતમાં ઘસાતા રહ્યા, આમર્થીી તેમ અફળાતા રહ્યા. જે કોઈ નાના ટુકડાઓ હતા; તે પાણીના પ્રવેગમાં ખંેચાઈ આગળ ધકેલાતા ગયા. હડસેલા ખાઈ ખાઈને તેમની તીવ્ર ધારો ઘસાતી રહી. તેના મુળ પ્રતાપના બધા અવશેષો નામશેષ ર્થીતા રહ્યા. લાખો વષ� ની આ સતત પ્રક્રીયાએ મોટાભાગના ટુકડાઓનંુ રુપ જ જાણે બદલી નાંખ્યુ. એ સૌ ધવલગીરીના શીખરે બેઠા હતા તે યાદો પણ ભુલાવા માંડી. પવનના સુસવાટા સીવાય જ્યાં કોઈ અવાજ શીલાને સંભળાતો નહતો; ત્યાં સતત જલપ્રપાતનો ઘોર રવ દીનરાત તેના શ્રવણને બધીર બનાવતો રહ્યો. ક્રુર વત� માનની ર્થીાપટો ખાતાં ખાતાં દુદ�શા જ તેમની દશા બનતી રહી.

‘સગાં દીઠાં મંે શાહઆલમનાં, ભીખ માંગતાં શેરીએ.‘

જ્યારે શીલાના આ સંતાનો નદીના પ્રવાહની સારે્થી તણાતાંં મેદાનો સુધી આવી પુગ્યાંં; ત્યારે તે સૌ માંહોમાંહે બાખડીને ચળકતી રેતીના સાવ નાનાં કણ જ બની ગયાંં હતાંં. હવે તેનો પ્રતાપ ઓસરી ગયો હતો, જે શીલાની ઉપર એક તરણંુ પણ ઉગવાની હેસીયત કરી શકતંુ ન હતંુ, તેની અંદર ભાતભાતની વનસ્પતી ઉગવા લાગી. વીવીધ કીટકો તેમાં પોતાનો આવાસ બનાવી રહ્યા. તેમના રેશમ જેવા નાજુક પોતમાં પશુ પંખીઓ કીલ્લોલ કરવા માંડ્યા. બાળકો રેતીના કીલ્લા બનાવી મોજ માણવા લાગ્યા. તેના ઢગલાઓમાં માટી કે ચુનો ભેળવી માણસો પોતાના નીવાસો બનાવવા

of 178


લાગ્યા. જે શીલા ઉત્તુંગ શીખરે પોતાના એકલવાયા, એકં્દડીયા મહેલમાં મદમાં ચકચુર બની મહાલતી હતી; તેના વારસોની વચ્ચે માનવજીવન ધબકવા લાગ્યંુ.

સંસૃ્કતીના પાયાની ઈંટો શીલાના આ શત શત વીન્યાસ પર ચણાવા લાગી.

અને કોઈ સુભગ પળે, નદીના ઉપરવાસમાં રખડતા કોઈ માનવને હારે્થી, હજુ મેદાન સુધી ન પહોંચેલો, શીલાનો એક ટુકડો આવી ગયો. તેની હેરતભરી આંખો આ ચળકતા, લીસ્સા પથ્ર્થીરને જેાઈ રહી. તેણે એ ટુકડાને ઉઠાવ્યો; અને વસ્તીમાં પોતાના મીત્રોને બતાવવા લઈ ગયો. અણીશુધ્ધ અંડાકાર, ચમકતા, અને નખશીશ કાળા આ પથ્ર્થીર માટે સૌને અહોભાવ ઉપજ્યો. કદી કોઈએ આટલો મોટો અને અણીશુધ્ધ ગોળાકાર અને ચળકતા રંગનો પથ્ર્થીર જેાયો ન હતો.

વસ્તીના મુખીયા જેવા વયોવૃધ્ધ વ્યક્તીએ કહંુ્ય, ‘અરે! આ તો ઉપરવાળાની મહેરબાની છે. આ તો સાક્ષાત પ્રભુ સ્વયંભુ પ્રગટ્યા. ચાલો, આપણે તેમનંુ અભીવાદન કરીએ.’

અને એ ગોળમટોળ પથ્ર્થીર દેવ બનીને ગામના મંદીરમાં બીરાજ્યો. મંગળ ગીત ગવાણાં. તેની આગળ દીપ, ધુપ, પ્રસાદ, નત� ન અને મંગળ પ્રભાતીયાં ગવાવાં લાગ્યાં. આબાલવૃધ્ધ સૌ અહોભાવર્થીી ઈશ્વરના આ અવતારને નમી રહ્યા.

શીલાનો આ નવો અવતાર મનોમન વીચારી રહ્યો,’ કયંુ ગૌરવ સત્ય? પવ� તની ટોચ પરનંુ, રેતીનંુ કે આ સીંહાસને બીરાજેલા દેવનંુ? ‘

અને ઉપરવાળો શીલાની, આ ગોળ પથ્ર્થીરની, રેતીના કણોની અને માણસોની આ બાલીશતા પર મંદ મંદ સ્મીત કરી રહ્યો.

of 178


સરીતા મારંુ નામ સરીતા.

મારા સ્વરુપ ઉપર ભલભલા ફીદા છે. કેટકેટલી કવીતાઓ મારા વીશે લખાઈ છે.

મારી નજીક આવતાં જ કોઈના પણ મનમાં શીતળતા અને અવણ�નીય આનંદ છવાઈ જાય છે. કેટકેટલાં જીવો મારી ઉપર નભે છે. મારાર્થીી પોષાય છે. તેમના જીવનનો આધાર મારા ર્થીકી છે.

પણ હંુ બહુ વૃધ્ધ છંુ હોં! તમે મારી શંુ ઉમ્મર ધારો છો? જેા કે, સાચંુ કહંુ? મને પણ ખબર નર્થીી! જેા જેા, હોં, સ્ત્રીની સાહજીકતાર્થીી હંુ ઉમ્મર છુપાવવા નર્થીી માંગતી. ખરેખર, મને મારી ઉમ્મર યાદ નર્થીી. હા, પણ અંદાજે લાખેક વરસ તો હશે જ!

કેમ, ચોંકી ગયા? એમ સમજ્યા કે આ બાઈ પાગલ છે? ના, હંુ તો છંુ સરીતા… નદી… અરે, ખરેખરી નદી. પાણીના શાંત જળ એ મારી દેહયષ્ટી છે. સામાન્ય સ્ત્રીને તો બે જ યૌવન કંુભો હોય; અને ર્થીોડોક જ સમય એમાંર્થીી સંતાન માટે ધાવણ ઝરે.

મારા તો કણ કણમાં એ સ્તનની સંુદરતા છે અને એમાંર્થીી સતત પોષણનો ઝરો વહે છે. કેટકેટલાય જીવ મારી અંદર જન્મ લે છે અને એ ધાવણર્થીી પોષાય છે. મારંુ સમગ્ર હોવાપણંુ પુણ� નારીત્વર્થીી છલકાય છે. એટલે જ તો બધા મારા સૌંદય� પર આટલા બધા ફીદા છે.

પણ મારા ઉદ્-ગમ સ્થળ પાસે તો હંુ હજીય સાવ નાનકડી બાલીકા જ છંુ હોં! પવ� તાળ પ્રદેશની વરસાદની હેલીઓ મારી જનેતા છે. ખડકોની ઉપરર્થીી એ બધીઓ ટપકી ટપકીને એક ઉંડા ખાડામાં ભેગી ર્થીાય છે; એ સરોવર મારંુ જન્મ સ્થાન. ત્યાંર્થીી મારો સતત પ્રસવ ર્થીતો જ રહે છે! માંડ ખાલી ર્થીવા આવે ત્યાં બીજી હેલીઓ તેને

of 178


ભરવા તૈયાર જ હોય છે ને? પણ ત્યાં મને નીહાળવા ક્યાં કોઈ આવે જ છે? બસ નીદો�ષ પંખીડાં અને રમતીયાળ ખીસકોલીઓ જ મારાં બાલસાર્થીી હોય છે ને?

તમારંુ દુભા� ગ્ય કે તમે મને ત્યાં જેાવા કદી આવતાંં નર્થીી. નહીં તો મારી બાળસુલભ ચેષ્ટાઓ પર તમે આફરીન ર્થીઈ જાઓ. એ પવ� તાળ અને દુગ� મ સ્થાનમાં તો મારંુ નામેય બદલાઈ જાય છે ને? મને ય એ ‘ઝરણા’ નામ બહુ ગમે છે, હોં! બસ સતત ખડકો ઉપર કુદતા રહેવાની, મને બહુ જ મજા આવે છે. અને ત્યાં મને દુષીત કરવાય કોણ આવે છે? ત્યાં તો તળીયંુ દેખાય એવંુ પારદશ� ક મારંુ રુપ હોય છે,

વારુ. અને ક્યાંય ને ક્યાંયર્થીી મારી સહેલીઓ પણ મારી સારે્થી રમવા આવી જાય છે.

