60010500 Nikon Jerusalimac Zbornik

NIKONNIKONJERUSALIMACJERUSALIMAC

ZBORNIK ZETSKE SVETE GORE I

NIKON JERUSALIMACVrijeme - li~nost - djelo

Zbornik radovasa me|unarodnog

nau~nog simposionana Skadarskom jezeru

7 - 9. septembra 2000. godine

Priredio:Jeromonah Jovan (]ulibrk)

SvetigoraCetiwe, 2004.

Posebna izdawa, kwiga 18

Fotografije:Goranka Mati}

Prevodi na engleski:Tamara Vra~arevi}

Prevodi na ruski:Agencija Perolo

[tampa:PublikumBeograd

2004. godine

Kwigu blagodarimo qubavi i truduSr|ana [apera i wegovih saradnika

iz agencije McCANN ERICKSON

...i daqe kad se odr`e tre}ine za tu du{u isavr{i Velika Sveta liturgija za wu, podsje}aje an|eo i govori: danas je bo`anstvena `rtvaprinijeta Bogu za tebe...

\akonu dr. Miloradu Lazi}u (1956-2003)

vje~an spomen

• Jeromonah Jovan (]ulibrk) Simposion o Nikonu Jerusalimcu i obnovqewe Zetske Svete Gore. . . . . . . . . . . . 10• Program Simposiona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23• Besjeda Mitropolita Crnogorsko-primorskog Amfilohija na otvarawu Simposiona . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

I KRUG ZETSKE SVETE GORE• Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis)Prilike i duhovno stawe u `ivotuJerusalimske Crkve u XV veku. . . . . . . . . . . . . . . 33• Vidosava Nedoma~ki Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi . . . . . . 45• Mom~ilo Spremi} Crkvene prilike u Zeti u doba NikonaJerusalimca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73• Jero|akon Nikodim (Bogosavqevi})Zetska Sveta Gora - Duhovni smisao i sadr`aj. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111• Tatjana Subotin-Golubovi}Dioptra Filipa Monotropa u sredwevekovnoj Srbiji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123• Irena [padijer Dijak Andreja - savremenik Nikona Jerusalimca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

II KRUG NIKONA I JELENE• Du{an I. Sindik Testament Jelene Bal{i} . . . . . . . . . . . . . . . . 151• Ninoslava Rado{evi} Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastiraSavine 21 - Spis „O stvarawu sveta Severijanaepiskopa Gavale“u srpskoslovenskom prevodu . . . . . . . . . . . . . . . 167

• Nade`da Sindik Kodikologija Gori~kog Zbornika. . . . . . . . . . . 185• Nina Gagova Gori~kiÔt Sbornik v konteksta na Ó`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201• Tomislav Jovanovi} Apokrif o Melhisedeku u prepisu Gori~kog zbornika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

III KRUG NIKONOVOG BOGOSLOVQA• \akon Milorad Lazi} Bogoslovska struktura zbornika [estodneva Nikona Jerusalimca manastira Savine iz 1439-40. godine . . . . . . . 237• Episkop biv{i Zahumsko-hercegova~kiAtanasije (Jevti}) Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanina . . . 255• Protosin|el Jovan (Puri}) Troji~ina terminologija Ispovedawa vereNikona Jerusalimca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269• Mitropolit Crnogorsko-primorskiAmfilohije (Radovi}) Hristolikost i bogorodi~nost ~ovjeka i ~ovjekovo stawe poslije smrti po Nikonu Jerusalimcu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279• István Perczel Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance . . . . . . . . . . . 293

BIBLIOGRAFIJA....................................341SUMMARIES.........................................................353REZÁME ...................................................366IMENSKI INDEKS .................................378

Jeromonah Jovan (]ulibrk)

Simposion o Nikonu Jerusalimcu i obnovqewe

Zetske Svete Gore

Kada je otvaraju}i Simposion NikonJerusalimac li~nost – vrijeme – djelo u HramuVaskrsewa Hristovog u Podgorici 7. septembra2000. Mitropolit Crnogorsko–primorskiAmfilohije rekao da je "na prostoru ZetskeSvete Gore do{lo do usijawa ono {to se zbiva-

lo u petnaestom vijeku, koji jevododjelnica svjetova" i da se"sve prelomilo u malo pozna-toj ali izuzetnoj li~nosti togvijeka, li~nosti NikonaJerusalimca," na{ Simposionje postao mnogo vi{e odme|unarodnog nau~nog skupa:Zetska Sveta Gora je ponovozamirisala i vratila se iz

vi{evjekovne uspavansti u sabornu svijestPravoslavne Crkve i naroda.

Pripreman nekoliko godina, skup je sabrao najedno mjesto, i to tamo odakle je sve poteklo, sveono {to se naslu}ivalo otkako je Svetozar Tomi}1902. godine u Skopqu otkupio kwigu koju }e naz-vati Gori~ki zbornik a koju je pisao nekakavkalu|er koji je sebe nazivao Nikonom. Tada{wiministar vjera Crne Gore, Budimir Dubak, koji jeiza Mitropolita pozdravio skup, govorio je oNikonu i Jeleni Bal{i} onako kako su prvo i

prepoznati: kao o dva velika stara kwièvnika.Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis), tada rek-tor Bogoslovije Svete Trojice na Sionu iupravnik arhiva Jerusalimske Patrijar{ije,pozdravio je skup kao izaslanik WegovogBlaènstva Patrijarha Jerusalimskog Diodorai prenio wegov blagoslov svima sabranim izduhovne otaxbine Nikona. Ninoslava Rado{evi}pozdraviv{i na kraju u ime Vizantolo{koginstituta SANU govorila je u ime svih onih,koji su do sada revnosno traìli Nikonovetragove po rukopisima i arhivama.Potom se pre{lo u salu kraj hrama, gdje jepredstavqeno internet izdaweGori~kog zbornika , koji }e odsada biti dostupan cijeloj plan-eti. Pripremio ga je CentarMitropolije Crnogorsko–pri-morske za digitalno izdava{tvoSveti Januarije pod rukovod-stvom Zorana Stefanovi}a, uz nekolikoprate}ih studija o Nikonu i ZetskojSvetoj Gori. Podsjetili smo se kako jeGori~ki zbornik pripreman za izdavawepa je Svetozara Tomi}a u tome omela"aneksija Bosne i Hercegovine" a drugiput "bombardovawe Beograda"... Sada je onpostao jedna od prvih slovenskih ruko-pisnih kwiga u cijelosti objavqena na mreì(www.mitropolija.co.me/duhovnost/goricki/index/htm)

Zatim je rije~ uzeo Mirko Kova~evi} iotvorio prvu sesiju, nazvanu Krug Zetske SveteGore, ~ija je namjena bila da nas pribliì kon-

U~esnici simposiona na Vrawini

tekstu u kom je ìvio i djelovao NikonJerusalimac. On je uz slajdove dao pregled kakocrkvene, tako i seoske arhitekture Skadarskogbazena, ne dotakav{i mnogo sam grad Skadar, alise naro~ito zadràv{i na bal{i}kim trikon-hosima i qetwikovcu Bal{i}a – Godiwu, kojio~igledno ~ine arhitektonsku ali i duhovnu

cjelinu.Popodne je na obali jezera, ne{to

ispod Godiwa, poslije doma}inskogcrmni~kog ru~ka, otac Makarije, dragigost i prvi jerusalimski monah nakonnekoliko stoqe}a na Skadarskom jezeru,

govorio o prilikama i duhovnom stawuJerusalimske Crkve u vrijeme kada je u wojobitavao Nikon Jerusalimac. Wih su odliko-vali borba za opstanak i u isto vrijeme borba zao~uvawe pravoslavqa, naro~ito protiv unije.Jerusalimsku Patrijar{iju je na Firentinskomsaboru zastupao Sveti Marko Efeski, tako daona nije bila me|u potpisnicima unije, ali jeipak u XV vijeku intelektualna aktivnost uJerusalimu unekoliko zamrla, u pore|ewu saprethodnim stoqe}ima.

Kada se jezero uzburkalo, simposionisti suse na nastavak duhovne gozbe vratili u vir-pazarski hotel, gdje je prvo Vladika Atanasije(Jevti}), koji je bio i na otvarawu, govorio oIspovijedawu vjere ove "velike i svetleli~nosti... retkog pravoslavnog duhovnika –isihaste, mudraca i teologa, crkeno-narodnog~oveka i diplomate, kakvog je imalo sred-wevekovqe u doba srpskih vladara Nemawi}a i

12 Jeromonah Jovan (]ulibrk)

Mitropolit Amfilohije preliva grob BoìdaraVukovi}a na Star~evu posle liturgije i pomena

Lazarevi}a i vizantijskih careva Poleologa."Vladika Atanasije je obratio pa`wu na to da uNikonovom ispovijedawu vjere nema dogmata oovaplo}ewu i objasnio to vjerovatno{}u da jeovo ispovijedawe mawe protivlatinsko, kolikousmjereno protiv islama koji pori~e SvetuTrojicu, ali istovremeno pedago{ko,usmjereno Nikonovoj duhovnoj k}eriJeleni Bal{i}.

Mom~ilo Spremi} je na osnovu svogve} klasi~nog prou~avawa petnaestogvijeka opisao crkvene prilike u Zeti uvrijeme Nikonovo, dakako u naro~itomodnosu prema Primorju. On je posebno istakaosudar sa unijom, jer tada u Pre~istu Krajinskusti`u unijatski episkopi a Dubrov~anin Jovanigra va`nu ulogu u Firenci.

Monah Nikodim (Bogosavqevi}) je tra`ioduhovnu razvojnu liniju pojma Zetske Svete Gorea monah Pavle (Kondi}) opisao starawe kraqaNikole Petrovi}a za svetiwe Zetske SveteGore, prevashodno Vrawinu, ali i za Kom iBrezovicu – Be{ku.

Drugi dan u~esnike Simposiona do~ekalo jegostoqubqe oca Marka (Kesi}a) i wegovog brat-stva i sestara manastira Duge koji su naobnovqenoj Vrawini pod brestom koji je posvemu sude}i nikao iz oltara svetosavske crkve(sada{wu je podigao kraq Nikola) a mo`da i izkostiju Starca Nikona pripremili sto zasaborovawe, dobrodo{licu a kasnije i obilnutrpezu. Prvo su pozvane Irena [padijer iTatjana Subotin–Golubovi} da dovr{e

131. Simposion o Nikonu Jerusalimcu i obnovqewe Zetske Svete Gore

Liturgija na Star~evoj

Gorici

ju~era{wi krug. Prva je govorila o jednommawe poznatom savremeniku NikonaJerusalimca, Dijaku Andreju, daju}i time jednuli~nost iz Nikonovog konteksta, a druga oDioptri Filipa Monotropa, prevedenoj uParoriji i omiqenom {tivu isihasta, kao

va`nom djelu koje je vjerovatnoNikon poznavao.

Zatim je zapo~eo drugi dioskupa, Krug Nikona i Jelene, u~ijem je saodnosu nastao Gori~kizbornik, a mogu}e i [estodnevnik.Anika Skovran je dala kulturnikontekst wihovog vremena, poebno

istakav{i susret sa evropskom renesansom, iiz tog usreta proiza{li Jelenin estetizam,kao vrlo va`an momenat i za wen kwi`evnirad i za nastanak Bogorodi~ine crkve u kojoj

je sahrawena, a {to je opet vrlo va`no zaobnovu Brezovice, do koje je u me|uvremenudo{lo. Taj estetizam je o~it kako usamoj wenoj crkvi, tako i u skupocjenimokovima za kwige koje naru~uje u Kotorui u wenim dragocjenostima koje ostavqa utestamentu. O testamentu je podrobnogovorio Du{an Sindik, dav{i wegov opisi prepis, i pobrojav{i kako je sam rekao"kao poeziju" te divne stvari koje Jelenau svojoj posqedwoj voqi nabraja sausr|em.

Potom je na momente uzvode}i svoj rad dobogoslovqa Ninoslava Rado{evi} govorila otuma~ewu [estodneva koje se nalazi u starijem


Gostionica Jelene Bal{i}, prvi dan simposiona

MitropolitAmfilohije

Nikonovom zborniku, identifikuju}i ga kaodjelo Severijana iz Gavale (zapam}enog i kaoZlatoustovog neprijateqa), prate}i Severijanovkontakt sa slovenskim svijetom, i opa`aju}i da jeu ovo djelo dodata i Besjeda o Adamovoj du{i, kojaje izvorno posebno Severijanovo djelo.

Go{}a iz Bugarske Nina Georgijevna Gagovaje uporedila Gori~ki zbornik sadrugim vladarskim zbornicima,zakqu~uju}i da se radi o "dragocjenomspomeniku koji govori o tome kako sunastajale kwige za sredwevjekovnuju`noslovensku aristokratiju". Pritom nam je otkrila jo{ jedan rukopisvjerovatno vezan za Zetsku Svetu Goru,Bogorodi~nik pisan od jeromonaha Arsenija1425. za Maru Crnojevi} (nalazi se danas uMoskvi), koja kao i Jelena Bal{i} po~iva naSkadarskom jezeru, na Komu, za koji je mogu}ekwiga i pisana.

Ovaj dio je zavr{ila Nade`da Sindikkodikolo{kom analizom Gori~kog zbornika, sadosta podrobnim wegovim opisom, pisanim sauporednom analizom opisa koji je SvetozarTomi} dao u neobjavqenom Predgovoru za svojprepis Zbornika, kao i u odre|enoj polemici sanekoliko autora koji su se bavili Nikonom.

Diskusija se usredsredila na potrebupotrage za izvorima Nikonovih tekstova, kakoje to naglasila Nade`da Sindik, kao {to je toBo{ko Bojovi} uradio za @itije PrepodobnogSimeona, a Vladika Atanasije i obe Nine naovom skupu za tekstove kojma su se oni bavili.



predstavqa internet izdawe

Gori~kog Zbornika,prvi dan simposiona

Mitropolit Amfilohije se osvrnuo na estetizamJelene Bal{i} o kome je govorila AnikaSkovran, porede}i wenu crkvu na Be{ki saQubostiwom. I narodno predawe vezuje RadetaNeimara za obe crkve.

Preko govora o Jeleni i wenom ìvqewu uBosni, do{lo se do tada{weg bogumilstva i

potrebe podrobnijeg istraìvawawegovog obima i zna~aja, o ~emu jekazivala Irena [padijer.

Nakon odmora u vrawinskojdubodolini i obnovqenom malom,tzv. perjani~kom konaku, predavawemTomislava Jovanovi}a Slovo oMelhisedeku u Gori~kom zborniku

zapo~ela je posqedwa sesija. On je pokazao pori-jeklo ovog odlomka, kome nedostaje zavr{etak,izveo nijanse u odnosu na ostale poznate prepisei otvorio temu sve{tenstva i mona{kog odnosaprema evharistiji. Posebno se dotakao proble-ma – {ta je sve progla{avano za apokrif iako seponekad radi prosto o usmenom predawu Crkve.Ovo predawe koje se nalazi u Gori~komzborniku ina~e je tipi~no za Jerusalim i govorio porijeklu i ìvotu Melhisedekovom, te o tomeda se sa Avraamom sreo nigdje drugdje nego naTavoru – gori preobraèwa koja je o~igledno iâsna Trpeza.

Protosin|el Jovan (Puri}) je nastavioistraìvawe Vladike Atanasija i pokazao kako jetroji~na terminologija u Nikonovom ispovedawuvjere bogoslu`benog porijekla, pogotovo imaju}iu obzir mona{ki bogoslu`beni poredak.


Tropar Svetom Duhu na otvarawuSimposiona

Potom se I{tvan Percel, pravoslavni Ma|ari profesor na Sredwoevropskom univerzitetu uBudimpe{ti, dohvatio jo{ jednog autora ~ijitekst je Nikon stavio u svoje zbornike, Prepo-dobnog Simeona Novog Bogoslova. Ispituju}iop{teprihva}enu tezu o tome da je Simeonklasi~an prethodnik isihazma, Percel se potru-dio da ukaè na razlike u terminologijiPrepodobnog Simeona i isihasta, naro~ito urazlikovawu boànske su{tine i boànskihenergija, jer Simeon ~esto govori o "bitijnomzajedni~arewu ili pri~e{}ivawu boànskomsu{tinom, {to kao da je u suprotnosti saevaristijskim u~ewem isihasta." Da li se radi orazlici u bogoslovqu, Percel to ostavqaotvorenim, ali izri~ito podvla~i da je istovetanduhovni doìvqaj iz koga bogoslovstvuju iPrepodobni Simeon i isihasti, i da je u wego-voj osnovi – "smirewe, koje je sam Hristos",istakav{i tako su{tinsku vezu ortodoksije iortopraksije.

Tuma~ewem dva odlomka iz Gori~kog zborni-ka, zavr{ne Molitve Majci Boìjoj i odjeqka ukome Nikon obja{wava za{to se sluè zaupoko-jene slu`be u tre}i, deveti i ~etrdeseti dan,predavawa je zavr{io Mitropolit Amfilohije,govore}i o Nikonovoj antropologiji, o ~ovjekuutemeqenom u tajnu sjediwewa sa Bogo~ovjekom.

Diskusija se na kraju vratila isihazmu ievharistiji, ot{elni~kom predawu i sada{wemìvotu Sinaja i Palestine. Ninoslava Rado{evi}je primjetila da se sli~an odjeqak ovomNikonovom o zaupokojenim slu`bama nalazi u


jednom rukopisu iz Bjeloozerskog manastira iz1425, sada u Ruskoj nacionalnoj biblioteci.Anika Skovran je naglasila evharistijskudimenziju ìvota Zetske Svete Gore po{toJelena ostavqa novac za zaupokojene slu`be, jerse o~igledno liturgija sluìla redovno.Kona~no, zavr{ilo se sa pozivawem na SvetogGrigorija Palamu, za koga je po Mitropolitovimrije~ima, Filotej Kokinos kazao da je bio"sinteza svetoota~kog predawa", jer se u wegovombogoslovqu sinteti{e bogoslovqe srca i uma,dva bogoslovska toka, "i koje ne moèmo danasrazdvajati u posebne teologije, jer nisu postojaleni ranije, nego su samo imale razli~it izraz."

Ve~erwom koju je sluìo otac Makarije kakoje sam èlio "na srpskom na kome dugo nijesluìo" u manastirskoj crkvi Svetog Nikole,zavr{en je ovaj dan. U me|uvremenu je pristigaotada jo{ vikarni Episkop Budimqansko–nik{i}kiJoanikije i ukqu~io se u rad Simposiona.

Sutradan, u subotu 9. septembra, Mitropolitai oca Makarija je do~ekla postrojena posadavojnog broda koji ih je prevezao na Star~evuGoricu, prvi od obnovqenih skitova ZetskeSvete Gore, da bi tamo sluìli liturgiju. Nakon{to je prinesena beskrvna `rtva na zanovqenomoltaru i preliveni grobovi Starca Makarija iBoìdara Vukovi}a (koji je, kako je upozorilaAnika Skovran, tako|e ostavio da mu se sluì~etrdeset liturgija nad grobom na Star~evu),Mitropolit je na ru~ku kod oca Grigorija koji jetada bio ve} osmu godinu na Star~evu, podigao~a{u za obnovu Zetske Svete Gore i poèlimo da


se "u woj obnavqamo ba{ ovako kako smo po~eliova tri dana." Mom~ilo Spremi} se zahvalioMitropolitu za gostoqubqe u ime u~esnika aBudimir Dubak naglasio zna~aj skupa za CrnuGoru i sav na{ narod. Zablagodareno je i Vojsci,oficirima i vojnicima za wihovu predus-retqivost.

Zatim je Mitropolit pre{ao na Mora~nikgdje je pogledao kako se razvijaju radovi nasqede}em skitu koji se obnavqa i svojim rukamasa ocem Makarijem, ministrom vjera ioficirima Vojske Jugoslavije podi-gao kamen na obnovqenu ~asnutrpezu. U wu su uzidani i po kameniz hilandarskog sabornog hrama i iztemeqa skopske Bogorodi~inesaaborne crkve – obiju crkava u kojimaje po~ivala Bogorodica Trojeru~ica, za{titnicaMora~nika.

Ostali simposionisti su za to vrijemeobi{li Be{ku i nad Jeleninimgrobom je Vukica Martinovi}pro~itala prevod wenog testamenta,da bi ih potom sve doma}in cijelogskupa, Slavko Krstaji}, direktorpokloni~ke agencije MitropolijeCrnogorsko–primorske Odigitrija,ispratio iz Zetske Svete Gore.

Danas, tri godine po Simposionu, ZetskaSveta Gora nastavqa potragu za svojim zapre-tanim izvorima, obnavqaju}i bogoslovskonasqe|e prethodnika i otaca onoliko sopstven-im predawskim `ivotom i podvigom, koliko i


Vrawina,8. septembar

2000.

Vrawina,8. septembar

2000.

sabornim trudom na osaznavawu sopstvenogpredawa. Dio tog truda je i ovaj zbornik, nadamose samo prvi u nizu onih koji }e se bavitiZetskom Svetom Gorom. No, ona se obnavqaprije svega evharistijskim i misti~kim jedin-stvom sa vascijelom Crkvom, Svetim GradomJerusalimom i onima koji su je prije brojnihstoqe}a osnovali, na "temequ koji vrata paklane}e nadvladati" i koji ispjeva{e "skladnu pjes-mu bogoslovqa".

U woj, nanovo otkriveni glasNikona Jerusalimca jedinstven je i`ivotvoran.


Vrawina,8. septembar2000.

ManastirVrawina

Program Simposiona

7. septembar, ~etvrtakPRVI DAN

11 ~asova Hram Vaskrsewa Hristovog, Podgorica

Otvarawe Simposiona:Mitropolit Crnogorsko–primorski

Amfilohije

Pozdravne besjede:• Budimir Dubakministar vjera u Vladi Republike Crne Gore, • Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis)Rektor bogoslovije Svete Trojice u Jerusalimu • Ninoslava Rado{evi}Vizantolo{ki institut Srpske akademijenauka i umjetnosti

12 ~asovaPrva sesija

Prostorije hrama Vaskrsewa

• Jeromonah Jovan (]ulibrk), BogoslovijaSvetog Petra Cetiwskog, Cetiwe:Elektronsko izdawe Gori~kog zbornika u kontekstu istra`ivawa djela Nikona Jerusalimca• Mirko Kova~evi}, Arhitektonski fakultet,Beograd: Arhitektura Zetske Svete Gore

15 ~asovaDruga sesija

Gostionica Jelene Bal{i} na obali jezeraPredsjedavaju}i Mirko Kova~evi}, I{tvan

Percel i Ninoslava Rado{evi}

• Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis),Bogoslovija Svete Trojice, Jerusalim: Prilike i duhovno stawe u `ivotuJerusalimske Crkve u XV. veku

16:30 ~asovaHotel 13. jul, VirpazarNastavak Druge sesije

• Episkop biv{i Zahumsko–hercegova~kiAtanasije (Jevti}), Manastir Tvrdo{: Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanina• Mom~ilo Spremi}, Filozofski fakultet,Beograd: Crkvene prilike u Zeti u doba NikonaJerusalimca • Monah Nikodim (Bogosavqevi}), ManastirSvetih Arhangela, Prevlaka: Zetska Sveta Gora – duhovni smisao i sadr`aj• Monah Pavle (Kondi}), Bogoslovija SvetogPetra Cetiwskog, Cetiwe: Rad kraqa Nikole na obnavqawu Zetske SveteGore

24 Program Simposiona

8. septembar, petak DRUGI DAN

Manastir Vrawina

9 ~asovaTre}a sesija

Predsjedavaju}i Tomislav Jovanovi},Mom~ilo Spremi}, arhimandrit Makarije

(Mavrojanakis)

• Irena [padijer, Arheografsko odjeqeweNarodne biblioteke Srbije, Beograd: Dijak Andreja – savremenik Nikona Jerusalimca• Tatjana Subotin -Golubovi}, Filosofski fakultet, Beograd: Dioptra Filipa Monotropa u sredwovekovnojSrbiji • Anika Skovran, Narodni muzej, Beograd: Nikon i Jelena u kulturnom kontekstu svogvremena• Du{an I. Sindik, Istorijski institutSANU, Beograd: Testament Jelene Bal{i}• Ninoslava Rado{evi}, Vizantolo{ki institut SANU, Beorad: Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastiraSavine 21 – Spis O stvarawu sveta Severijanaepiskopa Gavale u srpskoslovenskom prevodu • Nina Gagova, Institut za kwi`evnost, Sofija:Gori~ki®t sbornik v konteksta na Ó`no-slav®nskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v.• Nade`da Sindik, Arheografsko odjeqeweNarodne biblioteke Srbije, Beograd:

25Program Simposiona

Kodikologija Gori~kog zbornika • Diskusija

15 ~asova^etvrta sesija

Predsjedavaju}i Du{an Sindik, Anika Skovran,jeromonah Jovan (]ulibrk)

• Tomislav Jovanovi}, Filolo{ki fakultet,Beograd: Apokrif o Melhisedeku u prepisu Gori~kogzbornika• Protosin|el Jovan (Puri}), BogoslovijaSvetog Petra Cetiwskog, Cetiwe: Troji~na terminologija Ispovedawa vereNikona Jerusalimca• I{tvan Percel, Centralnoevropski univerzitet, Budimpe{ta: Saint Symeon The New Theologian and theTheology of the Divine Substance• Mitropolit Crnogorsko–primorski Amfilohije(Radovi}), Teolo{ki fakultet, Beograd:Hristolikost i bogorodi~nost i ~ovjekovostawe poslije smrti po Nikonu Jerusalimcu • Diskusija

9. septembar, subotaTRE]I DAN

• Manastir Star~eva Gorica, Sveta arhijerejskaliturgija i pomen monasima Zetske Svete Gorei Bo`idaru Vukovi}u• Posjeta Brezovici (Be{ki) i Mora~niku

Besjeda Mitropolita Crnogorsko-Primorskog

Amfilohija na otvarawu Simposiona

Va{e Preosve{tenstvo, gospodine Ministre,~asni gosti i uzvanici!

Petnaesti vijek, kao {to je poznato, pred-stavqa prelomni vijek u istoriji Evrope. On jevijek novog i po mnogo ~emu tragi~nogsu~eqavawa Istoka i Zapada, su~eqavawa iproìmawa. On je i vododjelnica svjetova: najez-da islama s jedne strane; s druge ga{ewe velikogIsto~noromejskog Carstva 1453. godine; s tre}e,ra|awe onog {to nazivamo novovjekovqe, rene-sansa ili novovjekovna kultura.

Sve se to izdoga|alo u XIV. i XV. vijeku,upravo u onom vremenu koje je i nas sabralo ovdjedanas, u vremenu ìvqewa i djelawa ove malopoznate, ali izuzetne li~nosti XV. vijeka, star-ca Nikona Jerusalimqanina. To su~eqavawesvjetova do{lo je do posebnog izraza upravoovdje, na ovom prostoru – na prostoru stareZete, na prostoru Zetske Svete Gore. Ovdje jeono do{lo do svoga usijawa.

Po mnogo ~emu petnaesti vijek li~i na ovajvijek u kojem mi ìvimo, ali su po mnogo ~emu isada{wa zbivawa na ovom prostoru, i {ire naevropskim prostorima odraz i odsjaj, na druga~ijiali na veoma srodan na~in, onoga {to se doga|alou petnaestom vijeku ovdje i na ovom mjestu.

Zato je aktuelnost Nikona Jerusalimqanina,wegovog duhovnog i wegovog kwièvnog inau~nog djela, utoliko ve}a. Zato je i ovaj sim-posion izazovniji za nas. Sa toga razloga ja samveoma blagodaran svima koji su u~estvovali uorganizovawu simposiona i svima vama koji stese odazvali i onima koji }e se odazvati u wego-vom radu.

Mi }emo imati prilike da se na|emo upravona onim mjestima gdje su hodile noge NikonaJerusalimqanina, gdje je ìvjela JelenaBal{i}, }erka Velikomu~enika kosovskogLazara, gdje se ona podvizavala na Brezovici-Be{ki, gdje je i po~inula, a odakle je i pisalasvoja pisma, izraàvaju}i svoje nedoumice, svojuduhovnu borbu, ali i nedoumice svoga vremena inaroda u kome je ìvjela i kome je sluìla. To supisma na koja je Nikon Jerusalimac odgovarao iziskustva Svetog Grada Jerusalima, koja su osta-la zapisana i koja su toliko dragocjena, i o koji-ma }e biti ovdje rije~i.

Li~nost Nikonova je utoliko zna~ajnija {tose preko we tada{wa srpska dràva i tada{waZeta vezuju neposredno sa Svetim GradomJerusalimom, sa Sionskom Crkvom, Majkom svihCrkava, {to se ovaj prostor i duhovna zbivawana wemu vezuju ne samo sa Palestinom nego i saSinajskom gorom, koja je u to vrijeme jo{ bilaveoma dinami~na duhovno, o ~emu svjedo~erukopisi ne samo na jelinskom jeziku nego islovenski, sa~uvani u manastiru Svete Katarinei nedavno otkriveni.

28 Mitropolit Amfilohije

Nikon je bio organski dio iz ìvog iìvonosnog pokreta isihazma, koji je zapqusnuosve pravoslavne zemqe i narode onoga vremena,po~ev{i od Sinaja, preko Krita i Kipra, prekoEpira i preko prostora savremene Gr~ke, naro~itopreko Svete Gore do Carigrada, a onda prekomoravske Srbije, Bugarske, Moldavije, Vla{ke svedo onda{we kijevske i moskovske Rusije.

Taj veliki pokret, kome je posebni pe~at daoprvo Sveti Grigorije Sinait, a poslije wegaSveti Grigorije Palama, ostavio je iza sebevelikih i izuzetno zna~ajnih tragova. To je bioodgovor pravoslavnog Istoka na duhovne, kul-turne i civilizacijske procese tada{weg Zapada.I djelo Nikonovo, djelo Zetske Svete Gore, kojaje bila ogwi{te ne samo wegovog djelovawa, ono jezaista ostavilo zna~ajnog traga.

To potvr|uje i obodsko–cetiwska {tamparija,jeromonah Makarije sa svojim u~enicima,Siluanovi zapisi koji su sa~uvani u manastiruSavini – samo neke od wih da pomenemo – i sve ono{to se doga|alo na Zetskoj Svetoj Gori, od Be{ke imanastira Vrawine do Cetiwskog manastira, odDe~ana, do Manasije i do manastira u Vla{koj kojeje pohodio i koje je osnivao Nikodim Tismanski, doTrnova u Bugarskoj i znamenitih bugarskih patri-jaraha Teodosija i Jeftimija, do carigradskihpatrijaraha kao {to je bio Filotej Kokinos – sve jeto dakle vrijeme velikih i zna~ajnih duhovnihgibawa i doga|awa, velikih izazova.

Vrijeme je to dubinske krize identiteta sjedne strane i s druge strane pronalaèwa onognajdubqeg kamena stanca na kome jedino moè

29Besjeda Mitropolita Crnogorsko-Primorskog Amfilohija na otvarawu Simposiona

opstati ~ovjek i wegovo djelo. U vremenu tedubinske krize koju je preìvqavao hri{}anskiIstok i pravoslavni Balkan, Crkva je izwedri-la takve zna~ajne li~nosti kakav je NikonJerusalimqanin, koje su ozarile neuni{tivimoptimizmom vrijeme koje je po mnogo ~emu biloispuweno crnilom i pesimizmom, u kome su seru{ile vrijednosti i dràve, propadala carst-va. Jedina snaga koja je odràla, osnaìla, okri-jepila, osvijetlila istorijski smutni trenutakali i ukazala svjetlonosne puteve za budu}nostbio je upravo taj pokret, preporoditeqskipokret, kome pripada i Nikon Jerusalimqanin,~ije djelo nas je ovdje danas i sabralo.

Zato jo{ jedanput hvala svima koji }eu~estvovati u osvjetqavawu toga vremena naovom simposionu, kao i osvjetqavawu li~nostiNikona Jerusalimqanina i zna~aja ZetskeSvete Gore – ne samo za Zetu nego za sveukupnisrpski i slovenski narod, za ono vrijeme i za ovona{e vrijeme u kojem ste dobro do{li, u ovajhram Vaskrsewa Hristovog u gradwi. On nijeslu~ajno upravo vaskrsewu posve}en jer mu jeciq da vaskrsava sve ono {to je sahraweno i {tosu poku{ali da sahrane, da uni{te i da izbri{u,u {ta je nesumwivo spadao i NikonJerusalimqanin. Da vaskrsne sve ono {to jesveto i ~estito i {to je dostojno ~ovjeka iwegovog istinskog napredovawa ovdje na zemqi,sve ono ~ime je ~ovjek ìvio od iskoni i ~ime~ovjek treba da ìvi i da se hrani u vremenu ukome jesmo i u vremenima koja dolaze.

Hvala Vam i dobro do{li.

30 Mitropolit Amfilohije

KRUG ZETSKE SVETE GORE

U{}e Mora~e uSkadarsko jezero

Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis)

Jerusalim

Prilike i duhovno stawe u ìvotuJerusalimske Crkve u XV. veku

SA@ETAK: @ivot Jerusalimske Patrijar{ije seuvek zasnivao na ~uvawu svetih mesta i odràvawuliturgijskog ìvota. U XV. veku, u vreme kada je nawenom prostoru boravio srpski monah Nikon, ona jeprolazila kroz vrlo teàk period. Krajem trinaestogveka Svetu Zemqu osvojili su Mameluci, egipatskisultani, neprijateqski nastrojeni prema hri{}anima:oni }e u ovo vreme poku{ati da Hram Vaskrsewapretvore u xamiju. Posle pada Carigrada presta}e idolazak poklonika, i Crkva ìvi u krajwoj oskudici.

U tim uslovima delaju patrijarsi Dorotej, TeofilII, Joakim, Teofan II i Grigorije koji su morali i dabrane Crkvu od la`nog sjediwewa sa Rimom naFirentinskom saboru. Jerusalimsku Patrijar{iju jepredstavqao Marko Efeski koji nije potpisao unijua 1443. na pomesnom saboru u Jerusalimu patrijarsialeksandrijski, antiohijski, jerusalimski i mitropolitKesarije Kapadokijske su osudili ovaj sabor. Patrijarsijerusalimski su u~estvovali i na Carigradskim saborima1450. i 1482/84. koji su ga tako|e osudili.

Pad Carigrada i Firentinski sabor iskoristilisu Mameluci da bi poru{ili mnoge svetiwe a Latini dabi pro{irili svoju dominaciju u Svetoj Zemqi gdje su dotada imali samo manastir na Sionu i pravo da se pokloneu Hramu Vaskrsewa. U to vreme na Sinaju ìve u~enimonasi Atanasije, Maksim i Joakim koji su u najteèvreme bavili se bogoslovqem.

Sinaj i Jerusalimska Patrijar{ija ~uvaju mno{tvoslovenskih rukopisa koji su potvrda naro~ito srpskogprisustva u Svetoj Zemqi i na najstarijim mona{kimsredi{tima. Duh otpora i borbe koji je nadahwivaoNikona Jerusalimca na nastavqawe podviga i o~uvawepravoslavnih dogmata i istinske vere jeste zapravo DuhCrkve Hristove koja neizmeweno svedo~i neprolaznu iosloboditeqnu silu vere ve} dve hiqade godina.

Na po~etku ovog skromnog predavawa koje seodnosi na duhovni ìvot i uop{te na ìvotJerusalimske Crkve u petnaestom veku, kada jeSveti Grad posetio i monah Nikon, svakako neprvi srpski poklonik u Svetoj Zemqi, èleobih da zahvalim Gospodu na{em Isusu Hristui Wegovim ugodnicima i velikim svetiteqimai prosvetiteqima, Svetome Savi, prvomArhiepiskopu Srpskom, Svetom VasilijuOstro{kom ~udotvorcu, velikom borcu protivlatinskog uticaja, kao i Svetom PetruCetiwskom. @eleo bih tako|e da se zahvalim inasledniku cetiwskog trona, Visokopreosve}enomMitropolitu gospodinu Amfilohiju na pozivuza u~e{}e na ovom bogougodnom sabrawu. Ukazanami je ~ast da posetim Srbiju posle vi{e od petgodina od kada sam diplomirao na Bogoslovskomfakultetu Srpske pravoslavne crkve, da sepoklonim svetiwama i sretnem sa svojimpo{tovanim i dragim profesorima i kolegama,kao i sa mnogonapa}enim srpskim narodom.

Jerusalimska Crkva, majka svih Crkava poSvetom Jovanu Damaskinu, tako|e je mu~eni~kaCrkva. Na mestu stradawa i svedo~ewa Gospodana{ega Isusa Hrista ona je ve} trinaest vekovapreìvela i ìvi pod vla{}u inovernih osva-ja~a. Osvajawe Jerusalima od strane muslimana638. godine, zna~ilo je kraj zlatnog doba vizan-tijske vlasti, doba u kojem su na svetim mestimapodignuti veli~anstveni hramovi, manastiri i~uvene lavre, procvetalo mona{tvo sa poznatimasketama kao {to su Sveti Hariton, SvetiIlarion, Sveti Jevtimije Veliki, Sveti

34 Arhimandrit Makarije (Mavrojanakis)

Teodosije Op{teìteqni, Sveti SavaOsve{tani, Sveti Jovan Damaskin i mnogidrugi. Pored velikih mona{kih sredi{ta ipastirske misije, ìvot Jerusalimske Crkvezasnivao se, kao i danas, na ~uvawu svetih mestai odràvawu liturgijskog ìvota. Ova svetamesta osve}ena su ovaplo}ewem, stradawem ivaskrsewem Gospoda na{eg Isusa Hrista iìvotom Presvete Bogorodice, sau~esniceovaplo}ewa sa qudske strane, kao i ìvotomsvetih apostola, mu~enika i svetih otaca.Uzvi{enu misiju ~uvawa i sluèwa na svetimmestima, prihvatilo je Bratstvo ~uvara GrobaGospodweg pod starawem Blaèwej{egPatrijarha Jerusalimskog, bratstva kome i sampripadam, i odakle po blagoslovu dolazim iu~estvujem na ovom skupu. Ovaj odgovornizadatak nije nikada bio jednostavan, {to }e sevideti u nastavku ovog izlagawa. Nisunedostajale ni borbe za o~uvawe istinskecrkvene dogme protiv mnogobrojnih jeretika.Tako|e, pisani su, prepisivani i prevo|eni sve-toota~ki tekstovi, koji danas ukra{avaju bib-lioteku Jerusalimske Patrijar{ije i dragocenisu crkveno–istorijski izvori.

Izloìo bih, pre svega, istorijske aspektepetnaestog veka, perioda koji je predmet na{egaizlagawa i koji, za razliku od prethodnih peri-oda ìvota Jerusalimske Crkve, u duhovnomstvarala{tvu nije bio toliko plodonosan.Krajem trinaestog veka Svetu Zemqu osvojilisu Mameluci, egipatski sultani. Osniva~wihove dinastije bio je Melek Daher Varnuk,

35Prilike i duhovno stawe u ææìvotu jerusalimske crkve u XV. veku

poreklom sa Kavkaza. Kao muslimani, Mamelucisu bili neprijateqski nastrojeni premahri{}anima, posebno onima sa Zapada zbogkrsta{kih ratova, ali i prema pravoslavnimhri{}anima, ne poznavaju}i dogmatske razlikei istorijske ~iwenice. Na `alost, ovo je i danasslu~aj sa ekstremnim muslimanima u SvetojZemqi.

Kao {to biva, ni u ovim te{kim vremenimaBog nije ostavio svoju Crkvu neza{ti}enom.Mameluci su bili poreklom sa Kavkaza i bilaim je neophodna bezbedna plovidba krozHelespontski moreuz i Bosfor. Zbog toga suodr`avali prijateqske odnose sa vizantijskimcarevima, koje su smatrali za{titnicimaJerusalimske Crkve, i wima su se obra}ali okore{avawa svakog problema pravoslavne zajed-nice u Svetoj Zemqi. Paralelno, JerusalimskuCrkvu su vi{e puta {titili gruzinski monasi,tako|e poreklom sa Kavkaza, zbog uticajawihovnih careva na Mameluke.

Informacije o Svetoj Zemqi veoma ~estocrpimo iz zapisa poklonika. U to vreme SvetuZemqu su posetili i putopise napisali iPerdikas Protonotarios iz Efesa, MitropolitDanilo Efeski i monah Zosima iz Rusije. Od1367. do 1417. godine na tronu JerusalimskePatrijar{ije bio je patrijarh Dorotej, koji senajpre podvizavao na Svetoj Gori a kasnije u~uvenoj lavri Svetog Save Osve{tanog. JosifVrijenije bio je prijateq patrijarha Doroteja, ame|u Josifovim sa~uvanim spisima nalazi se ipismo upu}eno patrijarhu Doroteju. Pomenuti


patrijarh bio je pokreta~ obnove duhovnog`ivota u Jerusalimu. Ve}ina rukopisa vezanihza ovog patrijarha sa~uvanih u biblioteciJerusalimske Patrijar{ije, ili su svojeru~nonapisani od wega, ili od wegovih obrazovanihduhovnih ~eda. Ovo potvr|uju i mnoge zabele{ke,obi~no na prvoj strani kodeksa. Primera radina kodeksu broj 237 pi{e: "Ovu kwigu napisao jemonah Kalist prilogom jeromonaha Tome, uvreme Patrijarha Doroteja u keliji mogavladike i patrijarha". Po nare|ewu VaseqenskogPatrijarha Antonija, Patrijarh Dorotej jeotputovao u Aleksandriju da bi na~alstvovaoizboru novog patrijarha. Tada je za patrijarhaaleksandrijskog izabran Nikolaj. Potom, patri-jarh Dorotej podneo je ostavku i imenovao zanovoga patrijarha svoje duhovno ~edo, TeofilaII (1417–1424.), koji se pokazao jednim od najde-latnijih patrijaraha jerusalimskih. Na osnovupodataka iz putopisa ruskog monaha i poklonikaZosime, saznaje se da su u Jerusalimu tada`iveli obrazovani klirici kao {to su Joakim,dobar poznavalac gr~kog i arapskog jezika,veoma drag patrijarhu Teofilu, koji je naslediopatrijarha Teofana 1431. godine. Za vremepatrijarha Joakima usled zemqotresa sru{ilase kupola Hrama Vaskrsewa, {to je Mamelucimadalo povod da poku{aju da zauzmu hram ipretvore ga u xamiju. Patrijarh Joakim je tadabio primoran da Mamelucima preda sve crkvenedragocenosti i da, pored toga, plati jo{ 6500mleta~kih zlatnih dukata, da bi na taj na~inspasao Hram.


U to vreme odrào se Firentinski sabor,doga|aj koji se odnosio na ~itavu Crkvu. Sre}om,Jerusalimsku Crkvu na ovom saboru predstavqaoje Sveti Marko Evgenik. Kao {to je poznato, onnije potpisao oros ovoga sabora. Po inicijativipatrijarha Jerusalimskog Joakima odràn jepomesni sabor u Jerusalimu 1443. godine, na komesu u~estvovali patrijarh aleksandrijskiFilotej, antiohijski Dorotej i mitropolitKesarije Kapadokijske Arsenije. Veoma za-nimqiv je oros ovog jerusalimskog sabora.

Ista}i }emo odre|ene odlomke ovog orosa: "Po{to je ovamo stigao i visokopreosve}eni

mitropolit sve{tene mitropolije KesarijeKapadokijske, prvotroni i egzarh celog istoka,da bi se poklonio pre~asnom i svetom GrobuGospodwem i ostalim svetim mestima uJerusalimu… i da bi nama saop{tio sve sablazniproistekle iz firentinskog sabora, na kome supapa Evgenije i Latini neprihvatqivoproslavqeni, i to za umetawe u Simvol Vere daDuh Sveti proishodi i od Sina, za dopu{teweupotrebe beskvasnog hleba na `rtveniku, ipomiwawe pape, kao i drugih neispravnih pro-mena, kanonski nedopustivih. Pored ostalog,Mitropolit Kizi~ki Mitrofan nekanonski jeoteo carigradski tron… Mitrofan kao patri-jarh vr{io je nekanonske hirotonije po eparhi-jama Istoka, rukopoloìv{i ~etiri mitropol-it~i}a i episkop~i}a i zbog toga pobo`ni ivrli podràvalac pravoslavqa, gorespomenutiMitropolit Kesarijski, ne mogav{i da podneseda gleda izmene u Crkvi Hristovoj, nesaglasne


sa istinskom verom, traìo je podr{ku trojicepravoslavnih arhijereja, Filoteja Aleksandrijskog,Doroteja Antiohijskog i Joakima Jerusalimskog…Toga radi wemu (tj. Mitropolitu Arseniju) jepismeno predato na{e mi{qewe, svojeru~nopotpisano (tj. od strane trojice patrijarha)…meseca aprila, 6951. godine (tj. 1443. g.)Indiktion VI"

Naslednik Patrijarha Joakima bio jeTeofan II koji je 1450. godine otputovao zaCarigrad da bi, zajedno sa patrijarsima alek-sandrijskim i antiohijskim, u~estovao na tamoodrànom pomesnom saboru u crkvi SveteSofije, sazvanom kao odgovor na Firentisnkisabor. Posle pada Carigrada 1453. godine,Mameluci su iskoristili nepovoqan poloàjpravoslavnih Grka i razorili mnoge crkve imanastire u Jerusalimu. Latini su, tako|e,koristili ovu nepriliku da pro{ire svoju do-minaciju nad svetim mestima, jer su do tadaimali samo manastir na Sionu i pravo da se pok-lone u Hramu Vaskrsewa. Tako je papa Pije IIpredao titularnu krunu Jerusalima Filipu,princu Burgundije, da bi privukao wegovointeresovawe u nastojawu da latinizuje SvetiGrad.

Druga posledica pada Carigrada za SvetuZemqu bio je, kako nam spomiwe patrijarhDositej u svojoj Istoriji, prestanak dobijawapriloga usled nedolaska poklonika, tako da supatrijarsi ìveli u bedi. Na hramovima GrobaGospodweg i u Vitlejemu nisu vr{ene nikakvepopravke i pretila je opasnost da se sru{e. Nije


bilo ~ak ni svetih sasuda, ni sve{teni~kihode`di, pa su klirici sluìli u ode`dama odnajprostijih materijala i sa gvozdenim trikiri-jama, a sami patrijarsi su, da bi preìveli,radili svojim rukama, kao {to i Apostol pi{e.Bez obzira na teàk poloàj u kome se na{laJerusalimska Crkva, na gowewa od straneMameluka, koji su nalazili sumwivim bio kakavkontakt sa Carigradom, na pritisak Latina okosvetih mesta, primqen je poslanik carigradskogpatrijarha Maksima, ve} ranije spomenuti mit-ropolit efeski Danilo, sa zadatkom da zatraìu~e{}e patrijaraha Istoka na pomesnom saboruu Carigradu (1482–1484.), na kome je ponovoosu|en Firentinski sabor. Za predstavnikapatrijarha jerusalimskog Grigorija, odre|en jemitropolit halkidonski Josif. Tom prilikom,mitropolit efeski Danilo, pored svoje misije,napisao je i putopis koji sadrì dragocenepodatke o tada{wem stawu u Svetoj Zemqi.

Pod jurisdikcijom Jerusalimske patrijar{ijeod wenog osnivawa sredinom IV. veka, nalazi sei Sinajska arhiepiskopija. Porast broja mona-ha, neminovno ra|awe pitawa vezanih za red iporedak u crkvenom ìvotu, kao i udaqenost odJerusalima bili su razlozi za osnivawe posebneepiskopije, koja se zajedno sa susednim epi-skopijama nalazila pod jurisdikcijom mitro-polita grada Petre. Kasnije je skup ovihepiskopija dobio ime Tre}a Palestina. Krozistoriju, ova episkopija bila je vi{e puta uki-dana i obnavqana. Na àlost, predstavqala je irazlog nesuglasica izme|u aleksandrijskih i


jerusalimskih patrijarha oko pitawanadle`nosti. Patrijarh jerusalimski Nektarije(1661–1668.), èle}i da ukaè ~ast svomebiv{em manastiru, uzdigao je Sinajskuepiskopiju na stepen arhiepiskopije. PatrijarhNektarije nije bio jedini sinajski monah koji jepostao patrijarh. Pored wega, ustoli~en je iarhiepiskop sinajski Marko III. 1503. godine.Ovo ukazuje na dobre odnose Sinajske Gore saJerusalimskom patrijar{ijom, gde sinajskiarhiepiskop kanonski i pripada, i od koje dobi-ja rukopoloèwe nakon svog izbora od stranesinajskog bratstva. Kroz vekove postojala je,zbog politi~kih razloga i geografskeudaqenosti manastira od Jerusalima, te`wapojedinih arhiepiskopa za autokefalno{}u.Me|utim mnogi arhiepiskopi, kao {to je slu~ajsa Evgenijem (1565–1585.) potpisivali su se kao"arhiepiskop i iguman Sinajske Gore, Jerusa-limske jurisdikcije".

Srpska pravoslavna Crkva odràvala jedobre veze sa Jerusalimskom Patrijar{ijom jo{od vremena Svetoga Save, koji je, kao {to je poz-nato, posetio Svetu Zemqu, a posle wega seveliki broj srpskih monaha podvizavao i pod-vizava se sve do danas po raznim manastirimaove patrijar{ije. Posebni odnosi su odràvanisa Sinajem, a veza su bili niz Sinaita kao {toje Sveti Grigorije (iz XIV. veka, ~ije se mo{ti~uvaju u manastiru Gorwak) i mnogi drugi kojisu boravili po srpskim manastirima. U pre-bogatoj biblioteci Sinajskog manastira nalazise trideset i ~etiri slovenska rukopisa od


kojih je dobar deo srpske redakcije. Tako|e, ubiblioteci jerusalimske patrijar{ije nalazise zbirka slovenskih rukopisa, koji su uglavnombili kori{}eni u manastiru Svetih Arhangela(ili manastiru Svetoga Save Osve{tanog), {toznamo na osnovu zapisa na koricama kodeksa.

Patrijarh jerusalimski Nektarije Kritski,biv{i sinaitski monah, u svojoj kwizi Kratkasvetovna i crkvena istorija nabraja me|u obra-zovnim sinaitskim monasima XV. veka i mudrogjeromonaha Atanasija, koji je zbog svojih vrlinaizabran kasnije za patrijarha aleksandrijskog.Wemu je napisao mudri Pahimeris komentare delaDionisija Areopagita, kako i sam navodi u uvodnojre~i svoje kwige. Tako|e u vreme Svetog GenadijaSholarija, prvog patrijarha Carigrada poslijewegovog pada pod Turke, na Sinaju su ìvela dvo-jica jeromonaha, Maksim i Joakim, ~uveni po svojojmudrosti i vrlinama. Prvi od wih bio je ~lanbratstva Groba Gospodweg. Sa~uvana su wihovapisma upu}ena patrijarhu Genadiju i wegovi odgov-ori na razli~ita, vrlo zanimqiva eklisiolo{ka,liturgijska i administrativna pitawa.

Izloìv{i prilike i ukazav{i na problemeu duhovnom ìvotu, kao i oko o~uvawa svetihmesta {irom Svete Zemqe u vremenskom perio-du kada i monah Nikon pristiè i boravi naovim prostorima, uvi|amo da duh otpora i borbekoji i samoga Nikona nadahwuje na nastavqawepodviga i o~uvawu pravoslavnih dogmata iistinske vere, zapravo i jeste Duh CrkveHristove koja neizmeweno svedo~i neprolaznu iosloboditeqnu istinu Vere ve} dve hiqade go-dina, i sada, i dok je sveta i veka.


Vidosava Nedoma~ki

Beograd

Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi

SA@ETAK: Zna~aj koji su imale srpske zadu`bine uSvetoj Zemqi daleko prevazilazi okvire nemawi}kedr`ave jer su veoma mnogo doprinele razvoju mona{tvapravoslavnih zemaqa na izvori{tu hri{}anstva. OdStevana Nemawe, velikog darodavca ve} postoje}ihpravoslavnih manastira i crkava u Svetoj Zemqi u .veku, preko Rastka Nemawi}a – Svetog Save, osniva~asrpskog zadu`binarstva u woj, sve do posledwihNemawi}a, mnogobrojna su svedo~anstva, pisana i gra-diteqska, o tom zna~aju. Najvi{e pa`we u ovom izla-gawu je posve}eno manastiru Svetog Arhangela Mihailai Gavrila u Jerusalimu, zadu`bini Kraqa Milutina,koji je vi{e vekova bio sredi{te srpskog mona{tva.

Prolaze}i ulicama starog Jerusalima, u samuzoru, kad sunce tek po~iwe da obasjava kamenegra|evine i sna`ne zidine, a qudi jo{ nisuiza{li iz svojih domova da bi krenuli svojimposlom, pro`ima vas ose}awe da gazite tragomprastarih biblijskih vremena i da se od tadani{ta nije promenilo.Za nas koji dolazimo iz jugoslovenskih krajevaose}awa su oboga}ena znawem da su tuda vekovimadolazili i boravili na{i qudi, na{e haxije, od sv.Save i vi{e stotina monaha do mno{tva znanih ineznanih poklonika svetih mesta. Bezbrojna su svedo~anstva o zna~aju stvarala{tvai uloge koju su imali srpski zadu`binari imonasi u Svetoj Zemqi.

Temeqe mona{kog ìvota Srba u SvetojZemqi postavio je davne 1229. godine RastkoNemawi} – Sveti Sava. Prilikom tog prvogboravka Sveti Sava je odneo na dartamo{wim pravoslavnim manastirima mnogedragocenosti, ali glavna èqa mu je bila da uSvetoj Zemqi obezbedi siguran boravak srp-skim monasima i poklonicima.1 Podigao jekonake u |ur|ijanskom manastiru SvetogKrsta nedaleko od Jerusalima u kome je i samboravio; zatim je otkupio zemqi{te na brduSion i tu sazidao manastir za srpske monahe.2

Danas se ne zna ta~na lokacija tog manastira,iako se pomiwe da su wegovi ostaci kraj ku}eapostola Jovana.3 Od Latina je u Akri otku-pio crkvu Svetog \or|a koja je sluìla kaobezbedno prihvatili{te za srpske monahe, jer jeAkra bila tada glavno palestinsko pris-tani{te.4

U tada{woj Palestini smewivali su seperiodi nemira i promena vlasti s kra}imperiodima mira, te je Sveti Sava prilikomdrugog boravka u Svetoj Zemqi 1235. godinepoklonio sve svoje zadu`bine, radi wihovetrajne za{tite, velikoj gr~koj lavri Svetog

46 Vidosava Nedoma~ki

1 Domentijan; @ivot Svetoga Simeuna i Svetoga Save, izdawe \ureDani~i}a, Beograd 1865, 267; Domentijan, @ivoti svetoga Save i sveto-ga Simeona, prevod Lazara Mirkovi}a, Beograd 1938, 154; V. Rozov,Stranica iz ìvota svetoga Save, Spomenik CKA LXIX, II 54 Beograd1929, 962 Domentijan, isto (po L. Mirkovi}u), 138-139; Teodosije, @ivot SvetogaSave, Beograd 1860, 186; V. Rozov, navedeno delo, 97-98; Leonid(Kavelin), SerbskaÔ ino~kaÔ obçina v Palestinë, ^teniÔ vÍ imper.obçestvë istorii i drevnostex rossixskihÍ, god. 1867. sv. III, 44.3 V. Rozov, n. d, 102-104.4 V. Rozov, n. D. 99.