અમે બધાં લીસા પથ્ર્થીરના પાંચીકા ઉછાળતાં રહીએ છીએ.

રમતાં રમતાં અમે ક્યાં એકબીજામાં ભળી જઈએ છીએ; એની અમને ખબર પણ ક્યાં પડે છે? એ બધીય સહેલીઓ મારામાં ભળી જાય છે. કોઈ ડાબેર્થીી આવે છે તો કોઈ જમણેર્થીી. પણ હંુ એમની મોટી બહેન ખરીને; એટલે માન આપી પોતાનંુ સમગ્ર અસ્તીત્વ એ બધીઓ મને સમપી�ત કરી દે છે. ખરેખર જુઓને તો; અમે અલગ હોઈએ છીએ એટલંુ જ. ક્યાં અમારાં અલગ અલગ નામ તમે આપો છો? બધીય ઝરણાં જ તો! અમને અમારા અલગ અસ્તીત્વનંુ કોઈ ગુમાન નર્થીી. બસ રમતાં રહેવાનંુ, ઉછળતા અને કુદતા રહેવાનંુ અને એકમેકમાં ભળી જવાનંુ. સાચ્ચંુ કહંુ? મને તો મારી એ અવસ્થા જ સૌર્થીી વધારે ગમે છે હોં !

અને પુષ્ટ બનેલી હંુ યૌવનમાં પ્રવેશંુ છંુ. મારંુ રુપ બન્ને કાંઠે ખીલતંુ જાય છે.

મારી કુદંકુદી હવે ક્યાં? પણ ઢોળાવવાળા માગ તીવ્ર ગતીર્થીી હંુ આગળ અને આગળ ધસમસંુ છંુ. હવે તો મારી બઈ, જુવાનીના મદમાં હંુ ઉછાંછળી અને ગાંડીતુર બની જાઉં છંુ હોં! મારા ધસમસતા પ્રવાહની કોઈ મીસાલ નર્થીી. મારા એ નાચર્થીી ભલભલા ખડક ઘસાઈ જાય છે! તેમના દેહ ક્યાંક લીસ્સા તો ક્યાંક લચકીલા તો ક્યાંક લીસોટેદાર બની જાય છે. ક્યાંક તો હંુ તેમના ભાંગીને ભુક્કા બોલાવી દઉં છંુ.

of 178


પણ મારે એમની શી પંચાત? મને ક્યાં નવરાશ છે; એમની જેાડે ગપસપ કરવાની? હંુ તો યૌવનના મદમાં ગાંડીતુર બનીને દોડતી જ રહંુ છંુ. પાગલ બનેલા એમાંના કોક જુવાનીયા મારી સારે્થી જેાડાય છે ય ખરા. ભલે ને આવતા. પણ મારી ચાલે એમનાર્થીી ના દોડાય હોં! એમને તો અર્થીડાતા, કુટાતા, હાંફતાં મારી પાછળ મંર્થીરગતીએ જ ઘસડાવંુ પડે. જેવંુ જેનંુ પોત. કઠણ અને જડ રહે; તો એમ જ બને ને!

મારી જેમ તરલ અને પારદશ� ક હોય તો કાંઈ મેળ પડે! નહીં તો એ ઘસાતા જ રહે,

અફળાતા જ રહે. અહીં કોણે કહંુ્ય‘તંુ કે મારા રુપમાં પાગલ બનો?

પણ મારા આ ગવ� નો પછી અંજામ પણ એવો જ આવે ને? મારી ધસમસતી એ દોડમાં ક્યાં હંુ એક દુગ� મ અને ઉંડી ખીણના નાકે આવીને ઉભી છંુ તેનંુ મને ભાન જ નર્થીી રહેતંુ. અને પછી બીજંુ શંુ ર્થીાય? વીનીપાત જ અનીવાય� હોય ને? એ પ્રચંડ પ્રપાતના ઘુ ઘુ ઘોશમાં મારી ચીસ ક્યાં કોઈનેય સંભળાય છે? એ પછડાટ, એ ફીણ,

એ ઘુમરીઓ, એ અસંખ્ય છંટકાવની હેલીઓ, એ મારા શત શત ટુકડાઓ.

સદીઓર્થીી આ પતન ચાલ્યા જ કરે છે; ચાલ્યા જ કરે છે. બીજી ત્રણ ચાર જગ્યાએર્થીી મારા જેવી બીજીયો ય અહીં ભુલી પડેલી છે. અને એય આ પતનમાં મારી ભાગીદાર છે. ઉંચી નજરે અમારા શૈશવની એ પવ� તાળ ભુમીને યાદ કરી કરીને અમે શોકમગ્ન બની ગયેલાં છીએ. અમારા એ પાગલપનની, અમારી એ મસ્તીની ગૌરવગાર્થીાઓ યાદ કરતાં કરતાં, અમે સમદુખીયાં ખીણમાં પડ્યાં પડ્યાં, પોશ પોશ આંસુ વહાવીએ છીએ. એકમેકનાં આંસુ લુછીયે છીયે. પણ……

ते निह � दि)र्वसो गताः।

પણ ક્યાં કોઈને ય ઠરીઠામ ર્થીઈને બેસવાનો સમય છે. પડ્યાં નર્થીી ને પાછાં હંેડ મારા રામ. ફરી ચાલતી પકડવી જ પડે. બેસી રહેવાનંુ, બંધીયાર રહેવાનંુ, રડતાં રહેવાનંુ મારા સ્વભાવમાં જ નર્થીી. ભલે ને પાણીનો અખુટ ભંડાર મારી પાસે હોય ને.

આંસંુ સારતાં રહે તે બીજા! હંુ તો પહાડ જેવા સીપાઈની બચ્ચી! હવે હંુ સરીતા બની.

of 178


હવે તો મને તમે કોઈ રુપાળંુ નામેય આપ્યંુ. લપસણા અને ઢોળાવવાળા પ્રદેશો બધા પાછળ રહી ગયા.

હવે સપાટ મેદાનોમાં હંુ પ્રવેશંુ છંુ. અહીં મને ફાલવા ફુલવાની બહુ મોકળાશ છે.

મારી દોડવાની એ રમતીયાળ ગતી હવે ધીમી પડી છે. મારંુ નવંુ નક્કોર ઘર બહુ મોટ્ટું છે હોં ! ઉપર, પવ� ત બાપાના ઘેરર્થીી લાવેલી, બધી સંપદા અહીં હંુ ઠાલવવા માંડંુ છંુ.

બેય બાજુ ક્યાંક મંે તોડી તોડીને એકઠી કરેલી રુક્ષ શીલાઓ, કે ક્યાંક પાંચીકા જેવા ગોળમટોળ અને લીસ્સાલસ પથ્ર્થીર, તો ક્યાંક સંુવાળી રેતી. બસ ઢગલા ને ઢગલા હંુ ખડક્યે જ જાઉં છંુ.

ખાલી ર્થીવામાં જ ખરી મજા છે ને? અને આ ખાલી ર્થીવાની પ્રક્રીયા મારા ચીત્તને અતીતમાં ખંેચી, ઢસડી જાય છે.

અહીં જ મંે મારા અંકમાં જીવનની ઉત્પત્તી અને ઉત્ક્રાન્તી ર્થીતી નીહાળી છે. અહીં જ મંે મહાકાય ડીનોસોરને ધરતીને ધમરોળતાં જેાયાં છે. અહીં જ મંે પ્રચંડ ઉલ્કાપાત,

વાવાઝોડાં અને ધરતીકંપો ર્થીતાં જેાયાં છે. આ પરીબળોએ મારા પ્રવાહને ઘણીય વાર કુતરાની માફક આમર્થીી તેમ ફંગોળ્યો છે. મંે એમના આ પ્રકોપ એક હરફ પણ ઉચ્ચાયા� વગર વેઠ્યા છે.

અહીં જ મંે વાનરને બુધ્ધીશાળી ર્થીતો, અને ખોરાક માટે પથ્ર્થીર અને ઝાડની ડાળીઓ વાપરતો જેાયો છે. અહીં જ મંે એનંુ આદીમાનવમાં રુપાંતર ર્થીતંુ જેાયંુ છે.