Save Osve}enog5 ~iji je bio sabrat.6 Ova lavra,osnovana 478. godine, nalazi se u Judejskoj pusti-wi na stepenastoj padini stene prema dubokomklancu re~ice Kidron, ~ije je korito naj~e{}eisu{eno. Cela lavra deluje kao da je iznikla izstene. O ovoj lavri bi}e govora i kasnije.

Kada su Mameluci 1291. godine osvojiliAkru, ona je prestala da bude prihvatno pris-tani{te za srpske monahe i haxije, te je tu ulogunadaqe imala Jafa.7

Da pomenemo i Joanikija, prvog srpskog patri-jarha, koji je izme|u 1346. i 1354. godine podigaodve crkve u Svetoj Zemqi, jednu na brdu Karmelposve}enu proroku Iliji, drugu u Galileji nabrdu Tavor, posve}enu Svetom Nikoli. 8

47Zadu`bine Nemawi}a u Svetoj Zemqi

5 Lavru je osnovao Sveti Sava Osve}eni 478. godine, a prve zidine supodignute izme|u 482. i 486. godine. Danas je poznata pod nazivom Mar-Saba. Nalazi se na oko 15 km jugoisto~no od Jerusalima. Stepenasto sespu{ta do blizu dna dubokog klanca kroz koji proti~e re~ica Kidron.Deluje veli~anstveno u tom surovom predelu bez ikakve vegetacije.Levo i desno od lavre, u samom klancu nalazi se vi{e stotina ispos-ni~kih }elija ukopanih u stenu, danas napu{tene. (O lavri: S. Vailhé, Lemonastere de Saint-Sabas, Echos d'Orient, II. god., br, 8 avgust-septembar1899, Paris, 332-341; III. god. Br. 1, oktobar 1899. 18-28; III. god., br. 3,1900, 1867-177; Sava Kosanovi}, Putni~ka crta - Manastir sv. Saveosve}enog u Palestini, Br{qan, II, br. 8, str. 58-60; br. 9, str. 66-67,Novi Sad 1886); V. Nedoma~ki Manastir Arhan|ela Mihaila i Gavrilau Jerusalimu - zadu`bina kraqa Milutina, Zbornik za likovne umet-nosti Matice srpske, 16, Novi Sad (1980) 25-69. Sl. 1.6 V. Rozov, n. d., 97; Isti, Srpski rukopisi Jerusalima i Sinaja,Ju`noslovenski filolog, V 1929, 119; St. Stanojevi}, Sv. Sava,Beograd 1935, 68, 86, 66. Domentijan, n. d., (po \uri Dani~i}u), 273;pi{u}i o boravcima Svetog Save u Svetoj Zemqi, gr~ki arhimandritKalistos (Kallìstou, Oì Agoioi {n Palaistình kaì t] {p’ a}ton dikaáatou {llhnikou eqnwuv, N{a Si$n, (Nea Sion) tom XXI, br. 18, Jerusalim1926, 528) ka`e da su tekstovi Teodosija i Domentijana, na osnovu kojihsu izdata Pute{estvija u Petrogradu 1884, u izdawu palestinskogpravoslavnog dru{tva, bacili svetlost na tamu u Svetoj Zemqi u prvojpolovini XIII. veka.7 N. Efrati, Acre, Encyclopaedia Judaica, Vol. 2, Jerusalem 1971, 221-239. JBraslavski, Jaffa, Encyclopaedia Judaica, Vol. 9, Jerusalem 1971, 1251-1254.8 Danilo, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih (prevod LazaraMirkovi}a), Beograd 1935, 378; V. Rozov, n. d., 104; Tihomir \or|evi},Srbi i Sveta Zemqa, Srpske novine - zabavnik, god. II br. 13, Krf 1918.;Du{an Glumac, Srpske zadu`bine u Palestini, Glasnik Srpskepravoslavne crkve br. 10, 11 i 12, Beograd 1946, 255;

Izda{nost srpskih vladara dinastijeNemawi}a prema manastirima u Svetoj Zemqiprevazilazila je mnogo ve} ina~e obilna davawasrpskih duhovnika, pre svih Svetog Save. @eqaim je naro~ito bila da sagrade svoje manastireili da otkupe i urede ve} postoje}e. KraqMilutin (1282–1321.), imao je u tome najboqeostvarewe. Unutar zidina samog Jerusalima,blizu crkve Svetog Groba i gr~ke patrijar{ije,podigao je manastir Svetih Arhan|ela Mihailai Gavrila. Da je sama crkva podignuta na teme-qima starije gr~ke gradwe, sa sigurno{}usvedo~e weni ostaci u temeqima i podrumimagra|evine.9 Ali, bez obimnijih istra`ivawa nemo`e se znati kakve su izmene vr{ene tokomvekova na postoje}oj crkvi i ostalim manas-tirskim zgradama.10

U vi{e starih poveqa, u rodoslovima,letopisima i zapisima ima pomena o Milutinovommanastiru u Jerusalimu, ali nije sa~uvannijedan zapis samoga kraqa. Wegov biografDanilo, u delu @ivoti kraqeva i arhiepiskopasrpskih, pomiwe da je posle pobede nad Turcimau Maloj Aziji, kada je srpska vojska pritekla upomo} Vizantiji, Milutin zidao mnoge crkve "usvome ota~astvu no i u svetome gradu Jerusalimu..."11

Kao godinu pobede nad Turcima, odnosnozidawe Milutinovih crkava, Danilo pomiwe


9 Kalistos, Srbi u Jerusalimu i u lavri Svetog Save (Kallìstou, OìS{rboi {n Ierousal*m` kaì {n th L]bra tou Agiou Sabba), Nea Sion,tom XXII, god. 19, Jerusalim 1927, 131. (Kalistos pi{e na osnovu podata-ka u Pravoslavnom palestinskom zborniku br. 16, Petrograd, 2-3);10 V. Nedoma~ki, n. d. 58-68,11 Danilo, n. d., Izdawe \. Dani~i}a, Zagreb 1886. i u prevodu dr.Lazara Mirkovi}a, izdawe SKZ, Beograd 1935; Danilo n. d. (prevod L.Mirkovi}a), 112; Leonid, n. d., 45-46.

6821. (odnosno 1312/13. godinu,12 te se ona uzima ikao godina gradwe Svetih Arhan|ela,13 mada sekod nekih autora navodi i godina 1315,14 ~ak i1303.15 bez sigurnih izvora za ove tvrdwe.

Car Du{an pomiwe u svojoj poveqi iz 1348.godine, kojoj se me|utim osporava autenti~nostjer nema carevog potpisa,16 da je wegov praro-diteq, tj. kraq Milutin, sazidao u Jerusalimuhram Svetih arhistratiga Mihaila i Gavrila.

U Du{anovoj poveqi iz 1350. godine, kojoj sene osporava autenti~nost,17 a tako|e se pomiweda je wegov ded "sveti kraq Uro{" (Milutin)podigao i utvrdio hram svetih arhan|ela uJerusalimu, a da je wegov otac, Stefan De~anski– "sveti kraq Uro{ Stefan" hram ukrasio,utvrdio i darivao.


12 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi I, Beograd 1902, natpisbr. 42; V. Jagi} (V. J.), Die Kirche des hei. Georg in Nagori~ (oder Nagori~ino)bei Kumanovo in Altserbien mit einer slawischen Inschrift, Archiv für slawischePhilologie, Band XXXI, Berlin 1909, 300-301.13 K. Jire~ek, Istorija Srba, kw. I (1922), 260, III (1923), 87, Beograd;Stanoje Stanojevi}, Kraq Milutin, Beograd 1937, 23-24; Istorija naro-da Jugoslavije, izd. "Prosveta", Beograd 1953, 347-348.14 N. Du~i}, Srpski arhan|elski Manastir u Jerusalimu, Godi{wicaNikole ^upi}a, kw. IX, Beograd 1887, 236.15 U delima nekih autora se pomiwe sa su Arhan|eli srpski jo{ od1303. godine. To tvrdi npr. Timoteos Pitagoras Temelis u svom deluJerusalim i wegovi spomenici (Timoq{ov Puqag[rou Qemelh` ØH Ieroqslhmkaí ta mnhmi autin), B Ø, Jerusalim 1933, 16 Autenti~nost ove poveqe osporava K. Jiri~ek y: Dohodak stonski, koji suDubrov~ani davali srpskome manastiru sv. Arhangjela Mihajla u Jerusalimu ipovelje o njemu cara Uro{a (1358) i carice Mare (1479), Zbornik u slavuVatroslava Jagi}a, Berlin 1908, 529. Jiri~ek smatra da je poveqa prepisiz XIV. veka. O tome i: Vladimir Mo{in, Poveqa Svetog SaveManastiru Svetog Nikole u Vrawini, Sveti Sava - Spomenica povodomosamstogodi{wice ro|ewa 1175-1975, Beograd 1977, 115-116; F.Miklo{i}, Monumenta serbica, Be~ 1858, 134; S. Novakovi}, Zakonskispomenici srpskih dr`ava sredwega veka, Beograd 1912, 706.17 K. Jire~ek, isto, V. Mo{in, isto. F. Miklo{i} (n. d. 133-135) pois-tove}uje ovu povequ s onom iz 1348. i smatra da je jedina razlika u tome{to je na ovom prepisu iz Dubrovnika stavqen nov datum i mestoizdawa: prva je od 29. aprila 1348. izdata u Prizrenu, a druga od marta1350. izdata u Melniku.

Sem pojedinih dogradwi, naknadnihukra{avawa i mnogih darivawa koja su~inili Milutin i Stefan De~anski,18 carDu{an pomiwe i potrebu da se arhan|elskommanastiru obezbedi i trajan dohodak s obzirmda on nije imao nijedan metoh, kao {to su ihimali drugi manastiri. Sve {to je sv. Savabio otkupio, manastire i metohe, poklonioje, kako je ve} pomenuto, lavri sv. SaveOsve}enog radi wihove bezbednosti.

Prema osporavanoj poveqi iz 1348. godineDu{an je poklonio Arhan|elima crkvu sv.Nikole na ostrvu Vrawini u Skadarskomjezeru i sve wene metohe.19 Nema, me|utim,dokaza da je to i ostvareno.20

Du{an je obezbedio istom poveqom iz 1348.godine stalni prihod za Arhan|ele od pet stoti-na mleta~kih perpera godi{we, koje jeDubrova~ka Republika bila obavezna da pla}asrpskoj dràvi za preuzimawe Stona i celogPeqe{ca.21 Iako je ovoj poveqi osporavana au-tenti~nost, mnogi kasniji dokumenti potvr|uju


18 S. Novakovi}, n. d., 708; Grigorije Camblak u delu @ivot kraqaStefana De~anskog (Stare srpske biografije XV i XVII veka), SKZ,Beograd, 1936, str. 21 pomiwu}i razne zemqe i gradove gde je De~anski~inio "dobra dela" beleì da je to ~inio i u Jerusalimu i celojPalestini, ali ne daje bliè podatke.19 S. Novakovi}, n. d., 707 (pod I i II, IV i V) F. Miklo{i}, n. d. 134, 135.20 Jedino se zna da su 1355. godine kalu|eri iz Svetog Nikole naVrawini i{li u Dubrovnik da prime stonski dohodak u ime jerusalim-skog manastira Svetih Arhan|ela. U vezi sa Vrawinom javqa se ipitawe poveqe Svetog Save iz 1233. godine kojom daje manastiru sv.Nikole stavropigijalno pravo, prema kome nije ni mogao bitipretvoren u metoh nekog drugog manastira (v. V. Mo{in, n. d.). 21 K. Jiri~ek, n. d.; N. Mila{, Ston u sredwim vijekovima, Dubrovnik1914; A Vu~eti}, Pisma kaludjera srpskih manastira na Svetoj Gori knezu ivlasteli Dubrova~koj (god 1520, do 1792). Starine JAZU, knj. XVII, Zagreb1885 1-48. S. Novakovi} n. d., 709-710 (pod I); F. Miklo{i}, n. d., 165-107,

da je taj stonski dohodak (Tributum Stagri) zaistaispla}ivan Arhan|elima,22 istina ~esto23 sazaka{wewima i ne uvek dragovoqno. Dubrov-~ani se nisu dràli ni obaveze da ne uznemi-ravaju srpski ìvaq i srpske monahe naPeqe{cu i u samom Stonu, ve} su ih poka-toli~avali, a frawevci su preuzeli srpskecrkve.24 Srpski ìvaq je vremenom pre{ao nateritoriju srpske dràve, a mnogi srpskimonasi su oti{li u Svetu Goru i u Jerusalim.25

Posle propasti srpske dràve 1371. godine omonasima iz Arhan|ela brinuli su se vi{e go-dina knez Lazar, Vuk Brankovi} i \ur|e Bal{i}, 26

a zatim Stefan Lazarevi}, i \ur|e Brankovi}.27

\ur|eva k}i Mara, udova sultana Murata II.preuzela je od 1462. godine brigu o srpskimmonasima u Jerusalimu.28 Me|utim, u Marinoj


22 K. Jiri~ek, n. d. 529. V. Mo{in, n. d., 116; I. Ruvarac, Kami~ci -prilo{ci za drugi Zetski dom, Prosvjeta, god. II, Cetiwe 1894, sv. 10.533-534; Al. Solovjev Odabrani spomenici srpskog prava (od XII dokraja XV v.), Beograd 1926, posle teksta poveqe Du{anove iz 1350godine dodaje da je pisana na hartiji, bez po~ata i sude}i po rukopisui pravopisu izgleda da je to prepis iz XVII. veka (A. Solovjev, n. d., 150)

Sve do 1378. godine Dubrov~ani su taj dohodak (tributum SanctiDemetri) ispla}ivali srpskim kraqevima, a zatim bosanskim dopropasti bosanske dràve, jer su vladali zemqom primorskom,Trebiwem, Konavlima i Dra~evicom (v. K. Jire~ek, n. d., 327; M. Dini},Dubrova~ki tributi, glas SKA CLXVIII, II 86, Beograd 1935, 224-239).23 Godine 1465. su jerusalimski kalu|eri imali pismo ~ak i turskogsultana Mehmeda II, a 1469. godine je poklisar Esebega, turskog vojvodeu Skopqu, posredovao, zajedno sa poklisarima sultanije Mare, za dobi-jawe stonskog dohotka. (v. K. Jiri~ek., n. d., 534-535). Div. Canc. 1388. (MPuci}, Spomenici srpski kw. II, izd. Dru{tva Srbske slovesnosti,Beograd 1862. 29).24 N. Du~i}, n. d, 237; N. Mila{, n. d, 50.25 N. Du~i}, n. d., 237; Leonid, n. d, 50.26 K. Jiri~ek, n. d, 533; prilikom dolaska monaha bez punomo}ja 1422,1427, 1446. i 1459. godine Dubrov~ani su odbili isplatu i traìli odjerusalimskih monaha da prvo pribave punomo}je (v. K. Jiri~ek, n. d. 533).Da se knez Lazar brinuo o isplati stonskog dohotka, vidi se iz pismamitropolita jerusalimskog Mihaila dubrova~kom knezu iz 1387. godine(v. M. Puci}, n. d., 29). 27 K. Jiri~ek , n. d., 533.28 Isto, 534; G. P. Luccari, Copioso ristretto degli annali di Ragusa, Venetia1605, 55.

poveqi iz 1479. godine kaè se da su Arhan|eliopusteli (poznato je da je tada u Jerusalimu bilaepidemija kuge) i da je ubudu}e na snazi obavezaDubrovnika da stonski dohodak ispla}uje manas-tirima na Svetoj Gori, Hilandaru i SvetomPavlu.29 Dubrovnik je uz mnoga upozorewa ipretwe bio primoran da pla}a ovom svetogorskimmanastirima stonski dohodak sve do 1792. godine.30

Dubrova~ke vlasti su èlele da se zaboravida je stonski dohodak wihova obaveza zbog preu-zimawa Peqe{ca i Stona. Zato su i u zapis-nicima Tributum Stagni zamenili nazivom svije}a,zadu`bina, ili lemozina, a monasi su navodnodolazili kao molebnici.31

Manastir Svetih Arhan|ela je me|utimobnovqen najkasnije 1504. godine i bratstvooja~ano dolaskom srpskih monaha iz manastiraSvetog Nikole u Stonu, ali mu stonski dohodakvi{e nije ispla}ivan.32


29 S. Novakovi}, n. d., 710 (pod II); F. Miklo{i}, n. d, 167, 520-522; po K.Jiri~eku (n. d., 536) je i ova poveqa prilikom prepisivawa dopuwenaistim neta~nim navodom da Dubrov~ani treba da plate 1000 perperaumesto 500 kao stonski dohodak.30 K. Jiri~ek n. d., 537-538: A. Vu~eti} n. d, 3,4; F. Miklo{i}, n. d., 546; V.Atanasovski, Pad Hecegovine, Beograd 1979, 206; Nikodim Mila{, n. d.,90. A. Vu~eti} n. d., (na str. 2) beleì da su Dubrov~ani obja{wavali daispla}uju dohodak kalu|erima Atonske gore zato {to su srpski vladarito traìli kao od{tetu srpskim kalu|erima koji su morali da napusteSton i Peqe{ac i naselili se na Atonu. 31 A. Vu~eti}, n. d., 3; N. Mila{, n. d., 90.32 T. P. Temelis, n. d, 1330 beleì da je bilo Srba u lavri jo{ od XIV.veka. O tome pi{e i S. Vailhé (n. d, III str. 171), ne pozivaju}i se ni na kakavizvor, izme|u ostalog: "Oni (misli na ruske putopisce) su pre{li }utkepreko zna~ajnog doga|aja iz XIV. veka, koji je zamalo zauvek izmenio sud-binu lavre. Posle ne znam kakvih finanskjskih kompromisa, gr~ki monasisu napustili manastir koju su bez prestanka uznemiravali nomadi. Dvabrata, Srbi, veoma bogati i veoma uticajni, traìli su u ime pe}kogarhiepiskopa da vode manastirski ìvot u Svetom Savi. Wihova molba jeprihva}ena; oni su odmah obnovili ve}inu }elija. Drugi Srbi i Bugari suim se pridruìli, tako da je lavra ubrzo pre{la u ruke Slovena, ostaju}ipot~iwena jurisdikciji jerusalimskog patrijarha."

Mnogo vi{e podataka o srpskim monasima uSvetoj zemqi sadr`e ruski izvori XVI. i sapo~etka XVII. veka jer su monasi iz SvetihArhan|ela i lavre Svetog Save Osve}enog,kojom su tako|e upravqali srpski monasi od1504. godine, odlazili ~esto u Moskvu da bidobili pomo} od ruskih careva i boqara.33 Sdruge strane, ruski kalu|eri i poklonici sudolazili u Jerusalim i uvek nalazili gosto-primstvo u Arhan|elima jer nisu imali u samomgradu svoj manastir.34 U lavri Svetog SaveOsve}enog su imali jedan mali manastirposve}en Svetom Mihailu.35

Ruski arhimandrit Leonid Kavelin pi{e 1867.godine da je ruska pomo} data upravo u znak zahval-nosti za gostoprimstvo ukazano ruskimbogomoqcima u Arhan|elima.36 Prema Leonidu,Arhan|eli su dobijali pomo} iz Rusije jo{ u prvojpolovini XV. veka. Arhimandrit jerusalimskogmanastira Svetih Arhan|ela Nifon dobio je uRusiji bogat prilog.37 Mo`da je Nifon u stvariNikon Jerusalimac, autor Povesti o jerusalim-skim crkvama i mestima... kao i Nikandar staracjerusalimski koji je u tri maha dolazio u Dubrov-nik po stonski dohodak: 1422, 1424, i 1431. Nikon jebio i ispovednik Jelene, k}erke kneza Lazara.38

O Nikonu su pisane posebne studije.


33 V. Nedoma~ki, n. d., 39-42.34 Leonid n. d., 56; A. N. MuravÍevÍ, Sno{eni® Rossii sÍ vostokomÍ podëlomÍ cerkovnÀÀm 1, Sankt Peterburg 1858, 274; N. Du~i} n. d., 238;Leonid n. d., 54; N. Du~i}, n. d., 240.35 V. Rozov, Stranica iz `ivota svetog Save, Spomenik CKA LXIX, II 54Beograd 1929, 95, 97.36 Leonid, n. d., 54; N. Du~i}, n. d., 240.37 Leonid n. d., 52; T. P. Temelis, n. d., 1375-1376.38 Nikon Jerusalimac, Povest o jerusalimskim ckrvama i mestima upustiwama Efratu u Jordanu u svim obli`wim tamo, {to slu{asmo i

Kao izda{ne darodavce Leonid pomiwe caraIvana Vasiqevi}a Groznog i mitropolitaMakarija, zahvaquju}i kojima je u Arhan|elimapodignuta nova trpezarija jer se stara sru{ilamo`da zbog zemqotresa, kako tvrdi ruski haxijaTrifon Korebejnikov koji je bio u Jerusalimu1583. godine. Jedan drugi ruski haxija, VasilijePozwakov, tvrdi da su "prokleti Turci sru{ilikrov" na toj trpezariji.39

Ivan Grozni je svojim prilozima omogu}ioda se uz manastirsku crkvu Svetih Arhan|elapodigne sa ju`ne strane paraklis posve}enSvetom Jovanu Prete~i.40 Godine 1559. je Grozniposlao preko sofijskog arhimandrita Genadijabogat prilog "na Istok" za lavru Svetog SaveOsve}enog, ali da se ne zaborave i srpskimonasi. Tada su, kako pi{e Leonid, Arapinapadali lavru i o{tetili crkvu i }elije.41

Sve do 1593. godine ruski vladari su davalipriloge za Arhan|ele i za lavru, jer su, kakosvedo~i Trifon Korobejnikov, "u oba manasti-ra jedan iguman, jedna bra}a i blagajna", da uwima stalno ìve osamdeset monaha, dok sedam-deset wih su stalno na putu traè}i za{titu i


videsmo to kazujem i hristoqubqu va{em, u: \. Sp. Radoji~i},Antologija stare srpske kwièvnosti (XI-XVII veka), Beograd 1960, 184-187. Za Nikona se zna da je bio ispovednik Jelene, k}erke knezaLazara, i da je za wu sastavio oko 1441/42. Zbornik u kome se, poreddrugih wegovih tekstova i korespondencije s Jelenom, nalazi i ovawegova Povest (\. Sp. Radoji~i}, n. d., 341-342). Isti Nikon (Nikandarstarac jeruslimski) je u tri maha dolazio i u Dubrovnik po stonskidohodak, 1422, 1424. 1431, a posle Jelenine smrti 1443. do{ao je pono-vo u Dubrovnik da primi wenu ostavinu (v. K. Jire~ek, n. d., 533-534; M.Puci}, n. d., 121; F. Miklo{i}, n. d., 415-417). 39 S. Vailhé, n. d., III, 171,40 Leonid, n. d., 54. (Gre{kom, Leonid pominje da je Korobejnikov bio uJerusalimu 1483, umesto 1583, ali iz drugih izvora se zna da je drugagodina ta~na).41 Leonid, n. d. 54.

pomo} ili su u lavrinim metosima ubirali pri-hode.42 Arhiepiskop Kalistos tvrdi u svom deluBorbe patrijaraha i bratstva u XVI. i XVII.veku43 da je tada u lavri i Arhan|elima kao i udrugim manastirima koji su zavisili od wih,bilo 250 monaha od ukupno 443 u manastirimaJerusalima.

Prema pismu igumana lavre Svetog SaveOsve}enog, Gavrila, koje je on odneo u Moskvu1603. godine, za srpske monahe su nastale te{kegodine. Lavra je opustela zbog terora "agarjan-skog" i weni monasi su se, po savetu jerusalim-skog patrijarha Sofronija, preselili uJerusalim, u manastir Svetih Arhan|ela.44

^ini se da je car Boris Godunov tada dao posled-wi ve}i prilog, 1000 zlatnika, za obnovu lavre,{to, me|utim, nije bilo dovoqno.45

Na ruskom dvoru su 1605. nastali sukobi te suprekinute veze sa srpskim monasima.46 Tek se1636. godine {aqu nove molbe Rusiji lavri zapomo} jer monasi "ginu od velikog duga i teroranevernih Arapa".47

Srpski kalu|eri i haxije su tokom XVI. iXVII. veka i daqe dolazili u Svetu Zemqu inalazili sme{taj u jerusalimskom manastiruSvetih Arhan|ela, ostavqaju}i zapise o svom


42 Muravjev, n. d., I, 285-286; Leonid, n. d., 55-59; Rozov, n. d., 105.43 Kalistos, n. d., Nea Sion, tom XXIII, Jerusalim 1928., nap. 1.44 Leonid, n. d., 57-59; Muravjev, 281-283.45 Leonid, n. d., 61; Muravjev, n. d., 297.46 Leonid, n. d., 61.47 Leonid, n. d., 61; Muravjev n. d., II , 180. Q. Stojanovi}. Stari srpskizapisi i natpisi, Beograd 1902; St. M. Dimitrijevi}, Pokloni~ka (ha-yijska) putovawa, Beograd 1933.; T. \or|evi}, Srbi i Sveta zemqa"Srpske novine" - Zbornik god. II, br. 13 Krf , maj 1918, 3-5; Isti,Srpske svetiwe u Palestini, Skopqe 1925; St. M. Dimitrijevi}, n. d.,17; T. \or|evi}, Srbi i Sveta zemqa... str.4.

putovawu u nekoj od manastirskih kwiga, ali suu wima retki podaci o samom manastiru.48 Nekiuop{te ne pomiwu Arhan|elski manastir uopisu svog putovawa u Svetoj Zemqi. Zato nijeneobi~no {to se ni u delu Nikona Jerusalimcaiz sredine XV. veka u opisivawu Jerusalima idrugih svetih mesta uop{te ne pomiwuArhan|eli niti lavra Svetog Save Osve}enog.49

Utoliko je zna~ajnije pisawe dubrova~kogistori~ara Jakova Lukarevi}a koji je opisaoboravak svog polubrata Jakova, sve{tenika, uJerusalimu 1590. godine, napomiwu}i da je ovajposetio manastir Svetih Arhan|ela koji jepodigao "il santo re di Servia"50 u kome postoji"una magnifica libraria".51 Ne zna se u kojoj pros-toriji je bila sme{tena ta biblioteka.

Vi{e gr~kih, ruskih, francuskih i na{ihautora XIX. i po~etka HH. veka ostavili suputopise o boravku u Palestini i opisivalitamo{we manastire. Obimniji su opisi velike


48 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, Beograd 1902; St. M.Dimitrijevi}, Pokloni~ka (hayijska) putovawa, Beograd 1933; T. \or|evi}, Srbi i Sveta zemqa, - Srpske novine - Zabavnik , god. II br.13, Krf, maj 1918, 3-5; Isti. Srpske svetiwe u Palestini, Skopqe 1925;St. M. Dimitrijevi}, n. d., 47. T. \or|evi}, Srbi i sveta zemqa..., str. 449 Nikon Jerusalimac, Povest o jerusalimskim crkvama... v. nap. 38;. D.Davidov, Opisanije Jerusalima, Novi Sad 1973; za drugo izdaweOpisanija iz 1718. godine, umesto Isaije Antonovi}a odobrewe je daoMojsije Putnik, arhiepiskop i mitropolit, a Simeon Simonovi} sepomiwe kao mitropolit u Ptolemaidi (Akra); isti n. d., 19; B.Marinkovi}, Odlomci tragawa za Ra~anima, Godi{wak Filozofskogfakulteta u Novom Sadu, kw. XII/1 Novi Sad 1969.50 G. P. Luccari, n. d., 55. Za podatke o sve{teniku Jakovu, polubratuistori~ara Jakova Lukarevi}a, dugujem qubaznosti prof. dr.Miroslava Panti}a, na ~emu mu najtoplije zahvaqujem. Sve{tenikJakov je, naime, bio vanbra~ni sin vlastelina Petra Lukarevi}a, zatonije imao prava na plemstvo. Bio je nesumwivo u~en ~ovek, kada ga jetoliko odu{evila arhan|elska biblioteka. Godine 1608, 16. jula,dubrova~ki Senat ga je izabrao za mrkansko-trebiwskog biskupa sasedi{tem u Dubrovniku. Me|utim, nije do`iveo da ga papa zaredi, jer jeumro maja 1609. godine. 51 Isto, 38.

lavre Svetog Save Osve}enog nego manastiraSvetih Arhan|ela u Jerusalimu. Mnogi opisujute{ki ìvot srpskih monaha u ovim manastiri-ma, kako zbog gladi, su{e, stalnih upada beduinakoji su pqa~kali i ru{ili manastirske zgrade izidine, ali pomiwu i sukobe izme|u samih mona-ha, kao i wihove ~este nesuglasice sa jerusalim-skim patrijarsima.52

Prema pisawu jerusalimskog patrijarhaDositeja (1669–1707.), srpski monasi, nastaweniiz wemu nepoznatih razloga i u neko wemu nepoz-nato vreme u manastiru Svetih Arhan|ela ilavri Svetog Save, bili su pot~iweni pe}komarhiepiskopu i nisu priznavali vlast jerusalim-skog patrijarha. Opisuje zatim jedan doga|aj izpro{losti. Naime, srpski monasi nisu hteli dapla}aju porez, traìli su odvojeno mesto na pok-loni~kim mestima, privla~ili su u svoj manastirhaxije na {tetu jerusalimske patrijar{ije, kao ida je wihov iguman do{ao kod patrijarha sa pali-com.53 Dositej ne obja{wava {ta je neobi~no {toje srpski iguman do{ao sa svojom igumanskom pa-licom, ve} samo da se iguman àlio patrijarsimaCarigrada, Aleksandrije i Antiohije zbognepravde koju jerusalimski patrijarh nanosiSrbima.54 Pomenuta tri patrijarha su presudilida Srbi nisu pot~iweni jerusalimskom patri-


52 Zapisao Sava Kosanovi} 1886. godine u lavri Svetog Save Osve}enog,Putni~ka crta, "Br{qan" II br. 7, Novi Sad 1886, 55; Q. Stojanovi},Stari srpski zapisi i natpisi..., br. 1750. to je nastavak zapisa br.1749. Dositej, Dvanaestokwi`je (Dosìqeov, Istorìa perí t wn Ierosal}moivpatrìarce}santwn (Dwdekabiblov)), I-XII, Bukure{t 1717. Isto, 1189-1190(prema citatima u: Kalistos, n. d., Nea Sion 1927, str. 134-135; Brastvo,navedeni ~lanak prema rukopisu Antima, str. 59. S. Vailhé, III 171-172; N.T. P. Temelis, n. d., 1330.53 Dositej. N. d., 1189-1190.54 Isto.

jarhu. Dositej ih optuùje zbog takve presude iizraàva sumwu da su primili srebro od srpskogigumana ili da nisu znali pravo stawe stvari.

O palici srpskog igumana pi{e i francuskiistori~ar S. Vele daju}i druga~iji opis doga|aja.Po{to pomiwe da su Srbi ovladali manastiromSvetog Arhan|ela Mihaila, kaè: "Zavisnost, mabila i samo duhovna, od gr~kog patrijarha koji jepostavqao i smewivao po svojoj voqi igumane, nijeodgovarala nezavisnom i ponosnom duhu sloven-skih monaha. Oni su se àlili, ali je brzo do{lodo estokih sva|a pa je, kao krajwi argument, arhi-mandrit (srpski) sna`no udario patrijarha pali-com."55 S. Vele daqe pomiwe povoqnu presudu ukorist Srba, tj. da su potpuno oslobo|eni patri-jar{ijskog tutorstva.

S. Vele zakqu~uje da je u stvari glavni razlogsukoba to {to su srpski monasi privla~ili ha-xije u svoj manastir, te je jerusalimski patrijarhostao praznih ruku i da je "na kraju krajeva ispa-lo da je novac bio uzrok svemu."56

O sukobima srpskih monaha i jerusalimskihpatrijaraha pisali su i francuski autori H.Vensen i F. M. Abel: "Ako su \ur|ijanci moglida ostanu u dobrim odnosima s Grcima i poredtoga {to su se uvukli u samo srce patrijar{ije,Grci nisu imali u Srbima ugodne suparnike."57

Kada je 1479. godine zbog epidemije kuge uJerusalimu srpski manastir opusteo za nekovreme, neki monasi su pomrli, ne zna se koliko,a neki izbegli neznano kud. Kada je epidemija


55 S. Vailhé, III 171-172,56 Isto.57 H. Vincent - F. M. Abel , Jerusalem Nouvel, Paris 1926, 986.

pro{la preìveli monasi su se vratili uArhan|ele i wihovo bratstvo je o~iglednooja~alo, tako da su 1504. godine sklopili ugovorsa Jerusalimskom patrijar{ijom o preuzimawuuprave nad lavrom Svetog Save Osve}enog.58 Talavra je bila najzna~ajniji isposni~ki centar uPalestini.59 Me|u zidinama lavre bilo je dvade-set crkava i crkvica, od kojih je najve}a bilacrkva Blagove{tewa, zatim crkve Svetog Nikolei Svetog Jovana Damaskina.60 Imala je vi{e meto-ha ne samo u Svetoj Zemqi,61 ve} i na Kipru – ma-nastir Svetog Jovana Zlatoustog62 i u rumunskomgradu Ja{iju – manastir Svetog \or|a.63 Lavra jeme|utim krajem XV. veka ekonomski propala zbogstalnih borbi s nomadima te su je gr~ki monasivremenom napustili.64 Kada su arhan|elskimonasi preuzeli upravu nad lavrom, na ~elu obamanastira bio je isti srpski iguman.

O ovom veoma zna~ajnom doga|aju nema pome-na u sa~uvanim spisima sa teritorije staresrpske dràve. Pojedini rodoslovi i letopisiiz XVI. veka jo{ samo pomiwu davnu slavu Ne-mawi}a i wihove gra|evine u Svetoj Zemqi.65


58 N. Du~i}, n. d., 239; H. Vincent - F. M. Abel, n. d., na str. 986 pomiwu dasu Srbi prisvojili lavru Sv. Save jo{ u XIV. veku; isto pomiwe i S.Vailhé, Le Monastère de Saint-Sabas... III, 171,59 S. Vailhé, Les écrivains de Mar-Saba..., I i II. 60 S. Vailhé, n. d., I 333; Leonid, n. d., 53; N. Du~i}, n. d., 239-240.61 U samom Jerusalimu lavra je tako|e imala nekada svoj metoh - mana-stir u blizini Davidove kule, preko puta Jezekiqeve cisterne ali seod XIII. veka vi{e taj metoh ne pomiwe (u Kalistos, n. d., Nea sion 1927,134); T. P. Temelis, n. d., 1296. U tom manastiru je na{ Sveti Sava biougo{}en prilikom prvog boravka u Jerusalimu 1229. godine (Kalistos,n. d., Nea Sion 1926, str. 629)62 S. Vailhé, III, 172.63 Isto 173.64 T. P. Temelis, n. d., 1330; S. Vailhé III 172,65 Q. Stojanovi}, Stari srpski rodoslovi i letopisi, Zbornik za istori-ju, jezik i kwièvnost srpskog naroda, I odeq. Kw. XVI, CKA, Beograd-Sr.Karlovci 1927, 31, 32, 74-77; Isti, Stari srpski hrisovuqi...98

Iz tih spisa ne saznaje se ni{ta novo jer seuglavnom ponavqaju opisi iz Danilovog dela@ivoti kraqeva i arhepiskopa srpskih.

Srpski monasi su obnovili lavru, a o~igled-no su bili borbeniji i boqe odolevali raznimnapadima nego gr~ki monasi. Ruski arhimandritLeonid hvali srpske monahe zbog obnove lavre ikaè da zasluùju op{tu blagodarnostpravoslavnih hri{}ana.66

U me|uvremenu su Grci ponovo zavladalijerusalimskom patrijar{ijom (povremeno sutamo vladali Sirijci i \ur|ijanci) te su seponovili èstoki sukobi izme|u srpskih igu-mana i gr~kih patrijaraha. Patrijarh German1577. godine se àlio sultanu Muratu III. da susrpski monasi neposlu{ni. Ovog puta nije bilopodr{ke iz Carigrada gde su vladali Turci, ve}je po sultanovom odobrewu sinod proglasiosrpske monahe krivim i obavezao ih da se poko-re gr~kom patrijarhu.67

Nisu svi sultani bili protiv srpskih mona-ha. Sultan Sulejman II. Veli~anstveni je izdaodva fermana u vezi lavre i Arhan|ela. Godine1533. nare|uje da se u lavri obnovi crkva (ne znase koja),68 a 1537. nare|uje da monasi izArhan|ela ne smeju biti uznemiravani u posedusvojih vinograda (verovatno su to bili lavrinimetosi).69 Selim II. je 1568. dozvolio monasima u


66 Leonid, n. d., 53; N. Du~i}, n. d., 239-240.67 S. Vailhé, n. d., III 172; A. Papadopulos-Keramoes, Analekta, tom IV, 50568 S. Vailhé, le Monastere de Saint-Sabas... III, 172. A. Papadopulos-Kerameos,Analekta ( ØA. Papadopo}lou-Keram{wv, An]lekta ìerosolumitik hv-stacuologìav), IV, (1897), Petrograd, 473.69 S. Vailhé, III, 172. A. Papadopulos-Kerameos, Analekta tom IV (1897),Petrograd, 461

lavri Svetog Save Osve}enog da budu naoruànida bi se branili od napada beduina. Ovima jesultan naredio da ne smeju spre~avati monahe dasahrawuju svoje pokojnike na grobqu koje je biloizvan zidina lavre.70 Mehmed III. je fermanom iz1601. ponovio staru naredbu da arhan|elskimonasi ne smeju da budu ometani u posedu svojihvinograda. Sultan Ahmed I. (1603–1612.) dozvo-lio je da se lavra obnovi i da se sazida odbram-bena kula.71 Na jednom od spratova te kule pos-tojala je mala crkva posve}ena Svetom Simeonu– Nemawi,72 ali su je Grci kasnije pretvorili ucrkvu Svetog Simeona Stolpnika.73 Na prvomspratu je u kamenu uklesan tekst na srpskomjeziku u kome se pomiwe da je kula dovr{ena 9.marta 1612. godine.74

A. Foti} objavquje u svom radu Obnova srp-skog manastira sv. Save Osve}enog dve sul-tanske zapovesti kadiji Jerusalima iz 1613.godine u kojima sultan odobrava obnovu lavrepod uslovom da se to uradi prema davna{wemizgledu i da se ne dozvoli da se podigne vi{eobjekata nego {to ih je bilo prvobitno.75

Za obnovu lavre Srbi nisu imali dosta sred-stava iako su jo{ 1604. godine dobili iz Rusije1000 zlatnika,76 te su se zaduìli kod turskih


70 S. Vailhé, III, 173. A. Papadopulos-Kerameos, tom IV (1897), Petrograd, 47371 S. Vailhé, III, 173. A. Papadopulos-Kerameos, tom IV (1897), Petrograd, 47472 Leonid, n. d., 62; N. Du~i}, n. d., 241; A. Gavrilovi}, Sveti Sava, pre-gled ìvota i rada, Beograd 1900, 164.73 N. Du~i}, n. d., 241.74 Leonid, n. d., 62. (U lavru Svetog Save Osve}enog nije nikad smela,niti danas sme da u|e ijedna èna. Monasi vode ra~una da i doma}eìvotiwe - ma~ke i psi - budu mu{kog pola.)75 A. Foti}, Obnova srpskog manastira Svetog Save Osve}enog kodJerusalima 1613. godine. Balcanica XXI, SANU, Beograd 1990, 225-137. 76 A. N. Muravjev n. d., I 297.

preduzima~a za 50000 gro{a.77 Nemaju}i nikakvemogu}nosti da se razdu`e, srpski monasi suponudili na prodaju lavru Jermenima, aArhan|ele frawevcima. Gr~ki patrijarh Teofanje zbog toga bio veoma ozloje|en, te je uspeo da odmoldavskog vojvode Vasila dobije novac te jeotkupio 1625. godine lavru za 54000 pijastera.78

Gr~ki autor T. R. Temelis tvrdi da su srpskimonasi po~eli da napu{taju lavru posle wenogponovnog propadawa 1602. godine i po savetu patri-jarha Sofronija uzeli sve crkvene stvari i pre{liu Jerusalim u manastir Svetih Arhan|ela.79

Grk Antim, sekretar Jerusalimske patri-jar{ije od 1821. do 1824. godine navodi da su srp-ski monasi napustili lavru 1623. godine, a da jepatrijarh Teofan obnovio lavru 1625. godine.80

Lavra je i daqe vi{e puta pretrpela ve}a imawa razarawa u napadima beduina i opetobnavqana.81 Sada{wi izgled lavre je iz 1688.godine.82

[to se manastira Svetih Arhan|ela ti~enajvi{e podataka o wegovoj daqoj sudbini daje1653. godine Rus Suhanov, ~ije kazivawe prenosi


77 N. Du~i}, n. d., 241 pomiwe iznos od 50000 gro{a; Antim u svomrukopisu (deo od{tampan u Bratstvu, 60) pomiwe 45000 gro{a, a S.Vailhé, n. d., III, 172. 54000.78 S. Vailhé, III, 172. (prema podacima iz: Dositej, Dvanestokwi`je, 1189;A. Papadopulos-Kerameos, Analekta, tom II, 411 bele{ka 1, tom III, 51;Isti, Jerusalimska biblioteka (Ieroslumitikhöö biblioqöhkh) tom II. 1894,Petrograd 421-423.79 T. P. Temelis, n. d.., 1331.80 Antim je pisao prema Dvanaestokwi`ju patrijarha Dositeja. Odlomciiz spisa Antima objavqeni u Brastvu..., str. 58-60; S. Vailhé, I, 335; II, 20-24, III, 168, 173, 175-176; *** Kad smo i kako izgubili Milutinovuzadu`binu manastir Svetih Arhangela u Jerusalimu (izvodi iz spisamonaha Antima, sekretara Jerusalimske patrijar{ije od 1821-1824,koji se ~uva u rukopisu u arhivu iste patrijar{ije), Brastvo, XXXII,Dru{tvo sv. Save, kw. 52, 1941, 58. (Naslov je dala redakcija lista).81 S. Vailhé, II, n. d., 22.82 Antim (u Brastvo..., 58)

arhimandrit T. P. Temelis.83 Po Suhanovu umanastiru su tada boravila dva–tri siromaha,ali da je manastir najboqi od svih, da ima mnogo}elija, a crkva i trpezarija su lepi; da manastirima i veoma bogatu biblioteku gr~kih i latin-skih i slovenskih rukopisa i {tampanih kwiga.Mnogo od svega toga je upropa{}eno. Na krajudodaje da su tu stanovali Srbi od davnina.

ûdno je da ni Suhanov, a ni Temelis ne pomiwumonahe koji su do{li iz lavre Svetog Save, kao nibrojne monahe iz samih Arhan|ela, da bismo saz-nali {ta se s wima zbilo oko 1653. godine.84

Nov podatak daje dokument iz 1669. godinekojim patrijarh Dositej ustupa manastirArhan|ela monahu Nektariju da u wemu na miruìvi, da ga obnovi, a svi arhan|elski monasi,verovatno ve}inom Grci, da ga slu{aju i zajednoubiraju prihode od masliwaka, vinograda i liva-da.85 Zna~i da je za Arhan|ele opet nastupio peri-od mira i izvesnog blagostawa i da je mogao bezbed-no da prima haxije iz vi{e pravoslavnih zemaqa.86

Koliko je decenija taj mirni period trajao nijepoznato, ali se zna da je po~etkom XVIII. veka ma-nastir mogao opet da bude obnovqen, jer je crkvabila ve}im delom poru{ena.87

Ako posmatramo u celini istorijat zadu`binaNemawi}a u Svetoj Zemqi, ~ak i u sasvimsaètom pregledu kao {to je ovaj, moèmo dauo~imo zna~aj koji su imali na{i monasi i


83 T. P. Temelis, n. d., 1331.84 Isto.85 Isto 1331; A. Papadopulos-Kerameos, Analekta II, 286.86 T. P. Temelis, n. d., 1332.87 Isto, 1331.

zadu`binari u odr`avawu pravoslavqa na tojsrazmerno maloj teritoriji, ali na kojoj su sevekovima sukobqavali razni narodi i raznereligije.

Sa~uvani su mnogi pisani izvori – poveqena{ih vladara, biografska dela na{ih duhovni-ka, mnogobrojni zapisi haxija i putopisi pok-lonika iz raznih zemaqa, ali i dela istaknutihistori~ara, na{ih i stranih, posebno ruskih.Mnogi podaci su nepotpuni, neki opisi se po-navqaju, pojedine navode je danas te{ko proveri-ti, ali to ni u kom slu~aju ne zamagquje ~iwenicuda je uloga na{ih monaha u Svetoj Zemqi od XIII.do po~etka XVII. veka bila veoma zna~ajna.

Putopisci su retko uz svoje tekstove davaliponeki crte` manastira koje su obi{li. Delonepoznatog autora Opisanije Jerusalima izda-to u Be~u 1748. godine na slavenosrpskom jeziku,sadr`i bakroreze Hristifora @efarovi}akoji prikazuju jerusalimske crkve.88 @efarovi}evibakrorezi, ra|eni prema popularnim vodi~imado svetih mesta nemaju uop{te veze sa stvarnimizgledom crkava.89

Jo{ su re|e fotografije koje su putopisci iautori XIX. i XX. veka objavqivali u svojimradovima.90


88 D. Davidov, Opisanije Jerusalima, Novi Sad 1973; za drugo izdaweOpisanija iz 1781. godine, umesto Isaije Antonovi}a odobrewe je daoMojsije Putnik, arhiepiskop i mitropolit, a Simeon Simonovi} sepomiwe kao mitropolit u Ptolemaidi (Akra).89 V. Nedoma~ki, n. d., 44, napomena 105. Veran crte` lavre sa~uvan jeu: K. T. Norris, Medieval Monasteries of Eastern Palestine, ExplorationQuarterly, London 1950 & 1951, PL. XI90 Da pomenemo samo dva autora: Du{an Glumac, Srpske zadu`bine... v.napomenu 8. Fotografije dela ulazne fasade crkve Svetih Arhan|elana str. 243. i 245. snimio je prota St. Dimitrijevi} i pozajmio prof. Dr.D. Glumcu; V. Nedoma~ki, n. d., pl. I-IV i 25 snimaka.

Kroz povest o srpskom mona{tvu u SvetojZemqi provla~i se kao crvena nit postojawe izna~aj manastira Svetih Arhan|ela Mihaila iGavrila u Jerusalimu, zadu`bine kraqaMilutina. Stoga }emo se malo detaqnijezadràti na opisu ovog manastira i wegovecrkve i wihovom dana{wem izgledu.

Sre}ne okolnosti su omogu}ile autoru ovihredova da tokom vi{e godina pose}uje ovaj mana-stir, da izradi mnoge skice i napravi ve}i brojsnimaka, tako da je rad Manastir arhan|elaMihaila i Gavrila u Jerusalimu – zadu`binakraqa Milutina, objavqen 1980. godine mogaoda bude oboga}en sa ~etiri plana i izborom oddvadeset i pet fotografija manastira.91

Kako je ve} pomenuto na po~etku ovog izla-gawa, neophodna su daqa istraìvawa temeqasada{we crkve i konaka, jer pisani izvori nekazuju koji su delovi iz Milutinovih gradwi, dali je on u stvari samo obnovio i delimi~no dozi-dao stariji vizantijski manastir. Ostaje ~iweni-ca da velika ve}ina pisanih izvora od XIV. vekanadaqe pomiwe ovaj manastir kao srpski.

Ceo manastirski kompleks sa crkvom iba{tom zauzima povr{inu od oko ~etiri hiqadekvadratnih metara. Okruèn je visokom kamenimzidinama. Ulaz u manastir je sa ju`ne strane, izulice St. Francisco,92 na severu manastir dopiredo samih zidina Jerusalima gde se s unutra{westrane vide ostaci kapije (nekada kapije SvetogLazara) koju je prvi put pomenuo kao "kapiju srp-


91 V. Nedoma~ki, n. d. 92 Isto, sn. 2 i 6.

skog manastira" – Bab Der es-Serb93 u svojoj hroni-ci arapski pisac Muxir–ed Din (umro 1521.godine).94 Crkva i konaci zauzimaju jugozapadnideo terena na povr{ini od 1350 kvadratnihmetara.95 Oko wih su posebne jake zidinetvr|avskog tipa.96 Tesanici su dosta grubi, a upodrumskim prostorijama ima i neobra|enogkamena. Dvori{ta, platforme, terase i nekepodrumske prostorije su od gla~anih kamenihblokova i plo~a.

Sama crkva se nalazi na platformi prvogsprata. Ste{wena izme|u ostalih gra|evinamanastirskog kompleksa i kasnijih dogradwi,nemogu}e je sa nivoa wenog ulaza da se sagledaniti snimi cela gra|evina. Zato se moralopribe}i izometrijskom prikazu na osnovu vi{eskica i fotografija detaqa.97

Crkva je jednobrodna kamena gra|evina somawim narteksom (3,70 h 3,60),98 naosom (4,60 h6,10) s osmostranim kubetom na pandantifima ikalotom,99 i s polukru`nim oltarskim pros-torom (4,35 h 3,70) s polukalotom. Na severnojstrani je paraklis Svetog Save Osve}enog.100 Naju`noj strani je paraklis Svetog Jovana


93 Isto, sn. 3.94 H. Sauvaire, Histoire de Jérusalem et d'Hebron depuis Abraham jusqu a lafin au XV siècle d. J. C. - Fragments de la Chronique de Moudjir-ed-dun, Paris1876, 178. (Muyid-ed-din el Hanbali ostavio je na arapskom rukopispod naslovom: Eléuns el djalil bétarikh al Qods wa'l Khalîl. "Kapiju srpskogmanastira" (Bâb Dêr es-Serb) pomiwe na str. 404. rukopisa. Muyid jeumro 1521. godine); V. Nedoma~ki. n. d., pr. I i IV, sn. 3. 95 Isto, Pl. II i IV, sn. 2,4 i 22. 96 Isto. sn. 2,4 i 22.97 Isto Pl. V. Plan je na osnovu skica i fotografija autora izradilaZorica [ipka-Ergela{ev, a arhitektonska merewa je obavio arh. dr.Bo`idar Hlava~ek-Hen. Fotografije je izradio Vuka{in Savi}. 98 V. Nedoma~ki, n. d., sn. 41.99 Isto, sn. 12.100 Isto, sn. 13 i 14.

Prete~e101 koji je dogra|en 1552. godine zahvaqu-ju}i dare`qivosti ruskog cara Ivana Groznog.

Sem naosa, sve druge prostorije imaju krstastisvod. Dnevna svetlost prodire u crkvu i paraklisekroz vi{e ve}ih i mawih prozora savremeneizrade ali uba~ene u okvire debelih zidova s rav-nim, polukru`nim ili trolisnim zavr{etkom. Unaosu i oltarskom prostoru su sa~uvani ostacislikanih zidnih povr{ina. U naosu, levo i desnood ulaza je po jedna kompozicija Svetih Ratnika nakowu s tragovima gr~kog natpisa.102

Obe kompozicije su doìvele vi{e premaza,tako da se bez skidawa slojeva ne moè videtiwihov prvobitni izgled. Vidqivi sloj, premastilskim odlikama s elementima baroka,verovatno je iz XVII. veka. Na pandantifima sulikovi ~etvorice jevan|elista s wihovim sim-bolima, a u kaloti sede}a figura Boga –Svedrìteqa s golubom u krilu i ~etiri se-rafima kraj nogu.103 Verovatno je ova kompozi-cija s po~etka HH. veka. U apsidi je u sredinizida velika figura Bogorodice Orante, a levo idesno od we po jedna velika figura arhan|elaMihaila i Gavrila. Detaqnija istraìvawazidnog slikarstva Arhan|ela potvrdila bi da jeono nesumwivo vi{e puta obnavqano.

Ikonostas, bogato rezbaren i pozla}en jeverovatno iz XVIII. veka.104 Ikonostas paraklisaSvetog Jovana Prete~e je po svemu sude}i spo~etka HH. veka.105


101 Isto, sn. 15 i 16.102 Isto, s. 17 i 18.103 Isto, sn. 12.104 Isto. sn. 19.105 Isto. sn. 20.

Podrumske prostorije su delimi~no postaledostupne posle izbacivawa vi{e tona raznog{uta i otpadaka. Wihov raspored uglavnomodgovara rasporedu crkve, a pruàju se delomispod oba paraklisa i ba{te. Visoke su,ve}inom imaju poluobli~aste svodove, a neki suprelomqeni.106 Neke podrumske prostorije susluìle kao vinare i ostave za }upove svinom.107 Na pojedinim podrumskim prostorija-ma su naknadno uklesani motivi i tekstovi izXVIII. i XIX. veka.

Na spoqnim isto~nim zidinama manastira,kao i na spoqwem zidu narteksa ima vi{e zazi-danih velikih lu~nih podrumskih otvora.108

Krov crkve je ravan. Spoqni zidovi crkve iparaklisa, a delom i unutra{wi, imaju sada belikre~ni premaz, no ne zna se po ~ijoj ~udnoj odlu-ci. U stvari svi spoqni zidovi crkve bili su odtesanog kamena, {to svedo~e i opisi putnika,109

kao {to su sve jerusalimske gra|evine iskqu~ivood kamena.

Tihomir \or|evi} prenosi kazivawe arhi-mandrita Porfirija Uspenskog, {efa ruskemisije u Jerusalimu sredinom XIX. veka, koji jeneko vreme stanovao u manastiru SvetihArhan|ela i koji je tvrdio da su Arhan|eli"najlep{i manastir Svetoga Grada", da u wemuima mnogo ikona, od kojih su neke ~isto srpske;da oko manastira ima ~etrdeset }elija. Crkva


106 Isto sn. 23.107 Isto sn. 24.108 Isto sn. 22 i 23.109 Tihomir \or|evi}, Srpske svetiwe u Palestini, Skopqe 1925, 7,àli {to nema nijedne slike, nijednog detaqnog opisa manastiraSvetih Arhan|ela.

nije velika, ali je vrlo lepa, sva je od tesanogkamena." manastir je mogao da prihvati oko dvestotine poklonika.110

Nemogu}e je danas utvrditi bez novihistraìvawa, gde su se u manastiru nalaziletrpezarija, bolnica i biblioteka, koje se pomi-wu, kako smo naveli, u vi{e tekstova.