ગુફામાંર્થીી મારા તટે, ઘાસના મેદાનોમાં બહાર આવી, મંે તેને અહીં જ ગોવાળીયો અને ખેડુ ર્થીતો જેાયો છે. અહીં જ, મારા ખોળામાં તેનાં ગામ, શહેર અને સંસૃ્કતીને મંે પોષ્યાં છે. અહીં જ, મારી શીતળ પનાહમાં એનાં કળા અને સાહીત્ય, વીજ્ઞાન અને ફીલસુફી પાંગયાI છે. અહીં ઋષીઓ પણ� કુટી બનાવીને રહ્યા છે; અને વેદોની ઋચાઓ અને મંત્રોના દ્રષ્ટાઓ બન્યા છે. મારા પાણીમાં જ મંે ભાવવીભોર બનેલા જનોને પોતાના દીવંગત વડવાઓનંુ ઋણસ્વીકાર કરી, અઘ્ય� આપતા જેાયા છે.

of 178


અને અહીં જ મારા તટે સમ્પતીનંુ નગ્ન પ્રદશ� ન કરતા ધનીકો અને રાજાઓના પ્રાસાદોને માનવ મુલ્યોની હાંસી ઉડાવતા જેાયા છે. અહીં જ મંે સત્તાની સાઠમારી ર્થીતી નીહાળી છે. અહીં જ મંે નરને નરાધમ ર્થીતો નીહાળ્યો છે. અહીં જ મંે માનવની મહત્વાકાંક્ષા, વાસના, અને સત્તાલાલસાને અમયા� દ જલ્લાદ બની ક્રુરતમ અત્યાચારો આચરતી; વ્યર્થીીત હ્રદયે જેાઈ છે. અહીં જ, આ જ કીનારે, અને ઠેર ઠેર, બીભીષણ યુધ્ધોમાં મારા જળને, મારાં સંતાનો જેવાં વહાલાં નીદો�ષ માનવીઓનાં શોણીતર્થીી લાલચોળ ર્થીતાં અનુભવ્યાં છે. અહીં જ, મંે આકાશનાં વાદળોની જેમ સામ્રાજ્યો અને સલ્તનતોને ઉગતાં, પાંગરતાં અને તહસ નહસ ર્થીતાં જેાયાં છે.

અને મારી પાસે અશુ્ર સારવાની ગંુજાઈશ પણ ક્યાં છે? મારંુ સમગ્ર પોત જ એ આંસુનો સાગર તો છે.

અને હંુ સફાળી આ દીવાસ્વપ્નમાંર્થીી જાગી જઉં છંુ. આ શંુ? મારા પ્રવાહને આ શંુ ર્થીયંુ? કેમ તે સાવ ક્ષીણ બની ગયો? ઉપરવાસમાં વરસાદ તો સારો એવો પડ્યો હતો.

અને હંુ જરા મારા એ પ્રપાત ભણી પાશ્વ�દ્રષ્ટી કરી લઉં છંુ. અને એ ગજ�ના કરતો, આજાનુબાહુ, ભડવીર - બાપડો, મીયાંની મીંદડી જેવો, દદુડી કેમ બની ગયો? હંુ હજુ પાછળ નજર કરંુ છંુ. તોતીંગ પાષાણોને પણ મચક ન આપનાર મારા મદમસ્ત પ્રવાહને આ કાળા માર્થીાના, માનવીએ નાર્થીી દીધો છે. એ જ પથ્ર્થીરો વાપરીને તેણે તોતીંગ આડબંધ બનાવી દીધો છે, અને મારાં પાતળી પરમાર જેવા કંુવારકા રુપને જેાજનો ફેલાયેલા સરોવરમાં રુપાંતરીત કરી દીધંુ છે.

પણ માળંુ આ માનવસજી�ત સરોવર લાગે છે તો રુડંુ હોં! મારા પાણીના કેટકેટલા ફાયદા તેણે ઉઠાવ્યા છે? તેણે કરેલા ઘણાં સત્કાયો�માંનંુ આ પણ એક છે.

અને પરીતોષનો એક ઉંડો શ્વાસ ભરી હંુ મેદાનોમાં પાછી ફરંુ છંુ - આગળ અને આગળ, જ્યાં સુધી મારો પ્રવાહ વીસ્તરતો જાય ત્યાં સુધી. અને બધે આ માનવજાતની આ જ કહાણી સજા�તી હંુ જેાઈ રહંુ છંુ. હવે મને માનવજાતનો આ

of 178


વ્યવહાર, તેની આ પધ્ધતી ઉબકાવી નાંખે છે. તેની બધી મલીનતા હંુ મારામાં સમાવી લઉં છંુ. મને મળેલંુ સંસૃ્કતીની જનેતાનંુ બીરુદ મને હવે અકારંુ લાગતંુ જાય છે.

હવે તો મારંુ એક જ લક્ષ્ય છે. મારા અંતીમ મુળમાં મારંુ સમપ�ણ..

અને મારા મુળમાં જવાના એ લક્ષ્યની પ્રાપ્તી માટે હંુ પ્રયાણ આદરંુ છંુ. પણ હવે ક્યાં હંુ પાછી વળી શકંુ તેમ જ છંુ? મારી નીયતી મને વધુ ને વધુ નીચે લઈ જઈ રહી છે. મારો જીવનપર્થી એટલે - સતત વીનીપાત, સતત અધોગમન.

કેવા શુકનમાં ર્પવ� તે, આર્પી હશે વીદાય?

નીજ ઘરથી નીકળી નદી, ર્પાછી નથી વળી.- ખલીલ ધનતેજવી

અને મારા જેવા જ અનુભવવાળી, બીજી લોકમાતાઓ, આ જીવનપર્થીમાં મને સાર્થી આપવા દોડતી આવીને મળે છે. અમે સુખ-દુખની વાતો કરીને એકબીજામાં મળી જઈએ છીએ; એકરુપ બની જઈએ છીએ.

પણ પાછા ફરવાનંુ મારા નસીબમાં ક્યાં છે? હંુ ફરી ઝરણાં નર્થીી ર્થીઈ શકતી. પ્રસવકાળની નજીક આવી પહોંચેલી નારીની જેમ મારો પટ હવે વીશાળ બની ગયો છે. મારી ગતી હવે સાવ મંર્થીર બની ગઈ છે. મારામાં ભળેલાં બધાં તત્વો હવે છુટાં પડતાં જાય છે. પ્રસવતાં જાય છે. બધો કાદવ, બધી મલીનતા, નીચે ને નીચે બેસતાં જાય છે. અને એ નીચે કેલાયેલો પંક મારા પટને છીન્ન-વીચ્છીન્ન કરી નાંખે છે. હંુ અનેક ફાંટાંઓમાં વહંેચાઈ જાઉં છંુ. સદ્યપ્રસુતાના ચીમળાયેલા પેટની જેમ.

અને મારા એ ત્રીકોણીય પ્રદેશમાં સૌર્થીી વધુ હરીયાળી મહાલે છે. એ ફળદુ્રપ પ્રદેશ મારી સૌર્થીી મોટી દેણ બની રહે છે. મારો ફરીર્થીી નીમ�ળ બનેલો દેહ ગજગતીએ આ નવા ભવીતવ્યને અનુભવવા આગળ વધે છે – આગળ ને આગળ – જ્યાં ચરણ અટકે ત્યાં સુધી.

of 178


અને એક નવો જ રવ, એક નુતન નીનાદ, હળુ હળુ, જાગતો જાય છે. કદી ન નીહાળ્યો હોય તેવો, એક પ્રચંડ જળરાશી દુરર્થીી પોતાનો નજારો ખડો કરે છે. અને એ અગાધ અને ઘુઘવાટ કરતા દરીયાને જેાઈ હંુ ડરી જાઉં છંુ. આટલી બધી સરીતાઓ?

આટલંુ બધંુ પાણી? આ જ મારો સ્રોત? આની જ હંુ દીકરી? કે પછી ઓલ્યા આભને અડતા ગીરીવરની? કે પછી આ મારો કંર્થી, મારો સ્વામી? મારી મતી મંુઝાઈ જાય છે.

આ અસમંજસમાં હંુ સાવ તક� હીન, વીચારવીહીન બની જાઉં છંુ.

અને એ વીચારશુન્યતામાં આંધળુકીયાં કરીને, મારા આ નવા ભવીતવ્યને,

શરણાગતીની ભાવનાર્થીી હંુ સ્વીકારી લઉં છંુ. મારા સમગ્ર હોવાપણાને સમેટી લઈને હંુ એ મહોદધીમાં સમાઈ જાઉં છંુ; એની સારે્થી એકાકાર બની જાઉં છંુ. એના તરંગે તરંગમાં, એનાં ઉછળતાં મોજંાઓમાં, ઐક્યના એ પરમ આનંદની તુ્રપ્તીની ભાવસમાધીમાં હંુ લીન બની જાઉં છંુ.

એના ઉછાળે ઉછાળે મારંુ સમગ્ર હોવાપણંુ ઓગળી જાય છે. એ હંુ છંુ કે, હંુ એ છે? કશો દૈ્વત હવે સંભવીત જ નર્થીી. બધંુ એકાકાર. અગણીત કણોમાંનો પ્રત્યેક કણ, અનંત નાદબ્રહ્મ અને અવીરત રાસમાં રમમાણ બની જાય છે – અનંતનો રાસ – યુગર્થીી ચાલી આવતો રાસ. પ્રચંડ ઘુઘવાટ. હીલ્લોળે હીલ્લોળા.