Nema sumwe da je najzna~ajnija bila bib-lioteka, o ~emu svedo~e kazivawa ve}eg brojaistraìva~a srpskih svetiwa u Palestini.Me|utim, ti istraìva~i uglavnom pomiwu daje postojala "divna biblioteka",111 jer u wojvi{e nije bilo ni rukopisa ni kwiga. Sve jebilo razneto i danas se neke nalaze po raznimbibliotekama: u biblioteci Gr~ke pravoslavnepatrijar{ije u Jerusalimu – neke su svojevre-meno bile prenete iz Svetih Arhan|ela u lavruSvetog Save Osve}enog, a odande su neke daqeraznete kada su pravoslavni monasi napustililavru; pojedina dela se nalaze u Dràvnoj bib-lioteci Lewina u Moskvi, u Publi~noj bib-lioteci u Lewingradu, u Kijevskoj duhovnojakademiji, u Vatikanskoj bibiloteci; daqe uBogorodi~inoj crkvi i u biblioteci manastiraSvete Katarine na Sinaju112 i na raznim drugimnepoznatim mestima. Negde su sa~uvani samopojedini istrgnuti listovi iz rukopisnihkwiga. Da su neka dela ili listovi pripadalinekada arhan|elskoj biboliteci moè se


110 Tihomir \or|evi}, n. d., str. 7 i 8, o kazivawu Porfirija Uspenskog. 111 H. Vincent - F. M. Abel., n. d., 983, 316, 384; G. P. Luccari, n. d., 38, 55.112 S. Kosanovi}, Ne{to o Sinajskoj biblioteci u svezi sa starinama izsrpske pro{losti, Dabro-bosanski Isto~nik 2, 1888, na str. 27, 42, i 43opisuje 31 stari srpski rukopis; arhimandrit Porfirije Uspenski,Pervoe pute{estvie vÍ sinaxskix monastÀrÍ 1845, SPB, str. 209, 214-224.

zakqu~iti samo na osnovu nekog zapisa nawima.113

Do sada je jedini ozbiqniji poku{aj da seutvrdi gde su sve raznete kwige i rukopisi neka-da u vlasni{tvu srpskog manastira u~inio M. N.Speranski.114 On isti~e ~iwenicu da je srpskamona{ka kolonija u Jerusalimu bila centar okokojeg je ìvela slovenska pismenost u Palestinipreko tri stotine godina.115 Me|utim, kada bi sesadràj nekada{we biblioteke sveo samo narukopise, kwige i istrgnute listove rasturenei identifikovane po raznim zemqama, ne bibilo razloga da ta biblioteka bude tolikohvaqena i isticana. Mnoga dela su nepovratnonestala.

Ne{to boqu sudbinu je doìvela bibliotekalavre Svetog Save Osve}enog.116 Wen ve}i deo jebio prenet prvo u arhan|elsku biblioteku, azatim, kada su Grci i taj manastir preuzeli, ubiblioteku Jerusalimske patrijar{ije. Ta dela


113 N. Krasnoselcev, Slav®nski® rukopisi patriar{ex biblioteki vÍIerusalimë, KazanÍ 1889; A. Papadopo}lou-Keram{uv, Ierosolumitikhöbiblioqhökh Spb. I (1891), II (1894), III (1897), IV (1899); M. N. Speranskix,Slav®nska® pisÍmennostÍ XI-XIV v. v. na Sinae i v Palestine, Izvesti®Otdeleni® russkogo ®zÍ„ka i slovesnosti Akademii nauk SSSR, 32(1927), SanktÍ PuterburgÍ, 43-118; V. Rozov, Srpski rukopisiJerusalima i Sinaja, Ju`noslovenski filolog V, 1292; St. Stanojevi},Istorija Srpskog naroda u sredwem veku, kw. I Izvori gl. H: Srpskirukopisi u Jerusalimu i na Sinaju, Beograd 1937. 99-101; V. Nedoma~ki,O srpskim rukopisima u biblioteci Gr~ke pravoslavne patrijar{ije uJerusalimu, Arheografski prilozi 2, Beograd 1980, 71-118; sa 20priloga (u uvodu je napomenuto da je jezi~ku redakciju, transkripcijuzapisa, kao i pomo} u kona~nom redigovawu katalo{kog dela ovog radadao prof. dr. D. Bogdanovi}. O obi~aju Uspenskog da iseca pojedine lis-tove iz rukopisa pi{u A. Papadopulos-Keramevs, nav. delo III, 65, i D.Bogdanovi}, Katalog rukopisa manastira Hilandara I, Beograd 1978, 38-39. 114 M. Speranski, n. d. 115 Isto, 70.116 S. Vailhé, Les écrivains de Mar-Saba, Echos d'Orient 2e année. No. 1,oktobar 1898, Paris 1-1 1; No. 2, novembar 1898, 33-47.

se nalaze u {tampanom popisu rukopisa i kwigate biblioteke koji je uradio. A. Papadopulos–Keramevs.117

Sve, {to je do sada istraèno i napisano osrpskom mona{tvu i zadu`binarstvu u SvetojZemqi, a broj autora nije mali, {to se moèvideti i iz navedene literature (u napomenama)ukazuje na potrebu da se istraìvawa nastave, dase od mawih ili ve}ih fragmenata jednom do|ei do celovitog prikaza tog zna~ajnog dela na{ekulturne istorije.


117 A. Papadopulos-Keramoeos, n. d.

Mom~ilo Spremi}

Beograd

Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca

SA@ETAK: Crkvene prilike u Zeti bile su odvajkadaspecifi~ne, jer su, osobito na obali, ìveli izme{anipravoslavni i rimokatolici. U takvoj sredini delovaoje sredinom XV. veka Nikon Jerusalimac, monah–isihast,dobar poznavalac biblijskih tekstova, duboko odanhri{}anskoj vekovnoj tradiciji, u~eni duhovnik, koji jepotvrdu svojih misli traìo u drevnosti i autorite-tu crkvenih otaca. Sastavio je [estodnevnik, koji se~uva u manastiru Savini, kao i poznati Gori~kizbornik, iz 1441/42. godine, u kome se pokazao kao dobarznalac tananih teolo{kih problema, posebnopatristi~kog predawa. Wegova pojava je svedo~anstvoprisustva vizantijskog isihazma u Zeti poznog sredwegveka. Bio je duhovnik Jelene Bal{i}, k}eri kneza Lazara,koja je obnovila crkvu Svetog \or|a na skadarskomostrvu Gorici (Brezovici ili Be{ki) i podigla novucrkvu, posve}enu Bogorodici. Pretvorila ih je upravoslavno duhovno sredi{te, u kome su delovaliduhovnici vezani za Nemawi}ku tradiciju i Srpskucrkvu. Kako po svemu izgleda, Nikon je uzeo veliku shimui istovetno je lice s Nikandrom Jerusalimcem koji je25. novembra 1442. sastavio Jelenin testament.

Nikon Jerusalimac ìveo je i radio u neposrednomsusedstvu Latina. Bilo je to vreme istovremenog{irewa rimokatolicizma i mleta~ke vlasti. Posleposedawa Kotora i Ulciwa, Venecija je 1442. uzela Budvui Drivast, a 1443. Bar. Tako je stekla celu obalu odKotora do Bojane. Najzna~ajniji rimokatoli~kiprelat bio je kotorski biskup Mle~anin MarinKontarini (1429–1453). Sporio se oko jurisdikcije nadrimokatoli~kim crkvama u Srbiji s barskim nad-biskupom, koji se vi{e drào srpske strane i ~aksara|ivao s vojvodama despota \ur|a Brankovi}a. Kao

pristalica pape Evgenija IV. (1431–1447.), MarinKontarini prisustvovao je saboru u Firenci 1439.godine, posle koga su se unijatski vetrovi osetili i uZeti. Dok su se pravoslvni mitropoliti selili izmesta u mesto, u Pre~istu Krajinsku stizali su uni-jatski prelati gr~kog i arbana{kog porekla. Najve}iotpor {irewu rimokatolicizma pruìli su ìteqiGrbqa i nekada{wih poseda Metohije Svetog Mihailana Prevlaci. Wihove bune su u krvi ugu{ene, a Srpskapravoslavna crkva izgubila je deo vernika, ali je, ipak,samo delimi~no uzmakla pred rimokatolicizmom. âk,slu~aj Nikona Jerusalimca pokazuje da su dva hri{}anskapogleda na svet, isto~ni i zapadni, egzistirali u Zetijedan kraj drugog.

Tokom ~itavog sredweg veka crkvene prilikeu Zeti bile su specifi~ne i razli~ite od onih uostalim delovima srpske dràve. Posebnost jebila uslovqena ~iwenicom {to su na obaliìveli izme{ani pravoslavni i rimokatolici.Stanovnici primorskih gradova, pripadnicizapadne crkve, do kraja sredweg veka smatrali suse Romanima. Slovensko zale|e bilo je uglavnompravoslavno, kao i neka naseqa na samoj obali.

Crkvene prilike odvajkada su zavisile odpoliti~kih. U Zeti su se 1420. i 1421. odigralidoga|aji koji su odredili tok politi~kih icrkvenih zbivawa narednih decenija. Posleduèg odbijawa, Venecija je 1420. primila podsvoju vlast Kotor, najve}i i najzna~ajniji gradna zetskoj obali. Slede}e godine posela je iUlciw. S druge strane, Bal{a III, gospodarZete, ve} odavno bolestan, umro je 28. aprila1421. godine u Srbiji, kod ujaka despota StefanaLazarevi}a. Na wega je preneo svoja prava,

74 Mom~ilo Spremi}

ra~unaju}i da je jedino on kadar da se nosi sMle~anima, sa kojima se sam nosio tokom celesvoje vlade. Drè}i se pouka svoje majke JeleneLazarevi}, k}eri kneza Lazara, Bal{a III. istu-pao je pred predstavnicima Venecije kaoza{titnik starih prava Srpske crkve. Darovaoje nekoliko pravoslavnih manastira i trudio seda se ne okrwi nadle`nost pravoslavnog mitro-polita Zete, koga je postavqao pe}ki patrijarh.Tako je, smr}u Bal{e III, wegov rat s Mle~animanasledio despot Stefan Lazarevi}. Vodio ga je,s povremenim prekidima, i wegov naslednik des-pot \ura| Brankovi}, takore}i do krajaìvota.

Mleta~ko {irewe u Zeti imalo je i svojuversku stranu. Primaju}i jo{ 1396. pod svojuvlast Skadar, Drivast i Sveti Sr| na Bojani,du`d i senatori su istakli da ih preuzimaju"radi o~uvawa svoje svete vere i spasa tolikihhri{}anskih vernika". Wihovu vlast brzo jeosetio zetski mitropolit, jer mu je onemogu}enoda koristi svoje prava u skadarskom kraju. To jeizazvalo otpor Jelene Bal{i}, koja je bilaposebno nepopustqiva prema Mle~anima. Jo{pre izbijawa Prvog skadarskog rata (1405–1413.),bila je s wima u sporu oko nadle`nosti zetskogmitropolita nad pravoslavnim crkvama uzBojanu i nad crkvom Svetog Petra u Skadru.Kada je izbio rat, ulciwski manastir SvetogMihaila i skadarska crkva Svetog Petra,dospeli su, odlukom pape, u ruke rimokatolika.Posle sklapawa mira, Mle~ani su pristajali dase pravoslavnom ìvqu vrate wegove crkve, ali

75Crkvene prilike u Zeti u doba Nikona Jerusalimca

na traèwe Bal{e III. 1415. da se obnove povlas-tice pravoslavnih crkava u Skadarskoj oblasti,odgovorili su da ne èle pritisak na savestvernika, jer je briga o crkvama wihova privatnastvar.

Zetski mitropolit je, jo{ od vremena SvetogSave, stolovao u manastiru Svetog Mihaila naPrevlaci.1 Sveti Mihailo je imao vlastelinst-vo, u koje su spadali: Bogda{i}i, na poluostrvuVrmcu, Lu{tica, na ulazu u Boku Kotorsku,Qe{evi}i, izme|u Lu{tice i Trasta, i deoGrbaqskog poqa oko Prevlake.2 Ali, u zetskimmeteìma druge polovine XIV. veka stradale sumnoge bogomoqe i po~elo je raspadawe velikihcrkvenih vlastelinstava, kako pravosalvnihtako i rimokatoli~kih. Manastir SvetogMihaila se jedva odràvao, wegovo vlastelinst-vo se raspadalo, a mitropolit se, kako po svemuizgleda, krajem XIV. veka povukao u Pre~istuKrajinsku, na Skadarskom jezeru. Ali, i daqe jeubirao prihode s manastirskih poseda, koji se ukotorskim slu`benim kwigama nazivaju "zemqemitropolitove". Re{avao je sa "zborom" sve-tomihoqskih sela zemqi{ne sporove i izdavaopoveqe sa svojim pe~atom. Od 143 sona poqa uGrbqu, 1423. godine imao je 24. @iteqiSvetomihoqske metohije bili su, povremeno, ikasnije podanici srpskog despota, ~ije su vojskeuvek rado do~ekivali. @estoko su se opiraliKotoranima, koji su posle 1420. godine, falsi-

76 Mom~ilo Spremi}

1 I. Boì}, Selo Bogda{i}i u sredwem veku, Nemirno pomorje XV veka,Beograd 1979, 802 I. Boì}, O propasti manastira Sv. Mihaila na Prevlaci, Nemirnopomorje XV veka, Beograd 1979, 83-84

fikovanim poveqama, ube|ivali Mle~ane dacela teritorija metohije pripada gradskom dis-triktu.3

S druge strane, u Zeti i severnoj Albaniji,na malom prostoru, bilo je vi{e rimokatoli~kihepiskopija, nego u bilo kojem drugom balkan-skom kraju. Biskupska sedi{ta bili su Kotor,Budva, Ulciw, Skadar, Drivast, Daw i Qe{, alii mala mesta: Bala~, Sva~, Sarda, Sapa, [ati.Bar je imao nadbiskupiju od XV. veka. Kada su uXV. veku po~ela srpsko–mleta~ka razgrani~ewa,bilo je potrebno odrediti prava i nadle`nostiobe crkve. Ve} 11. novembra 1426. "gospodin"\ura| Brankovi} i Fran}esko Kvirin,mleta~ki knez i kapetan Skadra, sastavili su uDrivastu Izjave, u kojima su predvideli dazetski mitropolit zadr`i nadle`nost nadsvim srpskim crkvama na Skadarskom jezeru,ukqu~uju}i i one na mleta~kom zemqi{tu,kakve je, uostalom, imao i u vreme \ura|a II.Stracimirovi}a i Bal{e III. Jedino je zapostavqawe igumana u crkvi Svetog Petra uSkadru i crkvi Svetog Mihaila u Ulciwu bilopotrebno odobrewe mleta~kog kneza Skadra.Zauzvrat, barskoj nadbiskupiji, ostalim biskupi-jama, opatijama i crkvama priznato je u`ivawestarih prava na despotovoj teritoriji.4

Odnosi izme|u dve hri{}anske crkve u Zetibili su, uglavnom, korektni. Zauzet ve}im


3 J. Valentini, Acta Albaniae Veneta saeculorum XIV et XV (daqe: ActaAlbaniae Veneta) Pars II, Tomus XII, Palermo-Napoli-Roma-Venezia-München1971, 230-241 /No 3037/, 265-266 /No 3061/; S. Ljubi}, Listine o odno{ajihizme|u Ju`noga Slavenstva i Mleta~ke republike (dalje: Listine), IX, Zagreb,1890, 7-144 Acta Albaniae Veneta, Pars II, Tomus XII, 286-291 (No-3075); Listine, IX, 14-

brigama u Srbiji, \ura| Brankovi} je naloìo1428. svetomihoqskim seqacima da prihvatevlast mleta~kog kneza u Kotoru.5 Iako su ostaliu sastavu kotorskog distrikta, nisu èleli,kako su izjavqivali, "da napuste pod~iwenostveli~anstvenom gospodinu \ur|u Vukovi}u".Ina~e, dugo nema vesti o kalu|erima u SvetomMihailu. Tek 1431. pomiwe se monah Roman, ~ijije otac dobio od mitropolita u ba{tinu jedanteren u metohiji Svetog Mihaila.6

I na rimokatoli~koj strani bilo je raznihproblema. Ve} uveliko su se sporili barski nad-biskup i kotorski biskup oko nadle`nosti nadrimokatoli~kim parohijama u Srbiji. Ranije,pod Nemawi}ima, dok je Kotor bio u sastavusrpske dràve, kotorski biskup imao je juris-dikciju nad tim parohijama. Me|utim, 1420. pot-pao je pod vlast Venecije i kotorski biskuppostao je wen eksponent. Kada su 1423. sklopilimir srpski despot i Mleta~ka republika,kotorska op{tina je zatraìla od vlasti uVeneciji da posreduju kod despota, kako bikotorski biskup ostvario svoja prava u Srbiji.Mleta~ka vlada je 4. maja 1424. obe}ala da }e tou~initi, ako despotov poslanik do|e u Veneciju.Kotorani su mnogo dràli do svojih molbi,pogotovo {to se u jednom aktu iz 1426. pomiwe danovobrdske crkve Svete Marije i SvetogNikole pripadaju Barskoj dijecezi.7 Kotorskombiskupijom je od 1429. do 1453. upravqao Mle-

78 Mom~ilo Spremi}

5 J. Stjep~evi}, Kotor i Grbalj, Split 1941, 114-1156 I. Boì}, Selo Bogda{i}i, 427 N. Jorga, Notes et extraits pour servir a l'histoire des Croisades au XV siecle,II, Paris 1899, 25 nap. br. 2

~anin Marin Kontarini, energi~an prelat, izakoga je stajala mo}na Mleta~ka republika. Ve}1431. popisao je crkvena dobra u Kotoru, uvode}ired u crkvene finansije, ~ime je u~vrstio mater-ijalni poloàj crkve, ne prezaju}i ni od sukoba skotorskom vlastelom. Gradsko zakonodavstvopot~inio je svome uticaju, tako da je imao glavnure~ u gradu, u kome su se kneèvi smewivali svakegodine. âk je jedno vreme obavqao du`nostkneza. Imao je lepe prihode iz Grbqa, u kome jeposedovao znatne povr{ine zemqe. Nasuprotwemu, iako vi{eg crkvenog zvawa, barski nad-biskup bio je bez ve}eg uticaja. Biran iz redovadoma}ih qudi, sa malim prihodima, ~esto je biozauzet sitnim gradskim sukobima. Ali, drào sedoma}e tradicije i saradwe s okolnimpravoslavnim ìvqem. Uz to, i posle 1420. bio jepodanik srpskog vladara; zato je despot mogaobiti wemu vi{e naklowen.8

Kada su 1435. godine u Smederevu re{avanasporna pitawa u Zeti izme|u \ur|a Brankovi}ai Mleta~ke republike, despot je dobio uver-avawa od mleta~kog pregovara~a Nikole Memoda je zetski mitropolit stekao svoje posede iprihode na mleta~koj teritoriji. Ina~e, Senatu Veneciji potvrdio je trojicu svojihpravoslavnih podanika za prokuratore srpskihcrkava na Skadarskom jezeru, ali uz ograni~eweda ne smeju preduzimati ni{ta bez saglasnostimleta~kog kneza u Skadru. \ura| je sa svojestrane obe}ao Memu da }e pruìti pomo}


8 A. Dabinovi}, Kotor pod Mleta~kom Republikom, Zagreb 1934, 134; M.Spremi}, Odnosi izme|u pravoslavnih i rimokatolika u Srpskojdespotovini, Crkva Svetog Luke kroz vjekove, Kotor 1997, 240-241, 247

kotorskom biskupu da obnovi prava nad rimoka-toli~kim crkvama u Srbiji, ali je ostavio papida re{i da li ta prava i prihodi pripadajukotorskom biskupu ili barskom nadbiskupu. Uugovor, sklopqen 14. avgusta 1435. u Smederevu,u{lo je i despotovo obe}awe da }e pruìtipodr{ku kotorskom biskupu da mu se isplate iraniji prihodi, ako papa re{i spor u wegovukorist. Nije poznat odgovor rimskog papeEvgenija IV. (1431–1447.). Ako je re{io taj spor,onda je to sigurno bilo u korist biskupa uKotoru, kako zbog istorijskih prava kotorskedijeceze, tako i zbog Marina Kontarini, svogodanog pristalice.9

Nastoje}i da rimokatoli~ke crkve i wihoveposede u Srbiji veè za kotorsku dijecezu,Marin Kontarini je odre|ivao svoje vikare uDespotovini. Jo{ 20. juna 1435. odredio je za ge-neralnog vikara u Srbiji jawevskog sve{tenikaAndriju Ke~evi}a, ali je on odbio du`nost,navode}i da je zauzet mnogim svojim i poslovima"gospodina despota Ra{ke", za koga je, dakle,radio. Kotorski biskup morao je brzo i upornoda radi, jer je u jesen 1435. jedan barskiprezviter traìo od pape da mu pripadne prihod"rektorija" od novobrdskih crkava SvetogNikole i Svete Marije.10 Onda je Kontarini 26.novembra 1435. napisao privilegiju "prezbiteruTanu{u, stanovniku Novog Brda, kotorske dije-

80 Mom~ilo Spremi}

9 Tekst Smederevskog ugovora: Acta Albaniae Veneta, Pars II, Tomus XV,147-158 (No 3681); Listine, IX, 80-85. Up. M. Spremi}, Srpsko-mleta~korazgrani~ewe u Zeti 1435. godine, Sredwovjekovna istorija Crne Gorekao poqe istraìvawa, Podgorica 1999, 375 10 P. Lukcsics, Diplomata pontificusm seac. XV, II, Budapestini 1938, 134 (No390)

ceze", odrediv{i ga za svoga vikara "nad svimcrkvama u krajevima Novog Brda i Srbije". Daomu je prava da upravqa crkvama i klirom, daprima tu`be, isle|uje, donosi presude i da,povremeno, zamewuje biskupa u vizitacijama. Zasebe je rezervisao pravo apelacije i podelecrkvenih poloàja i poseda. Istovremeno, opoz-vao je sve ranije prokuratore, odrediv{iTanu{a za svog generalnog i specijalnog proku-ratora, s ovla{}ewem da ubire od crkava isve{tenstva prihode koji pripadaju biskupu.Garantovao mu je da }e priznati sve wegovera~une o prikupqenim prihodima. Ali, i sTanu{om je i{lo te{ko. Jedva je primio novudu`nost, i na woj nije ni{ta u~inio. O~igledno,novobrdski sve{tenici nisu rado prihvatalidu`nost od biskupa iz mleta~kog Kotora. USrbiji je bilo sve mawe Kotorana, a najbrojnijistanovnici u latinskim kolonijama bili suDubrov~ani, koji nisu bili nakloweni niKotoru ni wegovoj gospodarici Veneciji. Zatoje Marin Kontarini 24. maja 1436. odredio zasvoga prokuratora mleta~kog plemi}a AntonijaMema, naloìv{i mu da ode kod despota \ur|a iisposluje za kotorsku biskupiju prava nadrimokatoli~kim crkvama u Srbiji, me|u kojimaje posebno naveo novobrdske. Jo{ mu je naloìoda ubire odgovaraju}e da`bine, kako za pro{latako i za sada{wa i budu}a vremena.11 Imenuju}imleta~kog plemi}a za svoga prokuratora, ko-torski biskup je nastojao da pot~ini sebi


11 I. Boì}, O jurisdikciji kotorske dijeceze u sredwovjekovnojSrbiji, Nemirno pomorje XV veka, Beograd 1979, 23-25

rimokatoli~ke crkve u Srbiji uz pomo}mleta~ke vlasti.

Za to vreme, uveliko su tekli pregovori ouniji izme|u isto~ne i zapadne crkve.Vizantijski car Jovan VIII. Paleolog (1425–1448.)re{io je da pribegne posledwem sredstvu, da bidobio toliko obe}avanu zapadnu pomo}. Posle"Velikog raskola" (1378–1417.), rimokatoli~kacrkva je, izborom pape Martina V. 1417, bila ujedinstvu. Wegov naslednik Evgenije IV. bio je usukobu sa Bazelskim saborom (1431–1447.), kojije bio posve}en reformi crkve. Bazelskisinodisti su istakli da je sabor iznad pape, awihova ekstremna struja je ~ak pomiwala crkvubez pape.12 Kako su i papa i bazelski prelatièleli obnovu jedinstva hri{}anske crkve,poveli su pregovore o uniji s Vizantincimai drugim isto~nohri{}anskim narodima.Evgeniju IV. unija je bila potrebna prvenstvenozbog sopstvenog prestià. Po poreklu Mle~anini biv{i papski legat na Levantu, dobro je poz-navao isto~ne, pa i balkanske prilike.13 Sazvaoje sabor u Ferari, koji je potom premestio uFirencu. Posle dugih i mu~nih rasprava,Grci su pristali da se sporna pitawa re{eu skladu sa shvatawima rimokatoli~ke crkve.Zadràvaju}i svoj crkveni obred, priznali su,neodre|eno formulisan, papski primat i unijaje sve~ano objavqena 6. jula 1439. godine.

82 Mom~ilo Spremi}

12 O Bazelskom saboru: J. Haller, Consilium Basiliense. Studien undDokumente, I - VIII, Basel 1896-1936; Monumenta Conciliorum generaliumsaeculi decimi quinti. Concilium Basiliense, Scriptorum, t. I, Vindobonae 185713 O pontifikatu Evgenija IV: L. v. Pastor, Geschichte der Päpste imZeitalter der Renessance, I, Freiburg im Breisgau 1926, 295-368

Srbe su pozvali na unijatski sabor i zapadwacii Vizantinci. Na putu za Carigrad, kod despota\ur|a boravili su 1433. predstavnici Bazelskogsabora, a u~eni dubrova~ki dominikanac JovanStojkovi}, profesor pariskog teolo{kog fakul-teta, nastojao je da u Bazel dovede predstavnikeSrbije i Bosne. Car Jovan VIII. Paleolog je 1436,preko specijalnog ambasadora, zatraìo je despota\ur|a da uputi predstavnike na papin sabor.Despot je, me|utim, poziv odbio.14

Na sabor u Firencu stigao je, me|utim,kotorski biskup Marin Kontarini. Pre polas-ka, naimenovao je Vincenta Mariju "Dabichiusa", za"spoqneg" vikara Srbije, dav{i mu ve}aovla{}ewa nego obi~no. Istovremeno jezatraìo da despota \ur|a da se rimokatolici-ma vrate crkve koje su oduzeli Ra{ani, posebnozahtevaju}i da vikari slobodno obavqajudu`nost u Despotovini.15 Ina~e, na saboru uFirenci istakao se kao odlu~an protivnikbazelskih sinodista, a veliki pristalica papeEvgenija IV. Uostalom, obojica su biliMle~ani. Po povratku u Kotor, sigurno se zala-gao za sprovo|ewe unije u ìvot. I ona je u Zetidala neke rezultate. U pravoslavni manastirPre~ista Krajinska, po nalogu Rima, po~eli suda stiù unijatski prelati gr~kog i arbana{kogporekla.16


14 M. Spremi}, Srbi i florentinska unija crkava 1439. godine, Zbornikradova Vizantolo{kog instituta, 24-25 (1986) 413-42115 D. Farlati, Illyricum sacrum, VI, Venetis 1800, 46316 I. Boì}, Albanija i Arbanasi u XIII, XIV i XV veku, Glas Srpskeakdemije nauka i umetnosti, CCCXXVIII, Odeqewe istorijskih nauka,kw. 3, Beograd 1983, 88.

Bilo je to vreme prvog turskog osvajawaDespotovine. Po{to Zeta nije bila teritori-jalno vezana za rati{te, despot \ura| jedoplovio do we, poku{avaju}i da odatle orga-nizuje borbu protiv Turaka. Iako je proveo naobali, oko Budve i Bara, nekoliko meseci, odavgusta 1440. do aprila 1441, nije uspeo ni{ta dapostigne. Po{to su Turci ucenili wegovuglavu, pobegao je u Dubrovnik.17 Pored raznihperipetija koje su ga sna{le, sukobio se i sazetskim mitropolitom. Bio je to Jeftimije, dokse ne moè ta~no utvrditi ko je bio wegovprethodnik. Jedino se zna da je do po~etka XV.veka na toj du`nosti bio Arsenije, a posle wegaDavid. Zna se jo{ da je episkop Budve krajem1433. i{ao despotu.18 Bio je to, bez sumwe,pomenuti Jeftimije, kome je \ura| poverioupravu nad Budvom, da bi mogao lak{e da ost-varuje svoja prava na grbqanskim solanama i naposedima Svetomihoqske metohije. Po{to umanastiru Sv. Mihaila nije vi{e bilo monaha,slu`bu u prevla~kim crkvicama Sv. Marije iSv. Nikole obavqao je sve{tenik Bogi{aRadakovi} iz Gorweg Grbqa. Mitropolit mu jedavao sredstva za vosak, uqe i tamjan, a despot muje, posebnom poveqom, ustupio zemqi{te nakome su se nalazile te dve crkve. Od togazemqi{ta, koje se moglo zasejati sa pet staraìta, Bogi{a se izdràvao. Tako su funkcijuglavne manastirske crkve preuzela dve pre-

84 Mom~ilo Spremi}

17 M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, Beograd 1994,241-25118 Historijski arhiv u Dubrovniku (daqe: HAD), Acta Minoris Consilii, VI, 92

vla~ke crkvice, a kalu|ere je zamenio mirskisve{tenik.

Beè}i iz Zete, despot je zarobio mitro-polita Jeftimija i poveo ga sa sobom uDubrovnik. Drào ga je u zatvoru, a kada je jula1441. napu{tao grad, mitropolit je uspeo da sabroda pobegne. Posle nekoliko dana, dobio jedvomese~ni azil u Dubrovniku, a onda se vratiou Budvu. U woj se ve} oktobra 1441. pomiwao kaokastelan, koji je, zajedno sa svojim savetnicimai najamnicima, gospodario gradom.19 Imanagove{taja da se pona{ao osiono. Ba{ u okto-bru u Dubrovniku su podneli tu`bu protiv wegajedan Italijan i jedan Kor~ulanin, izjaviv{i daim je u Budvi oduzeo usoqeno meso i uqe,proceniv{i ih, sa svojim savetnicima, po svojojvoqi.20 On, me|utim, nije èleo da Budvu predani Stefanu Vuk~i}u ni Veneciji, iako mu je onaobe}avala nagradu. Ipak, nije dugo gospodariogradom. Predali su ga Mle~anima 1. avgusta1442. sami gradski predstavnici. Mitropolit sepovukao u Pre~istu Krajinsku, gde su naj~e{}eboravili i wegovi prethodnici. Istovremenosa predajom Budve, Kotorani su poseli celuSvetomihoqsku metohiju.21

U takvim crkvenim prilikama, u Zeti jeprovodila posledwe dane Jelena, "gospo|aLena", k}i kneza Lazara. U dru{tvu duhovnika,


19 I. Boì}, O propasti manastira Sv. Mihaila 88-90; J. Stjep~evi},Kotor i Grbalj 56, 110; S. ]irkovi}, Herceg Stefan Vuk~i} Kosa~a i wego-vo doba, Beograd 1964, 51; J. Tadi}, Promet putnika u starom Dubovniku,Dubrovnik 1939, 82-83; M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije Srpskecrkve u sredwem veku, Beograd 1985, 138; Ista, Posedi i privilegijeSrpske crkve u Budvi, Istorijski ~asopis, 35 (1988) 31-3820 HAD, Lamenta de foris, XV, 3621 I. Boì}, O propasti manastira Sv. Mihaila, 89

u~enih monaha, za koje su pobo`ni qudi vazda, aosobito pred smrt, posebno vezani. Do tada jedosta preturila preko glave. Ve} je pomenuto dase sporila s Mle~anima, pa i ratovala. Oko 1385.udala se za \ur|a II. Stracimirovi}a, a ve} 1389.do~ekala je smrt oca, kneza Lazara.22 Kao mladaèna, u ~etvrtoj deceniji ìvota, 1403. sahranilaje muà, a samo dve godine kasnije majku Milicu,monahiwu Jevgeniju, a potom shimonahiwuJefrosiniju.23 Dubrov~ani su joj ve} 1405. pisalikao "slavnoj i velmo`noj gospo|i".24 Po wihovimre~ima, bila je "mudra i plemenita èna", ustvari èna jake voqe i velike upornosti. Osimtoga, bila je izuzetno obdarena, istan~anog ukusai dobro poznate ~vrstine, sli~na svome bratudespotu Stefanu. Bila joj je strana sitna politi-ka svoga muà i wegovo sporazumevawe sVenecijom, jer nije èlela da ìvi kao mleta~kipenzioner. Zato je do{la do punog izraàja tekkao udovica. Opiru}i se {irewu Venecije, zajed-no sa sinom, ve} 1405. zagazila je u rat. Na wegov-om po~etku, Mle~ani su ucenili wenu i glavuBal{e III. sa 2000 dukata.25 U jeku sukoba, Bal{aIII. se 1407. oènio Marom, k}erkom arbana{koggospodara Nikete Topije. Brzo je dobio k}er,kojoj je, po majci, dao ime Jelena.

Iscrpquju}i rat s Mle~anima, naterao jeJelenu da se prikloni pregovorima. Poput svoje

86 Mom~ilo Spremi}

22Wen sin Bal{a III. imao je 1403, kada mu je umro otac, 17 godina, {topokazuje da je najverovatnije ro|en 1386. Istorija Crne Gore (daqe:Ist. C. G.), II/2, Titograd 1970, 86 (I. Boì}).23 M. Purkovi}, Kada se pokalu|erila kwegiwa Milica? Ju`ni pregled13 (1939) 332-33624 Q. Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma (daqe: Poveqe ipisma) I, Beograd-Sremski Karlovci 1929, 385-386 25 Listine, V, 60, 67-69

majke, kwegiwe Milice, koja je, u ime sina, i{lasultanu, re{ila je da po|e u Veneciju. Krenulaje u prole}e 1409, ali se, zbog nesigurnog puta,zadràla u Dubrovniku oko dva meseca. UMletke je stigla krajem jula i odmah su je prim-ili najvi{i predstavnici vlasti. Senatori suutvrdili da je "vrlo siroma{na", jer je, zbogdugog puta, sve potro{ila. Davali su joj, na imeizdràvawa, po tri dukata dnevno, i u Venecijije ostala puta tri meseca. Krajem oktobra sklo-pila je mir i, zajedno s mleta~kim pred-stavnikom, zaklela se na jevan|equ da }e gapo{tovati. Zatim se, preko Dubrovnika, u komeje dobila bogate poklone u vrednosti od 100dukata, krajem 1409. vratila u Zetu.26 U woj,me|utim, i daqe nije bilo mira.

Dok je jo{ trajao Prvi skadarski rat, Jelenase 1411. udala za bosanskog vojvodu SandaqaHrani}a. On je u decembru iste godine napustiosvoju prvu ènu Katarinu, sinovicu HrvojaVuk~i}a. Kada je po{la novom muù, Jelena jeimala ~etrdesetak godina. Nije poznato da li seSandaq zbog we rastavio od prve ène. Ali,~iwenica je da se odmah po odlasku Katarineoènio Jelenom. Ima ne{to nedoku~ivo uodnosima vojvode i Bal{i}a udovice. Po stu-pawu u brak, ostali su zajedno skoro ~etvrt veka,sve do Sandaqeve smrti. Udajom za najmo}nijeg~oveka Bosne, Jelena je popravila svoj materi-jalni poloàj. Wen novi brak bio je, bez sumwe,i politi~ki. Do tada najopasniji protivnikBal{e III, postao je wegov o~uh i za{titnik.


26 M. Purkovi}, K}eri kneza Lazara, Melburn 1957, 82-83

Sandaq je vazda bio pa`qiv i dare`qiv premaJeleni. Ostavqaju}i u maju 1413. poklad uDubrovniku, predvideo je da ga moè podi}i akoza wim ostane "ili sin ili devojka koje bi imaos re~enom gospo|om Jelenom", {to pokazuje da senije iskqu~ivala mogu}nost da wih dvoje imajudece.27 U svakom slu~aju, Jeleninim odlaskom uBosnu, u Zeti je ostao da vlada Bal{a III, i daqeveran idejama svoje majke. A te ideje su bile da jeZeta nerazdvojni deo nekada{weg Srpskogcarstva, i da se mora, kad god je to mogu}e,naslawati na zemqu srpskog despota. Samo dvegodine po odlasku majke, Bal{a III. se oènio,po drugi put, Boqom, k}erkom arbana{koggospodara Koje Zakarije. Ali, uskoro je do~ekaoveliku nesre}u: 1415. umro mu je sin jedinac.Tako je Jelena sahranila unuka, a dinastijaBal{i}a ostala je bez mu{kog naslednika. Tasmrt je izmenila istoriju Zete u narednimdecenijama.

Najteì dan u ìvotu Jelene Bal{i} bio je28. april 1421. godine, kada joj je umro sin je-dinac Bal{a III. Nema ve}e nesre}e nego kadaroditeq do~eka da sahrawuje ro|eno dete.Upravo to se dogodilo Jeleni. Uz to, wen sin jeumro kao mlad ~ovek, od oko 35 godina. Jelena sedràla za{tite mo}nog vojvode i ne`nog muà,koji je preuzeo brigu o Bal{inim k}erima.Najstariju unuku, koja je, kao {to je pomenuto,nosila babino ime, Jelena i Sandaq su 1424.udali za Sandaqevog sinovca Stefana Vuk~i}a,budu}eg vojvodu i hercega.

88 Mom~ilo Spremi}

27 Poveqe i pisma I, 359

Dubrov~ani su, po posebnom ceremonijalu,pripredili vojvodi Sandaqu i Jeleni sve~anido~ek prvih dana februara 1426. godine. Tomprilikom, Jelena je prisustvovala najve}ojsve~anosti u Dubrovniku, proslavi SvetogVlaha.28 U zvani~noj prepisci, Dubrov~ani suisticali da je ne samo supruga "gospodinavojvode Sandaqa" ve} i "k}i gospodina knezaLazara". Ali, ve} u julu 1427. iznenada je umrodespot Stefan, sin kneza Lazara i wen brat.Uteha joj je mogla biti {to je na srpski prestodo{ao wen sestri} \ura|, koji je uvek biopa`qiv prema woj. Naro~ito kada se na{la unevoqi. A ona je nastupila ve} 1435, kada je umrovojvoda Sandaq. Sudbina joj je dodelila dasahrani i drugog muà. Zamorena ìvotom, nijenastavila wegovu politi~ku borbu, ve} je vi{emislila na neumitni kraj. Ostavila je Bosnu ive} 1435. spustila se na Primorje, verovatno uNovi.29 Kao da je nameravala da posledwe daneprovede u Dubrovniku i u wemu podigne malupravoslavnu crkvu, u kojoj }e biti wen grob.Nastoje}i da dobiju Novi, Dubrov~ani su 1434.nameravali da zauzvrat ponude Sandaqu da uwihovom gradu podigne pravoslavnu crkvu i domza stare i nemo}ne. Vojvoda se nosio tom mi{qu,ali ga je smrt pretekla. Zato je gospo|a Jelena useptembru 1435. zamolila sestri}a \ur|a da sezaloì kod Dubrov~ana da joj dozvole da, vangradskih zidina, podigne pravoslavnu crkvicu, ukojoj }e biti sahrawena. \ura| je podrào wenu


28 Vladimir ]orovi}, Sandaq Hrani} u Dubrovniku 1426, Bratstvo, 17(1923) 102-107; J. Tadi}, Promet putnika u starom Dubovniku, 114-11729 Sima ]irkovi}, Herceg, 17-19

molbu, ali su ga Dubrov~ani odbili. Pravdalisu se da dozvolu tobo` ne mogu dati bez papinogodobrewa.30

Borave}i na Primorju, Jelena je, prekoKonavala i Cavtata, u novembru 1436. do{la uDubrovnik da ostavi u depozit svoj nakit. Bilesu to min|u{e, jedne s biserima i rubinima,druge s rubinima i safirima, kao i ukras zaglavu ("vena~ac"), s biserima, rubinima isafirima. Mada su Dubrov~ani izjavqivali damoè do}i da ìvi u wihovom gradu, ona sevratila u Novi.31 U Dubrovniku je i kasnijezalagala novac i skupoceno posu|e, ali nikadanije do{la da u wemu stalno ìvi.32 U Bosni jebila vezana sa Sandaqa. Kako wega vi{e nijebilo, a sa wegovim sinovcem StefanomVuk~i}em imala je raznih nesporazuma, nastani-la se u Zeti, za koju je bila vezana tokom celogìvota. Re{ila je da joj u Zeti bude i grob.

Jelenu su u Zeti vezivale uspomene iz mla-dosti za srpske crkve, ve} prili~no opustele, naobalama i ostrvcima Skadarskog jezera.Obnovila je zapu{tenu crkvu Svetog \or|a naSkadarskom ostrvcu Gorici (Brezovici iliBe{ki) i podigla novu crkvu, posve}enuBogorodici, u kojoj je èlela da bude sahrawe-na.33 Zbog teku}ih poslova, deo novca iz dubro-va~kog poklada prenela je u Kotor. Kao pro-tivnik Mle~ana, podràvala je vojvodu StefanaVuk~i}a, koga je nazivala "sinom bez greha", tj.

90 Mom~ilo Spremi}

30 M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, 18931 Poveqe i pisma, I, 391-39232 Isto, I. 393-39433 Q. Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, I, Beograd-SremskiKarlovci 1902, 88

posinkom, pri zauzimawu Zete. Nije poznato dali je odràvala veze s despotom \ura|em, koji jenesiguran i bespomo}an, plutao na obali tokom1440. i 1441. godine. On je, naivno i lakoverno,prepustio krajem 1441. Mle~anima svoje pre-ostale posede u Zeti. Jelena je bila odlu~nija inepopustqivija prema wima.

Zadu`bina Jelene Bal{i} na Gorici,posve}ena Bogorodici, je mala jednobrodnacrkva, sa jednom od najlep{ih fasada toga doba.Sva u plemenitim razmerama, s goti~kimose}ajem odnosa izme|u krova i tela hrama,ostavqa utisak otmenosti. Zapadwa~ki gra-diteq je jo{ uvek koristio romani~ke lukove,tako da je celo zdawe skladno i gospodstveno.[to se ti~e hrama Sv. \or|a na Gorici, pret-postavqa se da je bio zadu`bina \ur|a II.Stracimirovi}a.34

@eqa Jelenina je bila da manastir Svetog\or|a na Gorici, uz wenu novu Bogorodi~inucrkvu, postane pravoslavno kulturno sredi{te.Okupqala je duhovnike, ~vrsto vezane zanemawi}ku tradiciju i srpsku crkvu. Pred krajìvota, postala je stoèr oko koga se okupqaotaj svet. Ona sama, sva u mislima na duhovnevrednosti, koje "nisu od ovoga sveta", posvetilase ispovedawima i razgovorima s monasima. Utoj sredini najzna~ajniji je bio NikonJerusalimac, Jelenin duhovnik.

O Nikonu Jerusalimcu malo se zna, kao i osvakom smernom podvi`niku. Poznaje se samoponeko wegovo sa~uvano delo. U manastiru


34 Ist. C. G, II/2, 483-486 (V. \uri})

Savini ~uva se [estodnevnik, koji je 1439/40.prepisao "smerni Nikon Jerusalimac". U tomeZborniku, osim [estodnevnika, nalazi se vi{evizantijskih spisa, uglavnom isihasti~kesadrìne, u srpskom prevodu, kao i neki tek-stovi na gr~kom jeziku.35 Jo{ je zna~ajnijiGori~ki zbornik koji je Nikon pisao 1441/42. uJelenininoj zadu`bini Svete Bogorodice naGorici. Najpre sadrì prepisku Jelene iNikona, u kojoj on izlaè u~ewe crkve o raznimdogmatskim i uop{te teolo{kim pitawima.Pri tome se pokazuje kao dobar znalac biblijskihtekstova i patristi~kog predawa.36 Daqe pi{eo Jeleni i wenim precima, kao primeru sve-tosti, koriste}i gra|u srpskih rodoslova iletopisa, ìtije Svetog Simeona od StefanaPrvoven~anog i @itije Svetog Save odTeodosija. Posle toga dolazi ustav za monahe,napisan po nalogu Jelene, za wenu zadu`binuSvete Bogorodice Gori~ke, a onda Povest ojerusalimskih crkvama i mestima u pustiwi,namewen tako|e kwegiwi. Sledi ispovedawevere, molba za opro{taj ako se pri pisawugre{ilo i pozdrav. Kraj ~ini pismo "smerneJelene", u kome potvr|uje da je primila delosvog duhovnika Nikona, kao "bogonadahnuti"dar, koji prilaè "hramu presvete Vladi~icina{oj Bogorodici" u Gorici.

Nikonovi i Jelenini sastavi posve}eni suteolo{koj problematici. Jelenu je, na primer,

92 Mom~ilo Spremi}

35 \. Radoji~i}, Izve{taj o radu na prou~avawu starih srpskih rukopisnihi {tampanih kwiga, kao i drugih starina, Istorijski ~asopis, 2 (1949-1950), Beograd 1951, 332-33336 \. Radoji~i}, O smernoj Jeleni i njenom otpisaniju bogoljubnom, Delo 5(1958) 594

zanimalo za{to se klawamo ikonama i krstu,koji su "delo ruku qudskih", na {to se nadovezu-je Nikonov dogmatski traktat o po{tovawusvetih koji su predstavqeni na ikonama.Pravila "skitska" napisana su u duhu mona{keisihasti~ke literature, koju je Nikon odli~nopoznavao. îtav Zbornik je posve}en spasudu{e, kroz vrlinu i dobra dela, koja dovode dosvetosti i oboèwa. Kroz teoriju i praksu,izloèna je vizantijska asketska etika.Zadivquje Jelenino veliko teolo{ko znawe.Ona je duboko preìvqavala odnos prema reli-gioznom idealu ìvota, javqa se kao mistik,zaokupqena "sveto{}u ~istog i netelesnog pre-bivawa". Nezadovoqna ovozemaqskim ìvotom,isti~e da je on "èqewa bogatstva i sujetnaslava, a ujedno i slasti", {to onemogu}avauzdizawe ka boànskoj svetlosti. Kod we sejavqa jedan od osnovnih problema vizantijskeaksiologije ìvqewa.

Nikon je daleko u~eniji. Mistik–isihast, onje odli~no poznavao patristiku, isihasti~kukwièvnost ali i prirodne nauke svoga doba.Kao i drugi vizantijski mislioci, odan jehri{}anskoj vekovnoj tradiciji. On traìpotvrdu svojih misli u autoritetu poznatih sve-taca, crkvenih otaca. Vrednost misli je udrevnosti, da se one potvrde u vekovima. Wegovaodlika je u ~uvawu kontinuiteta duhovne kul-ture, koja razbija okvir vremenskog i pros-tornog i osvaja ve~nost. Za razumevawe wegovePovesti o jerusalimskim crkvama potrebno jedobro poznavawe biblijske istorije i geografije.


Wegov tekst je te~an poetski sastav, misaonalirika, pun stilskih figura i retorskihobrta.37

Gori~ki zbornik je svedo~anstvo prisustvavizantijskog isihazma u sredwovekovnoj Zeti. USrbiji kneza Lazara i wegovih naslednika isi-hazam je bio op{te priznati ideal duhovnosti.38

Nikon Jerusalimac, starac i duhovnik Jeleninezadu`bine, nije bio ni prvi ni jedini isihast uZeti krajem sredweg veka. Ali, bio je jedan odnaju~enijih. Duhovno je oblikovao kwegiwuJelenu, izuzetno obrazovanu osobu. Kao {to subile otmene wene stvari, haqine od plemenitematerije, dragocenosti od zlata, bisera i dragogkamewa, tako su bila otmena i tanana wenapisma upu}ena duhovniku Nikonu.

Nikon Jerusalimac potpisao se na Gori~komzborniku jednom gr~ki, i to tajnopisom, a drugiput srpski. U wegovoj Povesti o jerusalimskimcrkvama ima veliki broj gr~kih re~i iligrcizama, a upadqivi su elementi gr~kog pisamau wegovom }irili~kom duktusu. Osim toga, ucelom Gori~kom zborniku ima gr~kih pale-ografskih, i to minuskulnih i kurzivnih eleme-nata. Uostalom, u [estodnevniku iz Savine imagr~kih tekstova. Sve to svedo~i o gr~kom poreklu

94 Mom~ilo Spremi}

37 \. Sp. Radoji~i}, Antologija stare srpske knjièvnosti XI-XVIII veka, Beograd1960, 184-187, 341-343; isti, Tvorci i dela stare srpske kwièvnosti,Titograd 1963, 248-250; M. Ka{anin, Srpska kwièvnost u sredwemveku, Beograd 1975, 438-443; Ist. C. G. II/2 18-190 (I. Boì}); Isto 372-380 (D. Bogdanovi}); D. Bogdanovi}, Istorija stare srpske kwièvnos-ti, Beograd 1980, 222-224; \. Trifunovi}, Dve poslanice JeleneBal{i} i Nikonova "Povest o jerusalimskim crkvama i pustiwskimmestima", Kwièvna istorija, V/18 (1972) 289-32738 Jeromonah Amfilohije, Sinaiti i wihov zna~aj u XIV i XV veku,Manastir Ravanica, 1381-1981, Spomenica o {estoj stogodi{wici,Beograd 1981, 101-134

Nikona Jerusalimca. On je boravio uJerusalimu, na Sinaju i u Egiptu, a mogao bibiti starac srpskog manastira SvetihArhan|ela u Jerusalimu. Nije slu~ajno do{ao uZetu, jer je metoh toga manastira bio manastirSvetog Nikole na Vrawini. Izgleda da je Nikonuzeo stroè mona{ke oblike ìvota, jer jeJelenin testament, pisan 25. novembra 1442."rukom duhovwago oca starca NikandraJerusalimca". Problem drugog imena re{ava sepretpostavkom da je Nikon u me|uvremenu uzeoveliku shimu, kada kalu|er ponovo mewa ime.Nikon–Nikandar javqa se 1454. u manastiruSvetog Nikole na Vrawini, i posledwi put 23.novembra 1468. kao proiguman toga manastira.Ako je u pitawu jedna li~nost, Nikon–Nikandardoìveo je duboku starost. Bio je jedan odmnogih Grka–monaha, izbeglica, koji je na{aouto~i{te u Srbiji. Ba{ u wegovo vreme bilo jeobrazovanih i u~enih gr~kih izbeglica, koji supostali srpski pisci.

Nikon, monah–isihasta, na{ao se u Zeti uneposrednom susedstvu Latina. Oni su odbaci-vali celokupan isihazam, ~ak su ga smatralizabludom i ludo{}u. Za isto~nohri{}anskisvet, prite{wen izme|u islama i rimokatoli-cizma, on je bio pitawe duhovnog opstanka.îwenica da je Jelena Bal{i}, kraj samihLatina, stvorila sredi{te pravoslavneduhovnosti ipak svedo~i da su dva hri{}anskapogleda na svet egzistirala jedan kraj drugog.

Bilo je to upravo vreme kada je JelenaBal{i} brojala svoje posledwe dane. Po wenom


diktatu, kao {to je pomenuto, napisao je wentestament duhovnik Nikandar u Gori~anima, nemnogo udaqenim od Skadarskog jezera. Ostavilaje vojvodi Stefanu Vuk~i}u novac i vrednestvari, wegovoj èni, a svojoj unuci, Jeleni,skupocen nakit, kao i poklone wihovoj deci:sinovima Vladislavu i Vlatku i k}erimaKatarini i Teodori. Uzgred budi re~eno, wenapraunuka Katarina, udajom za Stefana Toma{a,postala je bosanska kraqica. Posledwe godineìvota provela je u Rimu kao vatrena katolki-wa, dok su joj zarobqena deca, sin i k}er, preve-deni u islam, zauvek ostali u Turskoj.39 Gospo|aJelena je ostavila zlatnu ikonu sestri Oliveri,koju su zvali Despina, biv{oj haremskoj robiwisultana Bajazita I. Posebnu sumu novca nameni-la je tro{kovima za pokrivawe zadu`bineSvete Bogorodice, u kojoj je odredila da budesahrawena. Hiqadu dukata namenila je da sepodeli "za moju du{u", kako je rekla, s tim {tose }e 200 dukata, preko sestre Despine,utro{iti "da mi se poju leturgije i da serazdeli milostiwa", a drugih 200 dukata name-nila je crkvi u kojoj }e biti wen grob, tako|e zapojawe liturgije i za milostiwu. Crkvi Svetog\or|a u Gorici ostavila je 90 dukata: 60 zakupovinu olova da se pokrije, a 30 dukata maj-storima. Svome duhovniku, starcu Nikandruostavila je 50 dukata, kalu|eru Jovanu 40, a popuTeodosiju 20. Osim toga, darovala je vi{e sve-tovnih osoba, kao {to je vlastelinka Ruà,

96 Mom~ilo Spremi}

39 \. To{i}, Bosanska kraqica Katarina (1425-1478), Zbornik za istori-ju Bosne i Hercegovine, 2, Beograd 1997, 73-111, gde je navedena i osta-la literatura.

o~igledno svoje dvorane, posebno one koji sedese u vreme wene smrti. Devojkama, koje budu nasamrtnom ~asu, da}e se miraz, koliko budemogu}e, a, prema mogu}nostima, i ostaloj~eqadi. Svoj poklad od 600 dukata kod BaraninaLovra [igovi}a zave{tala je Bogorodi~inojcrkvi na Gorici, kao i vinograde, wive i masli-wake u Baru i solane. Kao ktitore i starateqete crkve odredila je unuku vojvotkiwu Jelenu iwenog sina kneza Vladislava. Ako bi se poslewene smrti na{ao kakav srebrni sud, wih dvojesu bili du`ni da priloè toj crkvi, kao i obemaGori~kim crkvama da prinesu kwige i drugestvari, koje budu bile potrebne. Na kraju, zak-lela je vojvodu Stefana i vojvotkiwu Jelenu daizvr{e sve {to je testamentom odredila.40

Jelena Bal{i} je umrla po~etkom 1443.godine, u dubokoj starosti, ve} za{la u osmudeceniju ìvota. Prvog muà je nadìvela~etrdeset godina, a drugog skoro deceniju.Sahrawena u svojoj zadu`bini na Gorici,oti{la je u jednom gorkom trenutku, kadauop{te nije postojala srpska dràva. Oti{laje, me|utim, kao {to je i ìvela: bogato iotmeno. Wen testament svedo~i o wenimotmenim stvarima, ali i o gospodskom odnosuprema rodbini i okolini; on je prava panoramavlasteoskog ìvota i obi~aja. Tada{we srpskoplemstvo nije bilo samo bogato i otmeno ve} ivisoko obrazovano, a Jelena je wegov najboqipredstavnik. Stekla je svetovno obrazovawe nadvoru svoga oca kneza Lazara, pro{irila ga u


40 Poveqe i pisma, I, 394-397

Zeti i Bosni, i uvrstila se u vrhove srpskogprosve}enog dru{tva. Istovremeno, bila jeduboko pobo`na, stalno okruèna duhovnicima. Swima se dopisivala, traè}i odgovore na pitawekako dolazi do spasewa du{e, kroz vrlinu, kojadovodi do svetosti. Pripadala je tananom svetukome je bilo predodre|eno da nestane.

Dok su kwegiwu Jelenu mu~ili problemiìvota, gruba stvarnost pisala je neumitnestranice istorije. Na Zetskoj obali Mle~ani sunastavili svoje {irewe. Po{to im se 1. avgusta1442. predala Budva, 5. avgusta predao se iDrivast. Vojvoda Stefan Vuk~i} i Venecijaotimali su se o Bar. Sve mo}nijim Mle~animapri{ao je i pravoslavni "pop \inak", koji jestajao na ~elu jednog dela ratni~ke druìneMrkojevi}a. Ba{ u toku tih meteà, Jelena jezauvek sklopila o~i, a 1. aprila 1443. vojvodaStefan Vuk~i} potvrdio je da su wegova ènaJelena i sin Vladislav primili iz dubrova~kogpoklada wene stvari i novac.41 Ve} u junu tegodine Mle~ani su zauzeli Bar, posev{i takocelo Primorje od Kotora do Bojane. Venecija,velika privredna sila, posebno snaàn trgovin-ski centar, grad od sto hiqada stanovnika, kojije, kako se tada verovalo, imao najsavr{enijeure|ewe i najve}u flotu u Sredozemqu, bio jeuzor i snaga pod ~iju su vlast mnogi èleli dado|u. Pa i gradovi na obali Zete, koji su u XV.veku imali izme|u 800 i 4000 stanovnika.Naravno, mleta~ko osvajawe Zete odrazilo se ina crkvene prilike.

98 Mom~ilo Spremi}

41 Isto, II, 57-58

Ve} 1443. istorijski izvori izri~itosvedo~e da je metohija manastira SvetogMihaila na Prevlaci bila rasturena. Navedenoje da su weni posedi nekada bili metohija.42 Sadasu pripadali mleta~kom Kotoru. Pop Bogi{aRadakovi} iz Gorweg Grbqa sluìo je i daqe ucrkvicama Svetog Nikole i Svete Marije naPrevlaci, ali je bio u oskudici. Uz pomo}Crnojevi}a, 1443. dobio je pravo na {estmleta~kih stara p{enice godi{we. Ba{ 1443.Budvani su traìli podru~je metohije, s obraz-loèwem da su u tome kraju solane, a so se pro-daje u Budvi. Mle~ani su ih odbili, zagaranto-vav{i Kotoranima da }e ta mesta ostati u sas-tavu wihovog distrikta.43

Po{to je 1444. obnovio dràvu, despot \ura|Brankovi} zatraìo je od Mle~ana da mu vratezetska mesta, koja im je ustupio u privremenuza{titu. Kako su ga odbili, uvideo je da je naseona wihova slatkore~iva obe}awa. U me|uvre-menu, po~etkom 1444, Mle~anima je pri{ao iStefanica Crnojevi}. Prilike po pravoslavnucrkvu nisu bile nimalo lake, ali i daqe nijebilo jedinstva ni na rimokatoli~koj strani.Nastavqen je sukob izme|u kotorskog biskupa ibarskog nadbiskupa. U tome sporu, MarinKontarini nije uspeo ni{ta da postigne doFlorentinskog sabora. Ako ne pre, a ono sig-urno po obnovi srpske dràve, barski nadbiskupvezao se za srpsku stranu. \or|e Pelinovi},


42 "Lustiza cum territoriis suis, videlicet Passiglava, Bogdasichi, Lescevichi,Tombe cum territoriis, que fuerunt de Metochia" G. ^remo{nik, Kotorski dukalii druge listine, Glasnik zemaljskog muzeja, 33-34 (1922) 15343 Listine, IX,177; G. ^remo{nik, n. d. 152-155

opat Svete Marije Rata~ke kod Bara, koji jeina~e poticao iz rimokatoli~ke porodiceNovog Brda i bio odani podanik srpskogdespota, ali je u me|uvremenu pri{ao Veneciji,pisao je marta 1445. Senatu u Veneciji da je"Arhiepiskop Bara, ekskomuniciran od Rimskekurije", proteklih meseci i{ao u Gorwu Zetu i"tri dana proveo s despotovim vojvodom, kako severuje, da bi ne{to izveli protiv va{edràve".44 O~igledno, Marin Kontarini je,tokom boravka na saboru u Italiji, postigao daKurija ekskomunicira barskog nadbiskupa.Ina~e, za taj poloàj borio se i ambiciozniopat \or|e Pelinovi}, mole}i mleta~ki Senatda ga proteìra u Rimu.45 Ali, ni tamo nijei{lo lako, jer je, dve godine kasnije, umro papaEvgenije IV. Za novog poglavara Rimske crkveizabran je Nikola V. (1447–1455), poznatihumanist Tomazo Parentuceli (TommasoParentucelli), ~ovek {irokih vidika, kome jebila strana svaka iskqu~ivost.

Ipak, u Zeti su nastavqena trvewa. Kao {toje pomenuto, posle mleta~kog preuzimawa Budvepravoslavni mitropolit povukao se u Pre~istuKrajinsku, izgubiv{i prihode sa Svetomihoqskemetohije, koje je ubirao mleta~ki knez u Kotoru.Mitropolit je poku{avao da naknadi prihode nadrugoj strani. Petar Kalu|erovi}, rimoka-toli~ki paroh Svete Marije na Gorici, u dije-cezi Sva~a, àlio se 1446. Mle~anima da je

100 Mom~ilo Spremi}

44 M. Spremi}, Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba, 744 45 O \or|u Pelinovi}u: M. Dini}, Za istoriju rudarstva u sredwovekovnojSrbiji i Bosni, II, Beograd 1962, 81-82; M. Spremi}, Rata~ka opatija kodBara, Zbornik Filozofskog fakulteta, VIII/1, Beograd 1964, 210-213

"krajinski mitropolit, srpski arhiepiskop,nasilno zauzeo neke posede te crkve.46 Izgledada je naslednik mitropolita Jeftimija bioTeodosije, koji se pomiwe pre 1446. godine.Ina~e, srpski patrijarh, koji je postavqaozetskog mitropolita, bio je posle 15. juna 1445.Nikodim, verni saradnik despota \ur|a.47

Despotov latinski kancelar Nikola deArhilupis, mada je ìveo u Smederevu, tih danase se}ao kotorskih rimokatoli~kih crkava idavao im priloge.48 Sami Kotorani traìli su1446. dozvolu od Mle~ana da pravoslavnesve{tenike, koji, navodno, samo ubiru prihode scrkvenih imawa a ne staraju se o du{ama, zamenerimokatoli~kim. Mleta~ke vlasti nisu se tomesuprostavqale, samo su savetovale da sve ~ine"malo po malo i na ve{t na~in", da se ne izrodineka nezgoda "zbog mno{tva tih {izmatika".Takti~ni i oprezni, senatori nisu dozvolili daupravqawe imovinom pravoslavnih crkavapreuzmu dvojica kotorskih rimokatoli~kihsve{tenika. Naloìli su kotorskom knezu daispuwava obaveze prema pravoslavnom sve{tenikuBogi{i Radakovi}u, kome su potvrdili povequdespota \ur|a.49 Dakle, vlasti u Veneciji,vi~ne tananoj diplomatiji, zaustavqale su pre-nagqene poteze Kotorana.


46 I. Boì}, O propasti manastira Sv. Mihaila, 8947 M. Purkovi}, Srpski patrijarsi sredwega veka, Diseldorf 1976, 150-15248 O Nikoli Arhilupusu: D. Kova~evi}-Koji}, O biblioteci Nikole iz Kotora,kancelara na dvoru srpskih despota, Zbornik radova Filozofskog fakulteta uSarajevu (Spomenica Salka Naze~i}a), Sarajevo, 1972, 415-41949 D. Farlati, Illyricum sacrum, VI, 465. Up. I. Boì}, Selo Bogda{i}i u sred-wem veku, 81; Isti, O propasti manastira Sv. Mihaila na Prevlaci, 90;M. Spremi}, Odnosi izme|u pravoslavnih i rimokatolika, 249

Verske prilike u Zeti na{le su se na poseb-nom isku{ewu 1448, kada je stigla vojska despota\ur|a Brankovi}a, koji je èleo da povratisvoja mesta. Pri{li su mu seqaci iz Grbqa i sateritorije nekada{we Svetomihoqske metohi-je. Kotorani su privremeno izgubili kontrolunad tim krajevima i zaustavqen je wihov rad nasmeni pravoslavnih s rimokatoli~kim sve{tenici-ma. Despotu je pri{ao i Stefanica Crnojevi},pa se krio posle razbijawa srpske vojske podBarom. Hranu mu je doturao neki kalu|erIsaija, kome su Mle~ani, zbog toga, oduzelivinograd.

U tim vremenima u Zeti su delovali i popoviglagoqa{i. Odani Rimskoj kuriji, bili suve{ti pobornici {irewa rimokatolicizma, jersu nudili narodnu slu`bu i propoved na narod-nom jeziku.50 Glagoqa{e je dovodio i biskupMarin Kontarini, ra~unaju}i da }e upotrebnomnarodnog jezika u crkvi pribliìti stanovni{tvukotorske okoline latinske obrede i neosetno ihvezati za rimokatolicizam. Ve} tridesetih god-ina XV. veka u Kotoru je delovao Matej ]urili-ca, tj. glagoqa{, doveden iz Sewa. U toku 1444.jedan Italijan, kotorski kancelar, testamentomje odredio da se jedna tre}ina dobiti odimovine, koja se rasproda posle wegove smrti,upotrebi za izdràvawe jednog sve{tenika koji}e sluìti u crkvi "in slavonica lingua secun-dumritum Latinorum". Takav je sve{tenik kasni-

102 Mom~ilo Spremi}

50 M. Dini}, Chiuriliza slovenskih popova dubrova~ke gra|e, Prilozi zakwièvnost, jezik, istoriju i folklor, kw. XXVI, sv. 3-4 (1960) 274-279;Isti, Slovenska slu`ba na teritoriji Dubrova~ke republike u sredwemveku, Isto, kw. XIV, v. 1-2 (1934) 63-65

je sluìo i u selu Bogda{i}ima, koji su pruàlijak otpor preveravawu.51

Za razliku od ostalih delova Srpske despo-tovine, u Zeti su se i daqe ose}ali i unijatskivetrovi. Poznati srpski kancelar u KotoruStefan Kalu|erovi} podigao je 1451. crkvu uStolivu, posve}enu Bogorodici. Wen ìvopisna kome su predstavqeni Sveti Frawa Asi{kii Sveti Tripun, pokazuje da je bila namewenaunijatskom obredu.52 Pred {irewem rimoka-tolicizma, pravoslavni jerarsi nisu se mogliodràti ni u Pre~istoj Krajinskoj. U wojverovatno nije boravio mitropolit "kirJosif", zabeleèn uz 1453. godinu u Koporinskomletopisu.53 U tome manastiru ve} su rezidiraliunijatski prelati: od 1452. Sava, Grk po porek-lu, raniji episkop Termopila. Drè}i seisto~nog obreda, pripremao je pastvu za prih-vatawe rimokatolicizma.

Glavni, me|utim, problem u Zeti toga vreme-na bio je ugu{ewe Grbaqske bune. StanovniciGrbqa i seqaci sa nekada{we Svetomihoqskemetohije dràli su ~ak Kotor pod opsadom.Wihovi protivnici su uvidjeli da se pobunamoè skr{iti jedino ako se StefanicaCrnojevi} odvoji od despota i veè za Mle~ane.Na taj posao bacio se kotorski biskup MarinKontarini. U julu 1451, sa dva predstavnikakotorske op{tine, izlagao je u Veneciji, na sed-


51 I. Boì}, Selo Bogda{i}i u sredwem veku, 8152 V. \uri}, Goti~ko slikarstvo u Vizantiji i kod Srba uo~i turskihosvajawa, Zograf, 18 (1987) 5253 M. Purkovi}, Srpski episkopi i mitropoliti sredwega veka,Hri{}ansko delo III/4-6, Skopqe 1937, 42; M. [ufflay, Srbi i Arbanasi,Beograd 1925, 99-100; I. Jastrebov, Jepiskopija zetska, Glasnik srpskogu~enog dru{tva, 48 (1880) 402-403

nici Kole|a, uslove pod kojima bi Stefanicapriznao mleta~ku vlast. Senatori su prih-vatili wegove uslove, me|u kojima su najva`nijibili da ga priznaju za "vrhovnog vojvodu Zete" ida dobija godi{wu platu od 600 dukata nakotorskoj blagajni. Zauzvrat, wegova prvaobaveza je bila da pokori Grbaq.

Po~etkom 1452. Stefanica Crnojevi} je ukrvi ugu{io Grbaqsku bunu. Odmazda je bilastra{na. U Kotoru je obe{eno tridesetGrbqana, a preko dve stotine osu|eno je na tra-jno progonstvo iz Grbqa i sa kotorske teri-torije.54 Mada su se ustanici digli da bi, presvega, ostvarili svoje privredne i dru{tvenezahteve, tj. da ìve od rada svojih ruku i da buduslobodni qudi, u wihovoj pobuni bilo je i ver-skih razloga. Pada u o~i da je me|u proteranimabilo nekoliko "popova", {to pokazuje da suigrali neku ulogu u pobuni. Prema predawu, kojeje sa~uvao Stefan Mitrov Qubi{a u pripoveciProkleti kam, posle ugu{ewa Grbaqske bune,Kotoranin Dru{ko ubacio je otrov u hranu kojaje izneta na sto pravoslavnim kalu|erima u man-astiru Svetog Mihaila na Prevlaci. Dok su onibili za stolom, top s mleta~kog broda poru{ioje manastir. Pod ru{evinama, u ìvotu su osta-la samo dva kalu|era, a bilo ih je sedamdeset.Istorijski izvori ne potvr|uju ovo predawe,pogotovo ne mleta~ko bombardovawe. Kao {to jepomenuto, manastir Svetog Mihaila bio je odranije u ru{evinama.55

104 Mom~ilo Spremi}

54 M. Dini}, Jedan prilog za istoriju Grbqa, Prilozi za kwièvnost,jezik, istoriju i folklor, kw. XII, sv. 1 (1937) 107-11255 I. Boì}, O propasti manastira Sv. Mihaila 83-91

Posle ugu{ewa Grbaqske bune poja~ana jerimokatoli~ka ofanziva. Me|u proteranimstanovnicima Gorweg Grbqa bili su i Brajko iBratota, bra}a ve} pomiwanog popa Bogi{eRadakovi}a, koji je slu`io u preval~kim crkvi-cama Svete Marije i Svetog Nikole. To,me|utim, vi{e nije mogao da ~ini. Papa je pove-rio te crkvice kotorskom sve{teniku AntonuDru{ku, za ~ije je prezime narodna tradicijavezala ru{ewe manastira Svetog Mihaila naPrevlaci.56 Ve} 1453. u Qe{evi}ima, neka-da{wem posedu Svetog Mihaila, slu`io jerimokatoli~ki sve{tenik Ivan Bolica izKotora. Iste godine oti{ao je, me|utim, biskupMarin Kontarini, bez sumwe najzna~ajnijirimokatoli~ki prelat u Zeti XV. veka.Imovinski je oja~ao svoju biskupiju, a u Kotoruje zaveo uzornu versku disciplinu. Bio jenaru~ilac rasko{nih zlatarskih predmeta zasakralnu upotrebu; iza wega je ostao tzv. "KrstMarina Kontarini", koji na goti~kim zavr{ecimaima poprsne reqefe svetiteqa, dok je Hristovotelo u punoj plastici.57

Na kotorskoj biskupskoj stolici MarinaKontarini nasledio je 1453. Bernard, izmleta~kog gradi}a Pjeve di Sako. Kakoizri~ito svedo~e izvori, on je prevo u rimoka-tolicizam "mnoge stotine", naro~ito u seluBogda{i}ima, gde je postavio sve{tenika, pod~iju su versku jurisdikciju potpadali seqaci iz


56 I. Stjep~evi}, Prevlaka, Zagreb 1930, 39-4057 C. Fiskovi}, Dubrova~ki zlatari od 13 do 17 stolje}a, Starohrvatska prosvjeta,III/1 (1949) 145-147; B. Radojkovi}, Remek dela kotorskog zlatarstva u katedralisvetoga Tripuna, Kotor 1966, 81-90.

Bogda{i}a i Kav~a. Me|utim, tu je ìveo jedan"{izmati~ki kalu|er" koji je nastojao da vratiu pravoslavqe one koji su ve} primili rimoka-tolicizam. @estok u borbi, napao je ne samorimokatoli~kog sve{tenika ve} i biskupaBernarda, kada je, osmog dana po Vaskrsu, krenuou vizitaciju i podelu krizme novim vernicima.Posle toga, du`d je 1455. naredio da se kalu|erprotera s kotorske teritorije, a da "{izmati-ci" napuste posede koji su pripadali crkvi.Crkva Svetog Petra u Bogda{i}ima, i ostalepravoslavne crkve, morale su se predatibiskupu u Kotoru. Mada je biskup Bernard,posle pomenutog incidenta, zauvek napustioKotor i vratio se u svoje rodno mesto u Italiju,odredbe o oduzimawu zemqe "{izmaticima"prinudile su stanovnike Bogda{i}a da se prik-lone rimokatolicizmu.58

Opirawe pravoslavnog ìvqa rimoka-toli~koj ofanzivi nije bilo karakteristi~nosamo za Dowu Zetu. U ugovoru, zakqu~enim 6.septembra 1455. na Vrawini kojim su katuniGorwe Zete prihvatili mleta~ku vlast, pred-vi|eno je da nijedan latinski "sve{tenik iliepiskop ili arhiepiskop" ne moè imatinadle`nost nad pravoslavnim crkvama,ukqu~uju}i i "latinskog arhiepiskopa u Krajini".Tu nadle`nost moè imati samo mitropolitsrpske vere, "jer se mitropolit Krajine nazivamitropolit Zete". "Bez toga ne moèmo biti"zavr{ili su predstavnici Gorwe Zete.59 Ali,

106 Mom~ilo Spremi}

58 D. Farlati, Illyricum sacrum, VI, 466-46759 Listine, X, 67-68

odredbe o crkvi iz Vrawinskog ugovora ostalesu mrtvo slovo na hartiji. Unijatski prelatistolovali su i daqe u Pre~istoj Krajinskoj. Od1454. na toj stolici bio je Arbanas PavleDu{man, raniji paroh u Trevizu i episkop uSva~u i Drivastu. Bio je ne samo krajinski nad-biskup ve} i papski nuncije u Srbiji iAlbaniji, s pravom propovedawa krsta{kograta protiv Turaka. Ve{to je lavirao upravoslavnoj sredini, {to je predstavqeno papikao izdaja rimokatoli~ke vere. Prema optu`bama,navodno je tvrdio da je gr~ka crkva prava i da jetreba vi{e ceniti od rimske. Zabrawivao je dase protiv wegovih postupaka podnose apelacijeu Rimu, a sam se pona{ao kao papa. Optu`be pro-tiv wega podnosio je barski nadbiskup, ispod~ije jurisdikcije je Rim 1456. izuzeo biskupa uDrivastu i samog krajinskog nadbiskupa.Istraga protiv Pavla zapo~ela je 1457, i nijedovr{ena, jer je on iste godine umro. Slede}egodine za krajinskog nadbiskupa doveden jeJovan sa Krita, gr~ki unijat, koji je otvorenoistupao kao rimokatoli~ki prelat i pobornikmleta~ke politike.60

U takvim crkvenim i politi~kim prilikamapravoslavni mitropoliti morali su sepovla~iti. Kroz ceo XV. vek su se selili. I toprema brdima: najpre u manastir Svetog Nikolena Vrawini, zatim u Kom, pa u Obod i, na kraju,na Cetiwe, gde je Ivan Crnojevi} 1485. zavr{io


60 D. Farlati, Illyricum sacrum, VII, 242, 277; M. [ufflay, Srbi i Arbanasi, 99-101; Istorija srpskog naroda, II Beograd 1982, 286 (I. Bo`i})61 M. Jankovi}, Episkopije i mitropolije, 133-139; R. Kovijani}, O zetskommitropolitu u Pre~istoj Krajinskoj, Glasnik Cetinjskih muzeja, 1 (1968) 89-

crkvu posve}enu Ro|ewu Bogorodice.61 Ume|uvremenu, opustela je Bogorodica Gori~ka,zadu`bina Jelene Bal{i}. Wu je Ivan, zajednosa posedima i prihodima, prilo`io svojojzadu`bini na Cetiwu. Tako je kroz XV. vek srp-ska pravoslavna crkva u Zeti izgubila deovernika, ali je, ipak, samo delimi~no uzmaklapred rimokatolicima.

U takvim crkvenim prilikama delovao je uZetu umni podvi`nik, mistik i isihasta"Nikon Jerusalimac".

108 Mom~ilo Spremi}

Manastir Vrawina, crkva koju je podigao Kraq Nikola

Jero|akon Nikodim (Bogosavqevi})

Prevlaka

Zetska Sveta GoraDuhovni smisao i sadràj

SA@ETAK: Temeq dràvnosti, kulture i duhovnostiZete postavila su tri sveta monaha: SimeonMiroto~ivi, Sava i Simon. Sav okrenut GrobuGospodwem i istoku kao isto~niku mona{tva, SvetiSava je u tom pravcu okrenuo i la|u spasewa Zetskeepiskopije. Isto tako, svetogorstvo Svetog Save iwegovih naslednika raslo je tako da je s vremenomosnaìlo do te mere da je imalo snage da od Svete Goreprivu~e deo sebi u naru~je. Zato je u wenom zenitu uZeti do{lo do stvarawa jedne mona{ke kulture iduhovnosti. To }e se dogoditi u sredi{woj oblastisredwevekovne Zete, u doba Bal{i}a, na obalamaSkadarskog jezera, ra|awem Zetske Svete Gore, koja }e uli~nosti i kwièvnom i bogoslovskom delu NikonaJerusalimqanina imati svoj najrascvetaniji i najus-peliji duhovni cvet i plod.

Kada govorimo o sredwevekovnoj istorijiZete stalno moramo imati na umu da su temeqiwene dràvnosti, kulture i duhovnosti postavi-la tri sveta monaha: Simeon Miroto~ivi, Savai Simon, i da je daqwe ukra{avawe i ulep{avawetog zdawa delo, trud i ume}e wihovih u~enika,naslednika i sledbenika, wihove duhovne dece –monaha. Simeon Miroto~ivi je kao StefanNemawa pod svoju upravu stavio Kotor iPrimorje; Sveti Sava je kao prvi arhiepiskopsrpski u sastavu @i~ke arhiepiskopije osnovaowenu Zetsku episkopiju; Sveti Simon joj je kaokraq Stefan Prvoven~ani u Manastiru Svetih

Arhangela Mihaila na Prevlaci podigao ipostavio sedi{te. Dvojica od wih su svetogorci:Sveti Sava je blizu tridesetak godina proveo naSvetoj Gori, Sveti Simeon se ~ak posvetio iosvetio to~ewem mira u svom grobu ukopanom utlo ove mona{ke gradine i, prema tome, temeqiduhovnosti sredwevekovne Zete, odnosno weneepiskopije, isti su kao i oni Vatopeda iHilandara, ~iji su drugi, onosno, prvi ktitoribili telesni i duhovni otac i sin, tj. sin i otac,svetogorci. Hodo~a{}em Svetog Save i pok-lowewem svetiwama na sun~anom i duhovnomistoku oja~avane su joj i utvr|ivane osnovepostojano{}u Sinajskih, Jerusalimskih,Palestinskih mona{kih stole}a. Sav okrenut kaGrobu Gospodwem i istoku kao isto~nikumona{tva, Sveti Sava je razumqivo u pravcu ovehri{}anske i mona{ke, okrenuo i na{u kolevku,la|u spasewa Zetske episkopije, odnosno,celokupne Zete. Zato ne ~udi {to je posle ovakopostavqenog po~etka u wenom zenitu do{lo dostvarawa jedne mona{ke kulture i duhovnosti natlu Zete; wime je, takvim po~etkom, zapravo,zapo~elo spremawe Zete za susret i do~ek istokai Svete Gore, za wihovo, ne upoznavawe, ve}prepoznavawe, za osvetogoravawe Zete, za wenosveto gorewe. To }e se dogoditi u sredi{wojoblasti sredwevekovne Zete, u doba Bal{i}a, naobalama Skadarskog jezera, stvarawem ili, boqere~eno, ra|awem Zetske Svete Gore, koja }e uli~nosti i kwi`evnom i bogoslovskom deluNikona Jerusalimqanina imati svoj najrascve-taniji i najuspeliji duhovni cvet i plod.

112 Monah Nikodim (Bogosavqevi})

Naslednici Svetog Save, zetski episkopi imonasi trudili su se da wegovo zapo~eto delonastave i da ga u duhovnom ìvotu podraàvajuneprekidno odraàvaju}i veze sa mona{kimmaticama, odlaze}i na poklowewe svetiwama iduè ili kra}e vreme borave}i na Svetoj Gori,Svetoj Zemqi i Sinaju, podvizavaju}i se iusavr{avaju}i se u ìvotu isposni~kom imolitvenom. Oni su od novozavetnog srpskogNoja dobijenu la|u spasewa zetske episkopije,kasnije mitropolije, ~uvali i upravqali uplovidbi prema uputstvima, koje im je ovajduhovni brodar sabrao u Ilovi~koj krm~iji.Prema izvoru Pravoslavqa upravqena krmabila je u rukama krmano{a, Savinih saplovaca,od kojih ve} prvi Zetski episkop Ilarion,podizawem manastira Vrawina, odre|uje obaleSkadarskog jezera kao jedan od wenih ciqeva iluka. Od ovih brojnih la|ara dovoqno je navestiprimer Svetog Jevstatija Prevla~kog: kaomonah i potom jeromonah prevla~ki pose}ujeSvetu Zemqu i Svetu Goru, gde tri godineboravi kao iguman Hilandarski. Iskustvo,dakle, u su{tini istovetno iskustvu SvetogSave. Kao episkop Zetski i arhiepiskopSrpski, mogao je Sveti Jevstatije, a sigurno jeto i ~inio, da la|u i mornare svetosavce ~uva,uve}ava i obu~ava svojom duhovno{}u sakupqenomna istoku. Takvim duhovnim stremqewem Zetskamitropolija je od svog osnivawa neprimetno inevidqivo krenula na put i plovidbu koji }e jedovesti do obala Skadarskog jezera, kao, na nekina~in, ostvarewe te silne po~etne èqe i toka.

113Zetska Sveta Gora Duhovni smisao i sadràj

Me|utim, iako od Jezera udaqenija nego Zetskamitropolija, Sveta Gora }e pre od we uplovitiu wegove luke.

Najverovatnije da su dva dr`avna Sabora saz-vana od strane kneza Lazara i \ur|a Bal{i}a,1374. i 1375. godine, pored dva glavna pitawa:izbora pustiwaka Jefrema za patrijarha iizmirewa na{e Crkve sa CarigradskomPatrijar{ijom, razmi{qala i odlu~ivala oprihvatawu sinajskih i svetogorskih monaha,koji su zbog nemira na {irokom pojasu od Sinajado Balkana, posle Mari~ke bitke, kucali navrata na{ih strana. Na to upu}uje osnivawevelikih zadu`bina kneza Lazara u moravskojSrbiji u koje prima monahe tihovateqe, u~enikeGrigorija Sinaite, i, u mawem broju, wihovapojava u srcu Zete. Jezgro wihovog okupqawa uZeti je manastir na Gorici, kasnije, po starcuMakariju, svom prvom tihovatequ i prepisva~u,dobio naziv Star~eva Gorica. Podignut jeizme|u 1376. i 1378. godine. Za wim slede crkve,odnosno, manastiri Svetog \or|a, i Bogorodi~inana Brezovici, Gorici, dana{woj Be{ki, zatimMora~nik, Kom, Dowi Br~eli, Tophana, kojimapribrajamo starije Pre~istu Krajinsku iVrawinu i mla|e Gorwi Br~eli i Orahovao.

I pored nepostojawa izri~itih pisanihpodataka, na osnovu navedenih istorijskih okol-nosti, tipi~nih svetogorskih trolisnih osnovacrkava, ~iwenici da je pet manastira posve}enoBogorodici, za{titinici svetogorskog vrta,vi{e je nego o~igledno da su se u ovu prirodnuluku i zaton, od ma~a neznabo`a~kog, sklonili,


molitvi, prepisivawu i rukodeqi predali sina-jski, palestinski i svetogorski monasi, pusti-waci, anahorete i mol~alnici. Iako su, ponovi-mo jo{ jednom, imali pre}i duì put od Zetskemitropolije, svetogorci su pre we stigli naobale Skadarskog jezera, tu osnovali maluSvetu Goru, tzv. Zetsku Svetu Goru i u zavetri-ni wene ti{ine i mira sa~ekali je, kada je ona uPre~istu Krajinsku stigla po~etkom pet-naestog stole}a, da bi potom pre{av{i na druguobalu, u manastir Vrawinu, i daqe, zajedno saCrnojevi}ima, preko Koma i Oboda uspela se usvoje vi{evekovno tihovawe, nenaru{avanogotovo sve do na{ih dana.

Kao {to smo ve} na po~etku rekli, sveto-gorstvo Svetog Save i wegovih u~enika inaslednika raslo je iz decenije u deceniju da binakon sto {ezdeset godina naraslo i osnaìlodo te mere da je imalo snage da od Svete Goreodvoji deo i privu~e ga sebi i naru~je. Re~iGospodwe: "Tamo gde je va{e blago, tamo je iva{e srce," ispunile su se na ovom mestu. @eqeuma i srca zetskog mona{tva, usmerewe kamona{koj gradini, izdvojile su i prenele malijedan skit u svoje srce, u srce Zete, u basenSkadarskog jezera. Wihova srca i srce Zeteposluìli su da se u wima savije gnezdo sli~noatonskom, u kome je duh Svete Gore mogao opet dasvija mawa gnezda trolisnih crkava, i u wihskrasi i zbrine svoja proterana ~ada. Obale,ostrvca i gorice, zalivi i zatoni, dolovi, lukei limani Skadarskog jezera nalikovali su onimnapu{tenim na Atonu.


Pada u o~i neuobi~ajeno mali broj sa~uvanihspomenika i izvora. Sve {to nam je od mona{ketvorevine Zetske Svete Gore ostalo ipreìvelo do na{ih dana jeste arhitekturawenih crkava i dva rukopisa: Gori~kizbornik i Savinski [estodnev, oba NikonaJerusalimqanina. Na svetogorskim trolisnimosnovama podizani su nerazu|eni zidovi odtesanika po uzoru na zetsko klesarsko nasle|e iu duhu mona{ke jednostavnosti. Ne znamokakvim su ìvopisima oìvqavane crkve, nisuostale sa~uvane ikone, ni{ta ne znamo omogu}em ukra{avawu rukopisa. U odnosu naveliku atonsku Svetu Goru sa bogatim carskimlavrama, na{a Zetska Sveta Gora je wen maliskit, skromno svedo~anstvo duha ot{elni~kog,tihovateqnog mona{kog sveta, tihog inenametqivog, izdvojenog i sklowenog,zagledanoj ka unutra{wosti lepoti tavorskesvetlosti prosvetqenog uma i o~i{}enog srca.Kao da je malobrojnost sa~uvanih tragovanezapisano zave{tawe i posledwa èqawenih smirenih stvaraoca i graditeqa,namernih da privremenom svojom bezimeno{}ui neostavqawem tragova za sobom, sebi i svomeimenu izbore trajno mesto pred Gospodom.Ujedno, kao da su odsustvom belega èleli daposle wihove i na{u pa`wu odvrate od pro-laznog i propadqivog sveta od koga ni kamen nakamenu ne}e ostati, od privremene lepote katrajnoj, od vremenog ka ve~nom, ka nevidqivim,unutra{wim, duhovnim gra|evinama i svetovi-ma, od sjaja i veli~ine na jednostavnost i


smirewe. Zato freske crkava zamewuju ìvopisiunutra{wih hramova monaha i vlastele;nesa~uvane ikone zamewuju likovi li~nostiNikona Jerusalimqanina i Jelene Bal{i};umesto minijatura sredwevekovnih rukopisa,ostavqene su nam viwete i fine niti i minija-ture rukopisa du{a.

U sredwevekovnom istorijskom hodu Zetskemitropolije, doba Bal{i}a i oblast ZetskeSvete Gore zauzimaju sredi{we mesto ipoloàj, izme|u po~etka sa Svetim Savom,Nemawi}ima i Prevlakom i kraja saCrnojevi}ima i Cetiwem. Svaka od ove tri fazeimala je svoju osobenu duhovnost, koje su ra|alei pretapale se jedna u drugu. Ostaci manastiraPrevlake ukazuju da je ovo episkopsko sedi{tebilo uzorne arhitekture. Stvarana u vremedobijawa kraqevske krune i podizawa iu~vr{}ivawa stubova dràvnosti Srba na{irokom prostoru, wena duhovnost je usred-sre|ena na stvarawe i oblikovawe hri{}anskoglika ~itavog jednog naroda. U temeqe ovakvog{irokog po~etka uzidane su, osim duhovni~kih idràvni~ke sposobnosti Svetog Save i SimeonaMiroto~ivog. Kao plod te sloène klime,kwièvnost tog doba ostavqa za sobom, sasvimrazumqivo, pravno delo, zbornik gra|ansko–crkvenih zakona i pravila. Za razliku odovakvog po~etka kraj sredweg veka u ZetiMitropolija do~ekuje tako {to zajedno sagospodarom Ivanom Crnojevi}em i narodomkre}e u zbeg u gorske krajeve, gde }e sazidatimanastir–tvr|avu, u kome }e se {tampati


pogubqene i uni{tene bogoslu`bene kwige,{to sve skupa, u prenosnom smislu, predstavqapovratak na vreme pre Nemawi}a, potvr|en jo{i docnijim povratkom naroda na zajednicu ple-mena. Izme|u ova dva kraja, 1219. i 1484. u vre-mensko i geografsko sredi{te sredwevekovneZete postavqeni su Zetska Sveta Gora iBal{i}i. Ako smo po~etak odredili kaora|awe naroda, a kraju pripisali povratak napleme, onda u sredini stoji li~nost, stvarna inajvi{a vrednost hri{}anskog ìvota i kul-ture – wihov ciq, sa~uvan i predstavqen ustarcu duhovniku Nikonu Jerusalimqaninu iwegovoj duhovnoj k}eri Jeleni Bal{i}. Napo~etku pravni zbornik, na kraju bogoslu`benekwige, a izme|u wih duhovni dnevnik,nedoumice i pitawa, saveti i pouke, odgovori,zbornik duhovne poetike zapu}enosti kalep{em, ~istijem, svetlijem i svetijem ìvotu,ali sve u tradiciji smirene svetoota~kekwièvnosti. Ponovimo jo{ jednom: ako jepo~etak morao biti snaèn i ~uvanZakonopravilom, i po{to je kraj morao voditipovratku u epiku, nazad u mit i legendu, sredi-na pripada ostrvu–gorici duhovne lirike.Izme|u gromkog bruja pevnica sedamdeset mo-naha carske lavre na Prevlaci i gorolomnogleleka gusala u zbegu, }uti bezmolvije duhovneistan~anosti egipatskih, sinajskih, jerusalim-sko–palestinskih, sirijskih, maloazijskih isvetogorskih monaha, sabranog i sabranih, bez-molvija i monaha, u kleti srca Gori~kogzbornika i Zetske Svete Gore. Ostvrca–gorice


Skadarskog jezera bili su u to doba najvi{i inajsvetiji vrhovi Zete, weni Atosi i Lov}eniistovremeno.

Popis nevidqivih i te{ko uo~qivih, ali zaduhovnost Zetske Svete Gore neizbrisivih inezamenqivih tragova, zakqu~ujemo navo|ewemnajblistavije pobede koju je weno mona{tvozajedno sa sabra}om Moravske Srbije izvojeva-lo, a koja je istovremeno najubedqiviji dokaz damona{ko odricawe od sveta nije pontijevskoprawe ruku od stvarnosti ili samozaqubqenasamodovoqnost, ve} sastradavaju}a molitva zawegovo ukrepqewe i izbavqewe. Naime, samo jedubina, visina i daqina mona{ke usredsre|enos-ti i sabranosti ka Ve~nom mogla kod na{eg na-roda, u kratkom vremenskom roku, da porodi iizbrusi ~ist i jasan pogled ka onostranom,budu}em, posledwem, ka Carstvu nebeskom. Oviratnici vrlina su zajedno sa, od wih osna`enimi obu~enim Svetim ratnicima i Svetim knezomLazarom, postigli najvi{u pobedu, ne samona{em srpskom, ve} sveukupnom hri{}anskomrodu. Seme bezmolvija posejano u pe{terama ikelijama u kletima u srca mona{kih, uve}ano potrideset, po {ezdeset, po sto i po hiqadu,naraslo je i dalo svoj plod, najlep{u berbu,najbogatiji rod, najplemenitiju `etvu p{enicei gro`|a, umesilo i isteklo liturgijski hleb ivino, prinesenih Bogu na osve}ivawe na PoquKosova. Ta je `rtva bilo plod sledovawa ipra}ewa mona{kog puta kao najodlu~nijeghri{}anskog podviga iskoraka ka napred, kabudu}em, ka carstvu nebeskom. Posle ove pobede


nad pobedama, obaviv{i ono {to je istorija odwih o~ekivala monasi su se vratili upripravqene im stanove ve~nosti, a narod,pou~en wihovim primerom, tako|e je iza{ao izistorije, ovog puta ne napred, u budu}nost kao ukosovskoj pobedi, ve} unazad, u pro{lost,povratkom u Stari Zavet: Srbi Ze}ani utumarawe kroz pustiwu Sinajske gore, Ra{ani iMoravci u vavilonsko ropstvo i pravqeweopeka za Misirce–Agarene, svi skupa ~ekaju}inovog Mojsija.

Tako se velika seoba monaha od Sinajske,preko Svete do Zetske Svete Gore, wihovizlazak iz mraka pe{teri i kelija na svetlostistorijske pozornice, ta~nije, iz svetlostimolitvenog tihovawa u mrak pusto{i, razarawai ubijawa, privela kraju i po~inku. Wima, umr-lim i vaskrslim pre smrti, ìteqima neba nazemqi, slobodnim od svijeta i vijeka, sve to nijezna~ilo ne{to veliko i zna~ajno. Uostalom,wihov ulazak u istoriju wima nije ni bio potre-ban, ve} se on odigrao nas i na{e pouke radi, nasu wihovo vreme i nas danas. Stalno se}awe nasmrt, neprekidno izgovarawe Isusove molitve,postojano stajawe pred Gospodom, lekcije sunama ju~e i nama danas o potrebi razmi{qawa osusretu vremena i ve~nosti, o smrti koja samo{to nije zakucala na vrata na{ih ìvota, ona{em neumitnom izlasku pred Lice Boìje.Mir i pokoj zetske Svete Gore ostavqeni su namkao svedo~anstvo te nauke i kao prostor zaponovno umnoàvawe polaznika ove {koleduhovne mudrosti. Zetska Sveta Gora nas, kao i u


vreme Nikona Jerusalimqanina i JeleneBal{i}, svojim ogledawem u ogledalu neba ivode, oko i iznad we, podse}a i sprema na ono{to sledi, za ono {to }e pouzdano do}i – za sus-ret licem u Lice.

Literatura:

Istorija Crne Gore, kw. 2, tom 1 i 2, Titograd1970.Jeromonah Amfilohije, Sinaiti i wihovzna~aj u `ivotu Srbije XIV i XV vijeka,Ravanica 1381–1981, Beograd 1981, str. 101–134.Sava, Ep. [umadijski, Srpski Jerarsi, Beograd–Podgorica–Kragujevac, 1996.


Tawa Subotin–Golubovi}

Beograd

Dioptra Filipa Monotropa u sredw-evekovnoj Srbiji

SA@ETAK: Sredinom XIV. veka, u krugu monaha–sinai-ta (u Paroriji) prevedena je Dioptra FilipaMonotropa. Ovo delo, napisano krajem XI. veka, veomabrzo je bilo prihva}eno i u srpskoj sredini, o ~emusvedo~i rukopis br. 72 (iz tre}e ~etvrtine XIV. veka)pqevaqskog manastira Svete Trojice. Dioptra je uVizantiji bila popularno mona{ko {tivo. AutorDioptre smatra se jednim od prete~a isihazma, te je tojedan od razloga {to je wegovo delo bilo prevedeno naslovenski jezik upravo u sredini monaha–isihasta, kaoprigodno {tivo koje pomaè u razumevawu i prih-vatawu ideja isihasti~kog pokreta. S obzirom naobiqe citata iz crkvenih otaca, Filipovo delo moèse posmatrati kao neka vrsta antologije – izbora tek-stova u kojima je mogu}e na}i odgovore na mnoga pitawakoja interesuju sredwovekovnog ~oveka. Srazmerno veli-ki broj slovenskih prepisa (oko 170, koliko ih je do sadapoznato) svedo~i o velikoj popularnosti Dioptre uslovenskoj sredini. Dioptra je, nesumwivo, stigla uSrbiju zajedno sa izbeglicama iz Bugarske, a tek pred-stoje ozbiqna istraìvawa, koja }e pokazati u kojoj jeona meri uticala na razvoj srpske kwièvnosti krajaXIV. i prve polovine XV. veka.

Isihazam je u Srbiju stigao najverovatnijeposredstvom mona{ke kolonije GrigorijaSinaita u Paroriji (Bugarska). On se u srpskimzemqama ukorenio u drugoj polovini XIV. veka,mada su neke wemu srodne ideje bile ve} od rani-je prisutne kroz klasi~no delo isihasti~keliterature – Lestvicu Jovana Sinajskog. Jo{

jedno delo pripada ovome krugu, to je DioptraFilipa Pustiwaka (Monotropa). Filolozi kojisu zapo~eli istraìvawe slovenske tradicijeDioptre pretpostavili su, da je prevod mogaonastati ili u nekom od slovenskih manastira naSvetoj Gori ili u Paroriji, u isihasti~komkrugu Grigorija Sinaita.1 H. Miklas smatra daje potpuni prevod Dioptre nastao, najverovat-nije, {ezdesetih godina XIV. veka, u Paroriji. Unovijim pregledima vizantijske kwièvnosti,Filip Monotrop se, zajedno sa ~itavim nizomdrugih autora, ubraja me|u prete~e isihasti~kogpokreta.2 Dimitrije Bogdanovi} se priklonioovom stavu; u wegovim radovima posve}enimrecepciji isihasti~kih ideja u sredwovekovnojSrbiji, Dioptra se uvek spomiwe kao jedan odnezaobilaznih ~inilaca.3 Na àlost, do sada seovo zna~ajno delo, u okvirima izu~avawaistorije stare srpske kwièvnosti, nijeprou~avalo u zna~ajnijoj meri, niti mu seposve}ivala pa`wa kao izvoru odre|enih idejakoje bi mogle bitno uticati na formirawejednog specifi~nog na~ina razmi{qawa.

124 Tawa Subotin–Golubovi}

1 A. I. Âcimirskix, Melkie tekstÀ i zametki po starinox ¥`noslavÔn-skox i russkox literaturam, m† Izvesti ORÂS t. XXI/2 (1916) 68-83; Hr.Kodov, Vizantixsko-slav®nski literaturno-istori~eski i Tekstologi-~eski problemi, Cyrillomethodianum II (1972-1973) 68-83; H. Miklas, DieDioptra des Philippos Monotropos im Slawischen Allgemeine Untersuchungund Text des ersten Buches. Inauguraldissertation, Graz 1975. (Zahvaqujemse koleginici Jagodi Juri}-Kapel iz Be~a, koja mi je obezbedilafotokopiju ove disertacije.); isti, KÍm vÍprosa za slavÔnskiÔ prevodna Filipovata "Dioptra", StarobÍlgarska literatura 2 (1977) 169-181;isti, Pogled vÍrhu Filipovata "Dioptra", StarobÍlgarska literatura 3(1978) 56 - 61. 2 V.Grumel, Remarques sur la Dioptra de Philippe le Solitaire, ByzantinischeZeitschrift 44 (1951) 198-211; H. G. Beck, Kirche und theologische Literaturder byzantinischen Reich, München 1959, 363, 642; W. Hörander, Notizien zuPhilippos Monotropos, Byzantina 13.2 (1985/6) 817-831. 3 D. Bogdanovi}, Prete~e ishaizma u srpskim zbornicima XIV veka,Cyrillomethodianum 5 (Thessaloniki 1981) 202-207;

No, da vidimo prvo kada je Dioptra nastalai {ta uop{te znamo o wenom autoru? Biografskipodaci o Filipu su veoma oskudni; pret-postavqa se da je ro|en oko 1050. godine. Wegovojedino poznato delo Dioptra sastoji se od dvezasebne celine: prva je nastala oko 1095. godinei to upravo pod nazivom Dioptra. U ovom sedelu, ~iji je obim oko 370 stihova, u formimonologa razmatra pitawe predsmrtnog pokajawau trenutku odvajawe du{e od tela. Drugi deonapisao je Filip oko 1097. godine na podsticajsvoga prijateqa monaha Kalinika. Ovaj nas-tavak ima formu dijaloga, a u vizantijskimprepisima upravo je tako i naslovqen, kaodi]lexiv ili sullog*. Prvi deo, vremenom,po~iwe da se posmatra kao neka vrsta predgovo-ra i dobija svoj poseban naslov – klaujmoí kaíjr hnoi (u slovenskom prevodu pla~eve iridanija). Drugi deo, obima oko 1000 stihova,sadrì razgovor (dijalog) izme|u Du{e–gospo-darice i Tela–sluge. Dioptra je u originalunapisana "politi~kim stihom" (gra|anskim,popularnim stihom) tj. jampskim stihom od 15slogova, a na slovenski je jezik prevedenaritmi~kom prozom. Zavr{na bele{ka na krajuDioptre moè se posmatrati kao autorovpogovor, u kome nas obave{tava da je delonapisao po nagovoru i na podsticaj svogaduhovnog oca Kalinika "od smolenske zemqe".Ovaj podatak izazvao je velike nedoumice kodistraìva~a, naime, jedni su smatrali da je upitawu ruska smolenska zemqa, dok su drugi zas-tupali tezu da je to deo Makedonije u kome su se

125Dioptra Filipa Monotropa u sredwevekovnoj Srbiji

naselili pripadnici ruskog plemena Smoqana.Danas je, uglavnom, prihva}eno mi{qewe da jeFilip, kao i wegov duhovni otac, ìveo u nekomod, u to vreme, mnogobrojnih gr~kih manastirana teritoriji dana{we Makedonije.

O velikoj popularnosti koju je ovaj sastavuìvao u Vizantiji, svedo~i i ~iwenica da mu je iu~eni Mihajlo Psel sastavio kratak predgovor,koji se sre}e ve} u najstarijim gr~kim prepisima.4

U slovenskom prevodu ovo delo se nazivalozrcalo, o ~emu svedo~e brojni rukopisi, npr. urukopisu Pqevqa 72 stoji "prïdislovie kni9ïglagol7mïi D›optra, na{im è í9ikomâ naricaítâ se9rãcalñ", a ne{to daqe "stisi kurâ Kñnstand›na nïkoegoo kni9ï glagol7mïi D›ñptra, sirï~â zrãcalñ".5 UFilipovo vreme ànr zrcala (ogledala) bio jedobro poznat u vizantijskim kwièvnim krugov-ima. On se u teoriji vizantijske kwièvnostidefini{e kao neka vrsta uxbenika–priru~nika saizraènim beletristi~kim odlikama. Kao najbo-qi uzor moglo je da mu posluì upravo prevede-no delo Stefanit i Ihnilat, vizantijska pre-rada persijske povesti Kalila i Dimna koja je,pak, nastala kao izvod i prerada delova iz indi-jske zbirke pripovedaka Pan~atantra.Me|utim, dok je Stefanit i Ihnilat – carskozrcalo, priru~nik o vrlinama koje treba daposeduje idealni vladar, dotle je Dioptra –du{evno zrcalo ~iji je ciq i zadatak da pomogne


4 Izdawa gr~kog teksta: Migne, Patrologia Graeca, 127, 703-878; ÙO ù Ajwv.øAgioretiköon periodiköon ÷ekd. øupöo Spurìdwnov Lauri$tou. ÚEtov A\. Te ucov A\ : Bìblov kaloum{nh øh Di[ptra.ù En ÷ Aj*naiv5 Naslov dela prema rukopisu Pqevqa 72.

~oveku da spozna samoga sebe. Skoro da nemasredwovekovnog spisa, bilo originalnog biloprevedenog, u pravoslavnom slovenskom svetukoji bi se po sumi saop{tenih znawa mogao mer-iti sa Dioptrom osim, mo`da, [estodneva. Uprilog enciklopedijskom karakteru koje jeDioptra imala svedo~io je i rukopis br. 314 izstare zbirke Narodne biblioteke u Beogradu –konvolut u kome su zajedno bili povezani jedanprepis Dioptre i [estodnev Jovana Zlatoustog.6

Dosada{wa istraìvawa slovenske tradici-je ovoga dela, pokazala su wegovu nesumwivupopularnost i rasprostrawenost u sredwemveku. Do danas je ustanovqeno postojawe preko160 slovenskih prepisa Filipove Dioptre, odkojih ve}ina pripada ruskom kwièvnomnasle|u.7 Poznato je i oko pedeset gr~kihprepisa ovoga dela, ali se moè pretpostavitida je taj broj daleko ve}i, jer nisu sve zbirkegr~kih rukopisa u potpunosti prou~ene.Najstariji srpski prepis, bar koliko je za sadapoznato, je rukopis br. 72 iz tre}e ~etvrtine 14.veka, koji se ~uva u Svetoj Trojici Pqevaqskoj.8Ovako rani srpski prepis Dioptre, nastaoubrzo po prevo|ewu sa gr~kog jezika, svedo~i ointeresovawu koje je postojalo u srpskoj srediniza dela ovakvog sadràja. Prihvatawe Dioptreu srpskim kulturnim krugovima skoro neposrednopo prevo|ewu ovoga dela bilo je, vrlo verovatno,


6 Q. Stojanovi}, Katalog Narodne biblioteke u Beogradu, Beograd 1903,211-215 (br. opisa 444). Rukopis je izgoreo aprila 1941. godine. 7 H. Miklas, Die Dioptra des Phillipos Monotropos, XIX. Miklas daje podatakda je 19 rukopisa ju`noslovenskog porekla, od ~ega je 13 srpskih. 8 V. Mo{in, ]irilski rukopisi manastira sv. Trojice kod Pqevaqa,Istorijski zapisi 14 (1958) 235-260 (br. opisa 95).

uslovqeno novonastalim prilikama. Naime, poizmirewu srpske i vizantijske crkve (1374/75), anaro~ito posle pada Trnova (1393), u srpske zemqe,ponajpre u dràvu kneza Lazara, po~iwe dapristiè sve ve}i broj gr~kih i bugarskih monaha,a isto tako i laika koji su, prema re~ima D.Bogdanovi}a, sa sobom doneli obnovqene tradici-je svetogorske duhovnosti.9 U tom talasu izbeglicaposebno mesto zauzimaju tzv. sinaiti – sledbeniciparorijskog Grigorija Sinaita, koji zasnivajunovu mona{ku koloniju na obroncima Ku~ajne iHomoqskih planina, a wihov se uticaj ose}a uskoro svim delovima srpskog kulturnog prostora.10

Hilandarski zbornik iz posledwe ~etvrtine 14.veka (rukopis br. 457) tako|e sadrì Dioptru.11

Odlomak iz Dioptre nalazi se i u hilandarskompsaltiru s posledovawem iz 1408. (rukopis br.87);12 tu je i rukopis br. 14 iz Kopitarove zbirke(iz druge ~etvrtine 15. veka), iz istog vremena je irukopis br. 44 iz Univerzitetske biblioteke uBeogradu, pa ne{to pozniji – iz sredine istogastole}a rukopis Pe} 101, i najzad cetiwskiprepis Dioptre s po~etka 17. veka (br. 65) itd.13

Broj srpskih prepisa Dioptre nije veliki, ali


9 Istorija stare srpske kwièvnosti, Beograd 1980, 201. 10 Jeromonah Amfilohije, Sinaiti, i wihov zna~aj u ìvotu Srbije XIVi XV veka, Manastir Ravanica. Spomenica o {estoj stogodi{wici,Beograd 1981, 101-134. 11 D. Bogdanovi}, Katalog }irilskih rukopisa manastira Hilandara,Beograd 1978, 175.12 D. Bogdanovi}, Katalog, 76-77. Sastav ovog rukopisa je veoma raznovrstani bogat: u posedovawu on, osim odlomaka iz Dioptre, sadrì i nekolikosastava Grigorija Sinaita, u prvom redu wegove kanone (vi{e kanonaBogorodici, svetim ocima), a isto tako i pokajni kanon Jovana Lestvi~nika.13 V. Mo{in, ]irilski rukopisi Povijesnog muzeja Hrvatske i Kopitareve zbirke,Beograd 1971, 162 - 163 (br. opisa 21); O Beogradskom rukopisu: D.Bogdanovi}, Inventar }irilskih rukopisa u Jugoslaviji (XI-XVII vek),Beograd 1982, br.216; O Pe}kom prepisu: V. Mo{in, Rukopisi Pe}kepatrijar{ije, Starine Kosova i Metohije 4-5 (1968-1971), br. opisa 114;O cetiwskoj Dioptri: P. Momirovi}, Q. Vasiqev, ]irili~ne rukopisnekwige Cetiwskog manastira (XIV-XVIII vijek), Cetiwe 1991, 231-233.

vremenski raspon pisawa rukopisa svedo~i okonstantnom interesovawu za ovaj tekst. (Trebaimati u vidu, da ovi sa~uvani rukopisi pred-stavqaju ostatke, po nekim istraìva~ima,svega desetinu nekad postoje}ih rukopisnihfondova.)

Ve} smo, u najop{tijim crtama, odredilisadràj Dioptre. Me|utim, tek pa`qivoi{~itavawe ovoga dela moè da objasni poma-lo, mo`da, neuobi~ajenu popularnost jednogteksta i veliki broj sa~uvanih prepisa. SamFilip u svome Predgovoru nagove{tava komeje wegovo delo nameweno: nenaou~enâ›i kânenaou~enâ›imâ ª nihè mogou glagolä 0 i naka9ouä ipoou~aä eè po silï moei 0 i mirskâ›imâ i inokâ›mâ vãspom-inae vâsïmâ 0 i nevï`damâ ëko è a9â, slovom è ira9oumomâ 0 a ne Ôbo kãra9oumnâ›imâ kâ slovesnâ›mâ 0 ni kâvït›amâ prïmoudrâ›mâ, niè kâ ou~itelímâ 0 niè boä senikakoè ª oukori9ânâ blïdi 0 ihè blïdoslovetï 0 mnñ9imÔdrâstvouäæi pa~e mïrâ› 0 vã istinÔ bo eè esmâ, islavlä.14 Zna~i, on se obra}a ne visoko obrazo-vanoj publici, a {to je jo{ va`nije, wegovaciqna grupa su i laici – mirjani kojima èli dapribliì i rastuma~i mnoga pitawa na koja bièleli da dobiju odgovor. Delo ima ~vrstustrukturu, koja najboqe svedo~i o tome, da je pisacozbiqno i promi{qeno pristupio svome poslu.Filipovo tvr|ewe da nije dovoqno obrazovanmoè se posmatrati kao izraz skromnosti,po{to je on svojim delom dokazao upravo suprot-


14 Odlomak iz Filipovog Predgovora naveden je prema rukopisu Pe} 101.

no. Svoja temeqna teolo{ka znawa pokazao jeizborom literature kojom se koristio pri-likom rada. Tu su zastupqeni i starozavetnitekstovi (naro~ito prorok Isaija), primeri izjevan|eqa, apostolske poslanice (ponajvi{ePavlove), zatim crkveni autoriteti kakvi suGrigorije Bogoslov, Jovan Lestvi~nik,Antonije Veliki, Makarije Veliki. Pomalo jeneobi~an odnos izraèn kroz dijalog Du{e iTela; Du{a postavqa pitawa, a Telo odgovara,mada joj se uvek obra}a kao gospodarici. Pitawakoja du{a postavqa telu bila su i pitawa nakoja je obi~an ~ovek èleo èleo da dobijerazumqiv odgovor. Tako, du{a pita "Gde boravedu{e pokojnika; ako mi kaè{ – u adu, gde se adnalazi?" Telo joj odgovara: "Kada bi vi{eobra}ala pa`wu na ono {to ~ita{ i {to poje{svakoga dana – saznala bi mnogo toga, i ne biimala potrebe da zapitkuje{ u~iteqe, niti datraì{ tuma~ewe."Du{a na to kaè: "Ako me tine pou~i{, ko }e? U Svetom Pismu stoji, da jekorisno postavqati pitawa", a zatim daqe pita:"Odakle poti~em, ko je moj tvorac, i za{to me jeon, po{to me je uzdigao iznad svega postoje}eg nasvetu, smestio u tebe, smradno i propadqivo, ikuda }u dospeti kada se budem rastala od tebe?"