કેવળ આનંદ,કેવળ ચૈતન્ય,કેવળ સત્ય.

કેવળ ર્પરબ્રહ્મ.

અને ત્યાં જ એક પુરાતન સૃ્મતી જાગુ્રત ર્થીાય છે. મારા જન્મની વેળાની સૃ્મતી. હંુ તો આ ઉદધીમાંર્થીી ઉભરી આવેલંુ એક બીંદુ માત્ર તો હતી. એક સાવ નાનકડંુ બીંદુ.

ક્યાં એ અકળ-જળ-રાશી અને ક્યાં હંુ?

of 178


રેલાઈ આવતી છો ને, બધી ખારાશ રૃ્પથ્વીની,ઉદધિધને ઉરથી ઊઠશે,મીઠી કો’ એક વાદળી.

મહાકાળનો તોફાની વાયરો મને ક્યાંનો ક્યાં ખંેચી ગયો? મેઘમલ્હારની એક મહાન ગજ�ના; એક પ્રચંડ કડાકો; તડીતની તોળાયેલી તાતી તલવાર; અને મારો પ્રસવ એ ગીરીવરની એ ટોચ ઉપર.

ફરી જન્મ. ફરી મૃત્યુ. ફરી એ જ બધી ઘટમાળ. સતત ચાલતો આ જીવનનો ચરખો; અને તેમાં ઘડાતાં, વીકસતાં, પીસાતાં, આર્થીડતાં, પ્રસવતાં અનેક જીવન.

હંુ કોણ? બીંદુ? વાદળ? સરીતા? સમુદ્ર?

ના ના. હંુ જ તો એ સમગ્ર જીવન.

કે પછી હંુ કશંુ જ નહીં? બધો એક ખેલ? એક ચીરંતન ચાલતંુ સ્વપ્ન? એક ર્ભ્રામ?

એકમાત્ર વાસ્તવીકતા ઓલ્યો અકળ, અમાપ, જીવનજળરાશી? કે એ પણ કશંુ નહીં? બધંુ કેવળ શુન્ય? બધો આભાસ?

***

અને..............

જીવન શંુ છે? જીવવંુ શંુ છે?હોવાપણંુ શંુ છે? બનવંુ શંુ છે? બદલવંુ શંુ છે?

એ શોધ શંુ છે? એ પરીણામ શંુ છે?એ પર્થી શંુ છે? એ પર્થીીક શંુ છે?એ લક્ષ્ય શંુ છે? એ મુળ શંુ છે?

ૐ તત સત્

of 178


સુય� મુખી હજુ ર્થીોડા દીવસ પહેલાં તો મારો જન્મ ર્થીયો હતો. એક પ્રગાઢ નીદ્રામાં હંુ પોઢેલી હતી. મારામાં કશંુય સળવળતંુ ન હતંુ. કોઈ સંચાર ન હતો. કોઈ વીચાર ન હતો. બસ એક અનંત નીદ્રામાં મારંુ સમગ્ર હોવાપણંુ પયા� પ્ત હતંુ. એ પ્રગાઢ નીદ્રામાં સુષુપ્ત હોવાપણાના અંતરતમ ખુણે કોઈ, પ્રચ્છન્ન અભીપ્સા ટંુટીયંુ વાળીને સુતેલી હતી. તે અભીપ્સાને કોઈ દેહ ન હતો; પણ કશંુક બનીને મ્હાલવાની, વીસ્તરવાની, વીકસવાની એક કલ્પના માત્ર હતી. એ તો એક ખ્યાલ જ હતો. શંુ ર્થીવંુ છે, અને શંુ બનવંુ છે, તેની ક્યાં મને કશીય જાણ જ હતી? એક લાંબા, સ્નીગ્ધ, ઉંડા બોગદાના તળીયે ધરબાઈને, લપાઈને મારંુ સુક્ષ્માતીસુક્ષ્મ હોવાપણંુ સોડ વાળીને સુતેલંુ હતંુ.

મારી બાજુમાં મારા જેવી ઘણીય સખીઓ પણ મારી જેમ જ સુતેલી હતી. અમારી નીચે મીષ્ટ જીવનરસનો ઝરો વીલસી રહ્યો હતો; અને અમને પે્રમર્થીી તરબતર કરીને એકમેક સારે્થી તે ચીપકાવી રહેલો હતો. એ મીર્શ્યાંટ જળની સંુવાળી પર્થીારીમાં અમે બધાં એકમેકની હંુફમાં આમ પોઢેલાં હતાં.

અને ત્યાં તો એ બધા આવી પહોંચ્યા. અમારાર્થીીય અતી સુક્ષ્મ એ બધા હતા. પણ તેમનો સ્વભાવ અમારાર્થીી સાવ વીપરીત હતો. એ સૌ તરવરાટર્થીી ભરપુર હતા. સાવ નાનકડા હતા પણ અત્યંત ચંચળ હતા. એક ઘડી શાંત બેસી રહે એવા એ ન હતા. સુવાનંુ કે આરામનંુ તો નામ જ નહીં. ચીકણા બોગદામાંર્થીી સડસડાટ લપસીને,

નીચે આવીને એ બધા અમને ઘેરીને ઘોંઘાટ કરવા લાગ્યા. એમના તરવરાટનંુ ગંુજન મારી અગાધ શાંતીના શાંત સરવરજળમાં વમળો પેદા કરવા લાગ્યંુ. મારી એ પ્રગાઢ નીદ્રામાં કોઈના સ્વાગતનો ઢોલ જાણે પીટાઈ રહ્યો હતો. એક વીપ્લવ સજા�ઈ ગયો. અને એ ઢોલના ધબુકે મારા સુષુપ્ત હોવાપણામાં કોઈક અજાણી જાગુ્રતી આવી ગઈ.

આળસ મરડીને મારામાં કશંુક સળવળાટ કરવા લાગ્યંુ. એ બધા ઘોંઘાટીયાઓએ

of 178


કોઈકને મળવાની, તેની સારે્થી એકાકાર બની જવાની, કશંુક બનવાની, વીસ્તરવાની, મહાલવાની, મારામાં સુતેલી અભીપ્સાને જગાડી દીધી.

એમાંનો એક તો ભારે બળુકો નીકળ્યો. મારી દીવાલને તેણે ભેદી નાંખી. આળસ મરડીને બેઠેલા મારા હોવાપણાના સુક્ષ્માતીસુક્ષ્મ કણના બધાયે અંશોમાં તે તો ફરી વળ્યો. એક પ્રભંજન જેમ પાંદડાને ઉડાડી મુકે તેમ, મારો પ્રત્યેક કણ જાગી ઉઠ્યો. અને એ શુભ પળે એ તોફાની નાચણીયાની સારે્થી હંુ એકાકાર બની ગઈ.

વીશ્વના અનંત રાસની એક સાવ નાનકડી પ્રતીક્રુતી મારી અંદર જાગી ગઈ. મારી સુતેલી ઇચ્છા આળસ મરડીને, પોતાની અંગભંગીઓને આ રાસના તાલે તાલે નત� ન કરાવી રહી. કશંુક બનવાનો એ ખયાલ હવે મુત� સ્વરુપ ધારણ કરી ચુક્યો હતો.

અને કદી નહોતંુ બન્યંુ તેવંુ કાંઈક બનવા લાગ્યંુ. આ રાસના પ્રભાવે મારામાં નુતન જીવનનો સંચાર ર્થીયો. ધીમે ધીમે મારા હોવાપણાએ વીસ્તરવાની શરુઆત કરી દીધી. મારી એ પ્રચ્છન્ન અભીપ્સા હવે જાગી ચુકી હતી. કોઈક નવા ભવીતવ્યની એક રુપરેખા મારામાં ઘડાવા લાગી. કોઈક નવા જ સ્વરુપવાળા જીવનો આકાર મારા કણકણમાં ઘડાવા લાગ્યો. બીજેા કોઈ આવો તોફાની આ વીસ્તરણમાં ખલેલ ન પહોંચાડે; એ માટે મારી દીવાલ હવે સખત ર્થીવા માંડી. મારંુ કદ પણ સારે્થી સારે્થી વધવા લાગ્યંુ. મારા નીવાસસ્થાન એ બોગદાના તળીયેર્થીી આવી રહેલા જીવનરસના ઝરાના જળને હંુ તરસ્યા હરણાંની જેમ ઘટક ઘટક પીવા લાગી. મારી એ તૃષાનો જાણે કે, કોઈ અંત જ ન હતો. મંે જેાયંુ કે, મારી બાજુની સખીઓના પણ આ જ હાલ હતા. અમે બધીઓ આ રાસમાં રમમાણ હતી. અને એ રાસની પ્રત્યેક હીંચે અમે વધુ ને વધુ પુષ્ટ ર્થીતાં જતાં હતાં.