Tre}e slovo Dioptre se smatra "najnau~nijim"u smislu savremenih egzaktnih nauka. Tu postojii jedan odeqak koji bismo, sluè}i se savre-menom terminologijom, mogli smatrati trak-tatom o mentalnom zdravqu qudskog bi}a. "Kadse ~ovek rodi, on ni{ta ne moè, ni da stoji, nida hoda, ni da govori, niti da razmi{qa. To su


sve sposobnosti koje se razvijaju vremenom, i tokako qudsko bi}e odrasta i sazreva. U tom pro-cesu va`nu ulogu ima mozak, ako je on zdrav – sveje u redu, ali onog trenutka kada se u wemune{to poremeti, ~ovek gubi svoje sposobnosti;telo posmatra o~ima, a du{a – umom. U ovom ode-qku citirani su i Aristotel, i Hipokrat iGalen (~ije se mi{qewe razlikuje od stavovaprve dvojice), a nasuprot svima wima stojiGrigorije Niski sa svojim razmi{qawima. Kadatuma~i stvarawe sveta, Filip pokazuje poz-navawe anti~kih u~ewa, jer kaè da je Bog svetstvorio ne iz haosa, nego od ~etiri elementa –vode, vatre, zemqe i vazduha.15

Dimitrije Bogdanovi} je u vi{e svojih rado-va posve}enih isihazmu ukazao na ~iwenicu, dase Filip ubraja u prete~e ovog pokreta. I HajncMiklas je utvrdio da je prevo|ewe Dioptrebilo inicirano u krugu monaha–sinaita. Ustru~noj literaturi se o Dioptri govori kao opou~nom {tivu antologijskog karaktera. Ovodelo zahteva pa`qivo ~itawe i podrobnoistraìvawe o tome da li je, i u kojoj je meri,ovo delo moglo uticati na razvoj misli u srpskimzemqama u poznom 14. veku i tokom prvepolovine 15. veka. Name}e nam se misao da bi seDioptra mogla (ànrovski) odrediti i kaoneka vrsta florilegija (antologije – izabranihtekstova) o raznim pitawima, ali prvenstvenoonim teolo{ke i dogmatske prirode. Po spoqnojformi i strukturnim odlikama, ovo delo bi se


15 Filip je ovom tvrdwom pokazao da poznaje u~ewe anti~kih filoso-fa, a upravo Empedokla sa Sicilije (oko 494-434 pre na{e ere) koji jeu~io da su koreni prirode zemqa, vazduh, vatra i voda.

moglo odrediti i kao ànr "pitawa i odgovora"( ÷erwtoapokrìseiv).16

Popularnost ovakvog jednog dela ukazuje nakulturnu orijentaciju i afinitet sredine u kojojse ono prepisivalo i ~italo. Ve} smo nagovestilida je uloga "sinaita" bila presudna u preno{ewuDioptre u srpsku sredinu. Posle Mari~ke (1371)i Kosovske bitke (1389) kulturni centri pomera-ju se daqe na sever; osniva se ~itav niz novih man-astira u kojima se, osim prepisivawa kwiga, pod-sti~e i neguje i samostalno kwièvno stvar-ala{tvo. Na dvoru knegiwe Milice ìviJefimija, mirskim imenom Jelena, prva srpskakwièvnica. Pretpostavqa se, da je Jefimijauticala na obrazovawe svojih daqnih ro|aka –despota Stefana Lazarevi}a i wegove sestreJelene Lazarevi} (tre}e k}eri kneza Lazara),udate (oko 1386 / 7. godine) za \ur|a Stracimirovi}aBal{i}a. Despot Stefan je predstavnik tzv.dvorske kwièvnosti; on je veliki kwigoqubac imecena (u onom zapadnoevropskom, skoro rene-sansnom smislu).17 Duhovna kultura MoravskeSrbije bila je na zavidnom nivou. U takvoj sre-dini odrasla je i bila vaspitana i JelenaBal{i}. Kada je opasnost zapretila i srpskojDespotovini, kulturni centri su se povuklidaqe na periferiju, ovoga puta u Zetu, gde seformiralo jo{ jedno kulturno sredi{te. @iveveze su i daqe postojale izme|u Svete Gore,starih manastira na Kosovu, i novonastalih


16 Upor.: Leksikon srpskog sredweg veka. Pripredili S. ]irkovi} i R.Mihaq~i}, Beograd 1999, 516-517. 17 M. Purkovi}, Knez i despot Stefan Lazarevi}, Beograd 1978; DespotStefan Lazarevi}, Kwièvni radovi. Priredio \. Trifunovi},Beograd 1979.

kulturnih centara u Moravskoj Srbiji. Wima sepridruùje i Zeta, sa nizom novoosnovanih ma-nastira na Skadarskom jezeru.

Teàk je i pun isku{ewa bio ìvotni putJelene Bal{i}. Posle \ur|eve smrti (1403.godine) ona je vi{e godina provela suprotstavqa-ju}i se Mleta~koj republici da bi se na kraju, izpoliti~kih razloga, 1411. godine udala za svognekada{weg neprijateqa Sandaqa Hrani}a.Posle wegove smrti, Jelena se povukla u svojuzadu`binu, manastiri} posve}en Bogorodici naskadarskom ostrvcetu Gorici, gde je i proìvelaposledwe godine svog ìvota (1435–1443). U tomperiodu, najverovatnije oko 1440. godine, Jelena jevodila prepisku sa svojim duhovnikom NikonomJerusalimcem. Ova je prepiska delimi~nosa~uvana u Nikonovom rukopisu iz 1441/42.godine, poznatom kao Gori~ki zbornik.18 Nikonnesumwivo pripada onim intelektualnim krugo-vima, u kojima su se negovale isihasti~ke tradi-cije, pa se moè pretpostaviti da je i Jelena bilapod wihovim uticajem. U Jeleninom testamentuspomiwu se i wene kwige, koje ostavqa svojojzadu`bini. Interesantno bi bilo znati, {ta jesve sadràla wena li~na biblioteka. S obziromna pitawa koja je postavqala Nikonu i odgovorekoje je od wega dobijala, nema sumwe da su se tumogli nalaziti i zbornici tipa na{e Dioptre.Ne bi trebalo sumwati da je Dioptra, uzLestvicu Jovana Sinajskog, odigrala znatnuulogu u formirawu srpskih kwièvnika isi-


18 Ovu prepisku je, zajedno sa studijom, objavio \. Trifunovi}: Dveposlanice Jelene Bal{i} i Nikonova "Povest o Jerusalimskim crkva-ma i pustiwskim mestima" Kwièvna istorija V/18 (1972)289-327.

hasti~ke orijentacije. Prijem~ivost koju su novoformirani

mona{ki centri pokazali prema Dioptri,uslovqena je op{tim duhom ovoga dela.Vrati}emo se po~etku na{ega izlagawa iobrati}emo ovom prilikom jo{ pa`wu na prvideo (pla~eve i ridanija), naro~ito na drugoslovo – ono koje govori o osku{ewima iisku{avawu. Filip, na osnovu starijih autorite-ta defini{e nekoliko vrsta isku{ewa: 1. onakoja se doga|aju na na{u korist ili dobrobit; 2.ona koja nastaju da bi se zavr{ilo ili prekinu-lo ne{to lo{e, 3. ona koja te spre~avaju dane{to uradi{. Ovde se Filip poziva na aposto-la Pavla (poslanicu Rimqanima), govori oisku{ewima koja je podneo pravedni Jov, i najzad,poziva se na autoritet Grigorija Bogoslova kojikaè da sve {to se ~oveku doga|a treba primitisa blagodarno{}u i prihvatiti kao da mu je nakorist. Isto tako, bez isku{ewa nema ulaska ucarstvo Boìje. Ovakva razmi{qawa nai{la suna pogodno tle u sredini koja se suo~ava savelikim isku{ewima – opasno i neprijateqskookruèwe, postepeni gubitak dràvne samostal-nosti, ugroènost nacionalnog opstanka, nadi-rawe Turaka. U takvim prilikama, ~itawejednog smirenog i na starim autoritetima ute-meqenog teksta, moè da pruì izvesnu utehu iolak{awe.


Nama tek predstoji da utvrdimo na koje je svena~ine i u kojoj meri Filipova Dioptra uticalana srpsku kwi`evnost tokom druge polovine XIV.veka, i u vreme srpske Despotovine i vladavineoblasnih gospodara posle Kosovske bitke.


Irena [padijer

Beograd

Dijak Andreja - savremenik NikonaJerusalimca

SA@ETAK: U prvoj polovini XV. veka, pred kona~ni padsrpskih zemaqa pod naletima Osmanlija, kwièvnost iumetnost doìvqavaju svoj posledwi veliki procvat. Udràvi Bal{i}a Nikon Jerusalimac i Jelena Bal{i}nisu samo akteri jedne neobi~ne prepiske nego i pred-stavnici visoke duhovnosti toga doba. U dràviLazarevi}a i Brankovi}a tao|e deluje niz kwièvnihposlenika. Ovoga puta skrenu}emo pa`wu na jednoga odwih – dijaka Andreja, pisara Zbornika iz 1425. godinekoji se ~uva u Crkvenoistorijskom i arheolo{kominstitutu u Sofiji (Bugarska) pod brojem 182.Nedovoqno poznat u doma}oj nauci, ovaj pisar i kodekskoji je ispisao predstavqaju va`no svedo~anstvo oduhovnim interesovawima i kwièvnom ukusu vremena imogu posluìti za kompleksnije sagledavawe kulturnesituacije na {irem podru~ju srpskih zemaqa prvepolovine XV. veka.

Prvu polovinu XV. veka na prostorimaBalkana karakteri{u, sa na{eg dana{wegstanovi{ta, najve}ma dva ~inioca: politi~kasituacija u uslovima vazalnog odnosa preosta-lih srpskih dràvica prema Turcima, i kultur-na odnosno duhovna klima koju slutimo ulikovnoj umetnosti i pisanoj re~i toga vremena.

[to se politi~ke zbiqe ti~e izgleda da udecenijama posle Kosovskog boja, qudi toga dobajo{ nisu ose}ali sve posledice osmanlijskognadirawa. U dràvama naslednika kneza Lazara,zemqama Lazarevi}a i potom Brankovi}a kao-

god i u dràvi Bal{i}a prilike su se stabili-zovale, a kultura i umetnost doìvqavaju praviprocvat. Bilo je to doba bez budu}nosti, ali nei bez nade. Iako }e smrt despota Stefana oboji-ti literaturu tonovima iskrenog o~ajawa, tek}e, zapravo, u drugoj polovini XV. stole}a,posle pada Smedereva (1459.) i turskih pokoqapravoslavnog stanovni{tva poput onoga uNovom Brdu (1477.) na}i u umetnosti izrazaose}awe kraja sveta i "posledwih vremena".Uostalom, 1492. godine navr{avalo se po cari-gradskom ra~unawu vremena 7000 godina odstvorewa sveta, {to je po onda{wim shvata-wima i predstavqalo kraj vremena.

Druga va`na karakteristika toga doba –duhovna klima epohe, bila je, me|utim, nedvos-mislena. Isihasti~ko u~ewe, koje se u XIV. vekusa Svete Gore ra{irilo u posledwim decenija-ma stole}a po celom Balkanu, u prvoj polovininarednog, XV. veka i daqe je nalazilo odjekakako u pojedinim li~nostima tako i u rukopis-nim kwigama koje su one ostavqale za sobom, kao{to je to bio slu~aj sa Nikonom Jerusalimcem.O jednome takvom zborniku bi}e re~i u ovomeradu.

Dva su pravca kojima je isihazam stizao usrpske zemqe. Jedan je, ako tako moèmo re}i,bio neposredan, dolaskom gr~kih i srpskih mo-naha isihasta–podvi`nika u moravsku Srbijukneza Lazara (Grigorije Sinait Mla|i, npr.), uresavsku Srbiju wegovoga sina ili u primorskezemqe Bal{i}a. Za ovaj period karakteristi~anje, pre svega – odlazak poznatih atonskih pisara

138 Irena [padijer

u Srbiju i pojava novih prevoda vizantijskihdela po~etkom stole}a. Najboqi hilandarskiprepisiva~i odlaze, na poziv srpskih despota, uSrpsku zemqu i tamo rade. Tako je, po~etkomveka, na zahtev Stefana Lazarevi}a, do{aoInok iz Dal{e (kako je kasnije nazvan, a danasve}, verovatno, identifikovan kao Teodor)1 i upoduèm zapisu na Radoslavqevom jevan|equ iz1428/9. godine ostavio, izme|u ostalog, ipodatke o svom prepisiva~kom radu i o kwigamakoje je trebalo da prepi{e za despota. Na poziv\ur|a Brankovi}a sa Svete Gore su do{liu~eni monasi i znalci gr~kog da, prema raznimsrpskim i vizantijskim predlo{cima sa Atosa iiz Carigrada, rediguju srpski prevod Lestvice,jednog od temeqnih izvora isihazma. Me|u wimase na{ao i David, koji je 1434. ispisao tu novu,Brani~evsku Lestvicu.2

O Nikonu Jerusalimcu znamo malo.3 Da je uove krajeve do{ao iz gr~kog kulturnog ijezi~kog okruèwa sasvim je o~ito, mada je samopo sebi nedovoqno za odre|ivawe oblastiwegovog porekla. Ta sredina, izgleda, nije bilagr~ka ili nije bila u onoj meri u kojoj je to bioJerusalim u kojem je on proveo, bar u kvalita-

139Dijak Andreja - savremenik Nikona Jerusalimca

1 Q. Vasiqev, Ko je inok iz Dal{e, hilandarski pisar prve polovineXV veka, u: Osam vekova Hilandara. Istorija, duhovni ìvot,kwièvnost, umetnost i arhitektura, SANU, Nau~ni skupovi, kw. XCV,Odeqewe istorijskih nauka, kw. 27, Beograd 2000, 399-4022 S. Petkovi}, Opis rukopisa manastira Kru{edola, S. Karlovci 1914,br. 68/\. V. 16; S. Du{ani}, Brani~evski prevod Lestvice JovanaSinaita, Brani~evo, sv. 4, Poàrevac 1965.3 D. Bogdanovi}, Gori~ki Zbornik, Istorija Crne Gore 2/2, Titograd1970, 372-380; \. Trifunovi}, Dve poslanice Jelene Bal{i} iNikonova ”Povest o Jerusalimskim crkvama i pustiwskim mestima”,Kwièvna istorija, 18, V, 1972, 289-327 (izdawe sa studijom i pre-vodom); D. Bogdanovi}, Istorija stare srpske kwièvnosti, Beograd1980, 222-224

tivnom pogledu, zna~ajan deo svog ìvota, {tose vidi koliko po atributu koji nosi toliko ipo wegovoj Povesti o jerusalimskim crkvama.

Drugi je pravac {irewa isihazma i{aopreko bugarskih krajeva i manastira Parorije ukojem je svoje ovozemaqsko bitisawe okon~aoznameniti isihasta Grigorije Sinajit, stvoriv{iprethodno zna~ajan duhovni centar u kome su seprevodila i prepisivala isihasti~ka dela istasavali mnogi potowi duhovnici. Ova, bugars-ka grana isihazma svoj zenit }e doìveti uli~nosti i delu patrijarha Jevtimija koji }e zasobom ostaviti ~uvenu trnovsku kwièvnu{kolu i ~iji }e se mnogi sledbenici "rasuti"tako|e po srpskim zemqama. Me|u wima }e sena}i i Grigorije Camblak i KonstantinFilozof, da pomenemo samo neke.

* * *

U crkveno–istorijskom i arheolo{kominstitutu u Sofiji pod brojem 182 ~uva se jedanzbornik srpske redakcije iz 1425. godine.4 Naprvom sa~uvanom listu (prethodni je samo ode-rak sa nekoliko proba pera) nalazi se sadràjpo glavama i sa naslovom Kwiga panagirik, a naslede}em listu stoji podrobnije: "Bogu vse-mogu{tu na~inajet se panagirik, sire~ sabornik,imeje slovesa du{epolazna..."5 To je obimnakwiga koja danas ima 424 lista i jedan

140 Irena [padijer

4 B. Hristova, D. Karadòva, A. Ikonomova, BÍlgarski rÍkopisi ot XI ot doVIII vek zapazeni v BÍlgari®, Svoden katalog, Tom I, Sofi® 1982, br. 1275 Navode iz rukopisa donosimo savremenim pismom, u fonetskoj tran-skripciji.

neozna~eni oderak. Rukopis je, uglavnom, potpun,od prvobitnog stawa nedostaje nekoliko listo-va, ali je zato sada{wih posledwih {est listo-va naknadno dodato. Vodeni znaci, me|utim,ukazuju na to da su i osnovni deo i dodatak izistog vremena.6

Na ovaj spomenik je prvi skrenuo pa`wu javnos-ti Ivan Snegarov 1918. godine u ~lanku u kojemopisuje rukopise koji su se u to vreme nalazili uSkopskoj mitropoliji.7 Protojerej Ivan Go{ev1927. navodi da je rukopis dospeo u Muzej(Crkveni) 1919. godine iz ju`ne Bugarske i uspevada pa`qivo odlepi dva posledwa lista (sada l. 417i jo{ jedan) i tu prona|e nekoliko izuzetnova`nih zapisa koji govore o vremenu pisawakwige, samom pisaru i naru~iocu.8 Od tog vremenaovaj rukopis ulazi u literaturu kao zbornik dijakaAndreje, a u kasnijoj bugarskoj literaturi akcenat}e uglavnom biti na li~nosti pisara i wegovojidentifikaciji.9 U na{oj nauci ovaj vaànzbornik gotovo uop{te nije izu~avan, sa izuzetkom\or|a Sp. Radoji~i}a koji se u jednom svom ~lanku


6 Vodene znake datirao je filigranolog Radoman Stankovi}, saradnikArheografskog odeqewa Narodne biblioteke Srbije, na ~emu mu naj-toplije zahvaqujemo.7 Iv. Snegarov, Iz skopskitÒ knigohranili{ta, ObÈÍ podem, kn. IX-X, 15-30. max, II, 1918, 442-444.8 Iv. Go{evÍ, Stari zapiski i nadpisi, Godi{nikÍ na Sofixski®universitetÍ VI, Bogoslovski fakultetÍ, IV, 1927, 348-350; I. Go{evobjavquje zapise i de{ifruje tajnopis kojim se potpisao pisar.9 V. Sl. KiselkovÍ, Evtimievi®tÍ u~enikÍ Andrex, U~iliÈenÍ pregledÍ,god XXX, kn. 2, (Sofi®) 1931, 246-254; V. Sl. Kiselkov, Prouki i o~ertino starobÍlgarska literatura, BAN, Sofi® 1956, 261-265 (D®k Andrex);V. Pandurski, PanegirikÍt na d®k Andrex ot 1425 g., Trnovska kniòvna{kola. 1371-1971, Sofi® 1974, 225-241; Bave}i se ZografskimZbornikom, bugarskim rukopisom s kraja XIV veka, Klimentina Ivanovaje wegov sadràj detaqno prou~ila i uporedila sa nizom sli~nihzbornika, me|u kojima i sa Panagirikom dijaka Andreje - K. Ivanova,Zografski®t sbornik, pametnik ot kra® na XIV vek, Izvesti® naInstituta za bÍgarski ezik, kn. XVII (1969), 105-147.

tako|e bavi li~no{}u pisara i prilikama u de-spotovini i Beogradu toga vremena.10

Rukopis ima vi{e zapisa, iz vremena pisawa,kao i onih kasnijih. Ovde }emo skrenuti pa`wuna one najva`nije, otkrivene na slepqenomlistu. Dakle, na l. 417b nalaze se jedan ispoddrugog ~etiri zapisa:

1. Va dni blago~astivago i hristoqubivagogospodina Srbqem despota Stefana i togdavladi~astvuju{tu vasesvetej{emu patrijarhukir Nikonu i poveqenijem jego napisa se sijaboàstvanaja kwiga rekomi panagirik, va leto6933 (1425), indiktion tre}i.

2. Milostiju Boìjeju smereni patrijarh kirNikon. (kinovarno)

3. Poveqenijem gospodina patrijarha kirNikona pisa mnogogre{ni dijak Andreja, Bog daga prosti, amin. (tajnopis)

4. Hristos za~elo i konac, tomu slava va vekivekom, amin. (kinovarno)

Kao {to se vidi, iz ovih zapisa saznajemoizuzetno va`ne podatke. Iz prvog – vremepisawa kwige, obeleèno ne samo godinom ve} iuobi~ajenim podacima za ~ije vladavine, {toposredno ozna~ava i mesto, odnosno okruèwe;to se poja~ava podacima o naru~iocu zbornika,patrijarhu Nikonu, koji se isti~e naro~ito uslede}em, kinovarnom zapisu. U tre}em se pono-vo nagla{ava Nikonovo "poveqenije" sa imenompisara, koji se tek tu tajnopisom osmelio da se"potpi{e". U ~etvrtom, opet istaknuto kino-

142 Irena [padijer

10 \. Sp. Radoj~i}, Dijak Andreja, beogradski pisac iz vremena despotaStefana, u: Tvorci i dela stare srpske kwièvnosti, Titograd 1963,221-231.

varom, nalazi se uobi~ajen zavr{etak sakratkom doksologijom.

Rukopis je po sadrìni kalendarski zbornik,tj. takozvani "minejni panagirik" jer sadrì,kako se to na samom wegovom po~etku kaè,slova i sastave (wih 33 na broju) posve}ene"naro~itim svetim za celu godinu", a ovo jeo~igledno prva kwiga od ~etiri – u woj su pohronolo{kom redosledu zastupqeni meseci sep-tembar, oktobar i novembar, samo je dodatitekst na kraju, 34. sastav – Povest o prenosumo{tiju Jovana Zlatoustog od KozmeVestitora, praznik koji "pada" 27. januara. Kakose kalendarski smewuju praznici (oni ve}i, nar-avno) tako se niù i dela wima posve}ena.Pojedinim zna~ajnijim posve}eno je i po neko-liko sastava, kao na primer Ro|ewu Bogorodice,Krstovdanu ili Vavedewu. Tu su se na{la slovaJovana Zlatoustog, Andrije Kritskog, JovanaDamaskina, Klimenta Ohridskog, TeofilaktaOhridskog i naro~ito va`ni sastavi bugarskogpatrijarha Jevtimija – @itije svete Petke iprenos wenih mo{tiju u Trnovo, @itije JovanaRilskog, @itije Ilariona Meglenskog, kao iprenos wegovih mo{tiju u Trnovo – koji spadajuu najstarije prepise Jevtimijevih dela uop{te.

Dva su momenta na koja bismo ovde jo{ samoskrenuli pa`wu. Jedan je sastav Zbornikaodnosno wegova isihasti~ka orijentacija, adrugi – li~nost dijaka Andreje.

Sadràj ovog kodeksa, ovakav kakav je, umawoj meri je rezultat zadatog kalendarskograsporeda, a u ve}oj svakako wegovog naru~ioca,


mada se ni udeo samog pisara koji ~esto (kao uslu~aju Vladislava Gramatika, na primer) moèbiti i redaktor, ne moè zanemariti. Nikon,dakle, koji je u doba despota Stefana sedeo napatrijar{ijskom tronu, a verovatno i dijakAndreja, uvrstili su u ovaj panagirik, osimvizantijskih i predstavnika najstarije slovenskekwièvnosti (Klimenta Ohridskog), najvi{esastave patrijarha Jevtimija. Dela Jevtimijeva,crkvenog poglavara koji je svoja isihasti~kastremqewa nastojao i uspevao da poveè sa svo-jom pastirskom delatno{}u bila su veomazna~ajan put {irewa ovoga u~ewa u srpskezemqe. Bio je to druga~iji i posredniji, na nekina~in, put od onog ~iji je predstavnik NikonJerusalimac, ali nimalo mawe vaàn.

Li~nost dijaka Andreje drugi je bitan mome-nat koji je intrigirao gotovo sve prou~avaoceovoga spomenika. Iako se i u bugarskoj naucinavodi da je u pitawu spomenik srpske redakci-je (Vasil Pandurski, Klimentina Ivanova),bugarski nau~nici su gotovo bez izuzetkapoku{avali da ga poveù sa patrijarhomJevtimijem i Konstantinom Filozofom – pa jeVasil Kiselkov, recimo, jedno vreme u wemunalazio u~enika prvog i mo`da u~iteqa ovogdrugog.11 Tako bi Andreja, uz KonstantinaFilozofa i Grigorija Camblaka, misle oni, biotre}i znameniti Bugarin u srpskoj pismenostitoga doba. U prilog tome navodi se (osim posto-jawa li~nosti istoga ili sli~noga imena) i zas-tupqenost bugarskih autora (Jevtimija, Klimenta

144 Irena [padijer

11 V. Sl. KiselkovÍ, Evtimievi®tÍ u~enikÍ Andrex...

Ohridskog, pa i Teofilakta Ohridskog za kogase u tekstu navodi wegova titula arhiepiskopabugarskog), nasuprot potpunom odsustvu srpskih.Trebalo bi, me|utim, imati u vidu da je izbortekstova mo`da bio prevashodno patrijarhaNikona, po ~ijoj se èqi kwiga i sastavqa iprepisuju sastavi u woj, kao i to da je sadrìnaZbornika sli~na sadrìni nekoliko rukopisakoje navodi K. Ivanova, a koji su ve}inom srpskeredakcije.12 Osim toga, u ove mesece ne "padaju"najzna~ajniji srpski sveci (poput svetog Save isvetog Simeona), bez kojih se rukopis ovoga tipane bi mogao ni zamisliti. A oni koji "padaju" uto vreme i ina~e nisu mnogo zastupqeni urukopisnoj tradiciji (npr. ìtija iz Danilovogzbornika, Stefan De~anski i sl.)

I ostala eventualna prepisiva~ka delatnostAndrejina tema je koja podsti~e na razmi{qawe.I, zaista, osoba kojoj je jedna tako istaknutali~nost kao {to je srpski patrijarh poverioprepisivawe ovakvog kodeksa ne}e biti ~ovekbez iskustva i rezultata u tome poslu. îni namse sasvim verovatnim da je, mo`da, dijak Andrejaispisao i preostala tri panagirika godi{wegciklusa jer ovaj o kome je re~ predstavqa onaj spo~etka crkvene godine (septembar, oktobar inovembar). Tome u prilog moèmo navestimi{qewe \or|a Sp. Radoji~i}a. On Andrejusmatra prepisiva~em jednog apostola iz zbirkepredratne Narodne Biblioteke u Beogradu, kojije, zajedno sa ostalim kwigama uni{ten unema~kom bombardovawu Beograda 6. aprila


12 K. Ivanova, Zografsi®t sbornik, nametnik ot kra® na XIV vek.

1941.13 Na tom rukopisu postojala su dva zapisa,prvi o tome da je pisan 1433/34. godine i drugigde je ime prepisiva~evo dato i tajnopisom iobi~no. Tajnopis Radoji~i} razre{ava tako daime pisarevo ~ita kao Andr... (daqe je ne~itko).Taj zapis se zavr{ava re~ima "Bog da prostiAndreju, brata va{ego" dakle isto kao {tonalazimo i u Panagiriku iz 1425, a umesto"skopskije" Radoji~i} ~ita da je Andreja bio"paraeklesijarh belgradskije mitropolije" itako ga smatra beogradskim kwièvnikom. Takoje dijak Andreja najverovatnije bio aktivan i u~etvrtoj deceniji XV. veka, a mo`da i ne{tokasnije.

U svakom slu~aju i ovaj jedini sada poznatirukopis ispisan rukom dijaka Andreje, svojomsadrìnom, vremenom i okolnostima svoga nas-tanka, ne samo da zasluùje da zabeleìmo wego-vo postojawe nego i u na{oj nau~noj srediniiziskuje jedno ozbiqno i temeqno istraìvawena planu kompozicije, sadrìne, jezika iteolo{ke osnove na kojoj po~iva.

* * *

Nikon Jerusalimac ispisao je [estodnevnikiz Savine 1439/40. godine, a Gori~ki zbornikne{to kasnije, 1441/42. Duhovnik JeleneBal{i}, kao ~ovek velikog i duhovnog iìvotnog iskustva, sigurno je tada ve} bio upoznijim godinama. Sasvim je izvesno da su on i

146 Irena [padijer

13 \. Sp. Radoj~i}, Dijak Andreja, beogradski pisac iz vremena despotaStefana, 229-231.

dijak Andreja bili savremenici, a mogu}e je i dauzrastom nisu bili mnogo udaqeni. To, naravno,ne zna~i da su se oni uop{te poznavali.Naprotiv, wihovo je poreklo bilo verovatnorazli~ito, poticali su iz raznih krajeva,stasavali su i delovali potom u razli~itim ime|usobno udaqenim sredinama. Jedan je biomonah svetski putnik, a drugi dijak koji je even-tualno prevaqivao balkanske razdaqine. Paipak, obojica su bili predstavnici istogapogleda na svet i izdanci iste specifi~neduhovnosti koja je, rasprostiru}i se po srpskimzemqama prve polovine XV. stole}a, svojim isi-hasti~kim iskustvom sna`no obojila pravoslavnisvet Balkana odrediv{i mu tako i budu}nost uvekovima koji su sledili.


KRUG NIKONA I JELENE

Tomislav Jovanovi} ~ita testament Jelene Bal{i} pred wenom grobnom crkvom na Be{ki

Du{an I. Sindik

Beograd

Testament Jelene Bal{i}

SA@ETAK: Testament Jelene Bal{i}, od 1411. udateHrani}, umrle 1442, sa~uvan je u prepisu u Historijskomarhivu u Dubrovniku, a objavqen je vi{e puta. Ovomprilikom uz tekst je dat komentar sa obja{wewem owegovom postanku i mestu nastanka. Istaknuta je prvo-bitna `eqa Jelenina (poznata iz drugih dokumenata) daposledwe godine svoga `ivota provede na teritorijiDubrova~ke Republike i da bude sahrawena u pravoslavnojcrkvi, koju je trebalo sagraditi van gradskih zidina.Budu}i da dubrova~ki Senat gradwu nije odobrio, ona sevratila u Zetu, na teritoriju svoga prvog supruga\ur|a II. Stracimirovi}a Bal{i}a. Uz testament,objavquju se dokumenti koji sa wim ~ine logi~nu cjelinu.

O li~nosti i zna~aju Jelene Lazarevi}, udateBal{i}, kasnije Hrani}, govori vi{e poveqasa~uvanih u Arhivu Dubrova~ke Republike. Onese mogu razvrstati u tri grupe. 1. Pisma koja suod strane Dubrova~ke op{tine (od 1415: repub-like) upu}ena gospo|i Jeli i wenom sinu Bal{i,2. Pisma koja se odnose na veze wenog drugogsupruga velikog vojvode Sandaqa Hrani}a i wesame sa Dubrovnikom, i 3. Akta koja su poteklaod gospo|e Jele ili se odnose samo na wu.1

Nas ovom prilikom zanimaju samo dva akta: A.testament gospo|e Jele iz 1442. godine i B. jednopismo dubrova~ke vlade svojim poslanicima nadvoru despota \ur|a Brankovi}a u jesen 1435.

A. Testament Jelene Bal{i}–Kosa~e odavnoje privla~io pa`wu istori~ara. On nije sa~uvan1 Q. Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma, I Beograd, 1929, br. 388-392, 394, 395, 396-400.

u originalu, nego u pouzdanom prepisu Nik{eZvezdi}a, poznatog kancelara dubrova~kesrpske kancelarije. Iz uvodne bele{ke, pisane}irilicom kao i testament, saznajemo da su preddubrova~kog kneza Nik{u Puci}a i Malo vije}epozvani starac jerusalimski i duhovnikNikandar, kalu|er Jovan i Dobrko Marni}.Svaki od wih je zaklet nad testamentomJeleninim. Oni su tom prilikom izjavili da jetestament sastavqen po nalogu same Jelene, dokje bila u dobrom fizi~kom i duhovnom zdravqu.2

Pisan u prvom licu mno`ine, testamentpo~iwe verbalnim invokacijom: U ime Oca iSina i Svetoga Duha u Svetoj Trojici, a zatimodmah prelazi na intitulaciju i naraciju.Zanimqivo je da o svom poreklu ona govori samoda je k}i svetopo~iv{eg kneza Lazara, dok svojadva supruga ne spomiwe. Iz naracije saznajemoda se gospo|a Jela, pre nego {to je sastavila tes-tament, sastala u Gori~anima (Gor~anima) savojvodom Stepanom (potowim hercegom) i da jetom prilikom dobila vojvodinu re~ da }e testa-ment biti izvr{en bez ikakvih smetwi odstrane vojvode i wegove dece. Zato ona pridobroj svesti i snazi odre|uje kako treba pos-tupiti u ~asu smrti. Imovina se deli ovako:

1. Vojvoda Stepan dobija dve svite koje sutrenutno kod Nik{e Tamari}a, ogrta~ (kuntu{)ukra{en zlatom, veliki pehar (krugla?) i 500dukata koji su kod Luk{e Polutinovi}a (= LukaPautinov? iz Kotora) pod interesom.

152 Du{an I. Sindik

2 Isto, br. 400. M. Puci}, Spomenici srpski II Beograd 1862, br. 37, prvi jeobjavio testament Jelene Bal{i}. U dodatku je spomenuo i veoma za-nimqiva akta, sva u vezi sa testamentom, koja se ovde objavquju u prilogu.

153Testament Jelene Bal{i}

2. Pla{t sa biserom, ako je gospodin vojvodasaglasan, pripada gospo|i Jeleni vojvodinoj, i"moje" oglavqe (neka vrsta kape ili krune) sakamewem i biserom i veliki obojci.

3. Vladislav dobija srebrnu pozla}enuromen~u (sud za vodu), prsten sa okcem i zmajevimi svete mo{ti koje su kod Jelene.

4. Gospo|ici Kateleni: obojci mali i zlatnadugmad.

5. Teodori, svojoj unuci: pojas na plavojtkanini i prsten na kojem je kamen safir, jedan"bil~u`ac".

6. Knezu Vlatku: ostali prsten~i}i i krugla(~a{a) mala.

7. Izdvajaju se: srebrni sudovi koji su ukomunu (tj. u Dubrovniku), zdele, pehari i sve{to pripada crkvi Svetog Georgija i novojcrkvi Presvete Bogorodice. Ostalo ({ta se podtim podrazumeva?) uzima gospodin vojvoda s timda plati koliko je pravo, a tim novcem da sepokriju tro{kovi pokrivawa crkve koju jeizgradila sebi za grob.

8. Zlatna ikona koja je u komunu pripadawenoj sestri gospo{i despini (Oliveri), aposle wene smrti gospo|i Jeli vojvodinojsupruzi.

9. 1000 dukata u komunu podeli}e gospo|a Jelavojvodina i duhovnik (=Nikandar) za du{uJelene Bal{i} na slede}i na~in: 200 dukata ses-tri despini (Oliveri) za slu`be zadu{nice i zamilostiwu; crkvi u kojoj }e biti sahrawena 200dukata da se slu`be zadu{nice pevaju stalno ida se deli milostiwa; za krov crkve u Gorici

ve} je dato 60 dukata, majstorima da se da jo{ 30dukata. êqad koja je okruùje, a na|e se ublizini u ~asu smrti dobi}e: starac jeruslimskiNikandar 50 dukata, kalu|er Jovan 40 dukata,Vukosav Tamari} 40 dukata, pop Teodosije 30dukata, duci (?) 12 dukata, i vladici (gospo|i)Ruì i sinu 30 dukata, Kataleni k}eriNikolinoj 30 dukata, Dubrku (Dubru{ku) akobude prisutan samrtnom ~asu 30 dukata, devojka-ma koje budu sluìle do kraja da se po dogovoruda pr}ija koliko se moè da bi se udomile, aostaloj ~eqadi da se da milostiwa koliko seuzmogne, a po dogovoru.

10. U trgovinu (trgova~ku radwu) Lavre(ntija)[igovi}a u Baru uloèno je 600 dukata. Prihod(dobitak – kamata) od tog novca pripada novojcrkvi u Gorici sagra|enoj Jeleni za grob, da bise odràvali vinogradi u Besima (Beseh)kupqeni za crkvu sv. Georgija, pa su vinogradizameweni za masliwake u Baru i solila. Sve toima da potvrdi gospodin vojvoda, a posleJelenine smrti ktitor i starateq te imovinebi}e unuka ostaviteqa, gospo|a Jela vojvodina iwihov (sin) knez Vladislav. Od srebrnog posu|akoje se bude na{lo posle smrti gospo|a Jelena iVladislav mogu uzeti i predati crkvi po svomnaho|ewu gde {to nedostaje. Isto mogu u~initisa poku}stvom i kwigama i priloìti obemacrkvama (Bogorodi~inoj u Gorici i Sv.Georgija), gde {to pripada.

Pre vi{e od dvadeset godina, prilikomproslave 700 godina osnivawa Dubrova~kogarhiva i arhivske slu`be u Jugoslaviji, re~eno

154 Du{an I. Sindik


je da isto~no od Kotora i Dubrovnika sve doobala Crnog mora, nastaje u arhivskom smislubrisani prostor.3 Posmatran sa diplomati~ko–arhivisti~ke ta~ke gledi{ta testament jezna~ajan zato {to nam pokazuje da su i u tim kra-jevima bila poznata pravila o sastavqawunotarskih akata. âk se moè re}i da su nekeformule prevedene. Veoma mali broj sa~uvanihpoveqa pokazuje da su u unutra{wosti Balkanaipak postojale i funkcionisale notarskekancelarije.

Testament pokazuje pre svega brigu JeleneBal{i} o crkvi u kojoj }e biti sahrawena. Ona sepobrinula da crkva bude obezbe|ena neophodnimpotrep{tinama za svakodnevni ìvot, ali istotako da i ~lanovi porodice dobiju odgovaraju}epoklone da bi je zadràli u dobroj uspomeni i dabi se postarali da oporuka bude izvr{ena. Vidise da je Jelena Bal{i} imala i poslovne i trgo-va~ke veze (davawe novca na dobit) koje su joj zaìvota omogu}avale da lak{e preìvi.

Uprkos tome {to je, iz nama nedovoqno poz-natih razloga, èlela da napusti zemqu svogadrugog supruga, ostala je do kraja privrènawegovoj porodici i traìla od svih ~lanovaporodice da izvr{e testament, a posebno odglavnog Sandaqevog naslednika, vojvodeStepana Vuk~i}a.

Jedno od osnovnih pravila istorijskemetodologije jeste da se ne prave hipoteze oonome {to bi bilo da je tok istorijskihdoga|aja bio druk~iji od poznatog. U ovom

3 M. Milo{evi}, Razvoj arhivske slu`be Jugoslavije, Arhivist XXIXBeograd 1979, 17-22.

slu~aju, vaqda zato da bi izuzetak potvrdiopravilo, moèmo sa sigurno{}u re}i da bi tes-tament na{e junakiwe u svom glavnom delu biodruk~ije i na drugom mestu sastavqen, da jewenoj molbi bilo udovoqeno.

B. Da je to zaista tako saznajemo posredno izpisma Dubrova~ke vlade upu}enog svojimposlanicima na dvoru despota \ur|a, nekolikogodina pre nastanka oporuke o kojoj je do sadagovoreno. Pismo je veoma zna~ajno, jer bacavi{e svetla na li~nost jedne na{e istaknuteène feudalnog doba i to na wenu delatnost kaopravoslavne hri{}anke. Naime, jo{ krajem 1434.godine, veliki vojvoda Sandaq Hrani},zatraìo je dozvolu Dubrova~ke vlade da vandubrova~kih gradskih zidina sagradi crkvu uuboì{te.4 Za uboì{te je odgovoreno da semoè graditi, a za crkvu je re~eno da trebaimati dozvolu crkvenih vlasti i uvek jenalaèna isprika. Bez obzira na tesne prijate-qske veze sa Sandaqem, i {to su ga ocenili kao~oveka "ìvog duha, zdravog rasu|ivawa, veomadelikatnog, koji je shvatao stvari sa lako}om",dubrova~ki hroni~ari su smatrali "da bi wegovpomen bio ve~an da wegov ìvot nije biouprqan i zamra~en gre{kama shizme i pataren-skim obredom u kojem je ro|en i umro".Dubrova~ka vlada nije dozvoqavala izgradwucrkvenih objekata drugih religija, pa nijeu~iwen izuzetak ni Sandaqu, iako su od wegapetnaestak godina ranije kupili ju`ni deo

156 Du{an I. Sindik

4 J. Tadi}, Promet putnika u starom Dubrovniku, Dubrovnik 1939, 117-118, nap. 11.


Konavala sa ùpom Vitaqinom i danas svetskipoznatim rtom O{tro sa Prevlakom. Sandaq jeumro 15. marta 1435, a ve} u septembru istegodine napisano je pismo despotu \ur|u. Nevidi se pouzdano iz toga pisma da li je JelenaSandaqevica posle smrti svoga supruga li~noobnovila zahtev Dubrova~koj vladi za izgradwucrkve ili je samo molila svoga sestri}a despota\ur|a Brankovi}a da on u weno ime obnovizahtev. Tek Dubrov~ani ni Jeleninoj molbi nisuiza{li u susret. Iz navedenog pisma posrednosaznajemo da je Jelena èlela da sagradi vangradskih zidina jednu malu crkvu u kojoj bi seslu`ba Bo`ja odvijala all greca, jer joj je namerabila da svoje posledwe dane provede uDubrovniku, i da bude sahrawena u toj crvi.Odbijaju}i molbu, Dubrov~ani su rekli daizgradwa crkve spada u duhovni autoritet pape,a oni ne èle da se u taj autoritet me{aju, "semako ne èlimo ekskomunikaciju". "âk i akobismo hteli da gradimo crkvu u na{oj rimskojveri, ne bismo je mogli graditi, ako nam papa tone bi sve~ano odobrio i dao dozvolu i poklon, dabi u tako ukra{enoj crkvi mogla da se slaviBo`ja slu`ba".5

5 O Sandaqu Hrani}u i zahtevu gospo|e Jelene dubrova~ki hroni~ar Rasti}pi{e: (r. 263) Ma intanto alli 15 del mese marzo, mori Sandagl Hranich, il qualenella sua gioventu, in tempo della guerra del re ostoja, niente fevorevole allarepubblica, avanzato in eta ed ammaestato dagli accidenti, sempre (le) sitenne unito, deferando molto alli consigli del senato, con she mosto d intenderla vera massima che si deve tener tra i principi deboli, confinati con uno pre-potente, come a (p. 264) ragguaglo de Ragusei e Sandagl era Turco, gia intru-so nella Sclavonia. Del resto fui un principe di spirio vivo, di ragionamentoforte, di molta delicatezza, che penetrava le cose con facilita, ed avrebe immor-talata la sua memoria, se non avesse machiato la sua vita ed oscurato la famacon li erori dello scisma e rito patareno, nel quale nasque e mori… Ma ildespota presa occasione ad instanza d Elena, moglie del morto Sandagl Hranich,

Odbijena od Dubrov~ana, gospo|a JelenaBal{i}–Sandaqevica, k}i kneza Lazara,odlu~ila je da svoje posledwe godine provede upostojbini svoga prvog supruga i da u Zeti, naostrvu Be{ki (Brezovica) u Skadarskom jezeru,sagradi crkvu Svete Bogorodice i u woj sebigrob.

Oba dokumenta nastala su u te{kim vremeni-ma za hri{}ane na Balkanskom poluostrvu. To jebilo prvo stole}e prodirawa islama na tleVizantijskog Carstva i slovenskih zemaqa naBalkanu. Za vi{evekovne istorijske procese toje bio mo`da samo tren, ali taj istorijski tren,za li~nost Jelene Bal{i} zna~io je ceo qudski`ivot.

158 Du{an I. Sindik

ricercar la republica permeter ad essa Elena fabricar una shiesa fuori dellacitta, in cui si dovese celebrar alla greca, avendo in animo essa Elena ritirarsiivi al resto della sua vita: il senato, sepre averso ad ogni altro rito che catoliconel suo stato, diede subito la negativa. Ma accio fosse meno amara, si scuso,per non mancare alcune ideate antecedenti convezioni, di non poter, senzadispensa pontifia, concorer a render sodisfatta essa Elena, la quale e si sti-mave s amava, come boglie di Sandagl, tanto benemerito della republica.Chronica ragusina Junii Restii (ab origine urbi usque ad anum1451) itemJoanis Gundulae (1451-1484), ed. Speratus Nodiolo, Zagrabiae 1893. Upismu upu}enom despotu \ur|u Brankovi}u, pored ostalog, pi{e: Et perle pregiere et diamanda chel fa che per noi sia consentito a dona Jella chepossa fare una pizola chiesa fora delle muri de Ragusi dove fara la sia sepul-tura, pero che pense venire et e morire a Ragusa… Et questa dimanda e ettocha al spirituale shie lo papa. Et del sprituale noi non posiamo impazare seexcomunicacion non voliamo incorere che Idio ce guardi. Et che cusi sia sevede et dimostra pero che se noi intessi voressimo far edificare una cheisasegondo la nostra fede romana, non possiamo fare se per lo papa solemma-mente non e conceduto et dato licencia at anche fatto dota a tal chiesa per laqual ablemente in essa se possa li idvini offici cellebrate. HAD, Lett. di Lev., f.271, 23. IX 1435.. N. Jorga, Notes et extraits pour I histoire des croisades II,Paris 1899, 331-332, prvi je objavio kra}i izvod iz ovog pisma. [iriizvod, koji se ovde objavquje ustupio mi je prof. dr. \uro To{i}, na~emu mu najtoplije zahvaqujem. O pismu su jo{ pisali K. Jiri~ek,Poselstvi Republiku Dubrovnicke k cisarovne Katarine II v. L. 1771-1772,(navodim po Radoni}u); J. Radoni}, Der Grossvojvode von Bosnien SandaljHranic - Kosaca, Archiv für slavische Philologie XIX, 1-2, 465. J. Tadi}, n. d.118, saop{tava vi{e pojedinosti o raznim predlozima u toku sednicadubrova~kih ve}a.


Prilozi

Testament Jelene Bal{i}1443, a di 5 aprile.Testamento de domina Jela de vo (oiuoda) Sandagli.

Predâ gñ(spo)d(i)na kneza dôbr(o)va~koga Nik{ePôcikë svoím vikemâ na pôone prâzvanâ dôhovânikâNikandarâ, staracâ írôzalim(â)ski i Iñvanâ kalôgerâi Dobârko Marânikâ, i svakoga nih(â) ñsoba zaklesmovrâhô testamenta po~tenoga spomenôtë gospoge Ellebiv{ago gñ(spo)d(i)na voívode Sandalë koi reko{eB(ñ)gñmâ i dô{omâ nihâ da ñvë testamenâ ístâô~inila gospogë Ella ô svom dobrô zdravä pôotä i ôsvoä dobrô svístâ i namâ ga predala svoiñmâ rôkom apodâ svoä pe~atâ a hote da se izbrâ{i úo se ô nemâôdrâ`i, koga testamenta ístâ po~etakâ ñvai:

Va ime Ñtca i Sina i Svetago Dôha ô SvetôäTroici. Aminâ. Mi gñspoga Elena daúis(ve)topo~iv{ago gñ(spo)d(i)na kneza Lazara, da í vasvidenií vsakomô komô se podoba i pr(e)dâ koga se seipisanií izânese ñgledati kako po milosti Bo`íi isina mi gñ(spo)d(i)na voívode Stepana satvor(i) mimilostâ i da mi svoä râie~â kadi se sa mnoä staë ôGñr(i)~aneh {o gode bihâ bôde ñdlô~ila ñd imanëmoígñ da m[i] í tvrâdo i nepokolibimo ñdâ níga inígñve di~ice. Sade ë re~ena gñspñgë El[e]na ~inärï~â za `ivota moíi dobrei svísti ô moki ako bi mise pr(i)klô~ila samrtâ da ôzâme gñ(ospo)d(i)nâ voívo-da Stepanâ ñne dve svite ô Nikâ{e Tamar(i)kë i úo íkôntô{â zlatñmâ figôranâ i da í gñ(spo)d(i)nô

voívodi Stepanô i kr(ô)gla velë i petcatâ dôkatâ koisô ô L(ô)k{e Polôtinovikë takoi z dobitím kakogredô i plaúâ z biserñm ako í g(ñ)spo)d(i)na voívodeda se da gñspoge Elene voevodine i ñúe ñglaví moí skamiímâ i sa biserñmâ i ñbotci velici. I Vladisavôda se da romen~a srâbrâna pozlakena i prâstenâ so~cemâ zmaevem i moúi svete úo sô prâ mni. i gñspo-di~ne Katalene ñbotci mali i pôtca zlata. I Todoremoíi ônô~ice da se da posacâ na plavïnoi tkanice. ° f.152 I pr(â)stenâ ô kom í kami safinâ i ídanbil~ô`acâ i ñstali prâsenâci i krôgla mala knezôVlatkô srâbr(â)ni sôdi koi sô ô komônô zdele i peharii úo í crâkve svetagñ Geñr(â)gië i nove crâkvePrïs(ve)tïi B(ogorodi)ci da se ñdlô~i, a ino da ôzmegñ(spo)d(i)nâ voívoda da m[i] ihâ plati úo bôdepravo, da se pokrâí crkva koä samâ ~inila za moigrobâ. A ikona zlata koë í ô komônô kako samâzapisala s vlasteli, takoi da bôde setrâ mi gñspñgídespine. Ako bi se despine samrâtâ prilô~ila, da bôdetazi ikona gñspoge Elle voívodine.

A úo í tisôúa dôkatâ ô komônô molä i zaklinamgñ(spo)d(i)na mi i sina voívodô da m[i] ihâ daagñspoñge El(e)ne da ñna s moím dôhovnikñm podeli zamoä dô{ô ili prâvo ñdâ nihâ da se da gospoge despine.S. dôkatâ da mi se poä letôrâdií i da se razâdelimilostâina i moímô grâbô dge mi se prâlô~i leki da seda .S. dôkatâ da mi se poä letôrâdií inostanno i dase dieli milostinë i crâkve Svetagñ Geor(â)gië ôGorice dadoh ñlovo kôpivâ za .Ÿ. dôkatâ da sepokr(i)í crâkva i ñúe da imâ se daa za maistore .L.dôkat(â). I ñvai ~elëdâ koë í sada prâ mni koi bi seprâl~ili na samrâti moí da se dastâ dôhovnikô moí-

160 Du{an I. Sindik


moô star(â)cô írozolim(â)skomô Nikandrô .N. dôkatâi kalôgerô Iñvanô .M. dôkatâ i Vokosavô Tamar(i)kä.M. dôkatâ i popô Teodosiä .K. dôkatâ i dôce .Vj.dôkatâ i vladikamâ Rôè i sinô ioi .L. dôkatâ iKataleni daúer(i) Nikolene .L. dôkatâ. I Dobr(â)koako bi se tadai prâmerâlâ na samr(â)ti moíi da mô seda dôkatâ .L. I koí se zgoe na samrâti moei devoike daim se da prâikië koliko se moè zgñvorñm kako da seôdome a ñstala ~elëdâ da se pñmilôí z dogovñro(mâ)koliko se ôzâmoè.

A úo e postaleno ô trâgâ ô Lavra [igovikë ô Barô{esatâ dôkatâ tizi dôkati da stoí cr(â)kvi novoi ôGor(i)ci úo samâ ô~inila ë Pr(ï)svetoi Bogorodicemoi gr(ï)b i po meni da ima crkva dobit(â) ñd tieheidôkat(â) ~im se ke okr(â)mlëti i vinogradi koi sô ôBsïhâ úo samâ kôpila i s cr(â)kvom SvetagñGñr(â)gië zamenila i ôtakmila vinogradi i nive imaslice ô Barô i solila, toi da i gñ(spo)d(i)nâ voívo-da potvr(â)di cr(â)kvi re~enoi i po moíi samrti dabôde tomôi ktitorâ i ñkr(â)mitelâ moë ônüka gos-pogë Ílena voívodina i nih(â) knez Vladisavâ ili binih gosposctvo ili ~ií inñ ñni ñ tome pop~ení daimôtâ. I na moí samrâti ako se bi koi sôdi ñbrâlisrâbrâni da ôzme gñspoga Ílena i Vladisavâ i úo imse svidi ñd nih da postave ô crâkvô novô na nihrasô`dení da bôde úo bi koi nedostatakâ crâkvi a ñnitiem da naprave. A úo bi koí pokôkí bilo ili knige iliúo läbo ino da se pr(i)loì ô ñbe crkve gde úoppr(i)stoi. A úo si mi rekalâ Voiñ po starâcô Radinôô Sveto Trâice crâkvi kor(â)~an(â)ske úo kägospostvô vi dati komô inomô da pi{ô i ñbimeno dañvo úo mi samisao prânese B(o)ga molekí i pr(ï)~istô

B(ogorodi)cô ôimenih i ôpisah sa rôkom dôhovnëgñ miñtca starca Nikanâdra Írôzalimca, úo ke bitigospostvô vi i inem tvoíi dô{e na{oi a ídnako í vseB(o)`âí i tvoí i tvoä kôkä pr(i)hodi i na slô`bôdô{e na{oi da zaklinamâ tebe gñ(spo)d(i)na i sina mibezâ grâha voívodô Stepana va Svetôä Troicô ídi-nosôúôä i nerazdelimôä i va stra{ni sôdâ vatoragñprâ{estvië s(i)na B(o)`(i)ë, egda pridetâ vazâdatikomô`dñ po delñmâ egñ. Tako`de i moä ônôkôgo[s]pogä El(en)ô zaklinamâ kako ñvoi moí pisaní nepotrâiti ni `[e] paki na maní prânesti, nâ vse davrâ{ite i isplônite za `ivota na{egñ i po samrâtina{oi. I ñúe aúe bi koi nedostatci bili úo bili{to bi podobalo poneki se ñ nas i ñ na{oi dô{i da bisvoím blagñm pobolete i isplânite ñ nasâ i ñ na{oidô{e erâ mi sâmrât(â) i `ivotâ ô va{e rôke prâlagamoa prâdâ B(o)gomâ.

Pisa se sei pisaní vâ lïto, .C.N., ro`stvaH(ri)s(to)va ,A.Ô.M.V. lïto m(ï)s(e)ca noemvr{ë.KE. d(a)nâ ô Gor(i)~aneh.

Nota quod in Diversis notariae scripto dieVIIII aprilis 1443. apparent restituti ducati aurimille alias depositati per dictam dominam Jelamin comune Ragusii et etiam vna inchoneta auriornata cum perlis et margaritis alias depositatain comune Ragusii et dimissa per dictam dom-inam Jele domine despine sue sorori, insuprascripto testamento.

Historijski arhiv u Dubrovniku, TestamentaNotariae XIII f. 151v–153.

162 Du{an I. Sindik


I Die nono aprilis 1443.Radiuoi Siglica, cancellarius vayoude Stipani,

tanquam ambaxiator prefati vayuode nec vxoriset filii eiusdem vayuoude vt constat per literascredentiales dominio nostro scriptas que equidemlitere cum expeditoria infrascripte confessionisreceptionis remanserunt penes ser Nicolaum deStella canccellarium in ydiomate sclauo comunisRagusii, nomine et vice prafatorum dominivayuode Stipani, vxoris et filii ipsius confessusfuit habuisse et recepisse ac sibi datos etconsignatos fuisse a nobili et sapienti viro serNicola Jo(hannis) de Poca rectore Ragusii vig-ore et virtute libertatis Consilii rogatorum dequa patet in libro ipsius Consilii rogatorumducatos auri mille qui alias depositati fueruntin comune Ragusii per olim dominam Jelamrelictam vayuode Sandagl et che iuxta formamet tenorem ordinationis prefate domine Jelescriptam in cathastico notarie Ragusii faciens,proinde dictis nominibus finem remissionem, qui-etationem etc. Liberans etc. Remitens etc.Renunciando etc.

In margine: Pro comuni Ragusii pro ducatis.M. domine Yele qui erunt in comune Ragusii.

Die 28. junii 1443. Nichander monachusYerosolimitanus et Dobrechus Merinich nec nondomine despine sororis, olim domine Yele relictevayuode Sandagli vt constat per per eius literasscriptas huic dominio existentes penes serNicolaum de Stella canzelarium, nomine prefatedomine despine confessi fuerunt habuisse acconsignatam esse a domino rectore ser Georgio

de Goze et eius Minori consilio dantibus etconsignantibus virtute unius extractus legati factieidem domine despine per dictam dominamJelam olim sororem suam in suo vltimo testa-mento vnam inchonetam auri ornatam perlis etmargaritis sibi domine despine dimissam utprefertur et que stabat in comune Ragusiidepositata alias per ipsam dominam Jelam.Renuntiando. Judex ser Sigismondo de Georgioet Nicola de Stella, testis.

II Item prefatus Radiuoy tamquam ambaxia-tor prefati vayvode ut constat per literas cre-dentiales scriptas et existentes prout supranomine prefati vayuode Stipani, confessus fuithabuisse recepisse in auro numerato a prefatodomino rectore et Minori consilio dantibus etsoluentibus nomine et vice prefati comunisRagusii vigore partis Consilii rogatorum captepro prode ducatorum sex milium quossuprascriptus vayuoda Sandagl posuit et habet incomune Ragusii ad prode de quinque pro cen-tenario in anno ducatos trecentos pro prodeanni presentis 1443 infiniti in festo sancti Blaxiiproxime decursi quod prode spectauit (precr-tana tri slova) domine Jele in vita eius etimmo () per mortem domine ipsius domine Jelespectat ipsi vayuode Stipano. Et hoc in vnaparte et in altera parte confessus fuit habuisseab ipsis domino rectore et consilio dantibus vir-tute parti Consilii rogatorum capte die(ostavqen prostor za broj) presentibus mensiispro tributo Canalis yperperos quingentis pro

164 Du{an I. Sindik


anno presenti quod finietur die III augusti prox-ime futuri. Faciens proinde finem et remissionemetc. Renuntiando etc.

Actum Ragusii. ante regimen presentibus reli-giosis caloieris Nichander et Iouan missisRagusium per dictum vayuodam nec nonnobilibus viris Iuan Vlatchovich et VochassinSanchoich ambaxiatoribus prefati vayuode ex aliade causa et Vocha diach, nec non JohaneExpertico cancellario, magistro Xhristophoro dePadua, phisico et magistro Johane Maria, cyrogi-co de Feltro, et aiis testibus etc.

In margine: Pro ducati CCC prode et yper-peris Vc tributi Canalis.

Historijski arhiv u Dubrovniku, Diversanotariae XXVI, f. 177v–178.

Ninoslava Rado{evi}

Beograd

Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira Savine 21

Spis O stvarawu sveta Severijana episkopaGavale u srpskoslovenskom prevodu

SA@ETAK: Rukopis broj 21 manastira Savine sadrì[estodnev koji je prepisao Nikon Jerusalimac 1440.godine. Radi se o prevodu sa gr~kog dela O stvarawusveta Severijana iz Gavale (IV/V. vek). Ovaj srp-skoslovenski prevod nastao je najverovatnije u XIV.veku.

Παρακαλ� δε τν �µετ ραν íγíπην, τα�ς ννο�αιςτ�ν λεγοµ νων προ σ χειν. Molä è va{ou läbov,másli glagolïmáe vnimati. "Molim da va{ablagonaklonost obrati pa`wu na sadràj onog{to }u re}i." Usu|ujem se da citiram,obra}aju}i se cewenom skupu, re~i kojima seSeverijan episkop Gavalski na samom po~etkuprve omilije posve}ene stvarawu sveta obratiosvome auditorijumu (In mundi creationem, PG

56, col. 430 – Savina br. 21, l. 2a).Malo {ta znamo o ìvotu Severijana

episkopa Gavale.1 Datum wegovog ro|ewa kao nidatum wegove smrti ne moè se sa sigurno{}uutvrditi. Delao je kao episkop malog grada nasevernoj sirijskoj obali i kao omiqeni gostu-ju}i propovednik u Carigradu u vreme kad je na

1 J. Zellinger, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, Münster1916, 2-7; A. Jevti}, jeromonah, Patrologija 2, Beograd 1984, 202-203;The Oxford Dictionary of Byzantium, red. A. Kazhdan et alii, New York - Oxford1991. s. v. Severianos.

episkopskom tronu prestonice bio JovanZlatousti (398–404. godine), dakle na prelaskuiz IV. u V. vek. Za li~nost velikog hri{}anskogsvetiteqa vezani su i oni malobrojni podaci oSeverijanovom ìvotnom putu i o wegovomkarakteru. Talentovanog jereja iz unutra{wosti,èqnog {ire dru{tvene afirmacije, pre-stoni~ki crkveni krugovi kao i sam Hrizostomsu blagonaklono primili. Ali, u tada{wim dra-mati~nim doga|ajima u carigradskoj crkvi i nadvoru Severijan je stao uz mo}nike ovoga sveta iaktivno je u~estvovao u svrgavawu i progonstvuzlatoustog jerarha. Sa krajem svetiteqevogovozemaqskog ìvota nestaje sa istorijskescene i svaki pomen gavalskog episkopa, za ~ijusmrt moèmo samo re}i da se desila pre 430.godine. Me|utim, ostavimo ove zlehude doga|ajei osude vredne postupke u senovitoj ti{inipro{losti i pogledajmo {ta je u~eni teolog inadareni pisac ostavio potomstvu.

Ostavio je za sobom episkop gavalskipoprili~an besedni~ki opus.2 Pored niza omi-lija na velike praznike, Severijanovi radoviukazuju da je wegovo interesovawe bilouglavnom usmereno egzegezi. Tako je wegovonajpoznatije delo bilo posve}eno tuma~ewu prvihstihova prve Mojsijeve kwige, samome postawu.3Severijan je dao svoj zna~ajan obol egzeget-sko–omilitskom ànru {estodneva, spisa kojisu razmatrali biblijski opis Boìjeg stvarawa

168 Ninoslava Rado{evi}

2 M. Geerard, Clavis Patrum Graecorum, II, Brepols - Turnhout 1974, 468-477(n. 4185-4295).3 In cosmogoniam homiliae 1-6, PG 56, 429-500. Cf. Zellinger, Genesishomilien;Clavis patrum Graecorum, n. 4194.

sveta za {est dana.4 Pored nekoliko danasizgubqenih dela ovog ànra prenikejskog peri-oda, do Severijanovog vremena su nastali i~uveni [estodnev Vasilija Velikog (oko329–379. godine) i dva heksaemeralna delawegovog brata Grigorija iz Nise (izme|u 335. i340–posle 394. godine): Apologija Vasilijevog[estodneva i O stvarawu ~oveka. Za razliku odVasilijevog kapitalnog heksaemeralnog dela izanimqivih bogoslovskih doprinosa wegovogbrata u kojima se jasno uo~ava nastojawe da seMojsijevo izlagawe uklopi, koliko je to bilomogu}e, u kozmolo{ki sistem anti~ke filozofi-je, Severijanovih {est omilija O stvarawusveta jasno pokazuju da je wihov pisac pripadaotakozvanoj antiohijskoj egzegetskoj {koli kojaje tekstu Biblije prilazila ad litteram, bukval-no, ostavqaju}i dostignu}a paganskih mislili-ca sasvim po strani. Ne treba pak smetnuti s umada takav stav ne iskqu~uje poznavawe anti~kefilozofije ni uticaj klasi~nog obrazovawa naproces pisawa. Nau~nici u Severijanovoj koz-mogoniji raspoznaju pre svega uticaj JefremaSirskog i samog Hrizostoma.5

Slovenska pismenost je vrlo rano ukqu~ilau svoje okriqe Severijanove omilije O sãtvoreniimira. Na prelazu iz IX. u X. vek Jovan Egzarh,moèmo slobodno re}i genijalni kwièvnikkulturnog kruga bugarskog cara Simeona, svojuheksaemeralnu kompilaciju je zasnovao, kako se

169Nikonov [estodnevnik u rukopisu manastira Savine 21

4 F. E. Robbins, The Hexaemeral Literature, Chicago 1912; J. C. M. vanWinden, Hexaemeron, Reallexikon f. Antike u. Christentum, XIV, Stuttgart1988, coll. 1250-1269.5 Zellinger, Genesishomilien, 67, 69 et passim.

vidi iz samog naslova, na delima Vasilija Velikog,Severijana iz Gavale, Aristotela i innih.6 Na{egzegeta se na{ao zaista u izvanrednom dru{tvu.Na srpskim kulturnim prostorima, Severijanovoime i delo su pouzdano prisutni od 1263. godinekad se zavr{ilo ~esto prekidano i odlaganopisarsko podvizawe Domentijanovog u~enikaTeodora Gramatika koji je pod veoma te{kimuslovima sa~inio ili prepisao srpskoslovenskurecenziju Egzarhovog [estodneva.

Sudbina je htela da su plodovi Severijanovihintelektualnih napora ~esto gubili svojautorski identitet i pojavqivali se kao delaJovana Zlatoustog. Tako se i u jednom kodeksusrpske redakcije iz osamdesetih i devedesetihgodina XIV. veka koji se vekovima ~uvao u mana-stiru Wamec, a danas je me|u rukopisimaRumunske akademije nauka (br. 148), pod imenomHrizostomovim na{ao i [estodnev Severijanaiz Gavale, u sedam slova.7 Ovaj za nas bitan prevodkoji prepoznajemo u Nikonovom [estodnevnikubio je prepisan i u uni{tenom rukopisu 444(314) Narodne biblioteke u Beogradu iz XV.veka8 kao i u rukopisu 203 (367) MoskovskeSinodalne biblioteke sa kraja istog veka.9

Odlomci Severijanovog dela bili su inter-polirani i u srpski prevod [estodneva Vasilija


6 R. Aitzetmüller, Das Hexaemeron des Exarchen Johannes I-VI, Graz 1958-1971. Up. i prevod N. Ko~eva na savremeni bugarski jezik ovog zna-menitog dela, SofiÔ 1981.7 P. P. Panaitescu, Manuscrisele slave din biblioteca Academiei RPR, I, Bucuresti1959, 188 sq.8 Q. Stojanovi}, Katalog narodne biblioteke u Beogradu, Beograd 1903- 1982, 211.9 A. GorskiŸ, K. Nevostruev, Opisane slavÔnskih rukopiseŸ MoskovskoŸSinodal†noŸ bibliotekÀ, II,2, Moskva 1859, 628-632.

Velikog nastao najverovatnije u drugoj polovi-ni XIV. veka i prepisivan u ~itavoj jednojporodici rukopisa od kojih je najstarijizbornik manastira Hilandara br. 405 datirannegde oko 1400. godine.10

Tokom XV. veka pojavio se i prevod skra}eneverzije {est Severijanovih beseda poznate ve} ugr~koj rukopisnoj tradiciji. Ovaj srpski prevodzabele`en je u jednom zborniku XV. veka manas-tira Kru{edola (br. 71) koji se danas ~uva uMuzeju Srpske Pravoslavne Crkve,11 u kodeksuSANU 24 iz XVI. veka,12 kao i u tri nestalarukopisa Narodne biblioteke u Beogradu (NBB477, XV. vek, Mati}, 200, XV/XVI. vek i NBB 472,XVII. vek).13

Jo{ na jedan na~in je Severijanov [esto-dnev bio poznat na{em ~itaocu. Za svoju ~udnukonstrukciju vaseqene Kozma Indikoplov jekoristio i Severijanov tekst.14 Srpskoslovenskuredakciju ovog proizvoda antiohijske egzegetske{kole imamo sa~uvanu u poznatom Vrhobrezni~kom


10 N. Rado{evi}, O Slovenskim prevodima {estodneva u manastiruHilandaru i o rukopisu Hil. 405, Hilandarski zbornik, 10 (1998) 183.11 S. Petkovi}, Opis rukopisa manastira Kru{edola, Sremski Karlovci1914, 17412 Q. Stojanovi}, Katalog rukopisa i starih {tampanih kwiga. ZbirkaSrpske kraqevske akademije, Beograd 1901, 17413 St. Novakovi}, Srpsko-Slovenski zbornik iz vremena despotaLazarevi}a, Starine 9 (1877) 3; Stojanovi}, Katalog narodne bibliotekeu Beogradu, 312 i 325; S. Mati}, Opis rukopisa Narodne biblioteke,SAN, Beograd 1952, 151.Up. Razglagolnik, zbornik koji je u XVIII. veku sastavio GavrilStefanovi} Venclovi}, gde se u naslovu ovog teksta pored Severijanovogspomiwe i ime Vasilija Velikog (SANU 135, l. 512a - 518b). U jednomdrugom Venclovi}em rukopisu, tako|e iz zbirke SANU (br. 137) ovajtekst je donet na narodnom jeziku (izd. G. Vitkovi}, Glasnik SUD, 67(1887) 390-396. B. Stojanovi}, Zbirka CKA, 109 i 156; D. Dragojlovi},Razvoj filozofske misli kod Srba u doba feudalizma, Novi Sad 1998,198 sl.14 W. Wolska, La Topographie Chrétienne de Cosmas Indicopleustès, Paris1962, 26 et passim.

rukopisu iz 1649. godine (Pqevqa 79).15

Vratimo se sad rukopisu koji nas zanima,zborniku manastira Savine br. 21, koji je1439/40. godine sastavio duhovnik JeleneBal{i} i vrsni kwièvni poslenik NikonJerusalimqanin.16 Ve}i deo ovog kodeksa ~inijedan [estodnev, koji, mada nedostaje prvi list,moèmo lako identifikovati kao prepisintegralnog prevoda Severijanovog heksaeme-ralnog dela, prevoda koji je najverovatnije nas-tao u XIV. veku i ~iji najstariji primerakimamo u rukopisu Rumunske akademije nauka br.148, gde se, ve} smo napomenuli, Severijanovtekst pojavquje pod imenom Jovana Hrizostoma.Severijan je, prema obi~aju toga vremena, ~itaosvojih {est beseda za vreme velikog posta {estve~eri za redom, ali je u jednoj grani gr~kerukopisne tradicije izme|u 5. i 6. besede bilaukqu~ena jedna wegova zasebna omilija Kako jeAdam dobio du{u i o Hristovoj patwi.17 Takavjedan predloàk je imao pred sobom i slovenskiprevodilac.

Kako je izgledala Severijanova slika sveta?Prate}i izlagawe Kwige postawa Severijanstvarawe deli u dve etape. Prvo je ni iz ~ega "otnesouúiih" stvorena pramaterija – "veúi tvaremâ"(l. 2b – PG 56, col. 433), a zatim je Bog po svomenaho|ewu oblikovao tu materiju, pobrinuo se za


15 V. Jagi}, Kozma Indikoplov po srpskom rukopisu g. 1649-e, Spomenik 44(1922) 1-37; A. Jacobs Kosmas Indicopleustes, Die christliche Topographie inslavischer Übersetzung, Byzantinoslavica 40 (1979) 183-198.16 D. Bogdanovi}, Inventar rukopisa manastira Savine, u kwizi: D.Medakovi}, Manastir Savina. Velika crkva, riznica rukopisi, Beograd1978, 93. Pored Severijanovog [estodneva ovaj kodeks sadrì nekolikosastava isihasti~ke sadrìne.17 Zellinger, Genesishomilien, 40 sq.

weno formirawe i ukra{avawe – vâñbra`en›je ikrasotô tvaremâ… Sâtvori oubo nebo nebáv{eí, izemlä nebáv{ouä, bezdná nebáv{jih, vïtrá, vâz-douhâ, ñgnâ, vodou. Vysakáe ra`daemáe veúi vâprâvá dânâ sâtvori (l. 3a). Tada su nastala i~etiri osnovna elementa (stiháe – l. 4a – col.435). Svetlost nastalu prvog dana, po sastavusli~nu an|elima i qudskoj du{i, Severijan pri-bli`ava ~oveku stvorenom posledweg dana.Zapravo, qudski um (razoum) je taj koji daqeunapre|uje ono {to se zahvaquju}i svetlosti nazemqi ukazalo. P{enicu, grozd, vunu (ërinnô)...svetlost razuma je pretvorila u hleb, vino,rizu... (l. 6a – col. 436).

Za razliku od neba stvorenog prvog dana,"gorweg neba" (uperw on), tek je drugog danasa~iwen nebeski svod – ster{wma, tvrdâ. Severijanga poredi sa zgusnutim i kondenzovanim dimomkoji se pewe navi{e (i vânígda vâste~etâ kâvásotï, vâ debelinou oblakou vâmïnëetâ). Wegovnastanak se obja{wava pretvarawem nebeskihvoda u ~vrsto telo nalik kristalu (goustinakristalovidna) po kome se kre}u nebeska svetila.Tako je vodena masa podeqena na dowe i gorwevode. Severijan detaqno obja{wava svrsishod-nost gorwih voda. Prvo, ~uvale su svod da gavelika nebeska svetila ne zapale i ne istope (l.14a) a drugo, spre~avale su da svetlost pro|ekroz ina~e providan svod, zaustavqale je ivra}ale na zemqu (vodá prïvá{e nebesâ… plamenâslâncou i lounï nisposilaät). Kada do|e danStra{nog suda, gorwe vode }e se razi}i, nebo }e


se rasto~iti a zvezde }e pasti jer ne}e vi{eimati podlogu po kojoj bi se kretale (ne imuúepôti, ni {âstvja l. 14b – col. 442). Kao {to je ve}rekao na samom po~etku svog {estodneva,Severijan je vidqivo nebo zami{qao kao sred-wu tavanicu koja deli prostor dvospratnezgrade – ëko è vâ domô dvoekrovnï posrïdvânidet drôgái krovâ (I 4, l. 3 a – 433).

Nastavqaju}i svoje izlagawe Severijan kaèda treba diviti è se sâbáv{imse i poklanëti sezá`ditel (III 1, l. 20a – col. 447). Bog je kaomirskái houdo`nikâ ukrasio nebo suncem, mese-cem i zvezdama, zemqu je oven~ao cve}em ibiqem, vsou tvarâ razli~no oupâstrái.

Tre}eg dana je Bog sakupio vode i razdïli vâmore, vâ rïká, vâ isto~niká, vâ ezera, vâ stoudence(l. 22b – col. 449). Sli~no je bilo i sa svetlo{}u.Anticipiraju}i dela slede}eg dana Severijanpri~a o tome kako je od svetlosti stvorene prvogdana Tvorac oblikovao razli~ita svetila posopstvenom naho|ewu, "tamo svetlost, ovdezvezde". Kao {to bi ko grumen (oukrouhâ) zlatarazdelio na malá peneze tako je Tvorac (tecnìthv,hátrâcâ) raspodelio svetlost jedinstvenesu{tine na sunce, mesec i zvezde. Prilikomsakupqawa voda pojavilo se kopno, sou{a. TadaBog naredi da izrastu biqke i pojave se ìvoti-we po svojim vrstama, po rodou i po podobiä.Kategorija podobija (οµοιοτης) podstakla jeSeverijana da istupi protiv jeresi anomejacakoji su tvrdili da Sin nije podoban, οµοιος Ocu(III 1, l. 20b–21b – col. 447–448).


Severijan uo~ava kao problem ~iwenicu danebeska svetila osvetqavaju zemqu odozgo, dok jepriroda svetlosti i vatre da {aqe svoj plamen izrake navi{e. Re{ewe problema je u Boìjoj odlu-ci. Bog je prirodi elementa nametnuo svoju uzdu.Nebeska svetila zra~e na zemqu ne prema svojojprirodi nego po Boànskoj naredbi (ëko da ne poestestvô sjaetâ, nâ po povelïwä – l. 23b). Boànskabesmrtna i nevidqiva ruka odre|uje tako|ekoliko }e se vode u obliku ki{e izliti iz oblaka.Prethodno sakupqenu iz mora, "slanu budu}i",pretvara u pitku vodu i wom napaja zemqu.

Severijan smatra za neophodno da, kao iVasilije Veliki, pomen nebeskih svetila isko-risti za opovrgavawe astrologije (zvïzdoslovesje)kategori~ki tvrde}i da nebo ne daje nikakavznak o qudskom ìvotu (ñ ìvotï ~lovï~âscïmnikakovo znamewe podavaetâ nebo, III 3, l. 24b – col.450). Boànsko ~ovekoqubqe se zato pobrinuloda se zahvaquju}i zvezdama, izme|u ostalog,~ovek obavesti o meteorolo{kim pojavama, damoreplovac izbegne opasnost kao i da zemqo-radnik sazna za pogodno vreme orawa .

Me|utim, sasvim suprotno Vasiliju Velikom,Severijan ne prihvata anti~ku geocentri~nuteoriju o sferi~nom nebu. Bog nije stvoriosferu koja se okre}e (kolo valëäúee se – l. 27a).Kretawe sunca se ne obja{wava zalaèwem podzemqu nego horizontalnim kretawem ka severugde se ono sakrije za vreme no}i iza velikevodene mase (l. 27b). Teorije kojima nas u~e"helenska deca" gube svaku vrednost pred Sve-tim Pismom, "na{im u~iteqem".



Mese~eve mene slikovit su primer zaSeverijana qudskog ìvota od ro|ewa do smrtii wegove sudbine koja ga ~eka zahvaquju}iHristovom spasewu (l. 28b. – col. 453).

O biqnom i ìvotiwskom svetu Severijan negovori predugo. Naro~ito insistira na razliciizme|u glagola ξαγαγ τω?, da izvedetâ zemlë~etvïrenogái zvïri i βλαστησατω, da prozebnetâzemlë báqa travnaa?(III 1, l. 21b–col. 448).Razlika je bila u tome da biqe svake godine izzemqe ni~e, dok u ìvotiwskom svetu je samoprvi primerak nastao iz zemqe a daqe se svakavrsta za sebe reprodukuje.

Kada je sva zemqa bila ukra{ena, vreme jebilo da se pojavi ~ovek, wen gospodar. "Sve jebilo spremno, samo ~oveka nije bilo" (i vâsagotova bïhou, i ~lovïka ne bï{e – IV 5, l. 40b, col.462).18 Prvo je morala ku}a da se sredi i ukrasi,kaè Severijan, pre nego {to se wen gazda(domou vladáka) useli. I tako je Bog stvorioqudsko bi}e po svome obli~ju.

Pomen stvarawa ~oveka po obli~ju Boìjembila je prilika za Severijana da eksplicitnoiskqu~i svaku mogu}nost boànskog antropo-morfizma. "âk i danas," kaè Severijan, "posto-ji jeres onih koji tvrde da je Boànstvo~lovïkoñbrazno." Svaku sli~nost ~ovekovu saboànstvom treba shvatiti u eti~kom smislu(po dobrodïtelá – κατ´ αρετẃυ) a nikako u odnosu

18 Vrlo sli~no govori i Grigorije Niski u svom spisu O stvarawu~oveka: “i sve bogatstvo tvari i na zemqi i na moru gotovo bï, onog kobi u tome uìvao jo{ nije bilo” (Hil.405, 108b - PG 44, col. 132 C). V. N.Rado{evi}, Grigorija Niskog poslanica episkopu Petru “O liku~ove~ijem”, Osam vekova Hilandara. Istorija, duhovni ìvot,kwièvnost, umetnost i arhitektura, Beograd, 2000, 374.

na fizi~ki lik (eliko kâ telesnomô licô – 57a, col.474 – 475). Obli~je Boìje se iskazivalo i uvlasti koju je ~ovek dobio nad ìvotiwskim sve-tom. Redosled stvarawa (~inâ sâdïlovawë) ukazi-vao je u obrnutom smeru na redosled vlasti (~inâvladá~âstvou). Stvoren posledwi, dobio je prvomesto me|u ìvim bi}ima. Kao potvrdu svoggospodarewa na zemqi ~ovek je dobio od Bogazadatak a ujedno i privilegiju da imenujeìvotiwske vrste.19 Svakoj ìvotiwskoj vrstiime poloì Adam, a Bog se nije protivio nego sesloìo (V 7, l. 64b – col. 481).

Formiraju}i ~oveka Bog se pobrinuo ne samoo svrsishodnosti (nou`da) wegovog organizmanego i o estetskom momentu (blagolïpje), osimetri~nosti i harmoni~nosti delova wegovogtela (l. 57b, 58a – col. 476).

Gospodaru zemaqskog raja Bog je èleo dastvori ènu. Od rebra Adamovog stvorio je Evui uzev{i na sebe, u svom ~ovekoqubqu, ulogu ocai majke doveo je ~oveku nevestu (l. 66b, col. 483).

Sam Raj je Severijan zami{qao vrlokonkretno, kao realni, dodu{e idili~an, predeonegde na Istoku. On se quti na alegorijskeinterpretacije nekih svojih prethodnika koji suu Raju videli duhovna, nebeska prostranstva.Pobornik antiohijskog, realisti~nog tuma~ewabiblijskog teksta, on se ~udi otkud bi u jednomduhovnom prostoru mogla da raste smokva ili date~e reka koja }e se kasnije podeliti na ~etirividqive, poznate reke: Tigar, Eufrat, Geon(Nil) i Fison (Dunav).20 U svojoj proro~anskoj


19 Zellinger, Genesishomilien, 94 sq.20 Ove rajske reke su bile poznate i Konstantinu Filozofu, biografu

mudrosti Bog je Raj napravio prostranimpripremaju}i ga za budu}e pravednike (V 6, l.60b, 61a – col. 478).

Posledwa, {esta beseda originalnogSeverijanovog dela (u Nikonovom [esto-dnevniku sedma), posve}ena je prvorodnom grehu.U ~ovekovom "carskom i gospodarskomboravi{tu" (carskoe i vlastelâskoe ôgotovawe), ubogatim vodama natapanom vrtu, rasle su trivrste drveta. Jedna je pruàla ~oveku fizi~kuhranu, omogu}avala mu da ìvi (bïhou drïvesapitati ego). Drugo je bilo drvo saznawa dobra izla (bï{e drïvo iskou{aäúe ego). Tre}e, drvoìvota, trebalo je da osigura ~oveku besmrtnost(bï{e drïvo vâ eè emou vánou ìti – l. 76). Raj jebio okruèwe blaènog ìvota Adama i Eve,wihovog druèwa sa zmijom, i wihovog pada. Ujednom scenski zami{qenom tekstu dramati~nognaboja odvija se pri~a grïhopadenë. Tu su sviakteri: zmija, ina~e jedna od najinteligentnijihìvotiwa (zmji moudrïi{ji pa~e vâsïh zvïrei),Eva koja je podlegla nagovoru polakomiv{i seda zajedno sa Adamom postanu takmaci Boìji,sâtâ~nici Bogou, i sam Adam koji se priklawaEvinoj nakani samo iz slabosti prema woj.Smatraju}i da je ~ovek, stvoren po obli~juBoìjem, obdaren tolikim umnim osobinama,morao biti upoznat sa kategorijom dobra i prenego {to je ku{ao zabraweni plod, Severijankonstatuje da je tek posle prestupa ~ovek shvatioda dobro i zlo proisti~u iz razli~itog odnosa


despota Stefana Lazarevi}a. V. P. Popovi}, êtiri rajske reke (Jednomesto iz Konstantina Filosofa), Glas CKA 171, Drugi razred 88 (1937)161-176.

prema Boìjoj naredbi (dobro bï{e poslou{atiBoga, a zlo eè prïslu{ati ego, l. 82b col. 489). Nakraju se pojavquje sam Bog, svakom ponaosobdirektno izri~e kazne i odre|uje neposrednubudu}nost. Ipak, u svome ~ovekoqubqu, ostavqaot{krinuta vrata nadi na vaskrsewe iz mrtvih(nade`dou vãskresewä, l. 93a).

U redosledu stvarawa Bog je vodio ra~una opotencijalnim slabostima budu}eg qudskogroda. Nebeska svetila su stvorena tek tre}egdana ne toliko zbog toga {to ranije nije bilonebeskog svoda na kome bi bila sme{tena nitizbog toga {to nije jo{ bilo plodova koje bi tre-balo zagrevati ve} ponajvi{e zato da se ne bistvorila qudska zabluda u pripisivawu suncu(estestvomâ slnâ~námâ) uloge prvog pokreta~a.Svetila je Bog sa~inio izvan neba i onda ihu~vrstio za svod (sâtvorilâ svïtila izvânô neba itogda vâdrouzá ih gorï, ëko houdo`nikâ – l. 22b).U trenutku kada je stvoren, mesec je bio pun. Nebi bilo naime dobro da se Boìje delo odmahpokaè krwe (porïzovati se dïlou – l. 23a).

Severijan daje svoje odgovore mnogimegzegetskim dilemama. Duh Boìji koji sedizao nad vodama zapravo je vâzdou{noe estest-vo, odnosno kretawe vazduha (vâzdô{noe{âstvje) a nikako nestvoreni Sveti Duh (l. 3bi 5b). Tama nad bezdanom ne predstavqa nekak-vo osen~ewe neba (ñbsïníwe nebesnoe) ve} jestvaraju oblaci. Gnosti~ku interpretacijukojom se tama izjedna~ava sa |avolom,Severijan odbacuje s indignacijom kao ne~est›e


koje su se neki jeretici drznuli da predloè (l.5a).21 Za razliku od svojih prethodnika, egzege-ta, Severijan shvata biblijski termin "ne-vidqiva" zemqa, kao "neukra{ena". Nikako èbï{e ôkra{ena cvïtá, niè posadovjemâ i plodávïn~ana, niè rïkami i isto~niká prïpoësnna,niè iwim blagokrasjem ôkra{enna – l. 13a.

êsto su se egzegete, i hri{}anske i jevre-jske, pitale kome se Bog obratio kad je rekao umnoìni "da na~inimo ~oveka po svomeobli~ju". Uz Vasilija i Hrizostoma Severijankategori~ki iskqu~uje mogu}nost da su u pitawubili an|eli i ovaj plural povezuje sa trini-tarnom doktrinom.22 Plural "da na~inimo"ukazuje na broj (mno`âstvo) ipostasi a jednina"po svome obli~ju" obja{wava jednosu{nostSvete Trojice (da edinosouúie ñpobïstâ – l. 44a).An|eli tako|e predstavqaju deo tvari.Podre|eni poloàj koji ~ovek ima u odnosu nabestelesnu an|eosku prirodu, posledica jewegovog pada i privremeno je stawe. Kad ponovodosegnemo do vrline (vânegda bo zïlo stignemâ vâvïrô dobrodïtelnôä), ne}emo prevazi}i an|eleali }emo se sa wima izjedna~iti (IV 5,6, l. 42a–b– col. 463–4). Severijan smatra neophodnim daistakne prilikom postawa prisustvo SvetogDuha, ravnopravnog i aktivnog u~esnika (σüµ-βουλος, sâvïtnikâ) procesa stvarawa (V 2, l. 53a– col. 472). Uloga Svete Trojice, obavezna u ~inukr{tewa, nezaobilazna je i prilikom stvarawa(l. 53b). "Bez Oca i Sina i Svetog Duha nema ni


21 Zellinger, Genesishomilien, 67, 73. 22 Zellinger, Genesishomilien, 91 sqq

postawa (ne prâva tvarâ), ni kr{tewa (ne vtorñeporo`dewe), ni vaskrsewa (ne konâ~noe vâskrïúewel. 54b)".

Da bi objasnio ono {to se desilo prilikomstvarawa sveta Severijan koristi razli~itatuma~ewa i razli~ite primere. Ponekad donosilogi~ka i naoko realisti~na obja{wewa, ponekadprepoznaje aluzije u poetski svedenom tekstupsalama ili u simboli~no slikovitom jezikuproroka.

Uobi~ajeno je u bogoslovqu da se Stari Zavettuma~i kao nagove{taj svega onoga {to se desi-lo posle Hristovog ovaplo}ewa. Severijan paku formalnom pogledu kao da ponekad koristiobrnuti prosede: tuma~e}i pojave pri stvarawusveta on kao obja{wewe daje primer doga|aja izNovog Zaveta. Recimo, na po~etku tre}eg slovada bi svojim slu{aocima objasnio nastanaknebeskog svoda, stvorenog drugog dana od op{tematerije, kao potvrdu donosi primer Hristakoji je paganski mnogobo`a~ki eklekticizam ipluralizam sabrao u jednu veru, apostolomPavlom nazvanu tvrdu – tvrdâ – στερ ωµα (l. 20b– col. 447).

Severijan je i ina~e bio poznat kao qutiprotivnik svakolikih jeresi svoga vremena.Tako u omilijama na {estodnev optu`uje, naprimer, anomejce zbog preteranih i neumesnihpitawa: kako sâbra se voda i gde sâbra se?... isâbrav{i se gde sâmestit se?… itd. Nemaju}iprave vere jeretici se ne zadovoqavaju re~imaSvetog Pisma, nego im je svojstveno da radozna-


lo istraùju uzroke, iskati veúi. Nesposobni dashvate ono {to im je pred o~ima, ne stide se dazaviruju u boànski bezdan, u ono {to je qud-skom umu nedosti`no (nepostáìmoe – l. 20b).

Videli smo ve} da su paganski filozofi poSeverijanu praznoslovi (moudrolbstvôätâ soue-toslovci, III 4, l. 27a – φιλοσοφο�σιυ ο�µαταιολ!γοι, col. 452), da su jeretici najve}ineprijateqi istine, a povremeno nailazimo ina, naravno mnogo blaù, polemiku sa prethod-nicima, ortodoksnim svetim ocima. Desi se dawihova mi{qewa budu blago~estiva ali ne iistinita. Izloèni su kritici i zastupnicialegorijskog tuma~ewa u egzegezi. "Do togzakqu~ka nismo do{li bave}i se alegorezom(αλληγοροüντες) nego kontemplacijom i istra-ìvawem ( θεωρẃσαµευ τ #στορ#α)." Prevodi-lac se na ovom mestu nije sasvim sna{ao, ali jezanimqivo da je re~ ewr°a etimolo{ki povezaosa θε$ς i preveo kao bogovidenie (IV l. 36).

Vrsni propovednik Severijan se trudi daodràva stalnu napetost i da ne gubi kontakt sasvojim slu{aocima. Zavr{avaju}i svoju prvuomiliju kaè vernicima da je ve} kasno, jer je,kao i na kraju prvog dana stvarawa, nastalo ve~e(l. 6b). Slede}ih dana on ih podse}a na ono {tasu ~uli u prethodim propovedima, obra}a im sepitawima i podsti~e wihovu pa`wu: vânimai,ibo másl glâboka, pazi, jer misao je duboka!

Pa`qivi prevodilac prati gr~ki tekstuglavnom se ne odvajaju}i od wega, re~ po re~.Veoma je zanimqivo pogledati kako je preneo


Severijanove etimolo{ke kombinacije kojeimaju nekog smisla iskqu~ivo na jeziku origi-nala. Neki primeri etimologizirawa, kome jeSeverijan sklon, gube svoj smisao u procesuprevo|ewa, kao {to su na primer µ ρα (dan) i%µερον µεροτν (pitomost, blagost, u prevodukrotko, krotostâ – l. 6b) Me|utim, u nekimslu~ajevima je i srpski jezik davao mogu}nost da seetimolo{ka obja{wewa prenesu. Za{to se nebes-ki svod naziva tvrd? Zato {to ga je Bog odzgusnutih voda utvrdio – l. 13b). Ekstazu, kστασιςSeverijan obja{wava stawem u kome ~ovekizgleda kao da je izvan samog sebe, bukvalno"stoji izvan sebe", %ξω αντο� στκει. U prevodsu unete neke izmene i slovenska re~enicazadr`ava smisao (V 8, l. 65b – col. 482). Ponegde,neki naro~iti gr~ki izraz slovenski prevodi-lac kao da nije razumeo. Tako hri{}anski nazivza pagane ο� ξω, oni spoqa, koji su izvan Bogomdanog u~ewa, kao da nije poznat prevodiocuSeverijanovog spisa (III 5, l. 27a – col. 452).^esto citirano tuma~ewe Adamovog imena popo~etnim slovima strana sveta `Ανατολ, ∆�σις,(Αρατοτς, Μεσηµβρ�α, ~ime se isticao ekumen-ski zna~aj prvog ~oveka?– ~ini se da prevodilacinterpretira sa razumevawem: azâ vâstokâ, dobrozapadâ, azâ polounoúâ, máslite pladâne (l. 55a –col. 474).?

Ne zaboravimo da spomenemo zanimqivicrte` na margini lista 13a ({ematski prikazzemqe i simboli sunca i meseca), najverovatni-je preuzet iz gr~kog predlo{ka.

Mada ne ~ini prvobitno deo [estodneva,


omilija o Adamovoj du{i se sadràjno i stilskisasvim lepo uklapa u celinu dela. "Po{to Bogsatvori vaseqenu i ukrasi nebo suncem i mese-cem i zvezdama, tako|e i zemqu na{ara, rekamai izvorima opasanu i cve}em i sadnicamaoven~anu, i more ogradi svakojakim blagolepi-jem...." dolazi na red i sâzdan›e boèstvânagoobraza (l. 68b). Nizom kratkih re~enicapovezanih anaforom Severijan se diviraznovrsnom sklopu qudskog tela: "Kako sagra-di kosti, rebra, kako o~i stvorene behu, kakoìle, kako nepca, kako se preobrati u crevnuraznovrsnost, kako postavi jezik, kako seistawi{e usne, kako se izvaja{e nozdrve, kakose posadi{e u{i, kako izrasto{e vlasi" (l. 72a).Sa~iniv{i mu prvo telo Bog je zatim ~ovekuudahnuo du{u. Tome ga je beskrajno odlikovaoali i izloìo opasnosti da je izgubi. StvaraweEve od Adamovog rebra Severijan povezuje saHristovim patwama kojima je iskupio prvorod-ni greh.

"Blagodarimo Boga {to smo, izgubiv{i rajzbog sagre{ewa, u Carstvo Nebesno pozvani" –Blagodarstvouemâ Boga ëko rai radi prïstouplewaizgoubiv{e, vâ Carstvo nebesnoe zvani báhomâ (l.75a).


Nade`da R. Sindik

Beograd

Kodikologija Gori~kog Zbornika

SA@ETAK: U radu je dat kodikolo{ki opis Gori~kogzbornika iz 1441/42. godine kji se ~uva u Arhivu Srpskeakademije nauka i umetnosti. Dato je stawe sve{~ica(tetrada), datiran sada{wi povez, izneta novami{qewa vezana za kraj tre}e Nikonove poslanice iJeleninog zapisa o poklonu kwige manastiru u Gorici,kao i kasnijeg zapisa na unutra{woj strani zadwih kor-ica. Na osnovu sadr`aja precizirane su tipolo{keodlike Zbornika koji je okarakterisan kao priru~nakwiga, li~na enciklopedija jedne plemkiwe, koja poredinteresovawa za onda{we egzaktne nauke, teologiju icrkvenu problematiku, ima za ciq i utvr|ivaweisto~ne, pravoslavne, orijentacije u grani~nimpodru~jima sa latinskim Zapadom.

Gori~ki zbornik nije kodikolo{ki obra|enu celini, {to bi pomoglo boqem sagledavawuduhovnih kretawa u srpskim zemqama prvepolovine XV. veka. Kodikologija1 prou~ava sveosobine sredwovekovnog rukopisa, kako biodredila wegovo "istorijsko bi}e" u odre|enomistorijskom okru`ewu, sa sopstvenom individu-alnom egzistencijom. Kodikolo{ki opis obuh-vata kako spoqne, materijalne odlike (fizi~kiizgled, stawe sve{~ica, povez, pripremu listo-va, tehnologiju izrade) od kojih zavisi oblikkodeksa, kao i tehni~ko ure|ewe teksta, tako i

1 O kodikologiji up.: D. Bogdanovi}, ]irilska paleografija i kodikologi-ja u Jugoslaviji, Arheografski prilozi 1, Beograd. 1979, 39-44; N. R.Sindik, Kodikolo{ke bele{ke o nekim de~anskim rukopisima,Arheografski prilozi 19, Beograd, 1997, 93-105+2 pril.: A. Yurova,VÍvedenie v slav®nskata kodikologi®. Vizantixski®t kodeks i recep-ci®ta mu sred slav®nite, Sofi® 1997.

unutra{we duhovne, (sadràj, pismo, jezik,zapise, ukrase) koje nose izraène hronolo{keodrednice) sa svim nastalim promenama u tokupro{losti. To istorijsko bi}e je sociolo{kipokazateq odre|ene, hronolo{ki ome|ene sre-dine.2 Ona koristi rezultate vi{e nauka i dis-ciplina, kao {to su arheografija, bib-liotekarstvo, biblistika, sociologija kwige.Naziva se jo{ i arheologija kwige, jer interdis-ciplinarnim pristupom povezuje manuskript savremenom kada je nastao, kako (i da li) je uticaona razvoj nauke, umetnosti, dru{tvene svesti.Otuda je va`no da se Gori~ki zbornik kodiko-lo{ki opi{e. Ovaj opis je potreban i kodizrade izdawa spomenika, i predstavqa wegovusvojevrsnu za{titu. On pomaè odre|ivawestrukture zbornika.

Zbornik se ~uva u Arhivu Srpske akademijenauka i umetnosti pod br. 446. Nabavio ga jeSvetozar Tomi} u Skopqu, gde je bio profesor.Prvo, kratko, obave{tewe dao je 1911, a ne{tovi{e podataka o nabavci, samom rukopisu,naru~iocu Jeleni Bal{i}, piscu i pisaruNikonu Jerusalimcu i svim "~lancima"sadràja dao je tek 1949.3 Govore}i o ArhivuSrpske akademije nauka, upravnik BoìdarKova~evi}, 1957, jo{ ga ne spomiwe. On }e gastaviti u kratak popis prinova stare zbirke tek1962.4

186 Nade`da R. Sindik

2 O kodeksu kao istorijskom bi}u up.: J. Stiennon, Paleographie du MoyenAge, Paris 1973.3 Svet. T(omi}), Hilandarska zavesa despotice Eufimije, Nova iskra X5, Beograd 1911. 148; isti, O Gori~kom rukopisnom zborniku iz 1442.godine, gde je prikazan rad instituta za prou~avawe kwièvnosti.4 B. Kova~evi}, Arhiv Srpske akademije nauka u Beogradu, Arhivist, br.

O wemu su pisali: \or|e Sp. Radoji~i},5Dimitrije Bogdanovi},6 \or|e Trifunovi},7Sima ]irkovi},8 Ninoslava Rado{evi},9 MarijaIkonomu,10 Qiqana Juhas,11 Bo{ko Bojovi}12 iMilorad Lazi}.13 Wihova istraìvawa odnosi-

187Kodikologija Gori~kog Zbornika

3-4 za 1957. godinu. Dodatak, IX, CXCV-CXCVIII, gde se ne spomiwe, {tozna~i da do tog vremena nije inventarisan. U Katalogu starih rukopisa,retkih {tampanih kwiga i istorijskih i kwièvnih spomenika (glavniinventar Arhiva SAN) nema podataka o datumu uvo|ewa, ali se iznapomene vidi da se ~uva u depozitu od 20. X. 1949. kada ga je predaoAkademiji Svetozar Tomi}, profesor u penziji. Tada je snimqen, sem l.35. Tek u Glasniku SANU kw. XIV, sv. 1 za januar-juni 1962., Beograd 1963B. Kova~evi} daje na strani 83b kratak inventar Zbirke rukopisa istarih {tampanih kwiga, u kome pod brojem 446 stoji kratko: NikonovGori~ki zbornik.5 \, Sp. Radoj~i}, Izbor patrijarha Danila III i kanonizacija knezaLazara, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva XXI, 1940, 63-64, isti, Srpskikwièvni glasnik, 1941 pre{tampano u: Stari srpski kwièvnici (XI-XVII veka), Beograd 1942, 34-36). Isti Otpisanije bogoljubno. O smernojJeleni i njenom otpisaniju bogoljubnom Delo 1958. kw. 5, sv. 1, god. IV, br.4, 587-594 (izdawe teksta Jeleninog Otpisanija bogoqubnog); isti, DreiByzantiner, altserbischen Schriftsteller des 15. Jahrhunderts, Akten des XI.Internationalen Byzantinischen-Kongresses 1958, München 1960, 505-506;isti, Antologija stare srpske kwièvnosti XI-XVII veka. Izbor, prevodi obja{wewe \or|a Sp. Radoj~i}a, Beograd, 1960, 184-189, 341-343(Izdawe teksta Jeleninog Otpisanija bogoqubnog i Nikonove Povestio Jerusalimskim crkvama).6 Istorija Crne Gore. Kw. Druga. Od kraja XII do kraja XV vijeka. Tomdrugi. Crna Gora u doba oblasnih gospodara, Titograd, 1970, 372-380 (D.Bogdanovi}, Gori~ki zbornik u odeqku Kwièvnost); isti, Istorija staresrpske kwièvnosti, Beograd, 1980, 222-224; isti, Istorija srpskognaroda. Druga kwiga. Doba borbi za o~uvawe i obnovu dràve (1371-1537), Beograd, 1982, 335-336.7 \. Trifunovi}, Dve poslanice Jelene Bal{i} i Nikonova “Povest oJerusalimskim crkvama i pustiwskim mestima”, Kwièvna istorija V18, 1972, 289-327 (izdawe tekstova i fotografije).8 S. ]irkovi}, Metrolo{ki odlomak Gori~kog zbornika, Zbornik rado-va Vizantolo{kog instituta 16, 183-189 (izdawe teksta odlomka).9 N. Rado{evi}, Kozmografski i geografski odlomci Gori~kog zbornika,Zbornik radova Vizantolo{kog instituta 1981, 172-184 (izdawe tekstai fotografije); ista, Kozmografski spisi, Leksikon srpskog sredwegveka. Priredili Sima ]irkovi} i Rade Mihaq~i}, 305-309..10 M. Ikonomu, Gori~ki zbornik - poreklo, sadràj o kosmografiji,Cyrillomethodianum V, Thessalonique, 1981, 161-16511 Q. Juhas, Prilog tuma~ewu jednog mesta u Stefanovom ìtiju SvetogSimeona, Arheografski prilozi 3, 1981, 123-136; ista, Zbornici sa ìvo-tom Stefana Nemanje od Stefana prvoven~anog, Cyrillomethodianum V,Thessalonique, 1981, 187-19612 B. Bojovi}, Ideologie monarhique dans les hagio-biographies dynastiquedu moyen age serb, Orientalia christiana analecta 248, Roma 1995, 221-300(kriti~ko izdawe teksta @itija svetog Simeona Miroto~ca NikonaJerusalimca, sa prevodom na francuski jezik, 239-300).13 M. Lazi}, Isihazam srpske kwige, Ni{, 229. O Zborniku govori navi{e mesta: 62, 68, 120, 131, 138-141, 223-225, 228-229.

la su se na najvi{e na sadràj u celini, ili nawegove pojedine delove, prevode i kompilacijesa gr~kog, i posebno na originalna dela NikonaJerusalimca.

Zbornik nije prou~en u celini, nije izdat,niti ima potpun arheografski opis. Izdati su:zapisi, originalni sastavi Jelene Bal{i}i iNikona Jerusalimca, a od prevedenih metro-lo{ki i kozmolo{ki odlomci.14 Postoje}estudije prate arheografski opisi nejednakogkvaliteta i obima. Svi poku{aji vlasnikarukopisa Svetozara Tomi}a da izda spomenik,zavr{ili su se neuspelo. O tome postoji doku-mentacija u Arhivu Akademije, iz koje se vidi daje borba za wegovo izdavawe trajala od 1907. do1958, kada je \or|e Sp. Radoji~i} dao posledweobave{tewe o tome.15

Zbornik formalno pripada epistolarnomànru, preuzetom iz vizantijske kwièvnosti,sa odre|enim poetsko–retorskim pravilima.16

Sastavqen je iz pitawa i odgovora u oblikuposlanica–pisama. îne ga dve poslanice–pitawa Jelene Bal{i}, k}eri kneza LazaraHrebeqanovi}a i tri poslanice–odgovorawenog duhovnika Nikona Jerusalimca. Tematskipredstavqa varijantu zbornika me{ovitog


14 N. R. Sindik, Izdava~i, [tampari, prepisiva~i, Kwièvnost CrneGore od XII do XIX vijeka, Cetiwe, 1996, 151. Zavr{etke teksta sa ulo-gom kolofona nije izdao Q. Stojanovi} u svome delu Stari srpskizapisi i natpisi, kw. 1-6, Beograd-Sr. karlovci, 1902-1926. O izdawuzapisa i tekstova up. nap. br 5, 7, 8, 9 i 12.15 \. Sp. Radoji~i}, O smernoj Jeleni i njenom Otpisaniju bogoljubnom, Delo,1958, 594.16 \. Trifunovi}, Azbu~nik srpskih sredwevekovnih kwièvnih pojmova.Drugo dopuweno izdawe, Beograd, 1990, 264-272; B. Jovanovi}-Stip~evi},Epistole, Leksikon srpskog sredweg veka, priredili S. ]irkovi}, R.Mihaq~i}, Beograd, 184-185.

sadràja, tzv. enciklopedijskih zbornika kojise javqaju u svim slovensko–vizantijskimkwièvnostima vrlo rano, ali svoj puni razvojdoìvqavaju u poznom sredwem veku, (XV–XVIII.). Nazivaju se jo{ i narodnim enciklope-dijama, jer ih je stvaralo niè sve{tenstvo ibili su nameweni {irim slojevima dru{tva.17

Kompilacija i interpretacija preuzetih tek-stova koji su iskqu~ivo "~ita~ki" pribliàvaGori~ki zbornik ovim zbornicima, ali ga izbortema donekle razdvaja. Namewen je ~itateqki izelitnih, povla{}enih krugova koja je htela dasvoja odre|ena znawa upotpuni i pro{iri.Naru~ila ga je jedna plemkiwa, kwièvno obra-zovana u dvorskoj sredini svoga oca, otuda jedruk~iji izbor tekstova. Razli~ita intereso-vawa mogao je da ostvari wen duhovnik, koji je poonome {to je napisao predstavnik visokogklira, {irokog obrazovawa i razli~itihintelektulanih interesa. Zbornik sadrìhagiografske, crkveno–pravne tekstove, priro-doslovne, teolo{ke, molitvene, apokrifne.Kombinuju}i tradiciju mona{kih apologetskihzbornika svetih otaca, patristike, helenske ihri{}anske filozofije, hagiografsko–istori-jskih, crkveno–pravnih, kosmolo{kih, geograf-skih, astronomsko–astrolo{kih, metrolo{kih


17 \. Trifunovi}, Azbu~nik, 92-97; A. Miltenova, KÍm liternaturnataistori® i minologi® na sbornicite sÍs smeseno sÍdrÍànie v stariteÓ`noslav®nski literaturi, Studia slavica mediaevalia et humanisticaRiccardo Picchio dicata, II, estrato, Roma 1986, 517-526. Zbornicima suposve}ena dva me|unarodna simpozijuma: 1. Konferenci® za Simeonovitesbornici, odràna oktobra 1976. u Sofiji, {tampano u StarobÍlgarskaliteratura, kn. 5. Sofi® 1979; 2. Litterature moyenne grecque et litteratureslaves. Correlations dans les recueils manuscrits, tenu a Thessalonique 21-24mai 1979, ed. Cyrillomethodianum V, Thessalonique 1981.

tekstova, Zbornik slika ne samo duhovnainteresovawa ène iz vi{ih dru{tvenih sloje-va, wenu obrazovanost i radoznalost, ve}pokazuje op{ti nivo znawa i duhovnih intereso-vawa onda{we srpske inteligencije, koju su~inili ~lanovi vladaju}e dinastije, plemstva, inajvi{e {kolovanog mona{tva. Zastupqeniisihasti~ki tekstovi potvr|uju vladaju}uduhovnu i kwièvnu normu Moravske Srbijekoju je Jelena poznavala i èlela u svojoj kwizi.Prema mi{qewu Dimitrija Bogdanovi}a,Jelena Bal{i} je èlela da u Zeti, izloènojmleta~kom pritisku, u~vrsti vizantijski isi-hazam u ciqu odbrane pravoslavne duhovne ori-jentacije.18 Zbornik se moè okarakterisatikao li~na enciklopedija jedne plemkiwe,priru~na kwiga sa prete`no crkvenom prob-lematikom, isihasti~kom duhovnom orijentaci-jom, ali i egzaktnim znawem.