બધાંની સતત વધ�માન એવી આ તરસ ર્થીકી પેલો ઝરો તો ધીમે ધીમે સુકાવા લાગ્યો. અને કાળક્રમે અમે એટલાં બધાં વધી ગયાં અને અમારી તરસ પણ એટલી બધી વધી ગઈ કે, એ ઝરો અમારી તરસને સંતોષી શકે તેમ ન રહ્યું. અને તે સુકાઈ ગયો. અમારી ન સંતોષાઈ શકે એવી પ્યાસ માટે એ ઝરાનંુ જળ હવે પયા� પ્ત ન હતંુ.

of 178


અને અમે બધાં સુકાં અને ફરી પાછાં સુષુપ્ત બની ગયાં. એક નવી નીદ્રામાં અમે પાછાં સમેટાઈ ગયાં. અમારંુ નીવાસસ્થાન એ બોગદંુ પણ સુકંુ ભંઠ બનીને ખરી પડ્યું. અને પવનના એક ઝપાટે અમે સૌ ફંગોળાઈ ગયાં. અર્થીડાતાં, કુટાતાં અમે ધરતીની ધુળમાં ઢબોરાઈ ગયાં. વીખરાઈ ગયાં. બધી સખીઓ છુટી પડી ગઈ. વાયરાએ અમને ક્યાંના ક્યાંય ફંગોળી દીધાં. એ ગંદી, ગોબરી નવીન વસ્તી હવે મારંુ નવંુ નીવાસસ્થાન બની.

પણ મને ક્યાં આની કશી ખબર જ હતી? એક નવી નીદ્રામાં મારંુ નવંુ હોવાપણંુ, નવી પ્રચ્છન્ન અભીપ્સાઓને લઈને, ફરી ટંુટીયંુ વાળીને, પોઢી ગયંુ હતંુ.

નવા હોવાપણાના, નવા જીવનના નવા અધ્યાય પહેલાંની આ એક નવીન રાત્રી હતી. પણ હવે મારી અંદર કોઈ અમુત� ખયાલ ન હતો. હવે તો એક અતી મહાન હોવાપણાની બ્લ્યુ-પ્રીન્ટ મારી અંદર છપાઈને આકાર લઈ ચુકી હતી.

ધરતીની ગોદમાં, માટીની ચાદરમાં વીંટળાયેલંુ મારંુ અસ્તીત્વ ટંુટીયંુ વાળીને સુતેલંુ હતંુ. સ્વચ્છ આકાશમાં સુય� નો કાળઝાળ તાપ સોળે કળાએ વીલસી રહ્યો હતો. બધંુ યર્થીાવત્ હતંુ. કોઈ ફેરફાર નહીં. કશંુ જ નવંુ નહીં. અને ત્યાં ધીમે ધીમે વાતાવરણમાં કાંઈક નુતન આગમનના સંચાર ર્થીવા લાગ્યા. નૈઋત્યના પવન ઘટાટોપ,

ઘનઘોર વાદળોને ખંેચી લાવ્યા. આકરો સુરજ આ ઘટામાં ઘેરાઈ ગયો. મોરની ગહંેક મેઘરાજાને સત્કારતી ગાજવા લાગી. કાળાં ડીબાંગ, નભમાં વાદળો પાણીના જળભંડાર ભરીને આવી પુગ્યા. વીજળીના ચમકારા કોઈ નુતન ઘટનાના આગમનના અણસાર આપવા લાગ્યા.

અને બારે મેઘ ખાંગા બનીને તુટી પડ્યા. તપ્ત ધરતીનો પાલવ ભીંજાઈ ગયો. કાળઝાળ ગરમીર્થીી તપેલી ધરતી શીતળતાનો આસ્વાદ કરી રહી. મેઘરાજા ફરી આવવાનંુ વચન દઈને વીદાય ર્થીઈ ગયા. અને સુરજના કીરણ ફરી સળવળી ઉઠ્યા. ભીની ધરતીની સોડમ અને આ ઉષ્માએ મારી અનંત નીદ્રામાં ખલેલ પાડી. હંુ તો સફાળી આળસ મરડીને બેઠી ર્થીઈ ગઈ. મારા રોમે રોમમાં જીવન જાગી ઉઠ્યંુ. મારે

of 178


અંદર સુતેલી બ્લ્યુ-પ્રીન્ટનાંં પાનાં ફરફરવા લાગ્યાંં. અને આ સળવળાટના પ્રર્થીમ ચરણમાં, એક નાનકડો અંકુર મારા નાનાશા અસ્તીત્વના આવરણને ભેદીને ટપ્પાક દઈ કુદી આવ્યો. મારી અનંત પ્યાસ ફરી જાગુ્રત બની ગઈ. અને ધરતીના પડમાંર્થીી આ અંકુર ઘટ્ટાક ઘટ્ટાક પાણી પીવા માંડ્યો. એ જળ મારી અંદરના સુકા પાશ્વ�ભુમાં ફરી વળ્યું, અને મારી અંદર ધરબાયેલા કણે કણ આ જળમાં ઓગળી ઓગળીને પેલા નવા આગંતુકને પોષણ દેવા માંડ્યા. એ મુઓ તો આ બેય ધાવણ ધાવતો જાય અને વધતો જાય. દીવસે ન વધે એટલો રાત્રે વધે.

એની અંદરર્થીી વળી બીજેા અંકુર ફુટ્યો અને એણે તો સીધી આકાશ ભણી દોટ મેલી. પેલા તોફાનીનો વારસદાર ખરો ને! એ તો ધરતીની કુખને ફાડીને ખુશબુદાર હવાની લહેરખીમાં આમતેમ ઝુલવા માંડ્યો. મારંુ ધાવણ અને હવાનો પ્રાણ બન્નેના પ્રતાપે એ લીલોછમ્મ બની ગયો. એના કણે કણ એ હવાને શ્વસવા લાગ્યા. સુરજની ઉષ્મા, મારંુ ધાવણ અને હવાના પ્રાણ, આ ત્રીપુટીના પ્રતાપે હવે એ તો માળો કમાતો ર્થીઈ ગયો! નવા કણોના ઢગલે ઢગલા મારા કુટુમ્બના ભંડારમાં ઉમેરાવા લાગ્યા. આ બે અંકુરોની વચ્ચે જીવનરસ વહી જતી એક નાનકડી નદી વહેવા લાગી.

હવામાં ફેલાયેલા મારા લીલા અને કથ્ર્થીાઈ ફરજંદો અને ધરતીમાં કેલાયેલા મારા સફેદ સંતાનો આ નદીના કાંઠે વસવા લાગ્યા, વીલસવા લાગ્યા, વધવા લાગ્યા. અને આ પક્રીયા દીનરાત, પ્રચંડ વેગે, વધ�માન ર્થીતી રહી. નવાં લીલાં પણો� અને નવાંં સફેદ મુળો નવી નદીઓને વહેવડાવતા કાંઠા સજ�તા ગયા. વીકાસની આ વણરં્થીભી વણજાર ધરતીની અંદર અને ઉપર મુક્ત હવામાં વધતી જ રહી; વધતી જ રહી. પોઠોની પોઠો ભરીને નવા ફરજંદો સજા�વા લાગ્યા. મારંુ કુટુમ્બ હજારો અને લાખો કણોમાં ફેલાતંુ ગયંુ.

પણ હવે હંુ ક્યાં? મારંુ શંુ અસ્તીત્વ? મારો કયો દેહ? અરે! હંુ કોણ? મારંુ કોઈ સ્વતંત્ર અસ્તીત્વ જ હવે ક્યાં હતંુ? હંુ તો ફેલાઈ ગઈ. એ કણેકણમાં પર્થીરાઈ ગઈ.

મારામાં લખાયેલી એ બ્લ્યુ પ્રીંટનંુ શીષ� ક હતંુ ‘ સુય� મુખી’. of 178


હવે મારો વડલો પાંગયો� હતો. ધરતીમાં દબાયેલંુ અને બીજના કોચલાની બહાર વીસ્તરેલંુ મારંુ હોવાપણંુ આભને અડવા આંબતંુ હતંુ. સુય� ના કીરણોમાંર્થીી જમણ જમતાં જમતાં અને મુળીયાંએ છેક ઉપર સુધી પહોંચાડેલો જીવનરસ પીતાં પીતાં, લીલાં પાંદડાં લહેરમાં મસ્ત બની વાયરાની હારે હીંચોળતાં હતાં. આ ભોજન અને પીણાંર્થીી પુષ્ટ બનેલી ડાળીઓએ આખા કુટુમ્બને આધાર આપવાનંુ કામ ઉપાડી લીધંુ હતંુ. એ તો જીવનરસનો હાઈવે બની ગયાં હતાં.