Rukopis je pisan na papiru, grubqe izrade.Mi{qewe da se radi o bombicini ne moè seprihvatiti, jer postoje vodeni znaci.19 Ima 273lista, dim. 210 x 135 mm; dim. teksta 150 x 85 mm;22 reda na strani. Volantni listovi: 1, 8, 75,233–240, 258–265, 272–273. L. 7 oderak. Prvihosam listova su sa znatnim o{te}ewima, nedosta-je oko jedne tre}ine teksta po vertikali, l. 187precepqen preko ~etvrtog reda odozgo. Vidne sumrqe od vlage. Sa~uvani su tragovi stare kon-zervacije i restauracije u vidu za{titnih traka


18 O isihazmu up.: Istorija Crne Gore, Kw. Druga, 378-379; A. Radovi},Isihazam kao osvajawe unutarwih prostora, Teolo{ki pogledi 3, 1976,145-152; M. Lazi}, Isihazam resavskih rukopisa, Arheografski prilozi8, Beograd, 1986, 63-9519 Bojovi}, nav. delo, 224

po marginama i u korenu kwige. Mnoge od wih sudelimi~no odlepqene. Povez je tako|e o{te}en.Sa~uvane su 32 ve}inom kvaternionske sve{~icekoje su signirane u dowem desnom uglu prvogrekto i u dowem levom uglu osmog lista verso.Postoje 2 grafi~ke varijante signatura. Stawesve{~ica: sv. 2 (v®®) ima 1 list, nedostaje od prvogdo sedmog; sv. 11(aß›) ima 3 lista, nedostaje odtre}eg do sedmog; sv. 13 (gß›) ima 12 l., tako formi-rana, nema prekida teksta; sv. 17 (zß›) ima 7 l.,nedostaje sedmi l.: sv. 20 (ßk) ima 9 l., takoformirana prilikom konzervacije, kada surestaurirani o{te}eni listovi; sv. 31 (lßa) ima 4l., nedostaju drugi, tre}i, sedmi i osmi l.: sv. 32(lßv) ima 5 l., nedostaju prvi, drugi i tre}i l.: sv.35 (–) ima 6+2 dodatna prilikom restauracije;sv. 36(–) ima 7 l., nedostaje osmi l., ostala trakau korenu kwige. Postoje jo{ 3 trake, sve ostaleposle naknadnog isecawa. To bi zna~ilo da jeposledwa sve{~ica imala 3+1 list, zalepqen nadowu koricu (binion). Ostale sve{~ice imajupo 8. Prekidi teksta su na l. 233v. i 236v. Stawesve{~ica opisao je Svetozar Tomi} u svomepredgovoru rukopisa za {tampu.20 Wegov opistabaka s sla`e sa na{im uz male razlike.Ukupan broj listova u posledwe dve sve{~ice je,po Tomi}u, 17, a po nama 15, s tim {to smatramoda je postojala jo{ jedna, posledwa, binionskasve{~ica, pa bi sa wom ukupan broj listova u svetri bio 19. Tomi}, o~igledno nije ra~unaoostatak traka od ise~enih listova, koji su


20 Predgovor nije objavqen. ^uva se u arhivu Srpske akademije nauka iumetnosti u dokumentaciji uz Zbornik. Predgovor ima 26 strana, malogformata. Opis je na strani 12.

te{ko uo~qivi. Wegov zakqu~ak je: "Premaovome ima ~itavih listova 267, upola pocepanih6, nema listova 21, svega listova 294 lista. Ima36. tab. po 8 l. = 288 vi{e 6 lista." Tako jeTomi}eva rekonstrukcija prvobitnog stawakodeksa, bez malo ispravna.

Pisar rukopisa je Nikon Jerusalimac.Prepis je ura|en za crkvu Blagove{tewa sv.Bogorodice, zadu`binu Jelene Bal{i} na ostrvuGorici (Brezovici – Be{ki) u Skadarskom jezeru1441/42. godine. Filigranolo{ko datiraweodgovara godini iz zapisa. Identi~ni i vrlosli~ni vodeni znaci se kre}u izme|u 1425. i1450. godine (kow u galopu, tri brda u krugu sakrstom, tri brda sa motkom, u dve varijante, a nakrpqenim delovima zalepenim trakama, frag-mentarno je sa~uvana dupla kotva u krugu sa zvez-dom i kontramarkom MR iz 1569, oko 1570. i1565/1575. g.) Na kasnije uba~enim listovima264–265 nisu na|eni vodeni znaci.21 Podaci opisaru, mestu i vremenu nastanka prepisa posto-je u zapisima i zavr{ecima teksta, koji imajuvrednost kolofona. Na listu 271. nalazi se pot-pis tajnopisom: Nikon Jerusalimac; na l. 272:...pa~e `e i na~rtah rukoju mojeju…vam ostavihblagolepne...po lepote podobija i zdravuj...; na l.272': ...i tako vmeniv{e i prinesohom dar hramupresvetije vladi~ici na{e BogorodiciBlagove{teniju i`e va Gorici jako da budetjej…; l. 273': .. kto krznet oteti siju kwigu othrama tvojego re~enago va Gorici (budet) jemu


21 Filigranolo{ko datirawe Zbornika uradio je kolega RadomanStankovi} na ~emu mu srda~no zahvaqujem.

mstnica Vladi~ica. Savr{i se va leto6950=1442 smereni Nikon. Dodate listovepisala je nepoznata ruka u vreme restauracijerukopisa izme|u 1565 i 1575.

Povezan je u da{~ice (215/200 x 128mm)presvu~ene koòm sa utisnutim slepim otiskom.Ukras na koì je skroman, i sastoji se iz tripravougaonika koji su paralelni sa ivicamakorica, i mawi su sme{teni u ve}e. Dowada{~ica je o{te}ena pri dnu, vi{e u desnomuglu; na predwoj su sa~uvani ostaci metalnihkop~i. @lebovi na rubovima se prekidaju naneuse~enim uglovima i pri hrptu. Hrbat je bezukrasa i rebara, odvojen od korica i grubopri{iven za korpus kwige. Kapitalna vrpca jecrveno–plava, izbledela i o{te}ena. Uz koricenisu sa~uvani listovi ~iji bi vodeni znaciomogu}ili wegovo datirawe, ali se nazalepqenim trakama nalazi vodeni znak koji,iako fragmentarno sa~uvan sada{wi povezdatira izme|u 1565. i 1575. g.

Za ovaj Zbornik interesantan je jedan doku-ment iz Kotorskog arhiva (not. kw. VII, 183) kojise mo`da moè dovesti u vezu sa wegovimpovezivawem.22 Iz wega saznajemo da je Jelena1441. godine poku{ala da kod kotorskog zlatarauradi pozla}ene korice sa likom Spasiteqa zajednu svoju kwigu, prema ugledu na korice jednedruge kwige koja mu je doneta kao uzor. Vremeove naruxbine hronolo{ki bi odgovaralokori~ewu Gori~kog zbornika, ali nije iskqu~eno


22 I. Stjep~evi} - R. Kovijeni}, Hrani}i Kosa~e u kotorskim spomenicima,Istoriski ~asopis V, Beograd, 1995, 316.

da se radilo o nekoj drugoj Jeleninoj kwizi, dokoje joj je veoma stalo. Kwige se pomiwu u wenomtestamentu. Za ovaj posao Jelenin kancelarDobrek Marini} dao je 18. maja 1441. kotorskomzlataru Andriji Isatu 2 libre, 6 un~a i 5 asagi-ja, {to je iznosilo "skoro 1 kg" finog srebra.Ugovor o izradi korica je sudski overen, u pris-ustvu svedoka, ali i docnije poni{ten. Za{to jeovaj poku{aj propao nije nam poznato.

Ornamentika ovoga rukopisa je skromna. Nalistu 1 nalazi se zastavica (oko 90 x 30 mm)sa~iwena od neobojenog prepleta, o{te}ena,sa~uvana oko jedne polovine. Na listu 265' jeuska prepletna zastavica (90 x 25 mm), neobojena.Obe zastavice su crtane crvenim mastilom.Ukrasnih inicijala nema. Po~etna slova nalazese van tekstovnog bloka, na marginama, veli~ineoko 1 sm i crtana su crvenim mastilom. Naslovi,pomo}ni marginalni naslovi, podnaslovi,poglavqa, zavr{eci i brojne okrugle i bade-maste ta~ke, tako|e su ispisani crvenim mas-tilom.

Veza teksta i wegove ornamentike, eventual-no i utisnutih ukrasa na povezu koè je poznatau nauci. Koliko ova veza moè da se uklopi uokvire postoje}e politi~ke filozofije koja sepripisuje isihasti~kim zbornicima ostaje da sevidi. Po na{em mi{qewu za povez i ornamen-tiku Gori~kog zbornika to ne moè da se kaè,makar da i ne znamo da li je kori{}en starikalup za utiskivawe ukrasa na koù, jer i noviprepovez bi trebalo, po tom mi{qewu dazadovoqi ovaj kriterijum paralelizma poli-


ti~ke ideje unutra{wih i spoqa{wih elemena-ta kwige.23

Nikonovo pismo je poluustavno, specifi~nogdiktusa, sa morfolo{kim oblicima slovakarakteristi~nim za vreme nastanka prepisa.Prisutni su brojni brzopisni, kao i gr~kiminuskulni i kurzivni elementi. Individualnipotez se vidi u varijanti slova a koje ispisuje sadrugim koso poloènim stablom, koje naj~e{}eprobija gorwu liniju i nagnuto je dosta u levoiznad sitne, oble, petqe, tako da izgleda kao daje pokriva. Drugi oblik je sa savijenom petqomna dowoj liniji, i tre}i oblik sa uobi~ajenom,malo isko{enom petqom, uglavnom u dvolini-jskom prostoru. Od ostalih slova izdvajamoslede}a: slovo d ima duè paralelne noìce, a unadrednoj poziciji se javqa u brzopisnomobliku. Slovo z probija dvolinijski sistem iima oblik dvojke ~ija je horizontalna ravnacrta na dowoj liniji koso prelomqena udesno.Slovo t je uobi~ajeno tronogo. Drugi oblik jejednonogo visoko ~ije stablo probija gorwu lin-iju. Ono ima blago zatalasanu gorwu levu pre~ku,i ~esto se javqa ligaturno sa r, v, i i. Ovaj mor-folo{ki oblik javqa se i nadredno, (naj~e{}e u© ) samo {to mu je tada stablo jako reducirano.Slovo ï stablom probija gorwu liniju, visokoje, sa okruglom, malom petqom i blago talasas-tom pre~kom ~iji je desni deo naj~e{}e reduci-ran, ili ga nema. Drugi morfolo{ki oblikovoga slova je sa kra}im stablom, pre~kom nagorwoj liniji, levim krakom koji se spu{ta na


23 M. Lazi}, nav. delo, 156.

dowu liniju i bez desnog kraka. U ligaturi senaj~e{}e javqa sa nadrednim r koje imauobi~ajeni oblik izduènog krsta. Ñ je naj~e{}esa plitkom, skoro ravnom spojnicom. Rukopis jepisan srpskoslovenskim jezikom, resavskom jed-nojerovnom ortografijom.

Sadràj se moè podeliti u tri dela. Uprvom delu nalazi se prva Jelenina poslanica,dosta o{te}ena, i Nikonov odgovor na wu (l.1–15). U drugom delu je druga Jelenina poslani-ca – Otpisanije bogoqubno (l. 16–18) i Nikonovodgovor – Otvet vtorago poslanija (l 18–48).Tre}i, najve}i, deo (l. 49–272) nosi naslovEpistolija tretija. Ovaj deo nema Jeleninuposlanicu, ali nas Nikon upoznaje sa nekimwenim delovima, (npr. o podizawu svoje grobnecrkve). Tu su odgovori na vi{e pitawa: oklawawu ikonama, o postanku sveta, o doga|ajimaposle Hrista, o Jeleninom plemenu pod naslovomArhi diigisis, (ura|en prema srpskimrodoslovima, @itiju Simeona Nemawe StefanaPrvoven~anog i @itiju sv. Save Teodosija), oskitskom pravilu, ~lanci iz metrologije i kos-mologije, Nikonova Povest o jerusalimskimcrkvama i na kraju wegovo Ispovedawe vere.Posle tre}eg dela sledi Jelenin zapis o pok-lawawu Zbornika svojoj crkvi na Gorici. \.Trifunovi} ovaj tekst smatra tre}om Jeleninomposlanicom.24

Zapis na unutra{woj strani dowih koricazahteva komentar jer smo ga i{~itali druk~ije.On glasi: Vã leto ZiRLZ (7137=1629) m(e)s(ï)ca


24 \. Trifunovi}, Dve poslanice Jelene Bal{i}, 295.

äna vã grade. Posledwu re~ Svetozar Tomi}pro~itao je: Bïgrade.25 Ovo mi{qewe preuzimaBo{ko Bojovi}, tvrde}i da se kwiga nalazila1729. godine u Beogradu.26 O kome je gradu re~, nevidi se iz zapisa. Mogu}e je da se radi oBeogradu, ali to nije re~eno u zapisu, pa se to nemoè tvrditi sa sigurno{}u. Mo`da se radi onekom drugom gradu, ili bilo kojoj tvr|avi, jersu se "gradom" u sredwem veku nazivala prven-stveno utvr|ewa, tvr|ave. Taj naziv za utvrdezadrào se do danas, pa narod i sada kaè"Magli~ grad" za poznatu tvr|avu u dolini rekeIbra. Poznato je vi{e gradova (urbanih cen-tara) u sredwevekovnoj Srbiji o kojima postojiobimna literatura.

Zbornik je nastao u te{ka i "priskrbna" vre-mena po celokupan srpski narod. On je dokazopstanka srpske kwige, koja je ~uvala i prenosilaintelektualne, duhovne i nacionalne poruke, uokviru vizantijsko slovenske hri{}anske civi-lizacije. Zbornici, razli~itih vrsta, a posebnooni encikopedijskog sastava, kakav je Gori~kizna~ajni su za istoriju rukopisne kwige kao delakulturno – istorijskog procesa koji je vodio kanovom dobu. On nije interesantan samo za istori-ju kwièvnosti, filologiju i istoriju, ve} i zaistoriju nauka, filozofiju, estetiku, sociologi-ju slovenskih pravoslavnih naroda, ~ija je kwiga usredwem veku imala op{te, zajedni~ke odlikevizantijske civilizacije. On je usamwena pojava urazvoju srpskih zbornika me{ovitog sastava, na


25 Sv. Tomi} u ne{tampanom Predgovoru, str. 13.26 B. Bojovi}, nav. delo, 224.

~iji razvoj, koliko je za sada u nauci poznato,nije uticao. Mi{qewe da je "najoriginalnijestvarala~ko delo na planu razvoja zbornikauop{te, tokom prve polovine XV. veka" nijeprihvatqivo.27 Zbornik jeste originalan posvojoj strukturi, ali ne i po zastupqenim tek-stovima. Pored originalnih sastava, tu su ikompilatorski tekstovi uzeti iz drugih dela,tzv. "kwièvnost poglavqa" koja se u Zbornikunalazi po li~nom izboru naru~ioca. Otudawegovu originalnost treba vezati i za wegovupersonalnost, koja je ovde primarna. Zato bismoga kvalifikovali kao li~nu, priru~nu kwigu,malu enciklopediju, "zbir znawa" koji se mogaona}i u slovensko–vizantijskim kwièvnostima,pre svega srpskoj onoga vremena. SvetozarTomi} je 1941. godine zapisao da "zbornik nijeneki verski spis, niti on sadrì iskqu~ivoìtija, bilo na{ih, bilo stranih svetaca,vladalaca i drugih velikih qudi – no to jekwiga, zbir svega znawa jednoga na{ega u~enogakalu|era iz XV. veka, jednoga na{ega dobrogau~iteqa i pedagoga iz toga vremena. On je kao jednadobra ~itanka, puna raznovrsnoga materijala,ude{ena za svakoga pismenoga onda{wega~oveka, {to se najboqe vidi iz sadràja samogazbornika".28 Ovo mi{qewe je prihvatqivo idanas, ali treba naglasiti, da iako je "zbir svegaznawa", wegovo jezgro ipak ~ine teolo{ki,crkveni sastavi.


27 M. Lazi}, nav. delo, 229.28 Pismo Sv. Tomi}a Kraqevsko-Srpskoj akademiji nauka - Beograd, od 30.septembra 1941. godine

Nina Gagova

Sofija

Gori~kiÔt Sbornik v konteksta naÓ`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot

14 i 15 v.

SA@ETAK: Me|u ju`noslovenskim vladarskim zbor-nicima XIV. i XV. vijeka Gori~ki zbornik predstavqajedinstven slu~aj rukopisa nastalog u vezi saustrojavawem manastira i vjerovatno sa mona{ewemwegovog ktitora. Izvori potvr|uju da su bugarski, anaro~ito srpski vladari, mnogo polagali na duhovnorukovo|ewe, ali ni iz jednog takvog odnosa nemamosa~uvan dokument nalik ovom Zborniku. Tre}aNikonova poslanica Jeleni i osobito wegov prvi dionajinteresantniji su za prou~avawe sastavqa~eve kon-cepcije i izvora, kao i u~e{}a naru~iteqke u nastankuzbornika. Tekstovi koje je ukqu~io Nikon su tipi~niza sastave koji su u vizantijskoj tradiciji vezani zacarske naruxbe i kwièvnike bliske dvoru. Dijelovisli~nih tekstova se nalaze i u zbornicima vezanim zadruge pripadnike ju`noslovenske elite; u tom smislu,on je dragocjeno svjedo~anstvo te`we ju`noslovenskearistokratije da podraàva vizantijsku, ta~nijecarigradsku. Iz Zbornika nije vidqivo da li je Jelenaprimila mona{tvo – wegova struktura naime nije kaokod uobi~ajenih kwiga za ~itawe u ènskim manastiri-ma. U ju`noslovenskoj kwièvnosti sli~an mu jeBdinski zbornik, sastavqen 1360. po poruxbinividinske carice Ane, a u vizantijskoj tradiciji je jedantakav zbornik bio pripremqen za mona{ewe k}eri caraIsaaka II. An|ela, Teodore. Kona~no, on je u vezi sa kwigomna koju je nedavno obra}ena pa`wa, Bogorodi~nikom pisan-im od jeromonaha Arsenija u prvoj ~etvrtini XV. vijekapo naruxbi Mare Crnojevi}a, vjerovatno namijewen zatako|e skadarski manastir Kom. Budu}a prou~avawavjerovatno }e da identifikuju jo{ svjedo~anstava bogatstvaduhovnog ìvota u Zetskoj Svetoj Gori XV. vijeka.

Gori~ki®t sbornik (SANU 446)1 e izvÍn-redno cenen pametnik na srednovekovnataÓ`noslav®nska kniòvna tradici®, ot koytomoèm da po~erpim unikalni danni otnosnovÍznikvaneto na knigi za aristokraci®ta i po– specialno, na sbornicite za ~etene, koitoimat dÍlga tradici® v pravoslavno–slav®nskatakni`nina oÈe ot pro~utite sbornici na carSimeon.

Kakto e izvestno, toy e bil sÍstaven v 1442. g. zaZetskata vladatelka Elena Bal{i~ (dçÍer® nakn®z Lazar i vdovica na Georgi IIBal{i~ i SandalHrani~) ot neyni® duhoven nastavnik NikonErusalimec vÍv vr®zka s postro®vaneto naEleninata grobna cÍrkva na edin ot ostrovite naSkadarskoto ezero (o–v Gorica/Be{ka) ivero®tno, s neynoto zamona{vane. PorÍ~itelkataElena e vzela aktivno u~astie pri sÍstav®neto nasbornika, kato e postav®la konkretni vÍprosi,duhovni i prakti~eski, kÍm Nikon, na koito toy eotgovar®l. SbornikÍt vsÍçnost sÍdÍrà kore-spondenci®ta me`du Elena i Nikon – ili pone eoformen kato poredica ot poslani®.

PametnikÍt e izdavan samo ~asti~no, n®mapodrobno analiti~no opisanie i ne e prou~vanc®lostno, vÍpreki cennite prinosi na D.Bogdanovi~, X. Trifunovi~, N. Rado{evi~, S.îrkovi~, B. Boyovi~ i drugi.2

202 Nina Gagova

1 Bogdanovi} D. Inventar }irilskih rukopisa u Jugoslaviji (XI-XVII veka).Beograd, 1982, N0 282, s. 342 Bogdanovi} D. Istorija Crne Gore. II. 2. Titograd, 1970, 372-380;Trifunovi} \. Dve poslanice Jelene Bal{i} i Nikonova Povest ojerusalimskim crkvama i pustiwskim mestima. - Kwièvna istorija, V, 18(1972), 289-327; ]irkovi} S. Metrolo{ki odlomak Gori~kog Zbornika. -Zbornik radova Vizantolo{kog instituta, 20 (1981), 171-184; Bo{ko I.Bojovi}, L' Ideologie Monarchique Dans Les Hagio-Biographies Dynastiques duMoyen Age Serbe, Roma 1995, 209-300

Po obço mnenie na izsledovatelite,osnovnoto sÍdÍrànie na sbornika moè da serazpredeli v tri golemi d®la, sÍotvetstvaçina Nikonovite otgovori na tri Elenini pisma(ot koito e zapazeno kato otdelen tekst samovtoroto – v na~aloto na vtori® d®l). KÍm t®h sapribaveni Zakl¥~itelno poslanie na Elena(~asti~no povredeno), s koeto rÍkopisÍt edaren na neynata cÍrkva "Sv. Bogorodica" nao–v Gorica (Be{ka), i Nikonov zapis, pred-stav®ç molitveno obrÍçenie–pohvala kÍmBogorodica i tradicionnite prokl®ti® zaonezi, koito biha se osmelili da otkradnat kni-gata.

Tuk çe analizirame funkci®ta i sÍdÍ-rànieto na Gori~ki® sbornik v konteksta nan®kolko sbornika od 14 i 15 v., porÍ~ani ot¥`noslav®nski vladetelki i po–obço, v kon-teksta na ¥`noslav®nskite vladetelskirÍkopisi ot sÍçi® period. Pri tozi analiz smeizpolzvali opisani®ta na Bogdanovi~ iTrifunovi~,3 mikrofilm na Gori~ki® sbornik,kakto i fotokopie na ~ast ot nego. Po–podrob-no çe predstavim sÍdÍrànieto samo na edna~ast ot sbornika – Tretoto poslanie na Nikondo Elena i osobeno negovi® pÍrvi d®l, tÍy katoto, spored nas, predstavl®va nay–gol®m interesot gledna to~ka na koncepci®ta i izto~nicitena sÍstavitel®, kakto i na u~astieto naporÍ~itelkata na sbornika v negovoto sÍzda-vane.

203Gori~kiÔt Sbornik v konteksta na Ó`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v.

3 Bogdanovi} D. Istorija Crne Gore...; Trifunovi} \. Cit. sÍ~.

204 Nina Gagova

Sred rÍkopisite, prinadle`ali na¥`noslav®nski vladeteli prez 14 i 15 v.Gori~ki®t sbornik predstav® zasega edin-stveni®t slu~ay na rÍkopis, sÍstaven vÍv vrÍzkas postro®vaneto na grobna cÍrkva s kelii kÍm ne®i vero®tno, sÍs zamona{vaneto na neyni® ktitor.

Ot izvorite e izvestno, ~e sled vtoroto siovdov®vane i ve~e v preklonna vÍzrast ElenaBal{i~ re{ava da postroi takava cÍrkva i da seottegli ot sveta v blizost do ne®. PÍrvona~alnot® izbira Dubrovnik kato podhod®ço za celtam®sto, no gradskata uprava y otkazva, tÍy katopostro®vaneto na pravoslaven hram v grada ilinegovite okolnosti iziskva naro~no papskopozvolenie.4 Togava Elena se spira na o–vGorica/Be{ka, koyto i predi e bil mona{eskosrediçe, i na koyto e postroen hram na sv.Georgi. I dosega na ostrova, v neposredstvenablizost do dvata hrama – Eleninata Bogorodi-~na cÍrkva i cÍrkvata "Sv. Georgi" – li~atostankite ot gol®ma dvueta`na postroyka,ko®to po vs®ka vero®tnost e bila obitavana otsamata vladetelka.

Bideyki visokoobrazovana i sÍs silenharakter, Elena `elae da si iz®sni li~no i otavtoriteten izto~nik vsi~ki vÍprosi, svÍrzanis ottegl®neto y ot sveta i ure`daneto na statu-ta na cÍrkvata i keliite, postroeni ot ne®. Zacelta tÍ se obrÍça kÍm Nikon Erusalimec,obrazovan i avtoriteten monah–isihast, poso~env zaveçanieto y kato neyn duhoven otec.

4 Spremi} M. Despot \ura| Brankovi} i wegovo doba. Beograd 19992 , 218.

V ¥`noslav®nskata vladetelska tradici®duhovnoto nastavni~estvo nad vladeteli otstrana na pro~uti ot{elnici e zasvidetelst-vano sÍs sravnitelno ograni~en broy konkretniprimeri. V BÍlgari® tova e otno{enieto me`duYoan–Asen II i monah Yoakim, bÍdeçi®t bÍl-garski patriarh, za koeto se spomenava v @iti-eto na Yoakim I.5 Ot ìti®ta na izvestnite isi-hasti Grigoriy Sinait, Teodosiy TÍrnovski iRomil Vidinski6 nau~avame za blizkiteotno{eni® na car Yoan AleksandÍr s mona-site–isihasti (osobeno s Teodosiy) i griìte,koito polagal za t®h – no svedeni® za negovi®duhoven nastavnik lipsvat.

Za SÍrbi® razpolagame s mnogo pove~e danni(ot mnogobroynite ìti® na srÍbskite vlade-teli i arhierei), koito ®sno govor®t za ednaustanovena praktika, vkl¥~vaça i razm®nata naduhovni poslani®, ko®to zapo~va ot sv. Simeon isv. Sava i zasluàva specialno prou~vane.Obiknoveno funkci®ta na duhoven nastavnik navladetel® se izpÍln®va ot bÍdeçi® ilinasto®çi® duhoven glava na srÍbskata cÍrkva,n®koi ot slu~aite toy e nasto®ç ili biv{. V@itieto na kral Dragutin ot Danilovi®sbornik @ivoti kraleva i arhiepiskopa srp-skih za pÍrvi pÍt namirame ukazani®, ~e tazifunkci® e bila izpÍln®vana i ot monasi otSvetite mesta – duhovni otci na kral Dragutin(sled negovoto ottegl®ne ot prestola) bilidvama Yerusalimski starci. Tova obsto®telstvo


5 Stara bÍlgarska literatura. 4. @itiepisni tvorbi. Sofi®, 1986, 87-88.6 Pak tam, s. 443-467; 468-491.

izgle`da logi~no, kato imame predvidzasileni® interes kÍm Yerusalim po vremeto nanegovi® brat, kral Milutin i postro®vanetotam na srÍbski manastir, posveten na arhangelMihail. V nito edin ot citiranite slu~aioba~e ne razpolagame s avtenti~ni pismenisvidetelstva, dokumentiraçi razm®nata naposlani® me`du vladetel® i negovi® duhovennastavnik. I v tova otno{enie Gori~ki®tsbornik predstavla®va unikalen slu~ay, koytomoè da ni pomogne da analizirametipologi~eski shodni ®vleni®.

Funkci®ta i specifi~ni®t na~in navÍznikvane na Gori~ki® sbornik sa se otraziliv negovoto sÍdÍrànie, koeto çe predstavimnakratko.

I. PÍrvi d®l, l. 1–15b: PÍrvo poslanie naNikon do Elena; kray na l. 15b, obozna~en"konÍcÍ prÍvago poslania"

PÍrvite 8 l. na tova poslanie sa povredeni(napolovina otkÍsnati po dÍlìna), taka ~epolovinata ot teksta e nevÍzstanovim v c®lost;lipsva i edna c®la tetrada ot nego. Dokolkotomoè da se sÍdi po ~asti~no zapazeni® tekst,pÍrvoto poslanie na Nikon do Elena sÍdÍràedna obobçena koncepci® za pravedni® ìvot,ukazani® za negovoto postigane i primeri otìvota na blago~estivi vladeteli i drugivisokopostaveni li~nosti. SmisÍlÍt iadresatÍt na tozi d®l mogat da bÍdat pred-staveni posredstvom na~aloto na pÍrvi® takÍv

206 Nina Gagova

primer (o~evidno pateri~en ekscerpt) –"Nekogda è kn®z nekii priide kÍ avva Siso¥Tiveyskomu. i vÍprosi ego glagole: kakoobr®Íem Boga" (l. 9b).

TekstÍt na poslanieto e organiziran okolotri kl¥~ovi metafori – duhovnoto napÍtstviekato sladka duhovna hrana ("med"), pravedni®tìvot kato postÍpatelno postigane na vse po –zna~imi dobrodeteli ("lestvica"), posveça-vaneto na Boga kato garanci® za izb®gvaneto nagreha i nakazanieto i postiganeto na ve~niteblaga ("zavet" s Boga).

SÍdÍràt se konkretni ukazani®: kak da sesprav®me sÍs skrÍbta i ot~a®nieto, kak da semolim, kak da izb®gvame greha i lukavstvoto, zaneobhodimostta da se boim ot Boga i da pomnimvinagi Boì® sÍd, otnosno nakazanieto zanepravednite i nagradata, ko®to polu~avatpravednicite. Po otdelnite temi se prive`datotpratki kÍm Svetoto pisanie i kratkiil¥strativni narativi.

II. Vtori d®l, l. 16–48b: Vtoro Eleninoposlanie /"Otpisanie bogol¥bno" – l. 16–18b;Vtoro poslanie–otgovor na Nikon /"Otvetvtorago poslania" – l. 18b–48b; kray – ?

V svoeto vtoro poslanie Elena moli zaiz®sn®vaneto na vÍprosi, zas®gaçi predimstvatana prepodobni~eski® ìvot (ino~eskoe ìtie) vobçeìtie i usamotenie, i vÍzmo`nostite zaspasenie "v sveta", kato obrÍça osobeno vni-manie na davaneto na milostin®.


PÍrvata ~ast na Nikonovi® otgovor epo–obça i vÍve`daça v temata – sÍstavitel®tzapo~va svoeto pou~enie "otna~alo", "ot korenakÍm ploda", za da bÍde sÍrceto na Elena podtik-nato kÍm podvig ot spomena za neynite predci.Toy pripomn¥, ~e bog e sÍzdal ~oveka svoboden,taka ~e sam da izbira me`du dobroto i zloto, ipod~ertava neobhodimostta ot podhlodÍçduhoven pastir, koyto da podpomogne pravilni®izbor (l. 19b–39).

Vtorata ~ast e orientirana po–opredelenokÍm o~ertani® ot porÍ~itelkata krÍg otvÍprosi, kato otgovorite otnovo sa pridruèniot kratki narativi vÍv funkci®ta na il¥stri-raçi i po®sn®vaçi primeri. Çe poso~im samon®koi reprezentativni vÍprosi i otgovori.

Na konkretni® vÍpros "Moè li milosti-n®ta da o~isti vs®kakÍv gr®h?" (l. 42b) Nikonotgovor® s dumite na sv. Atanasiy "Ima gr®h igr®h, i milostin® i milostin®". Na vÍprosa kakmoè{ da se spasi{ po–lesno, v uedinenie ilisred horata, Nikon otgovar® "Ili® se spasi vuedinenie, a MoÍsey – sred horata" (v poletodolu pripiska "me`du Ilie i Moyseom n®st raz-suditi").

Primerite otnovo sa ot ìvota na znatnite ibogatite (citirana e popul®rnata slu~ka s bed-nata vdovica i imperator Zinon, koyto biloprosten za golemite si grehove, poneè raz-daval mnogo milostin®, l. 45; za konstan-tinopolski® bogata{, koyto bil nakazan sÍssmÍrt, poneè sÍàlil, ~e e dal milostin® i si® vzel obratno, l. 47b–48b i dr.).

208 Nina Gagova

209

III. Treti d®l, l. 49–272: Treto poslanie naNikon do Elena "Epistolia tretia"; kray?

Tova poslanie na Nikon e nay–dÍlgo (ok. 220l.), na prÍv pogled e s dosta ne®sna struktura i,kakto izgle`da, edna gol®ma ~ast ot nego nepredstavl®va otgovor na konkretni vÍprosina Elena. Imenno poradi tova, tretoto poslaniepredostav® nay–dobrata vÍzmo`nost za sravne-nie me`du obrazovanieto i interesite naporÍ~itelkata i izpÍlnitel® na rÍkopisa,kakto i za izsledvane na Ístavitelskata strate-gi® na Nikon i negovata predstava zapodobavaço vladetelsko sÍdÍrànie, protivo-postavena na Eleninite po–pragmati~no orien-tirani iziskvani®.

Dokolkoto moè da se sÍdi ot Nikonovototreto poslanie, lipsvaçoto Treto poslanie naElena e sÍdÍràlo informaci®ta zapostro®vaneto na neynata cÍrkva–grobnica nao–v Gorica, s kelii kÍm ne® (srv. l. 165 zagl."cÍrkvata i keliite, postroeni ot teb"), i eiziskvalo sÍstav®neto na podhod®ç ustav vÍvvrÍzka s ure`daneto na t®hnoto funkcionirane,kakto i n®koi sÍveti otnosno eèdnevni® ìvotna blgo~estivi® laik (spazvaneto na cÍrkov-nite praznici s vsi~ki rituali kÍm t®h, peri-odite na posta i dr.). Specialen interesporÍ~itelkata e pro®vila kÍm vÍprosite naikonopo~itaneto – vero®tno vÍv vrÍzka s prak-ti~eskite pravila na otno{enieto kÍm ikonitei u~astieto im v cÍrkovni® ritual – i moè bi,kÍm istori®ta na sobstveni® si rod (po lini® na

Gori~kiÔt Sbornik v konteksta na Ó`noslavÔnskite vladatelski sbornici ot 14 i 15 v.

210 Nina Gagova

Nemani~ite) – vero®tno vÍv vrÍzka s kti-torskite im pro®vi. VÍv vseki slu~ay, NikonpodhvÍrl®, ~e "y e obeal da razkaè" za neyni®rod, no ne poso~va konkretno t® da e pitala zatova (®ko è vÍpra{ae{i), kakto v drugiteslu~ai na konkreten interes kÍm temata otneyna strana.

Nikonovoto treto poslanie izgle`da sÍs-taveno ot tri ~asti, kato pÍrvata ot t®h (A) eistori~esko vÍvedenie kÍm temata zacÍrkovnite pravila, vtorata ~ast (B) sÍdÍràsamite pravila, a tretata (V) predstavl®vadopÍlnenie, kakto izgle`da, izc®lo po negovizbor.

(A). "VÍvedenieto" e nay–slo`nata katoideen zamisÍl i konstrukci® ~ast na Tretotoposlanie. T® e strukturirana ot spomena-vani®ta na Eleninata cÍrkva (~etiri na broy),koito o~evidno tr®bva da poddÍràt vrÍzkata sosnovni® predmet na dialoga me`du sÍstavitel®i porÍ~itelkata v na~aloto na ~astta, l. 49b, nadve mesta v sredata, l. 85b–87b i 152b–153, i vkra®, l. 165–176.

Çe se opitame da iz®snim smisÍla na tovaVÍvedenie (pÍrvata ~ast na Tretoto Nikonovoposlanie) kato prosledim logikata na izloèni-eto spored sami® sÍstavitel.

1. PÍrvi®t d®l na vÍvedenieto razgle`davÍprosa za proizhoda na sveçenstvoto ihristi®nski® hram i prosled®va razli~ite mustarozavetni preobrazi. Toy e razgledan vistori~eski plan, ot SÍtvorenieto prez c®lataStarozavetna istori® – ot l. 49 do l. 77.

Glavni®t izto~nik za tazi ~ast ot teksta –dokolkoto moè da se sÍdi po otdelni akcenti vstarozavetni® prerazkaz – po vs®ka vero®tnost eTÍlkovnata Pale® – edin tekst, koyto sporednay–novite prou~vani® e bil preveden oçe vnay–rannata epoha zaedno s drugi "istori~eski"tekstove ot kniòvni® krÍg okolo bÍlgarski®car Simeon.

KÍm tova vÍvedenie ot blizo 30 l., Nikon epomestil otgovara na konkretni® vÍpros naElena za proizhoda na ikonopo~itanieto (l.77–85b) – sÍço mnogo podrobno, kato e raz-gledal proizhoda, vidovete i istori®ta narazli~nite "obrazi" na boèstvenoto (vklÓ~itel-no, "idolite" i "kumirite") spored Stari® iNovi® zavet i t®hnata sÍdba po vremeto naKonstantin Veliki i Áli®n OtstÍpnik. Katoosobeno va`na, Povestta za ikonopo~itanetoe markirana v na~aloto i kra® – t® zapo~va svÍpros na Elena ("kako izobrazi se, glagole{i,ikonnoe poklonenie nam hristianom…") izavÍr{ava s remarka "se è o ikonnom poklo-nenii do zde". TekstÍt y napomn® kompilaciitepo tozi vÍpros, pomestvani v sÍstava na pole-mi~ni sbornici – tipa, popul®ren 14 i 15 v.,~ieto vÍznikvane e svÍrzano s razpostranenietona isihazma.

Na l. 85b–87b Nikon se vrÍça na vÍprosa zaEleninata cÍrkva, kato tozi pÍt komentiram®stoto, kÍdeto t® e postroena – "bezmÍlvno,i pri tova na ostrov" – koeto mu dava povod dainterpretira temata za "pustin®ta" kato m®stoza otvor®ne kÍm Boga, otnovo v istori~eski


212 Nina Gagova

plan – ot pustin®ta, prez ko®to Moisey izve`daevreite ot Egipet, do pustin®ta, v ko®to sepodvizava Yoan KrÍstitel.

2. Sledvaçata ~ast ot VÍvedenieto razgle`davÍznikvaneto na pravoslavnite manastiri ipravilata i t®hnoto funkcionirane, kakto iotno{enieto na pravoslavnite vladeteli iaristokraci®ta kÍm tozi proces. Tazi ~ast e smarkirano na~elo ("PakÍi privedou iniepovesti eè slÍ{ahomÍ…"), i e razpoloèna vdva otdelni razkaza: "svetovna istori®" i"rodova istori®". I dvata razkaza sa markiranis "na~alo povesti" (kato kÍm povestvovanietoza pÍrvite Nemani~i tova e napraveno na grÍc-ki ezik s kirilica – "arhi diigisis") i "konecpovesti" – kÍm povestvovanieto za pÍrviteNemani~i, samo sÍs znak za kray (amin s v®z, trito~ki i to~ka, prese~ena s vÍlnoobrazna ~erta).

PÍrvi®t razkaz, l. 88–101, prosled®vaKonstantinovata legenda, kato obrÍça spe-cialno vnimanie na papa SilvestÍr, PÍrvi®vselenski sÍbor, otkrivaneto na Sv. krÍst otimperatrica Elena, postro®vaneto naKonstantinopol i prenas®neto na hristi®nskirelikvi v novata stolica – i zavÍr{ava sistori®ta na egipetskite otci – pustinnici,na~aloto na manastirskoto stroitelstvo naiztok i u~astieto na vizantiyskata aris-tokraci® v nego. V tazi ~ast Nikon e izpolzvalosnovno Hronikata na Zonara i @itieto napapa SilvestÍr. Interesno e da se otbeleì, ~espored nego, manastirskite pravila se pi{at vKonstantinopol i se razprostran®vat ot tam –

obsto®telstvo ~i®to pravilnost toy podkrep® savtoriteta na takiva arhiepiskopi katoVasiliy Veliki i Yoan Zlatoust.

Vtori®t razkaz, l. 102–152, prodÍlàvatemata za ktitorstvoto vÍrhu primera napÍrvite Nemani~i – sv. Simeon i sv. Sava.Osnovnoto sÍdÍànie – krtÍk prerazkaz naistori®ta na Varlaam i Yoasaf (l. 108–109 b),ekscerptite ot srÍbski® rodoslov i ìti®tana dvamata svetci (sÍotv., ot StefanPÍrvoven~ani i ot Teodosiy) – sa ramkirani ottekst, razbrabotvaç temata za Sv. Duh i negovo-to zna~enie v ~ove{kata istori® (izpolzvano eSlovoto za Petdesetnica na GritoripBogoslov). SmisÍlÍt na tazi "ramka" o~evidnoe da pod~ertae "osveçavaneto na plemeto"(roda) na porÍ~itelkata Elena Bal{i~ (potom-ka na strani~en klon na dinasti®ta, posred-stvom svo®ta mayka, kn®gin® Milica) – srv. l.152b – ~rez blagodatta na Sv. Duh, ko®to se eizl®la vÍrhu negovite osnovateli.

Na l. 152b – 153 Nikon za treti pÍt se vrÍana vÍprosa za Eleninata cÍrkva, kato tozi pÍtkomentira neynoto ime – t® e posvetena naBlagoveçenie na Sv. Bogorodica. Nikon citiraEpifaniy KipÍrski, spored kogoto Bog e sÍtvo-ril 7 dela v tozi den (s akta na Blagoveçenieto)i ob®sn®va, ~e kogato Pashata sÍvpadne sBlagoveçenie se kazva "kiriakon Pasha".

(B) Vtorata ~ast na Tretoto poslanie naNikon zapo~va s ob®snenie na smisÍla na sv.oltar kato èrtvenik i pod~ertavaneto, ~e otcarete Hristos iziskva sÍçoto, koeto i ot obi-


214 Nina Gagova

knovenite hora (praveden ìvot) i gi ocen®vane po "krasota na liceto" ili "veli~ie nat®loto", a po "blagi® nrav" (l. 153b–158).

V sledvaçite stranici se sÍdÍràt otgov-ori na konkretni vÍprosi na porÍ~itelkata, l.158–257b. V na~aloto namirame tri vÍprosa,zas®gaçi povedenieto na blago~estivi®mir®nin – po kakva pri~ina pravim pameti naumrelite (na 3, 9 i 40 den), zaço hristi®nski®rod strada ot ne~estivite i zaço hristi®nite sepoklan® na iztok. TeksÍt izgle`da ekscerpiranot vÍproso–otgovorno sÍ~inenie (vero®tno, naAnastasiy Sinait – moè n®koi ot primeriteda sa dobaveni).

Osnovnoto prostranstvo na vtorata ~ast ezaeta ot razli~ni Pravila i ustavi otnosnoustroystvoto na skitski ìvot, ilÓstri-rani s pateri~ni ekscerpti, a sÍço pravila zaposta i za povedenieto v prazni~ni i obi-knoveni dni. I tuk sÍstavitel®t e nadhvÍrliliziskvaneto na porÍ~itelkata, kato y e pre-dostavil vÍzmo`nostta da izbere ot pone dvaskitski ustava, a sÍço da polzva n®kolko kom-pilacii ot tipa na "pravilata", s pomoçta nakoito mogat da se prav®t spravki po sv®kakvivÍprosi ot tozi rod – za mir®ni i monasi, zamÍ`ki i ènski manastiri, za obçeìtien iskitski ìvot.

Gol®ma ~ast ot izto~nicite sa poso~eni otsami® sÍstavitel – TÍlkuvanieto na YoanZlatoust kÍm evangelieto ot Matey,Pandektite na Nikon êrnogorec, @itietona Pahomiy Veliki, Lavsaika, Pravilata na

Vasiliy Veliki i na PetÍr Aleksandryiski,popul®rnata kompilaci® Zapovedi i ustavi nasvetite 318 otci i ot svetite sÍborni i otu~itelite na cÍrvata i dr. Tozi dr®l na treto-to poslanie zavÍr{va sÍs zaklÓ~enie zanu`data ot to~ni pravila i t®hnoto spazvane. VÓ`noslav®nskite vladetelski sbornici takivatekstove kato Pravilata lipsvat zasega, nozatova pÍk se sreçat n®koi ot poso~eniteizto~nici na Nikon kato otdelni rÍkopisi.Tova sa TÍlkuvanieto na Yoan Zlatoust kÍmevangelieto ot Matey – v rÍkopis ot bib-liotekata na RumÍnskata akademi® na naukite(RAN 97), prinadleàl na despot StefanLazarevi~, i v rÍkopis ot Berlinskata bib-lioteka (Slav. 8), sÍdÍràç kopie ot 16. v. nasbornik, sÍstaven za carica Elena, sÍprugata nacar Du{an; Pandektite na Nikon se sÍdÍràtv bÍlgarski rÍkopis ot 3/4 na 14 v., priteàvanot Maksim Brankovi~ (MSPC 48).

(V). Tretata ~ast na Tretoto poslanie naNikon sÍdÍrà kosmografsko–geografskite imetrologi~eski otkÍsi, Povestvovanieto zaErusalimskite cÍrkvi i edin tekst na Simvolana v®rata. Kakto izgle`da, tazi ~ast e dopÍl-nenie na sami® sÍstavitel – vÍv vseki slu~aylipsvat ukazani®, ~e pomestenite tuk tekstovesÍotvetstvat na n®kakvi vÍprosi ili èlaniena porÍ~itelkata Elena Bal{i~.

Tekstovete, koito Nikon e dobavil, mogat dase opredel®t kato tipi~ni za opredeleni sÍstavi,~ieto vÍznikvane vÍv vizantiyskata tradici® esvÍrzano s imperatorski porÍ~ki i s deynostta


216 Nina Gagova

na kniòvnici, blizki do imperatorski® dvor.V svo® analiz na kosmografsko–geografskiteotkÍsi v Gori~ki® sbornik N. Rado{evi~poso~va, ~e te predstavl®vat prevod na kompi-laci®, izvÍr{ena na vizantiyska po~va, ~iitoosnovni izto~nici sa tekstove na Mihail Psel,Simeon Sit i Evstatiy Nikeyski, napisani zaimperatrica Mari® Alanska, sÍpruga na MihailVII Duka.7 âsti ot podobni vizantiyiskisÍstavi, zasvidetelstvani v Gori~ki® sbornik,se sreçat v sbornici, prinadleàli na drugilica ot Ó`noslov®nski® svetski elit – bÍlgar-ski® car Yoan AleksandÍr (1331–1371),8 negova-ta snaha, Vidinskata carica Ana, sÍpruga na carYoan Sracimir,9 bratÍt na samata ElenaBal{i~ – despot Stefan Lazarevi~.10 Interesnoe da dobavim tuk, ~e edna druga srÍbska vlade-telka – carica Elena, sÍprugata na car StefanDu{an – si e porÍ~ala c®la kniga "kakton®koga blago~estivata carica Mari®"(Alanska). Tova e prevod na TÍlkuvanieto na

7 Rado{evi} N. Kozmografski i geografski odlomci 172-173.8 Lavrentievi®t sbornik ot 1348 g., za koyto izgle`da ve®tno da e bilsÍstaven v isihastkite kniòvni krÍgove za da bÍde podaren na carIvan AleksandÍr, sÍço sÍdÍrà Simbol na v®rata v kra® narÍkopisa - tekst v: Kuev K. Ivan Aleksandrovi®t sbornik ot 1348 g.C., 1981, c9 Tova e Bdinski®t sbornik, za koxto çe stane duma po-dolu; toxsÍdÍrà Slovo za Svetite mesta v Xerusalim - tekst, mnogo blizÍk,no ne identi~en s tozi v Gori~ki sbornik® (za nego v`. bel 10)10 Edna kosmografsko-geografska kompilaci®, zajedno s drug, tretitekst na slovo za Svetite mesta, vero®tno e bila prevedena za DespotStefan ot negovi® pridvoren folosof Konstantin Kostene~ki. T® senamira v pro~uti® Bogi{i~ev Sbornik, v sega izgubeni® Lov~anskisbornik ot 16 v. (kompilaci®ta i fragment ot Sloboto) i v rÍkopisN049 ot manastira Nikol®c, ot 1556 g. (kompilaci®ta i edinstvenizasega pÍlen tekst na Slovto) - v`. Rado{evi} N. Kozmografski igeografski odlomci b 174-178 (sravnenie me`du razli~niteslav®nski tekstove na kozmografsko-geografskata kompilaci®);Petrova M. An unknown copy of the Description of Jerusalem by Constantineof Kostenec.- Byzantinoslavica LIX, 1998, 255-270, kdeto sa sravnenirazli~nite tekstove na slovo za svetite mesta (v. Nikol®c 49,Bdinski® i Gori~ki® sbornici) i e publikuvan tekstÍt ot Nik. 49.

evangelieto ot Matey, napisano po porÍ~ka navizantiyskata imperatrica ot TeofilaktOhridski, zapazeno v kopie ot 16 v.11 V tozismisÍl Gori~ki®t sbornik e edno ot cennitesvidetelstva za stremeà na Ó`noslav®nskataaristokraci® da podraàva na vizantiyskata,ili po to~no, da sledva nay – avtoritetniteintelektualni i duhovni obrazci za pravoslavni?region – Konstantinopolskite.

Kakto se vi`da ot teksta na prvi® i vtori®d®l na Gori~ki® sbornik, ot nego ne stava ®snodali samata Elena e priela mona{estvo ili samoe razmi{l®vala vÍrhu tova, prilagayki katoosnovno sredstvo za spasenie na du{ata si razda-vaneto na milostin®. Poglednat v sravnitelenplan, Gori~ki®t sbornik i po svoeto c®lostnosÍdÍrànie ne predstavl®va obi~ayni®t sÍs-tav, prednazna~en za ~etene v ènskite manas-tiri – tÍy kato ne sÍdÍrà ènski ìti® ilimateri~ni ekscerpti, koito da sluàt na mon-ahinite kato primer za podraànie.

V Ó`noslov®nskata vladetelska kni`nina eizvesten edin drug rÍkopis, koyto spored pove~etonegovi izsledovateli predstav® podoben primer –tova e Bdinski®t sbornik, izgotven v 1360 g. poporÍka na carica Ana, sÍpruga na Vidinski® car


11 Kniga Rax ili Sad, ot 1347 g. (sÍd. TÍlkuvanie na envangelito ot Matexot Xoan Zlatoust i Teofilakt Ohridski i dr. tekstove), porÍ~ana otcarica Elena na stareca Xoanikix v sv. gora: ~ast ot rÍkopisa, zajedno spredislovieto-posveçenie na carica Elena, e zapazena v rÍkopis ot 16.v., sÍhranvan v Laxpcigskata gradska biblioteka, Slave 8 (Âcimirskix A.I. Opisanie Ó`noslav®nskih i russkih rukopisex zagrani~nÀhbibliotek. T. 1. (Vena, Berlin, Drezden, Laipcxg, MÓnhen, Praga,LÓbl®na). Spb., 1921 (=COP®C, t. 98), N0 6, c. 535-543). V. predgovora kÍmknigata se kazva: ”Blßgovïrnaa i hsßoläbivaa i sßtaa crßca elena srâbâskaa. mnogoousrâdje, i läbovâ i9reˇnnôä, o iskani sßtã› pisanji imôúi. eliko drôgã› niktoè vâto vrïme...i moli oousrâdr öı. priloìti ei na svoi e9ã›kâ protlâkâ sßtago ›eüglje.eè ispisa inogda blaènã›i ûeñfjlaktâ, arhjepskpâ blâgarskï›i. oumol7nâ bã›vâbßlèinoä cßrceä marjeä inogda...” (Pak tam, C. 538)

218 Nina Gagova

Yoan Sracimir.12 SbornikÍt sÍdÍrà samo ìti®na èni–svetici (12 prostranni i 4 kratki) i ednoSlovo za Svetite mesta v Yerusalim, kakvoto sesÍdÍrà i v Gori~ki® sbornik (no v drug tekst.)RÍkopisÍt predstav® ènskata sv®tost posred-stvom edno zabeleìtelno bogatstvo na tipove ivarianti; izgle`da toy e bil prednazna~en za znat-na osoba ot ènski pol, ko®to e prielamona{estvo,13 ili za podarÍk na n®koy ènski man-astir blizo do Vidin, pokrovitelstvan ot caricaAna.14 Izsledovatelite poso~vat podobni primerivÍv vizantiyskata tradici®: edin takÍv sbornik,sÍdÍràç ènski ìti® i ekscerpti ot materika,e bil prigotven za zamona{enata dçer® na vizan-tiyski® imperator Isak II Angel (1185–1195,1204–1205), Teodora.15 V predgovora kÍm rÍkopisanegovi®t sÍstavitel avva Isay, duhoven nas-tavnik na Teodora e poso~il prednazna~enietomu – da sluì na negovata duhovna dÍçer® kato sbor

12 Izd.: Bdinski Sbornik, Ghent Slavonic MS 408, A. D. 1360. Facsimile editionwith representation by Ivan Dujcev, London, 1972; Bdinski Zbornik. An OldSlavonic Menologium of Women Saints (Ghent University Library Ms. 408, A.D.1360). Edited and annotated by J. L. Scharpe and F. Vyncke. With an introduc-tion by E. Voordeckers. Bruges, 1973. V`. sÍço: Birnbaum H. A Calendar ofWomen Saints. - Byzantine Studies /Etudes Byzantines II, 1, 1975; M. Petrova.The Bdinski Sbornik in the Context of the Female-saints Lives Collections in theByzantine and Latin Tradition. M. A. Thesis, typewriten, defended in the CentalEruropean University, Department of Medieval Studies, Budapest, 1994; PetrovaM. A Picture of Female Religious Experience: Late-Byzantine Anthologies ofWomen Saints. - In: Kobieta w kulturze sredniowiecznej Europy. Poznan, 1995.,p. 195-200; M. Petrova. The Bdinski Sbornik: A Fourteen-Century Anthology ofWomen Saints. A Case Study. pod pe~at v Otium, Zagreb, 1996.; Petrova M., A.Angusheva. The Description of the Holy Places in the Bdinski Zbornik. - In: -Annual of Medieval Studies at the CEU, 1993-1994. Budapest, 1995 , p. 163-1979; Angusheva-Tihanova A. On the Question of Womens Collections in theMedival and Post-Medieval Literature. - V: Medievistika i kulturnaantropologi® Sbornik v ~est na 40-godi{nata tvor~estka dexnost naprof. d-r Donka Petkanova S., 1998, 282-290; N. Georgijeva-Gagova.SÍstavitelskata koncenci® na Bdinski® sbornik, vÍprosÍt za obrazo-vanite vladetelski sÍprugi i mehnite knigi. - Pak tam, 258-281.13 Iskazani sa predpoloèni®, ~e stava duma za pÍrvata sÍpruga na carXoan AleksandÍr i svekrva na Ana - Teodora - ko®to e bila prin-udena da se ottegli ot sveta i da prieme mona{estvo - srv. Bdinskisbornik, Ghent Slavonic MS 408, A. D. 1360. Fascimile edition..., p. VI-VII.14 Petrova M. A Picture...15 Petrova. M. The Bdinski Sbornik...

ot podhod®çi i raznooobrazni primeri, na koitoda podraàva v sobstveni® si ìvot.