પણ એ બધાંને જીવનની વાસ્તવીકતાની શી ખબર હતી? એ તો માત્ર વત� માનમાં જ જીવનારાં મોજીલા જીવ હતા. મારા હૈયે ઉચાટ ઉભરતો હતો. ક્રુર જલ્લાદ જેવા શીયાળાના ઓતરાદા વાયરા એક ‘દી વાશે અને આ હયા�ભયા� ઘરને તહસ નહસ કરી નાંખશે. મારો વડલો ધરાશાયી બની જશે. મારંુ બધંુ કયુI કારવ્યંુ ધુળમાં મળી જશે. આ બધી સંપદા હતી ન હતી ર્થીઈ જશે. હવે પાશ્વ�ભુમાં રહ્યે પાલવશે નહીં. મારે કાંઈક કરવંુ પડશે – નેપથ્યમાં રહીને પણ.

અને મારી મનોકામનાને વાચા આપતા વાસંતી વાયરા વાયા. મારી મનોકામના મહોરી ઉઠી. અને ડાળીઓ પર નવી જ જાતના અંકુર ફુટવા લાગ્યા. આ બધા મારી આવતીકાલની પ્રજાના જનકો હતાં. તેમનંુ કલેવર જ કાંઈ ઓર હતંુ. ધીરે ધીરે આ અંકુર વીસ્તરવા લાગ્યા. પાંદડાંની જેમ તે માત્ર એક સપાટી પર જ વીકસતા જીવ ન હતા, કે ડાળીઓની જેમ લાંબા લસ પણ ન હતા. એ તો પુષ્ટ અને ધીંગાં હતાં. તેમનામાં કુટુમ્બના વીસ્તરણની ક્ષમતા હતી. એક નવા ભવીષ્યની સંભાવનાને એ ઉજાગર કરવાના હતા. મારી નવી અભીપ્સાઓના, મારા નવા શમણાંઓના, નવી રંગભુમી પરના એ કસબીઓ હતા.

એ તો મોટાં ને મોટાં ર્થીવાં લાગ્યાં – ઠોસ સામગ્રીર્થીી ભરપુર. મારંુ બધંુ યે માત્રુત્વ હવે એમની સેવા ચાકરીમાં, એમના સંવધ� નમાં સમપી�ત બની ગયંુ. મારી નવી અભીપ્સાઓને આ બાળુડાંઓ કાયા� ન્વીત કરવાનાં હતાં ને? મારંુ હોવાપણંુ હવે એક નવી જ ક્ષીતીજમાં, નવા પરીમાણ અને નવા પરીવેશમાં એક નવા જ કાફલાને રવાના

of 178


કરવા લાલાયીત બન્યંુ હતંુ. મારી બધી જ ઉમી�ઓ ઘનીભુત બનીને, આ અભીયાનમાં પરોવાઈ ગઈ. મારા કબીલાનો પ્રત્યેક સભ્ય આ નવાંકુરના સંવધ� નના કામમાં લાગી ગયો. કબીલાની નસ નસમાં વહેતો રસ, અત્યંત ઘટ્ટ અને પૌષ્ટીક બનીને આ અંકુરને બળવાન બનાવવા પ્રતીબધ્ધ બનવા લાગ્યો.

અને એક દી’ સુય� ના પહેલા કીરણની ઉષ્માના કોમળ સ્પશ , આ નવાંકુર આળસ મરડીને જાગી ગયંુ. તેનાં અંગ ઉપાંગ મહોરી ઉઠ્યા. તેની આછા રંગની પાંદડીઓ મરોડ ખાઈને ધીમે ધીમે ઉઘડવા માંડી. સોનેરી રંગની અનેક પાંદડીઓની વચ્ચે, મખમલ જેવાં મુલાયમ, નવજાત શીશુ જેવાં, અને મીષ્ટ મધની પમરાટવાળાં, ર્શ્યાંયામસંુદર, એ બાળુડાં આ જનમ કેદમાંર્થીી બહાર આવીને, નવા વીશ્વનંુ દશ� ન કરી રહ્યાં.‘સુરજમુખી’ નામને સાર્થી� ક કરી રહ્યાં.

અને આ શંુ? આ નવજાત પુષ્પના સાવ તળીયાના ભાગમાં, હંુ તો પાછી હતી ત્યાં ને ત્યાં મારી જાતને ભાળી રહી. એ જ જુનંુ ને જાણીતંુ, સ્નીગ્ધ બોગદંુ. અને તેની નીચે મીઠા જીવનરસમાં ફરીર્થીી સુતેલી હંુ. ફરક માત્ર એટલો જ હતો કે હવે હંુ એક ન હતી. અનેક રુપ ધારી હંુ મારી પોતાની દીકરીઓ બની ગઈ હતી. અને એ મખમલી માહોલની ટોચ ઉપર પેલા તોફાની દીકરાઓમાં પણ હંુ જ તો હતી! મારા નવવીકાસના આ અંતીમ તબક્કે, એક અજીબોગરીબ વ્યવસ્થાની- ઉત્ક્રાન્તી અને નવસજ�નની પ્રક્રીયાની – મધ્યમાં હંુ મારી જાતને અનેક સ્વરુપે નીહાળી રહી.

એક નવંુ ભવીષ્ય આકાર લઈ ચુક્યું હતંુ. જીવનના સાતત્યની સંભાવનાની આ નવી શક્યતાના આનંદના પરીપ્રેક્ષ્યમાં મારંુ નવંુ હોવાપણંુ ઝુમી રહ્યું હતંુ. એજ જુના રાસમાં હંુ હીંચ લઈ રહી હતી. ફરી જન્મ, ફરી વીકાસ, ફરી મૃત્યુ. બીજમાંર્થીી સુરજમુખી અને સુરજમુખીમાંર્થીી બીજ. વરસો વરસ આ જ ક્રમ.

જીવનનંુ સાતત્ય. મારા હોવાપણાનંુ સાતત્ય.

of 178


પણ આ દરેક વતુ�ળની સારે્થી મારંુ કતુ� ત્વ વીસ્તરતંુ જતંુ હતંુ. આ દરેક વ્રુત્તની સારે્થી જડતા, અંધકાર અને અકમ� ણ્યતા સામેના મારા કલ્પો પુરાણા સંઘષ� માં હુ વીજેતા બનીને આગળ વધતી હતી.

of 178


હાઈડ્ર ોજન લાખો અંશ ઉષ્ણતામાનવાળો, સુય� માંર્થીી છુટો પડેલો ગોળો ધીરે ધીરે ઠંડો પડી રહ્યો હતો. ઉજ્જ્વળ સફેદમાંર્થીી પીળો, પછી નારંગી, પછી તપ્ત લાલ અને હવે એ ધીમે ધીમે આછા રતુમડા રંગનો ગોળો બની ગયો હતો. બધા ભારે પદાર્થીો� ધીમે ધીમે તેના મધ્ય ભાગમાં ઉતરી ગયા હતા. તેના બહારના ભાગમાં માત્ર વાયુઓ જ રહ્યા હતા. નાઈટ્ર ોજન, કાબ� ન ડાયોક્સાઈડ, હીલીયમ, હાઈડ્ર ોજન અને બીજા ઘણા બધા વાયરાઓ હેઠા બેસવાનંુ નામ જ ન લેતા હતા. વાયરા જેનંુ નામ! બીજા બધા તરવરીયા ક્લોરીન, ફ્લોરીન વી. તો ક્યારનાય મસમોટી વજનવાળી ધાતુઓ સારે્થી ઘર માંડીને બેસી ગયા હતા. ઓક્સીજનભાઈ પણ આમ તો આવા જ તરવરીયા હતા; અને તેમણે ય ઘણા સારે્થી સહચાર કરી લીધો હતો. પણ તેમની વસ્તી ઝાઝી એટલે હજુ વાતાવરણ જેાડેય પોતાનો સંબંધ અકબંધ જાળવી રાખ્યો હતો.

આ હંધાય વાયરાઓમાં સૌર્થીી નાના બચોળીયા જેવો હાઈડ્ર ોજન હતો, પણ એનંુ ઠેકાણંુ કોઈનીય જેાડે પડતંુ ન હતંુ. આવા હલકા ફુલ જેવાની હારે કોણ ઘર માંડે? બચાડો આ નાનકડો જીવ હીજરાતો રહ્યો. ખુણે બેસીને આંસુડાં સારતો રહ્યો. એવામાં પ્રાણર્થીી ભરેલા ઓક્સીજનને ર્થીોડી દયા આવી. એમાંના ર્થીોડાક, આ નાનકાની પાસે ગયા. અને બાપુ! જેા પ્રીતડી બંધાણી છે. જેવી ગરમી ઓછી ર્થીઈ કે તરત ફટાફટ આમની જેાડીઓ બંધાવા લાગી. હાઈડ્ર ોજન અને ઓક્સીજનની જેાડી બની અને પાણીમાં ફેરવાઈ ગઈ. અને લો! બધી ગરમી શોષાવા લાગી. પેલો લાલચોળ ગોળો તો ઠંડોગાર ર્થીવા માંડ્યો. પે્રમમાંર્થીી પ્રગટેલા પાણીનો આ તે કેવો નવીનતમ સ્વભાવ કે જ્યાં જાય ત્યાં સૌની ગરમી શોષી લે, અને ઠંડક જ ઠંડક ફેલાવે.

અને બાપુ એ ગરમાગરમ ધરતીના ગોળા પર પહેલવહેલો વરસાદ તુટી પડ્યો. મુશળધાર કે સાંબેલાધાર શબદ તો એને માટે ઓછો પડે. હાઈડ્ર ોજન અને

of 178


ઓક્સીજનની અનેલી આ અસંખ્ય જેાડીઓએ તો વરસવા જ માંડ્યું. વરસ્યા વરસ્યા તે એટલંુ વરસ્યાં; કે ન ગણાય એટલાં વરહ વરસ્યાં. ધરતીમા હાર્થી જેાડીને વીનવે,

‘બાપુ! હવે ખમૈયા કરો.’ પણ આ નાનકો તો જબરો લોંઠકો નીકળ્યો. પેલી બધીય ભારેખમ ધાતુઓના બધાંજ ઘર ડુબડુબાં! આખી ધરતી ડુબાણી, એટલી આ નાનકાની જેાડીઓ બંધાણી. લાલચોળ ધરતી હવે પાણીની નીલા રંગની ચાદર ઓઢી, ઠંડીગાર બનીને મલપતી રહી. અવકાશમાં મોટો મસ ભુરા રંગનો જાણે લખોટો.

દશે દીશાયંુ પાણીના આ તાંડવર્થીી નહાતી રહી. નાનો નાનો પણ હાઈડ્ર ોજનનો દાણો! બધાંય વાયુનાં વાદળાં વીખેરાયાં અને સુરજદાદા પોતાના આ બચોળીયાના નવા નવલા, નીલવણા� રુપને ભાળી હરખાણા. એમના હરખનો તાપ જેવો પાણીને અડક્યો; તીં એ તો ચંચળ જીવ-પાછો પોતાના પીયર, ગગન તરફ હંેડવા માંડ્યો. પાછાં વાદળ બંધાણાં, ને વાયરે ખંેચાણા, ને પહાડ પર ભટકાણા, ને બન્ને ધ્રુવ પર વીંઝાણા.

અને લે કર વાત! કદીય નો’તંુ બન્યંુ એવંુ બન્યંુ. મારો વ્હાલો, ઠંડોગાર પાણીડો ઝગમગવા લાગ્યો. ઈનાં નાનાં નાનાં ફોરાં ઠરીને રુપાળાં ધોળાં ફુલ બની ગ્યાં. જાતજાતનાં ફુલડાં. ઝરતાં જ જાય ને ઠરતાં જ જાય. ને ઈ ફુલડાં બન્ને ધ્રુવ પર જે વરસ્યાં, જે વરસ્યાં તે ધરતીમાને બન્ને કોર ધોળીબખ્ખ ટોપીયંુ ઓઢાડી દીધી. અને ઈ ટોપીયંુ કાંઈ નાની અમર્થીી નહીં હોં! જેાજનોના જેાજન ફેલાયેલી મોટી મસ અને આભને અડે એવડી.

અને નીલા સાગરના નીર ઓસયાI . ર્થીોડી ર્થીોડી ધરતી ખુલ્લી ર્થીઈ. અને લો! પાણીનંુ નવંુ જીવન શરુ ર્થીયંુ. સુરજ તાપે તપી આભે ચડવાનંુ. ધરતી પર ઠંડા પડી વરસવાનંુ. અને સુરજતાપે તપેલી ધરતીને ભીંજવતા, શાતા આપતા રહેવાનંુ. પાણી જેનંુ નામ. એ તો વહેતંુ જ રહે. ધરતીનો બધો કચરો પોતાનામાં ભેળવી પાછા એ તો પોતાના સ્વસ્થાન ભણી વહેતા જ રહ્યા. રસ્તામાં તેમની જાતરાની નદીયંુ ને નદીયંુ

of 178


વહેવા લાગી. ક્યાંક ધરતીના ખાડાઓમાંય પાણી ભેરવાણાં અને મસ મોટાં, નાના નીલ સાગર જેવાં સરોવરોય સરજાણાં. નદીયંુનાં બધાં નીર પાછા સાગરમાં સમાઈ ગયા. અને બસ આ જ ચક્કર. દીનરાત ધરતીને પખાળતા રહેવાનંુ. તેની લાખો વરસર્થીી તપી તપીને ભેગી ર્થીયેલી પ્યાસને બુઝાવતા રહેવાનંુ. અને ફરી પાછા સાગરમાં સમાઈ જવાનંુ.

અને લો! ધીમે ધીમે સાગર તો ખારો ર્થીવા માંડ્યો. ધરતીમાંર્થીી લાવેલા અને વીજળીની ચાબુકે સજા� યેલા જાતજાતના પદાર્થીો� એમાં સમ્મેલનો ભરવા લાગ્યા, સંયોજાવા લાગ્યા! અને કો’ક પળે આ બધાયર્થીી અળગા રહેતા ચૈત્ય તત્વનેય મન ર્થીઈ ગયંુ - આમની સારે્થી દોસ્તી કરવાનંુ. ચપટીક ચીકાશ અને પાણી અને આ નવા આગંતુક. અને માળંુ કૌતુક તો જુઓ! એ જીવ તો હાલવા ચાલવા મંડ્યો. મોટો ર્થીવા માંડ્યો. એટલો મોટો ર્થીયો કે પોતાની મોટાઈ ન જીરવાણી અને એકમાંર્થીી બે અને બેમાંર્થીી ચાર, અને આઠ અને એમ એ તો વધવા જ માંડ્યા. પાણીના ઘરમાં નવા ભાડવાત આવી પુગ્યા. પાણી જેનંુ નામ. આમને ય વ્હાલ જ વ્હાલ. આ નવા મહેમાનને પાણી તો જાતજાતના પકવાન જમાડે. એ તો બાપુ! વકયા� . અવનવાં રુપ ધારણ કરવા માંડ્યા. અને પાણીના ઘરમાં અવનવી સજીવ સૃષ્ટી સર્જાવા લાગી.

અને આમ પાણીનંુ જીવન, નવા અને નવા જીવોને પોષતંુ રહ્યું, પાળતંુ રહ્યું. માટે તો તે પોતે જીવન કહેવાયંુ!

of 178


વીભાગ-4

ર્પરીચય

of 178


શંકરલાલ જગજીવનદાસ જાની “ હંુ તો નર્થીી જ્ઞાન હિવશાળ આંબલો,

છાયા ધરંતો, ફળ ન્જિમષ્ટ આપતો;

તર્થીાહિપ ઉગ્યો ઉર ઊર્મિમં છોડવોધરી કૂણાં પણ� હિવહિવધ કંૂપળો.

હંુ માનવી અલ્પ ધરી મહેચ્છા,

યત્નો કરંુ ભાવ સુગંધ મ્હંેકવા,

વીણી ફૂલો સૌ ઉરછોડ પાંગયાI ,

પરોવી સૂતે્ર ધરંુ પે્રમેમાળ આ. “

જન્મ

માચ� - 1892; અમદાવાદ

અવસાન

મે – 1975, અમદાવાદ

કુટુમ્બ

ર્પીતા- જગજીવનદાસ; માતા- જડીબા

ર્પત્ની - 1) લલીતાબેન 2) શારદાબેન 3) શાન્તાબેન

of 178


સંતાન

શારદાબેનર્થીી –

રુ્પત્રો- ભાલચન્દ્ર( એનેસે્થટીક ડોક્ટર); સ્વ. જયેન્દ્ર- બોરીંગનો વ્યવસાયશાન્તાબેનર્થીી –

રુ્પત્રો - રિદલીપ(ફીઝીશીયન/સજ�ન- યુ.કે./યુ.એસ.એ,); સ્વ.ગૌતમ – સીવીલ એન્જીનીયર); નીહિતન – સેફ્ટી કન્સલ્ટીંગનો વ્યવસાય(યુ.એસ.એ,)

રુ્પત્રી – ઈલાબેન (સામાજીક કાય� કર)

of 178


અભ્યાસ

ઈલેક્ટ્ર ીકલ સટી�ફીકેટ કોસ� ( આર.સી. ટેક્નીકલ ઈંસ્ટીટુ્યટ)

વ્યવસાય

ચીફ એન્જીનીયર- ભરતખંડ ટેક્સાઈલ મીલ અને ન્યુ ટેકસાઈલ મીલ

જીવનઝરમર

અનુભવર્થીી વ્યવસાયમાં કુશળ અને ચીવટવાળા એન્જીનીયર

કારકીદી� દરમ્યાન બીલીમોરાની મીલમાં નીષ્ણાત તરીકે સેવા.

જ્યારે અમદાવાદની મીલો ઈલેક્ટ્ર ીસીટી કમ્પની પાસેર્થીી વીજળી ખરીદવા તૈયાર ન હતી; ત્યારે તેમણે વીજળીર્થીી મીલો ચલાવવાના ફાયદા વીગતવાર

અભ્યાસ કરી દૈનીકોમાં છપાવ્યા હતા અને મીલ માલીકોને સમજાવ્યા હતા.

વયવસાય ઉપરાંત ગુજરાતી સાહીત્યમાં ઉંડો રસ - ન્હાનાલાલ કવી એમને

અત્યંત પ્રીય હતા.

એમના ખાસ મીત્ર - કવીશ્રી, જયંહિતલાલ આચાય�

ગુજરાતીમાં તકનીકી સાહીત્ય હોવંુ જેાઈએ, તેમ તે દ્રઢપણે માનતા અને તે

માટે ઘણંુ કામ કયુI હતંુ. અનેક પુસ્તકો છપાવવા માટેની હસ્તપ્રતો જાતે

તૈયાર કરી હતી.

પોતાની જ્ઞાતી( ઔદીચ્ય સહસ્ત્ર) ના ઈતીહાસનંુ વીગતે ઉંડંુ સંશોધન કરી ગં્રર્થી છપાવ્યો હતો.

જ્ઞાતીને હાનીકારક પે્રતજમણ જેવા કુરીવાજેાના વીરોધી અને શીક્ષણનો પ્રસાર કરવાના હીમાયતી. અન્ય આગેવાનો સારે્થી, આ બાબત આગળ પડતો

of 178


ભાગ લઈ, જ્ઞાતીસેવાનાં અનેક કામો કયાI હતાં.

રચનાઓ

કાવ્ય – વીશ્વની લોકમાતાઓ (દુનીયાની નદીઓ વીશે અનુષ્ટુપ છંદમાં મહાકાવ્ય)

સંશોધન – ઔદીચ્ય સૃ્મતીગ્રંર્થી

સાભાર

રુ્પત્રી - ઈલા દવે, રુ્પત્રવધુઓ - સોનલ જાની, મુદ્રા જાની

of 178


સુરેશ ભીખાભાઈ જાની

“ બાસઠના આ ડોસાજીને ચાર સાલના ર્થીાવંુ છે.

સંતાકુકડી, છુક છુક ગાડી, લખોટીમાં લલચાવંુ છે. ”

જીવનમંત્રઆ ક્ષણમાં જીવો.” Live this moment powerfully. ”

_______________________________________________જન્મ

5 – માચ� , 1943 , અમદાવાદ

કુટુમ્બ

ર્પીતા – ભીખાભાઈ - રેલ્વે વાયરલેસ ઈન્સ્પેક્ટર; 1989 માં અવસાન, શ્રી અરવિવંદ ઘોષ અને માતાજીના અનુયાયી

માતા – શારદાગૌરી - ચાર ચોપડી ભણેલાં પણ અત્યંત ધામી�ક અને સાહીત્ય વાંચનનાં રસીયાં, 1998 માં અવસાન

ભાઈઓ ( મોટા) – હિપયૂષ( રીટાયડ� સીવીલ એન્જીનીયર) , ડો. ભરત ( રીટાયડ� પ્રોફેસર – સે્ટટીસ્ટીક્સ)

બહેનો (નાની) – ડો. દક્ષા ( એમ.ડી. - ગાયનેક ડોક્ટર) , રાજેશ્વરી ( એમ.એસ.સી., એમ. એડ. - રીટાયડ� સુ્કલ શીક્ષક )

of 178

https://sureshbjani.wordpress.com/files/2006/11/suresh_5.gif


ર્પત્ની – જ્યોહિત ( સુજાતા ) B.A. ( Economics): લગ્ન - 1968

રુ્પત્રી – ઋચા , એમ.બી.એ. ( જાવા પ્રોગ્રામર) : ર્પતી – ધમ ન્દ્ર ( પ્લાસ્ટીક એન્જીનીયર); રુ્પત્રો - નીલ અને જય

રુ્પત્રો ( જેાડીયા ) 1) હિવહંગ – એમ.એસ. ; પ્રોગ્રામર, ર્પત્ની - શિજજ્ઞાસા 2) ઉમંગ – એમ.બી.એ.; મેનેજર

ઇશ્વરની કૃપાર્થીી બધા ડલાસ/ ફોટ� વર્થી� માં જ રહે છે અને મહીને દહાડે બધા ભેગા મળીએ ત્યારે 9 જણ કુલ ર્થીઈએ છીએ.

અભ્યાસ

એસ.એસ.સી. ( દીવાન બલ્લુભાઇ માધ્યમીક શાળા , અમદાવાદ ) બી.ઈ. (મીકે. અને ઈલે.) એલ. ડી. એન્જીનીયરીંગ કોલેજ, અમદાવાદ

વ્યવસાય

1965 – અમદાવાદ ઈલેક્ટ્ર ીસીટી કંુ .માં ટેક્નીકલ આસીસ્ટન્ટ તરીકે નોકરીની શરૂઆત.

2000 ડીસેમ્બર – સાબરમતી પાવર સે્ટશનમાંર્થીી જન. મેનેજર તરીકે નીવ્રુત્ત,

જીવન ઝરમર

શાળા જીવનમાં બધી ભાષાઓ, વીજ્ઞાન અને ગણીતમાં ઉંડો રસ. નોકરી દરમીયાન પાવર એન્જી. ના વીવીધ કે્ષત્રોમાં કામ કયુI

ત્રણ પાવર સે્ટશનોના બાંધકામના પ્રોજેક્ટોમાં સક્રીય કામગીરી

બે વષ� વીજ ચોરી પકડવાની કામગીરી

બે વષ� અમદાવાદના સીટી ઝોનના મેનેજર તરીકે સવ�ગ્રાહી મેનેજમેન્ટની કાય� વાહી; વ્યાવસાયીક કામગીરીનો સૌર્થીી યાદગાર અનુભવ

of 178


છેલ્લા વષ સાબરમતી પાવર હાઉસમાં જનરલ મેનેજર તરીકે ઘણાં કામો કયા� .

નીવ્રુત્ત ર્થીયા બાદ અમેરીકા સ્થળાંતર

અમેરીકામાં જીવનમાં પરીવત� ન; ‘ચાર વષ� ના ડોસાજી ‘ એ હાલના જીવનનંુ ચીત્રણ આપતી મારી સૌર્થીી પ્રીય રચના

ધમ�

માનવધમ�

રસના વીર્ષયો

ગુજરાતી સાહીત્ય ( ખાસ કરીને ગદ્ય) ગુજરાતી સુગમ સંગીત ઇતીહાસ, ભુગોળ, વીજ્ઞાન, પુરાતત્વ, અધ્યાત્મ

શોખ (હોબી )

ઓરીગામી, ટેન્ગ્રામ, સાર્થીીયા, સુડોકુ, લેગો અને કે’ નેક્સ મોડેલીન્ગ, કોયડા, જેાક્સ , ગુજરાતી બ્લોગીન્ગ , વી.બી.માં હોબી પ્રોગ્રામીન્ગ, કોઈ પણ જાતની પઝલ

રમત ગમત

તરવાનંુ, ફીટનેસની કસરત, યોગાસન, કેરમ, ચેકસ�

લેખકના બ્લોગ

of 178


જીવનઝાંખીઓ

ગુજરાતી સારસ્વત પરીચય

http://sureshbjani.wordpress.com/

ગુજરાતી પ્રતીભા પરીચય

http://gujpratibha.wordpress.com/

ગુજરાતી મહાજન પરીચય

http://mahajanparichay.wordpress.com/

સાહીત્ય

અંતરની વાણી

http://antarnivani.wordpress.com/antar_vani/

કાવ્યસુર

http://kaavyasoor.wordpress.com/

ગદ્યસુર

http://gadyasoor.wordpress.com/

હાસ્ય દરબાર

http://dhavalrajgeera.wordpress.com/

of 178

http://dhavalrajgeera.wordpress.com/

http://gadyasoor.wordpress.com/

http://kaavyasoor.wordpress.com/

http://antarnivani.wordpress.com/antar_vani/

http://mahajanparichay.wordpress.com/

http://gujpratibha.wordpress.com/

http://sureshbjani.wordpress.com/

સ્વૈરવીહાર · Web viewપ રથમ આવ ત ત : 15 ઓગસ ટ - 2008...

Documents

Transcript of સ્વૈરવીહાર · Web viewપ રથમ આવ ત ત : 15 ઓગસ ટ - 2008...