V konteksta na enskite aristokratski sborni-ci Gori~ki®t sbornik stoi po – blizo do edin drugrÍkopis, naskoro vÍveden v nau~no obrÍçenie,koyto e vÍzniknal po~ti po sÍçoto vreme, nasÍçoto m®sto i do gol®ma stepen, sÍs sÍçoto pred-nazna~enie. Stava duma za edin Bogorodi~nik,koyto se sÍhran®va v Moskva, GIM, Muz. 3483, i episan ot yeromonah Arseniy v 1425. g. za gospoàMara Le{eva, dÍçer®? (ili sÍpruga) na ~ernogors-ki® blagorodnik Le{a (Aleksa) CÍrnoevi~.16

RÍkopisÍt sÍdÍrà slova za Bogorodi~nitepraznici i ~udesa na Sv. Bogorodica i izgle`da ebil prednazna~en za podarÍk na Bogorodi~na cÍrk-va (manastira "Uspenie Bogorodi~no" na o–vKom na Skadarskoto ezero?), na ko®to gospoàMara e bila ktitor.17 Ako priemem predpo-


16 N. Georgijev Gagova. SÍstavitelskata koncepci® na Bdinski sbor-nik..., i bel. 32. Identifikaci®ta na porÍ~itelkata e ot~asti zatrud-nena poradi fakta, ~e v pripiskata t® e nare~ena samo gospoà, aupotrebata na pritalìtelnata forma Le{eva e dosta netipi~no zatozi period i ne se sreça v poznatite mi pripiski kÍm podobnirÍkopisi. Sred izvesnite Í`noslav®nski blagorodni~eski familiimÓto Le{a se sreça samo v roda na Crnoevi~ite (umalitelno odAleksa) - lipsvat danni oba~e da li tox e bil enen i da li e imal dÍçer(Spasi} D., Palavestra A., Mr|enovi} D. Rodoslovne tablice i grbovisrpskih dinastija i vlastele. Beograd 19912, - knigata e raz{ireno idopÍlneno izdanie na ednoimenni® trud na Aleksandar Ivi} ot 1919 g.,19232 , 19283). Po hronologi~eski danni izgle`da napÍlno vÍzmo`noMara Le{eva da e bila sÍpruga ili dÍçer® na Le{a CÍrnoevi~. Izme`dunadpisite vÍrhu nadgrobni kamÍni, publikuvani ot LÓba Sto®novi~, senamirat slednite dva, pomesteni vÍrhu nadgrob® ot edna i sÍça cÍrkvana o-v Kom: N0232 Sia plo~a despota Stepana voevode mu Le{a Crnoevi}a,N0233 Sia plo~a gospoge Mare - Stojanovi} Q. Stari srpski zapisi i nat-pisi. Kw. 1. Beograd, 1982, c. 74.17 RÍkopisÍt e izsledvan ot Klimentina Ivanova, ko®to e rabotilaneposredstveno s nego i priteàva mikrofilm ot nego - Ivanova Kl.SbornikÍt na Mara Le{eva - neizvesten pametnik na srÍbskamakni`nina ot XV vek. - V: Sbornik v ~est na 65-godi{ninata na prof. D`.Trifunovi~. Belgrad (pod pe~at). Dannite za sÍdÍrànieto na sbornikasa izle~eni ot rabotata na Kl. Ivanova, lÓbezno predostavena ot sama-ta ne® v ma{inopis, za koeto srde~no x blagoda®. Mnogo logi~no izgle`dai predpoloìnenieto na Kl. Ivanova, iskazano v sÍçata stati®, ~esbornikÍt e bil sÍstaven v sami® manastir Uspenie Bogorodi~ino naostrov Kom, koxto bil zadu`bina na CÍnoevi~ite i kÍdeto se namiratgrobovete na Le{a CÍrrnoevi~ i na samata gospoà Mara.

220 Nina Gagova

loènieto na Kl. Ivanova, ~e Mara Le{eva epo~inala v 1425 g., tova bi ozna~avalo, ~e podob-no na Elena Bal{i~ i gospoà Mara e porÍ~alasbornika skoro predi smÍrtta si, za da gopodari na semeynata zadu`bina (ili drugaBogorodi~na cÍrkva, podpomagana ot ne®) –vero®tno, vÍv vrÍzka s ottegl®neto izamona{vaneto y tam na preklonna vÍzrast.Podobno na Gori~ki® sbornik, Bogorodi-~nikÍt na Mara Le{eva e oçe edno svidetelst-vo za bogatstvoto na duhovni® ìvot v ZetskataSveta gora prez XV v.18 BÍdeçite prou~vani®vero®tno çe identificirat oçe takivaprimeri.

18 Edin sti{en prolog ot Berlinskata biblioteka (Vuk 29) e pisan vStar~eva Gorica me`du 1367 i 1379 g. (Bogdanovi} D. Istorija CrneGore, 112). Spored izsledovatelite, tox sÍdÍrà unikalen srÍbskiprevod na sti{ni® prolog, izvÍr{en vero®tno na sami® ostrov ot mest-ni kniòvnici - srv. Stoxkova A. ûdesta na sv. Gorgi v balkanskatakirilska tradici®. Arheografsko - tekstologi~no izsledvane. Sofi®,1998, c. 9 (habilitacionen trud, neizdaden).

Tomislav Jovanovi}

Beograd

Apokrif o Melhisedeku u prepisuGori~kog Zbornika

SA@ETAK: Slovo o Melhisedeku spada u re|e sa~uvaneprepise apokrifa iz ciklusa o Avraamu. Za razliku odjedne druge varijante ovog apokrifa, prepis u Gori~komzborniku nosi posebnu vrstu lirizma. Na `alost,prepis iz Gori~kog zbornika nije sa~uvan u celini, jernedostaje jedan deo pri kraju.

Kao starozavetna li~nost koja se retkospomiwe u Bibliji, Melhisedek je svojimdvostrukim znacima dostojanstva privla~iopa`wu tuma~a Starog Zaveta od najranijih vre-mena pa do danas. On je spomenut samo u tri bib-lijske kwige, dve starozavetne i jednoj novoza-vetnoj. Najpre se u Kwizi Postawa u 18. stihu14. glave za wega ka`e da je "car salimski" i"sve{tenik Boga vi{weg". Takvo wegovoodre|ewe uticalo je da se on u svim potowimpojavqivawima u Bibliji shvata neodvojivo kaovladar i kao sve{tenik, s tim {to se wegovodrugo dostojanstvo mnogo vi{e nagla{avalo.Tako se u 4. stihu 109. glave Psalama isti~esve{tenstvo "po redu Melhisedekovom".Novozavetni pristup Melhisedeku sagledava sepreko izvesnih mesta u Pavlovoj PoslaniciJevrejima. Tuma~e}i poreklo Hristove visokesve{teni~ke ~asti, apostol Pavle poredi todostojanstvo i na~in wegovog dobijawa od Bogasa istim postupkom kao i kod Melhisedeka.

Time je po apostolu Pavlu Bog nazvaoHrista "poglavarem sve{teni~kim po reduMelhisedekovom" (Poslanica Jevrejima 5, 10).Donekle izmewena, ova misao ponavqa se i u 20.stihu slede}e glave. Naro~ito u sedmoj glavi ovePoslanice prenosi se ve}ina delova oMelhisedeku iz Kwige Postawa sa dopunama ukojima se obja{wava {ta wegovo ime zna~i.Najpre se kaè da wegovo ime zna~i "carpravde", a zatim da je "car salemski", to jest"car mira" (Poslanica Jevrejima 7, 2). U tre}emstihu nastavqa se da je on "bez oca, bez matere,bez roda, ne imaju}i ni po~etka danima nisvr{etka ìvotu, a ispore|en sa SinomBoìjim, i ostaje sve{tenik do vijeka".

U nastojawu da se shvati Melhisedekovoistovremeno sve{teni~ko i vladarsko dosto-janstvo ponekad se i{lo i u takva tuma~ewa ukojima se èlelo da pokaè kako je on zapravoHristov stariji brat koji se pojavio na zemqikao starozavetni prete~a.1 Pa ipak, preovla|uju}epoimawe wegovog javqawa u Starom zavetusvodi se na to da mu se pridaje mesto alegorijesamog Hrista. Takva prefiguracija Melhisedeka uHrista prisutna je kako kod isto~nih tako izapadnih crkvenih otaca. Za ovog cara pred-jevrejskog Jerusalima, ~ije postojawe jesme{teno u Avraamovo vreme, nije sasvim pouz-dano niti da li je bio istorijska li~nost.Zagonetnost wegove dvojake titularnosti uto-liko je ve}a {to on i kao drugorazredna biblij-

224 Tomislav Jovanovi}

1 G. Dagron, Empereur et prêtre. Études sur le "cezaropapisme" byzantin,Gallimard, Paris 1996, 184-190.

ska li~nost nije ni malo jednostavna pojava.Upravo takva nedore~enost dala je dovoqnopovoda da se u nekim nekanonskim delima o wemuprogovori na mnogo legendarniji, ma{tovitijii daleko potpuniji na~in.

Naspram {turih i tek u nagove{tajima datihpodataka o Melhisedeku u Bibliji, uapokrifnoj kwièvnosti postoje sastavi kojisa vi{e pojedinosti iznose neke epizode izwegovog ìvota i stvaraju jasniju literarnupredstavu o wemu.2 To je i ina~e ~est slu~aj daapokrifi obimom prevazilaze biblijske kqigeo ne malom broju starozavetnih i novozavetnihli~nosti. Ovaj apokrif bio je poznat vizanti-jskoj kwièvnosti, u kojoj je i mogao nastatineznano kada.3 Delo je prevedeno na slovenskijezik i to ne samo u jednoj varijanti i jednomnavratu. Do danas je o~uvano preko stotinakslovenskih prepisa sa nekoliko razli~itih vari-janata ovog apokrifa.4 Iako ovo delo nijezabeleèno u starijim slovenskim spiskovimazabrawenih kwiga,5 ono je moglo dosta rano da

225Apokrif o Melhisedeku u prepisu Gori~kog Zbornika

2 O. V. Tvorogov, ApokrifÀ o Melhisedeke SlovarÍ kni`nikov i kni`nostiDrevnex Rusi, vÀp. I (XI perva® polovina XIV v.), AN SSSR, InstitutRusskox literaturÀ (Pu{kinskix dom), Nauka, Leningrad 1987, 62-63; S. E.Robinson, The Apocryphal Story of Melkizedek, Journal for the Study of thePseudepigrapha (and Related Literature), 18, Sheffield 1987, 26-39.3 Patrologiae cursus completus, Ed. J. P. Migne, Series graeca, t. 28, col. 525-530; Bibliotheca hagiographica graeca, Bruxelles 1957 t. 3, 48-49.4 A. I. Âcimirskix, Bibliografi~eskix obzorÍ apokrifovÍ vÍ ¥`no-slav®nskox i russkox pisÍmenosti, (Spiski pam®{nikovÍ), VÀpuskÍ I.ApokrifÀ vethozavëtnÀe, PetrogradÍ 1921, 100-111.5 A. N. PÀpin, Dl® obÍ®sneni® statÍi o lo`nÀh knigah, LetopisÍ zan®tixArheografi~eskox komissii, vÀp. 1, Sanktpeterburg 1861, 1-55; V.Jagi}, Slovenski tekstovi kanona o knjigama staroga i novoga zavjeta pod-jedno s indeksom la`nih knjiga, Starine Jugoslavenske akademije znanos-ti i umjetnosti, IX, Zagreb 1877, 91-116; M. N. Speranskix, Serbskiespiski knig istinÀh i lo`nÀh, ^teni® v Obçestve istorii i drevnos-tex rossixskih, 3, Moskva 1908, 41-45; A. I. Âcimirskix,Á`noslav®nskie i voshod®çie k nim spiski indeksa otre~ennÀhknig, Izvest® Otdeleni® russkogo ®zÀka i slovesnosti, HIV, 2,PeterburgÍ 1909, 181-187; Isti, Bibliografi~eskix obzorÍ apokri-fovÍ vÍ ¥`noslav®nskox i russkox pisÍmennosti, (Spiski

bude prevedeno, najverovatnije u ju`noslovenskojsredini u bar jednoj varijanti. Pouzdano se zna dase ruski pisac gr~kog porekla Maksim Grek u svom{irokom prevodila~kom radu zainteresovao i zaovaj apokrif i preveo ga sa gr~kog na ruski jeziknegde izme|u tre}e i pete decenije XVI. veka.6

Varijante Slova o Melhisedeku u slovenskojtradiciji zahvataju `ivot ove starozavetneli~nosti iz vi{e uglova. Naj~e{}e se u ve}iniwih govori o wegovoj spoznaji veli~ine Boga,stvoriteqa neba i zemqe i svega {to je na wima,i o wegovom sukobu sa ocem, koji je verovao upaganske bogove. Sasvim druga~ija je jednaneobi~na i kwi`evno razvijena varijanta ovogapokrifa koja govori o Melhisedekovomro|ewu i wegovom uzno{ewu na nebo za vremepotopa kako bi se spasao. Poznata je kako uglagoqskoj7 tako i }irili~noj slovenskoj tradi-ciji.8 Me|u srpskim prepisima ona, koliko nam


nam®tnikovÍ), VÀpuskÍ I. ApokrifÀ vethozavëtnÀe, PetrogradÍ 1921, 32-75;B. Angelov, SpisÍkÍt na zabranenite knigi v starobÍlgarskata literatura,Izvesti® na Instituta za bÍlgarska literatura, 1, Sofi® 1952, 107-159; I.Dux~ev, Nax-stari®t slav®nski spisÍk na zabraneni knigi, Godi{nik naBÍlgarski bibliografski institut Elin Pelin, III (1953-1954), Sofi® 1955,50-60; N. A. Kob®k, IndeksÀ lo`nÀh i zapreÍennÀh knig i slav®nskieapokrifi~eskie evangeli®. Iz istorii kulÍturÀ i obçestvennox mÀslinarodov SSSR, Moskovskix gosudarstvenix universitet, Moskva 1984, 19-30.; IndeksÀ otre~ennÀh i zapreçennÀh knig v russkox pisÍmenosti,Drevnerusska® literatura. Isto~nikovedenie. Sbornik nau~nÀh trudov,Leningrad 1984, 45-54; Spiski otre~ennÀh knig, SlovaÍ kni`nikov ikni`nosti Drevnex Rusi, vÀp. I (XI - perva® polovina XIV v.), AN SSSR,Institut Russkox literaturÀ (Pu{kinskix dom), Nauka, Leningrad 1987, 441-447; B. A. Semenovker, Gre~eskie spiski istinnÀh knig i ih recepci® naRusi, TrudÀ Otdela drevnerusskox literaturÀ, XL, Leningrad 1985, 206-228.6 D. M. Bulanin, PerevodÀ i poslani® Maksima Greka, Leningrad 1984, 142-143, 168-170.7 S. Iv{i}, Hrvatski glagoljski apokrif o Melhiqedekovu ro|enju i spasenju zaop}ega potopa, Nastavni vjesnik, XXXIX, Zagreb 1930-31, 101-108.8 N. S. TihonravovÍ, Pam®tniki otre~ennox russkox literaturÀ, tomÍ ¶,SanktpeterburgÍ 1863, 26-31; I. Â. PorfirÍev, Apokrifi~eski® skazani® ovethozavëtnÀhÍ licahÍ i sobÀti®hÍ po rukopis®mÍ Soloveckox bib-lioteki, SbornikÍ Otdëleni® russkogo ®zÀka i slovesnostiImperatorskox akademii naukÍ, tomÍ XVII, 1, SanktpeterburgÍ 1877; I. A.Franko, Apokrifi i legendi v ukrainsÍkih rukopisiv. Pam®tnikiukrainÍsko-rusÍkoi movi i literaturi, t. I, LÍviv 1896, 92-101.

je poznato, nije sa~uvana. Srpski prepisi pozna-ju jednu od varijanata u kojoj je pa`wa posve}enaMelhisedekovom sukobu sa svojim ocem kojiveruje u paganske bogove, wegovom beàwu odo~eve namere da ga `rtvuje, potom ~etrdesetogo-di{wem samovawu u Tavorskoj Gori, tamo{wemsusretu sa Avraamom, kao i wihovom uzajamnomblagosiqawu. To je istovremeno alegorija napreobra}awe i priklawawe Bogu Stvoritequ iudaqavawe od paganstva. Ova varijanta ima dvesvoje redakcije u srpskim prepisima. Jedna sejavqa u apokrifnim zbornicima, koji, izme|uostalog, donose i sastave iz Avraamovog ciklusaili kao delo izdvojeno zasebno. Sa dostarazli~itim epizodama i sa druga~ijim dijalozi-ma ovaj tip apokrifa pojavquje se u istorijskojpaleji kao i izvodima iz we. Upravo takav tipapokrifa o Melhisedeku postoji u Gori~komzborniku na stranama 72a–75b. Naàlost, ovajprepis ima prekid pri kraju.

Najbliskiji srpski prepis Slova oMelhisedeku sa ovim u Gori~kom zbornikunalazi se u istorijskoj paleji prve polovineXVI. veka, tako|e u Arhivu SANU u Beogradu sasignaturom 24, na stranama 8b–11b. I ovajprepis nije kompletan, jer ima prekid u sredini.Ako bi se ova dva prepisa dopunila na mestimakoja im nedostaju, onda bi mogla da se uspostaviwihova celovitost. Naravno, ne moè se go-voriti o wihovoj potpunoj podudarnosti, ali tosu dva najsrodnija prepisa. Ono {to ih posebnoobeleàva po bliskosti jeste jedno odnajlirskijih mesta u ~itavom apokrifu, a ti~e


se Melhisedekovog doìvqaja no}i u kojoj jegledao zvezdano nebo i divio se lepotiStvoriteqevih tvorevina. Prisustvo meseca nano}nom nebu i wegovo obasjavawe iskazano jejezi~ki veoma retkim pridevom prelun, {to bi udana{wim izraàjnim mogu}nostima na{lonajpribli`nije zna~ewe u sintagmi ispuwenmese~inom. Celina navedene slike najboqe sesagledava u sagledavawu potpune re~enice ukojoj se ova re~ javqa: "A ta no} be{e preluna isvetla veoma, i zvezde veoma svetqahu." Ovoretko poetsko vi|ewe prirode, a naro~ito no}i,ima svoju varijantnost u drugim prepisima, alinigde ne dostiè tako uspelo re{ewe kakvo sesre}e u dva spomenuta prepisa upravo zbogretkog prideva prelun.

Sli~an tip prepisa Slova o Melhisedeku uokviru paleje nalazi se jo{ u dva srpskaprepisa. Jedan poti~e iz XV. veka i ~uva se uzbirci Muzeja Srpske pravoslavne crkve uBeogradu, broj 42, na stranama 64b–68a. Ovo je,ina~e, potpun prepis. Ne{to uà verzija ovogapokrifa sme{tena je u paleji prepisanoj oko1550. godine, sada u Muzeju Srpske pravoslavnecrkve u Beogradu, u Zbirci Radoslava Gruji}a,broj 219, na stranama 19b–21a.

Pored ovde navedene varijante Slova oMelhisedeku, kakva se nalazi i u Gori~komzborniku, postoji u srpskim prepisima jednasli~na woj, ali sa newto druga~ijim re{ewimau skoro svim epizodama. Tako, malopre|a{wescene sa Melhisedekom koji se divi prelunojno}i nema u ovoj varijanti, ali umesto we sre}e


se jedna druga u kojoj mu se javqa an|eo isaop{tava slede}u poruku: "Tvorac neba i zemqeupokojava te zanavek. I prvim prorokom nazva}ete Gospod." To je ina~e samo deo zagonetke koja jeu Bibliji izre~ena na saèt na~in oMelhisedekovom dvostrukom dostojanstvu.Prepisi sa ovom varijantom nalaze se ili su pos-tojali u slede}im rukopisima. Jedan poti~e izXIV. veka u zborniku manastira Savine broj 29,na stranama 17b–21b i 196a–196b. Drugi je iz XVI-XVII. veka, danas u zbirci HAZU u Zagrebu, brojIII a 43 (Kukuqevi} br. 707), na stranama240b–243b. Za tre}i se zna da je do 6. aprila 1941.godine postojao u nastradaloj zbirci Narodnebiblioteke u Beogradu broj 738, na stranama117b–119b. Prepis je bio iz XVII. veka.

Svojom lepotom ovaj apokrif privukao jepa`wu i sastavqa~a mineja tako da je u{ao i uhramove, govore}i o zagonetnom Melhisedeku napotpuniji i literarno privla~an na~in.

Name}e se pitawe za{to se Nikon Jerusalimacodlu~io za uno{ewe Slova o Melhisedeku uGori~ki zbornik. Na to se svakako ne moèpouzdano odgovoriti, ali smisao samog delaukazuje na jasne aluzije da se Jeleni Bal{i}predoì jedna prastara tema u kojoj li~nost, kao{to je Melhisedek, u svom ozarewu pred lepota-ma Boìjeg dela nalazi pravi put u veri.Neobi~no dug period Melhisedekove osame od~etrdeset godina tako|e je sna`na metafora ukojoj je iskazana spremnost prema patwi itrpqewu, kojih u Jeleninom ìvotu nije bilomalo.


U prilogu se donosi tekst Slova o Melhisedekuprema Gori~kom zborniku.

Gori~ki zbornik, Beograd, Arhiv SANU,broj 446, 72a–75b.

[72a] Ñ mel'hisede [kou]

Sâ mel'his[e]dekâ na~et se bez(â)ñt(â)~ânâ t(â) ibezm(a)ter'nâ i bezârod'nâ p[o]dob[â]nâ s(á)nôb(o)`jä. m(a)ti è ego naricaet' se salima po imenigrada eä. ñt(â)câ ego naricaet se os[e]dekâ. Rodi ès(á)na dva. Edinogo nare~e s[e]dekâ. a drougagomel'hi. Bïhou bo ëvâstâvni ti i grad ih[â].Prïvnouk' è nevrodovâ os[e]dekâ c(a)râ tïmâ vâpolatï v(e)selë{e s(e). ñâ[â] evroda prïbávaäúav(e)se°°lëhô [72b] se c(a)r(â)stvôäúe. c(a)r(â)stvouvavuçlonovou vladouúô.

V edin' è ñt[â] dni, r(e)~e ñs[e]dekâ c(a)râmel'hjä s(á)nou svoemou, ~edo, on' è r(e)~e ~toes(tâ) ñ(tâ)~e. r(e)~e emou, idi vâ voli na{e vâgalileä i privedi , ßo, änâcâ, ëko da po`rouvelikomô b(og)ou kronou, i pro~imâ. ibo máslâimamâ na branâ poiti.

Sja slá{avâ mel'hi, i bdï vâ noúâ onou, hoteisplâniti zapovïdâ ñ(tâ)ca svoego, bás(tâ) è tanoúâ, prïlôn'na i svïtla öïlo, i övïzdá zïlosvïtlïi{e. i vidïvâ mel'hi i öïlo podivi se. ir(e)~e vâ sebe másle , ëko tvor'câ n(e)bou na sih[â]veúeh[â] po~ivaet[â]. i vâzvïúou ôbo ñ(tâ)cô moe-mou, i tomou prinesemâ `râtvou, äè hoúemâprinesti bezâ°°dô{nim' bogñm'.

I vâ{[â]dâ r(e)~e ñ(tâ)cô svoemou. ñ(tâ)~e


slá{i mene, `râtvou äè hoúemâ prinesti, prine-semâ b(og)ou n(e)b(e)s(â)nomou. i razgnïva señt(â)câ ego, i r(e)~e emou sâ kletvoä. tako mivelikáh[â] bogâ, da nekako razgnïvav{e s(e) sâtrôtme. n(á)në gotovo prinesou te `râtvou bogomâ,ëkoè tá na bogá i na me loukavnova. i mel'hiidï{e vâ galileä. ñt(â)câ è v{[â]dâ kâc(a)r(i)ci salimi, g(lago)la. Se azâ pomáslih[â]edin(o)go ñt[â] s(á)novâ na{ih[â], dati `rtvuvelikámâ bogomâ. läblë{e bo c(a)r(i)ca melhja,pa~e sedeka. i rádaäúi re~e, v[ï]dï ko vâzläblen'-nago mi s(á)na hoúe{i `rïti. c(a)râ è r(e)~e kâníi ne tako boudet(â), nâ metnïmâ `drïbi na mel-hja, °° [73b] mân'{ago s(á)na ee. ‹

Egda è ouv[ï]dï c(a)r(i)ca, ëko gr[e]detâmel'hi ñt[â] galilee, r(e)~e kâ s(á)nô svoemous[e]dekou. sâ bratâ tvoi oumrïti hoúetâ ñt[â]o(tâ)ca tvoego, báti emou `râtvï. nâ vâstavâsrïúi ego, i povï`dâ emou dïlo, ëko daizbïìt(â) vâ inô stranou. da ôbïìtâ pomáslañ(tâ)ca svoego. i vâstavâ s[e]dekâ, izide srïstimel'hja3

C(a)râ è kâ silnámâ svoimâ r(e)~e. ëko azâsâ~etah(â) `rïti s(á)na svoeg(o) mel'hja. slá{av{esil'ná ego ñ `rïti c(a)revï. sâ~âta{e iti ~edasvoa `rïti bogom[â]. ëko g(lago)lâ c(a)revâprïmoè. s[e]dek' è ëko srïte brata svoego mel'h-ja. povïda emô vïd[e]we, i vânezaapou sâsedï sâkonë svoego. i sâvlï~e ode`dou äè bï odeanâ ivâ°°zloì [74a]na konâ. i r(e)~e br(a)tou svoemô,vâzmi konâ i ode`dou i skoti i ~l(ovï)ká na{e iidi kâ roditelíma naä. az bo vâ edinoi ode`di


poidou vâ inou stranou, ideè bo nikoè vïst' me.i tamo boudô prose i tâk'mo i da oubïòu gorkáesmr(â)ti. i vâzâmâ vâsa s[e]dekâ iè bïhô brata ego,i ñtide vâ gradâ.

Mel'hi è stoe slá{e bávaemoe rádawe vâ gradïza ~eda hoteúih[â] se `reti. i bï mlâva mnogavsïmâ lädem(â) sâbrahou è vsa ~eda svoa ~islom(â),ßo. i stoahou ~aäúe cara, dati `râtvou s(á)nasvoego. potom' è i tji da `routâ ~eda svoa.mel'hjä è stoeúou prïmo gradou na gorï, nari-caemáe eleñn(â). toi bo gorï poloì mel'hi imeeleonâ. zaní °° [74b] tamo ñbrïte milostâ. o sme-teni è grada vâzdahnôvâ, i i vâzrïvâ na n(e)bo, isâ slâzami omo~ivâ zemlä. i sice vâzdahnôvâ vel'-mi vzoupi o~i na n(e)bo imïe.

Tá esi b(og)â sâtvorivi n(e)bo i sl(â)n(â)ce, ilounô i övïzdá. mneúou mi ëko boa{a tebevâsïh(â) bogovâ. ëko dïla tvoa ëvlëätâ siloutvoä. aúe b(og)â esi i po~ivae{i vá{e tïh[â]. ihoúe{i me tvoego raba báti. ne prïzri pro{ewemoe, nâ ouslá{i me vâ si ~as(â). i da pogábnet(â)grad[â] sâ sâ bogá i sâ vïrôäúimi ih[â].

Báv{ou slovou, bás(tâ) vâ gradï salimïtrousâ, i skrou{i se v(â)sâ gradâ salim', vânezaapouvâsïh[â] zemlë ìváh[â] po`rïtâ.

Vidïv' è mel'hi, stra{noe ono vidïwe,i divise. i ouboa se b(og)a tvorca °° [75a] n(e)bou. i vâstavâide na òamir'skou gorou. i vâ{[â]dâ ñt[â] severnáegorá, i bás(tâ) tamo ,ßm. lït(â) i ne besïdovavâ sâ~l(ovï)kom(â). To ni iziti ñt[â] t[ou]dou, nâ bïëdi biqe divje, i vodá pie. don'deè posla se kâ nemavraam' koè r(e)~e emou g(ospod)â b(og)â. vâzet bo


avraamâ, osle svoe i riz mnogocïnná. hlïbâ i vinoi britvou.

Sice r(e)~e emou ag(â)g(e)lâ g(ospodâ)nâ. {[â]dâna gorou. i stani na kamicï, i glasi ,ßg. ú(i).~l(ovï)~e b(o)`ji, ~l(ovï)~e b(o)`ji, ~l(ovï)~eb(o)`ji. i izidetâ k tebï ~l(ovï)kâ divi. i vlasiglavi ego, i bradi ëvlíwe ego do nogou ego, nokti egopo laktou. i da ne ouboi{i e ego. nâ vâstavâ oureìnokti i vlasi, i oblïci ego vâ rizi. i da`dâ emouësti i piti, °° [75b] i b(lago)sl(o)vi{i se ñt[â]nego, i boude{i b(lago)sl(o)venâ. ëko es(tâ) ›ereib(og)a vá{nëgo, ime è mouòu mel'hisedekâ.

I si sâtvori avraamâ, izide kâ nemou ~l(ovï)kâb(o)`ji i divi. i r(e)~e mel'his[e]dekâ, kto esi tá.avraamâ ñt[â]vïúavâ r(e)~e, ~l(ovï)kâ esâmâ ñt[â]b(og)a poslanâ, ëko da postrigou vlasi tvoe i noktioureòu. on' è r(e)~e kái b(og)â posla te.ñt[â]vïúav' è avraam(â), b(og)â tvorcâ n(e)bou izemli. sl(â)n(â)cô è. i lounï i övïzdamâ, tâ mnïzapovïda iskati te. i padâ avraamâ na zemli pok-loni se g(ospod)ou rekâ.

G(ospod)i b(o`)e tvor~e n(e)bou i zemli,m(i)l(o)stiv' mi boudi, ëko vidïh[â] divnaa namouì semâ. Togda mel'his[e]dekâ prjide kâavraamou. i priem...


KRUGNIKONOVOG

BOGOSLOVQA

\akon Milorad Lazi}

Beograd

Bogoslovska struktura zbornika [estodneva Nikona Jerusalimca Manastira

Savine iz 1439/40. godine

SA@ETAK: Bogoslovska struktura zbornika neposto-janog sastava, kakav je [estodnev Nikona Jerusalimca,nije proizvoqno komponovana. U ovom antologijskomzborniku, asketsko i svetoota~ko bogoslovsko u~ewe omolitvi predstavqali su op{tu tendenciju romejskogisihazma da se osnovni ortodoksni principi nalaze umisti~ko–asketskom iskustvu. Prema idejnoj i te-matskoj sposobnosti komponovawa mona{ko – podvi`-ni~kih zbornika Nikon Jerusalimac je u srpskombogoslovqu prve polovine XV. veka bio izuzetna stva-rala~ka li~nost. U na{im razmatrawima bogoslovskestrukture zbornika, zanima nas poku{aj sagledavawaorganske strukture ovog isihasti~kog zbornika, i towegove misaone duhovne kompozicije, didakti~kog planai wegove metodi~nosti kao i ritmizacije tekstovakoji se smewuju redosledom, ~ine}i neku vrstu kru`nogkretawa duhovnog `ivota na osi molitve, odnosno bez-molvija, uz upotrebu i poimawe svih aspekatapodvi`ni~ke teorije i prakse.

U prvoj polovini XV. veka, kao {to je slu~aji u drugoj polovini XIV. veka, na osnovu na{ihglobalnijih uvida i istra`ivawa srpskih isi-hasti~kih kodeksa, najvi{e ima zbornika struk-turno nepostojanog sastava. Ovu vrstu bogoslovskihpravoslavno–slovenskih zbornika ~ine kodeksime{ovitog i raznovrsnog sastava. Na{i kao ibugarski zbornici ovog tipa predstavqali sudinami~ni razvojni luk romejskog (vizantijskog)isihazma prve polovine XIV. veka.

Bogoslovska struktura zbornika neposto-janog sastava, kakav je [estodnev NikonaJerusalimca, nije proizvoqno komponovana.Naime, tekstovi ove vrste srpskih i bugarskihzbornika sabirani su i komponovani kaologi~ne tematske celine, jedinstvene ose isi-hasti~ke duhovnosti bogoslovske recepcijestarijih predawskih svetoota~kih autora iwihovih spisa, kao god stvarala~kih mogu}nostii isticawa novih redakcijskih pristupa poje-dinim bogoslovskim punktovima koje jenagla{avao romejski isihazam.

Nikon Jerusalimac je jezi~ki redaktor,selektor sadr`ine i delimi~no pisar ovogzbornika zbirke manastira Savine. Zbornikima ukupno 399 lista, a pored oko petorice pi-sara koji su radili na kodeksu, Nikon je premarezultatima opisa Dimitrija Bogdanovi}aispisao slede}e segmente: l. 94r–101v, 160v–161v,213r, 218r–249v, 258r–382v. Nikonovo pismo jeosoben poluustav brzopisnog karaktera s ele-mentima gr~kog pisma.1

Od lista 1r nalazi se prevod spisa [estodne-va Severijana Gavalskog, koji te~e do lista 94r.Ina~e, Severijan Gavalski (+ posle 408.) bio jeepiskop Gavale u Siriji, i poznat je kao egzege-ta antiohijske {kole. Pored wegovih poznatih{est beseda o stvarawu sveta i ~oveka, od lista75r ide posebna beseda na Prvu kwigu Mojsijevuili Postawe u koju su inkorporisane poznatedve besede Severijanove O zmiji i Kako je Adam

240 \akon Milorad Lazi}

1 O pismu i jeziku [estodneva Nikona Jerusalimca, podatke smo dobiliiz neobjavqenog rukopisa opisa zbirke manastira Savine koju je izvr{ioDimitrije Bogdanovi} 1977. godine (Savina 21, str. 3)

dobio du{u. Od lista 94r nalazi se beseda OHristu pastiru pod naslovom Pitawe ohri{}aninu i judeju koji Hrista ispovedaju uvidu dijalekti~kih pitawa i odgovora. U ovajsastav u formi pitawa i odgovora inkorporisanje i deo wegove Besede na pojedine psalme.Zapravo, naslov je Istoga beseda u sedmi dan postvarawu sveta, i o prvozdanima, i o zmiji, i odrvetu razumnom, i o raju, i o besedi Bo`ijoj sAdamom... Ovde je u pitawu intervencija NikonaJerusalimca, jer je u patrologiji poznata besedaO Hristu pastiru prekomponovana u pole-mi~ki didakti~ki sastav u vidu pitawa i odgo-vora. Naravno, ne znamo da li je re~ o Nikonovojpreradi besede Severijana Gavalskog ili je posredi prevod s gr~kog izvornika tako prekom-ponovanog sastava.2

Prevod [estodneva Severijana Gavalskog iwegovih beseda ili wihovih prera|enih delovaprilago|enih u posledwoj besedi dijalekti~kojedukaciji u vidu pitawa i odgovora, u fondu srp-skih prevodnih bogoslovskih spisa, popuwavatemu egzegetskih sastava na kwigu Postawa,odnosno poznatih {estodneva, jer su mnogofrekventniji prepisi prevoda ovih spisa auto-ra svetog Vasilija Velikog, svetog GrigorijaNisijskog i svetog Jovana Zlatoustog. U samomkodeksu isihasti~ke duhovne tendencije {esto-dnev je dobar uvod za misti~ko–podvi`ni~kesastave. Naime, imaju}i u vidu da se premabogoslu`benom tipiku tuma~ewe {estodneva

241Bogoslovska struktura zbornika [estodneva Nikona Jerusalimca Manastira Savine

2 Atanasije Jevti}, Patrologija, Isto~ni oci i pisci 4. i 5. veka od Nikejedo Halkidona 325-451, druga sveska, Beograd 1984, 202-203

vr{ilo u vreme Velikog posta, i da jebogoslu`beni program Posnog trioda preg-nantni izraz sveukupnog smisla hri{}anstva ibogoslovqa Vaskrsewa, uno{ewe kosmogonijsketeme u isihasti~ki zbornik predstavqa vrstuuvoda u isihasti~ku misao, kompozicionoformiranu kao ideju stvarawa sveta i ~ovekaradi ispuwewa osnovnog smisla i nazna~ewaìvota u Hristu, svetosti i preobraèwa radiVaskrsewa i ve~nog ìvota u ~ovekovojdovr{enosti. Tako|e, frekvencija {to ve}egbroja autora koji su pisali {estodneve,oboga}ivala je postoje}i fond prevodnih spisaromejskih autora, a za{to se Nikon Jerusalimacopredelio za Severijana Gavalskog moèmosamo pretpostavqati. Autori i autoriteti, kao{to su Vasilije Veliki, Grigorije Nisijski iJovan Zlatousti, {to su patrolozi utvrdili i{to potvr|uje i stepen autoritetstva wihovih{estodneva u staroslovenskim prevodima, bilisu Nikonu Jerusalimcu, vrsnom bogoslovu,svakako poznati. Wegovi razlozi da u zbornikselektivno ugradi spis Severijana Gavalskogmogu biti dvojaki: ili iz prakti~nih razloga jermu pri ruci nije bio boqi predloàk ili pak dapostigne akriviju raznovrsnosti, tj. da zbornikobogati prisustvom ovog autora u srpskombogoslovqu.

Tematski posle {estodneva slede sastavipreisihasti~kih autora koje su isihasti sma-trali svojim duhovnim i bogoslovskim prete~ama.

Najfrekventnija tema pomenutih sastava jepravoslavno podvi`ni~ko u~ewe o molitvi.


Naime, u tematskoj predmetizaciji ovog kodeksau~ewe o bezmolviju (neprestanoj molitvi) jeta~ka oslonca teorijsko–bogoslovske ideje ovogredaktorskog dela Nikona Jerusalimca.Sre}emo oko dvadeset i ~etiri sastava koji seneposredno odnose na ovu temu. Sa tri sastava natemu molitve, sveti Grigorije Sinait (1255–1346.)kao vo|a opitnog podvi`ni~kog isihazma, ina~eu pravoslavno–slovenskoj tradiciji popularnijii zastupqeniji od svetog Grigorija Palame,predstavqa autora dinami~ke strane kwige isavremenih isihasti~kih tokova koji su daliosnovni pe~at pokretawu kwige zbornika ovogtipa. Od lista 222v do lista 224r nalazi se tekstkoji se odnosi na aspekte bezmolvija i molitve,znacima blagodatnog vrlinskog `ivota i pre-lesti. Zapravo, re~ je o izboru iz spisa podnaslovom Pouke bezmolstvuju}im.3 Iz istogspisa od lista 224r do lista 234r nalazi se deoprevoda svetog Grigorija Sinaita, ali wegovepro{irenije varijante, gde se tretiraju slede}iaspekti isihasti~ke mistike i podvi`ni{tva: oobrascima molitve, tj. o umno–srda~noj molitvikao sintezi drevne evagrijanske, makarijevske idocnije sredwovekovne prakse i poimawa, zatimo vr{ewu molitve, o disawu, o tome kako trebapojati, o razli~itim pojcima, o onome {to setome protivi, o prelesti, o pro~itavawu, kakotreba dr`ati um itd. Kao {to se vidi, ovdesveti Grigorije govori o isihasti~kom u~ewu oli~noj i kolektivnoj liturgijskoj molitvi


3 DobrotolÓbie v russkom perevode, dopolnenoe, tom p®tÍ„x, New York1966, 156-170.

istovetne teorijske provenijencije. Istomkrugu spisa o molitvi pripada i sastav kojipo~iwe od lista 318v, a tako|e krugu dinami~kihautorskih spisa pripada i sastav patrijarhaKalista Ksantopula (+ oko 1397.) od l. 316r do l.318r pod naslovom Kalista patrijarha, o tajniumnog delawa i od l. 317v Istoga o molitviukratko. Re~ je o delovima iz spisa KalistaKsantopula Glave o molitvi.4 I ovde se izla`epouka i u~ewe o isihasti~koj umno–srda~nojmolitvi koju su posebno zastupali i afir-misali asketski prakti~ari i teoreti~arimistike romejskog isihazma XIV. veka.

U~ewe svetih Grigorija Sinata i patrijarhaKalista poduprta su i teorijski razra|ena uovom zborniku prevodom adekvatnih sastavapreisihasti~kih autora najvi{eg autoriteta umisti~ko–podvi`ni~koj praksi sredwovekovneromejske pravoslavne tradicije. O molitvi uzborniku [estodnev Nikona Jerusalimca, ovajselektor, prevodilac i koautor pojedinih sasta-va Nikon Jerusalimac daje nam bogatu tekstual-nu antologiju u~ewa. Od l. 234r do l. 245r nalazese ekscerpti iz dela svetog Simeona NovogBogoslova (949–1022.), zatim od l. 245r u vidupitawa i odgovora svetog Maksima Ispovednika(580–662.) o neprestanoj molitvi, svetog AntonijaVelikog (251–356.) o molitvi, od l. 315r svetogMakarija Velikog (300–390.), od l. 318v Amona(IV. vek) i svetog Jovana Lestvi~nika (oko579–posle 645.), od l. 331r svetog Nila Ankirskogili Sinajskog (druga polovina IV. i prva polo-


4 Isto, 302-304.

vina V. veka), prili~no zagonetnog autora izakojeg se javqaju autorska dela Evagrija Pontijskog,svetog Vasilija Velikog i svetog MaksimaIspovednika.5 Tako|e, istog autora nalazimo iod lista 360r.

Zna~ajniju redakcijsku intervenciju NikonaJerusalimca zapaàmo od lista 248r gde sledislovo o Isusovoj molitvi gde se Nikon pozivana oce i daje skre}enu varijantu ove molitve:''Gospode Isuse Hriste Sine Boìji pomilujme'', kao za um zgodniju i ritmi~niju. Svakako daje redakcija ovog sastava Nikona Jerusalimca, aotkriva i redaktorovu verziju Isusove molitvekoju je praktikovao kao u~eni bogoslov ipodvi`nik isihasti~ke orijentacije.

Tematski, zbornik [estodnev NikonaJerusalimca predstavqa {iri bogoslovski pro-gram isihazma u wegovoj sveukupnoj zaokruènos-ti, izuzimaju}i antihumanizam i antilatinizamkao istorijske refleksije nastanka specifi~noisihasti~ke recepcije predawa Crkve. Ne mis-limo na sve one aspekte koje je pokrenuo iinspirisao romejski isihazam, kao na primerantilatinizam ili palamisti~ka polemika sprotivnicima romejskog isihazma, odnosnohumanisti~kim tendencijama,6 nego na osnovnojezgro misti~ko–asketskog u~ewa gde je isiha-zam bazirao svoju duhovnu snagu. Pomenutibogoslovski krug misti~ko–asketskog isihazma


5 Pogledati: A. I. Sidorov, Evagrix Pontixskix: ìznÎ, literaturnaÔdeÔtelÎnostÎ i mesto v istorii hristianskogo bogosloviÔ, v: TvoreniÔavvÎI EvagriÔ, Asketi~eskie i bogoslovskie traktatÎI, Moskva 1994, 14-15- prevod s gr~kog.6 O karakteru romejskog humanizma: I. P. Medvedev, Vizantixskix guman-izam XIV-XV vv., Sankt Peterburg 1999, 13-14

mogao bi se ra{~laniti na jo{ nekoliko bitnihelemenata: u~ewe o strastima i vrlinama,antropolo{ka shvatawa u svetlosti podvi`ni~kogbogoslovqa, sintetizovana teorija podvi`ni~kogu~ewa i prakse, o smislu mona{tva, {irabogoslovska shvatawa tipi~no mona{ke proveni-jencije i egzegetska mesta koja poja~avaju isi-hasti~ki tradicionalni bogoslovski duhovnismer.

Zbornik [estodnev Nikona Jerusalimcaaspekte patologije zla i aretolo{ke fenomene,odnosno u~ewe o strastima i vrlinama, tretirana globalnom i mikro planu. Sastavi koje jeNikon Jerusalimac uklopio kao neku vrstuposebne tematske celine, {to preciznije defi-ni{u drevno podvi`ni~ko i aktuelizovano isi-hasti~ko teorijsko–prakti~no shvatawe suekscerpti iz spisa isihaste Grigorija Sinaita,kao god i autora na koje se u svom ~uvenom deluTrijade u za{titu sve{tenobezmolvnikaoslawao i sveti Grigorije Palama.7 Od lista106r nalazi se sastav svetog Grigorija Sinaitakoji s obzirom da je re~ o prakti~aru romejskogisihazma predstavqa dinami~ku i savremenustvarala~ku misao o iskustvu i verovawu isihas-ta, pod naslovom Tuma~ewe svetog GrigorijaSinaita, kako na{e upori{te i za{tita nijekrv i plot, i da je upori{te onaj ko je vojnik isveoru`nik Bo`iji. Radi se o fragmentu izPouka bezmolstvuju}ima svetog GrigorijaSinaita. Ta~nije, to je prevod pouke 4 pod


7 Pogledati. Sv. Grigorix Palama, Triad†„ v zaÈitu sv®Èennobezmol-stvuÓÈih, Moskva 1995 - prevod s gr~kog

naslovom Kako odagnati pomisli.8 Od l. 151r dol. 171r nalazimo prevode pojedinih slova, i to odpo~etka, spisa svetog Dijadoha Fotikijskog(po~. V. veka do 468.) pod nazivom BlaènogDijadoha, episkopa Fotike u drevnom EpiruIlirskom, Podvi`ni~ka slova podeqena na stodelatnih glava...9 Zatim, od lista 244v sledisastav prepodobnog Makarija Velikog (300 –390.) O onima koji su lewivi, nemuèstvenidu{om i slabi. Kada je u pitawu ovaj autor,te{ko je re}i da li se radi o autoru ili pseudo-nimu autoritativnog imena, odnosno pseudoepi-grafu, i to verovatno jedan od wegovih u~enika.No bilo kako bilo, autoritativno ime svetogMakarija Velikog stoji iza pedeset beseda,10 gdese razvija asketska praksa srda~ne molitve, zarazliku od Evagrijeve umne. Tradicija isihazmaoìve}e jednu vrstu sinteze umno–srda~nemolitve, {to najkonzistentnije odraàvaantropolo{ki karakter romejskog sred-wovekovnog poimawa molitve i duhovnogìvota uop{te. Na listu 245r po~iwe prevodvrlo kratkog odlomka iz dela svetog IsaakaSirina (VII. vek) Podvi`ni~ka slova. Ne trebaisticati koliko je inkorporisawe fragmentaiz dela svetog Isaaka Sirina, zapravo u funkci-ji uvo|ewa autoritativnog imena koji antologi-jskom zborniku daje ogromnu vrednost ipredawsku teìnu. Naime, posle Lestvice sve-tog Jovana Sinajskog (Lestvi~nika), ne samo u


8 Sv. Grigorix Sinait, Nastavleni® bezmolstvuÓÈim, v: DobrotolÓbie,tom p®t†„x, 1579 DobrotolÓbie, tom tretix, New York 1965, 8-5610 O svetom Makariju Velikom: Ioan Mexendorf, Vvedenie v sv®toote~eskoebogoslovie, New York 1982, 205-207

zbornicima nepostojanog sastava, nego u zbor-nicima postojanog sastava (monografskog tipa)Podvi`ni~ka slova su najfrekventnije delo usrpskoj podvi`ni~kom prevodnom bogoslovqu.Na kraju o vrlinama i strastima u posebnim ode-qcima sre}emo prevode sastava na listu 256rStefana Tivejskog, ave Talasija (VII. vek), od l.359r vrlo kratak odlomak iz ~etiri stoslova Oqubavi, uzdràwu i duhovnom ìvotu, ina~eprili~no zastupqenog autora u srpskim prevod-nim zbornicima. Na samom kraju na{e pred-metne odrednice o strastima i vrlinama na l.364r nalazimo Nikitu Stitata (+ posle 1054.),poznatog hagiografa, antilatinskog polemi~ara iautora podvi`ni~kih centurija. Pomenuti frag-ment je iz centurija Delatne glave (ukupno 300).

Vr{e}i svojevrsnu montaù segmenata sasta-va [estodneva Nikona Jerusalimca tako da ihu~inimo prikladnim odre|enim analiti~kimmetodama i modelima na{eg savremenog nau~nogugla posmatrawa i interesovawa, to nije celinai zna~ewski okvir celine ovakvog isihasti~kogkodeksa. Re~ je o duhu diferenciranog nau~nogmetoda i pristupa prou~avawa, racionalizo-vanom na osnovu filosofije savremene nauke,kao god i pristupa qudi jednog vremena i epohekoja sa sredwovekovnim arhaizmom ili progre-sivnim nivoom kvaliteta bogoslovske vrednos-ti misti~kog asketizma sadrìne ovog zbornikate{ko korespondiraju. Takav pristup je mogu}samo ako podrazumevamo, znamo, ose}amo isinesteti~ki povezujemo op{tu sadrìnu s dife-renciranim predmetnim odre|ewima prou~avawa


pojedinih mogu}ih pristupa istraìvawa. U tomsmislu i duhu, vredno je ista}i i druge, ve}pomenute, tematske odseke za koje je zaintereso-vana savremena nau~na ideja i misao.

Antropologija isihazma ove kwigeodnosi se na globalni plan u~ewa opodvi`nom ~oveku u stremu ka Bogu lestvi-com usavr{avawa u svetim pravoslavnimhri{}anskim vrlinama. Od lista 106vnalazi se sastav svetog Grigorija Sinaita otri dela du{e: slovesnom, jarosnom ipohotqivom, zatim od lista 152r blaènogDijadoha Fotikijskog, delatne glave o razu-mu i duhovnom rasu|ivawu, prepodobnogKasijana Rimqanina o zlim pomislima (wihukupno osam), zatim o prela{}ewu svetogIlariona Meglenskog, svetog Maksima o delo-vawu stvari na um itd.

O tematskom okviru mona{tva i wegovomspecifi~nom monadolo{kom polnom odre|ewui odnosu prema profanom govore od lista 171vpitawa i odgovori Nikite Stitata, na listu234v prepodobnog Jefrema Sirina opodraàvawu ìtija svetih kao svojevrsnomobraznom liku svetosti ìvota u mona{tvu, odlista 250r autoritativno slovo svetog VasilijaVelikog o mona{tvu i dr. Tako|e, izdvojilismo uticaje teorije mona{ko–podvi`ni~kogili {ireg bogoslovskog shvatawa isihazma nasveto predawe mona{kih otaca. Na primer, odlista 172v Nikite Stitata o svetotroji~nomkarakteru podviga, o tajni onoga kojidostiè bogoslovqe, bestra{}u kao preduslovu


bogopoznawa, na listu 363r MarkaPustiwaka sastav o duhovnom u~iteqstvu,od lista 366r svetog Genadija Carigradskogo veri, kao i sastavi o veri na listu 376v svetogAtanasija Aleksandrijskog i svetog KirilaAleksandrijskog iz wegovog petog spisa, podnaslovom Pou~ewa.11

Mogla bi se tematski izvesti i oblast podnazivom sinteza podvi`ni{tva, gde se sveobuh-vatnije i pregnantnije daju okviri isihasti~kogasketskog bogoslovqa. Tu su fragmenti i sas-tavi kruga ve} pomenutih isihasti~kih ipreisihasti~kih autora: svetog GrigorijaSinaita, ave Varsanufija, ave Filimona, aveAgatona, ave Pamva, svetog Makarija Velikog.Ovi autori nas upu}uju na ukqu~ivawe spisarane mona{ko–asketske provenijencije koje isi-hazam postavqa kao bazu svog u~ewa.

U na{im razmatrawima bogoslovske struk-ture zbornika, zanima nas poku{aj sagledavawaorganske strukture ovog isihasti~kog zbornika,i to wegove misaone duhovne kompozicije,didakti~kog plana i wegove metodi~nosti kao iritmizacije tekstova koji se smewuju redosle-dom, ~ine}i neku vrstu kru`nog kretawaduhovnog `ivota na osi molitve, odnosno bez-molvija, uz upotrebu i poimawe svih aspekatapodvi`ni~ke teorije i prakse. Ve} na po~etkusugeri{emo da se radi o zborniku koji imaizvanredno selektovane sastave, u sadr`anomredosledu koji ne nastaje proizvoqno. Ovo


11 Sv. Kiril arhiepiskop Ierusalimskix, Pou~eniÔ oglasitelÍnÀe itaxnovodstvennÀe, Moskva 1991, 42-62 - prevod s gr~kog.

treba posebno ista}i jer se u nauci ~esto sumwai napamet pretpostavqa da su selektori i redak-tori ove vrste zbornika uzimali i raspore|ivalii prosto re|ali sastave prili~no proizvoqno,tj. s namerom da ispune kwigu mnogim autorimai odlomcima iz wihovih dela, da ukqu~e autori-tativna imena, ili {to je najgore da su to mo`da~inili prosto neselektivno i ukqu~ivali beznekog dubinskog smisla ono {to im je bilo priruci i sli~no.

Kada je u pitawu [estodnev NikonaJerusalimca, onda nema dileme da dobri iliizvanredni isihasti~ki zbornici srpskeprovenijencije imaju za ciq da ispune osnovnizadatak svetopredawske kwige. Naime, radi se opromi{qenom bogoslovskom zahvatu, kojipodraàva Tvorca u Wegovom promisaonomplanu o ~oveku i stvorenom svetu. Sotiriolo{kiaspekt mona{ko–podvi`ni~kog u~ewa je na-ravno uvek podrazumevaju}i, a dobra metodi-~nost ovog svojevrsnog priru~nika plod jebogoslovskog obrazovawa Nikona Jerusalimcana temequ autora za koje se uglavnom i oprede-quje, kao i ose}aja i iskustva za podvi`ni{tvo,te sinteti~ke sposobnosti sagledavawa, mudrostirazlikovawa va`nog od neva`nog, dobre rit-mizacije kvaliteta i kvantiteta tekstova kojilinearno i kru`no, odnosno spiralnom putawomvode anago{kim putem usavr{avawa do oboèwa,preobraèwa i svetosti. Za ovaj posledwiaspekt dobrog ose}aja za tekstolo{ku rit-mizaciju sadrìne zbornika, uvek je u pravoslavqunajboqu {kolu vaspitawa i razvijawa ovog ta-


lenta predstavqala liturgija i liturgijskiritam smewivawa najbitnijeg u pravoslavnojveri, u~ewu i sveukupnom duhovnom planuìvota. Nikon Jerusalimac je iskusni duhovniksve{tenog ose}aja celine svoje ìve vere ipredawa Crkve.

Tematski kvalitativno i kvantitativnokompozicija zbornika predstavqa sinteti~kucelinu isihasti~ke nadahnutosti i shvatawakoja te~e ovako:l. 1r – uvodni [estodnev Severijana Gavalskogukqu~en pre svega s namerom da se predstaviautor i delo o kosmogoniji i nazna~ewu ìvotauop{te;l. 106v – potreba da se duhovno uzdigne nadplotskim;l. 106r – du{evnost i zdrav du{evni ìvotposebno bitan za dobar po~etak duhovnosti;l. 107r – o pomislima da bi se shvatila dubinskapatologija greha;l. 108v – tako|e o pomislima ali da bi se shvatioodnos vrline i strasti;l. 151v – po~etak vere i duhovnog ìvota strahBoìji i bestra{}e; razum i rasu|ivawe, tj.trezvenoumqe;l. 171v – bekstvo od sveta (profanog) ima za ciqpreumqewe;l. 172v – dobrodeteqi (svete vrline) kao putpreumqewa i svetotroji~ni karakter usavr{avawau wima; ciq dobrodeteqi je bestra{}e du{e;l. 222v – sredstvo sticawa dobrodeteqi jemolitva; o dobru i prelesti;l. 224r – savr{eni vid molitve je bezmolvije i


kako se usavr{avati u molitvi do dostizawa bez-molvija;l. 234r – o molitvi;l. 236v – o molitvi;l. 243r – o potpunom ostavqawu sveta da bi se zado-bila umno–srda~na molitva;l. 244v – o lewivima u podvigu, tj. da se ne posus-tane u postignutom po~etni~kom trudu;l. 245r – ~ovekoqubqe kao prva misao i da se takooproba dejstvo blagodati, vrlina i molitva;l. 246r – o uslovima za vr{ewe molitve gde onaprosto nije uslovqena isku{ewem, vremenom iprostorom;l. 247r – o trezvenoumnoj molitvi da bi serazumela duhovnost;l. 248r – o tehnici vr{ewa molitve (npr. kakosedeti) da bi se do{lo do bezmolvija;l. 248r – kako izgovarati molitvu;l. 250r – o sabornom podvigu u op{teì}u i kakavtreba da bude monah;l. 256v – imati svagda na umu isku{ewe i dràtise mona{kih pravila;l. 258r – o zlim pomislima koje raslabquju, dajuisku{ewe i razoruàvaju ~oveka;l. 257r – o neprestanoj molitvi i rukodequ, odnos-no prakti~nom radu da bi se sinhronizovala psi-hofizi~ka aktivnost i li~nost sinhrono socija-lizovala, da konkretno bude model za poimaweapstraktnog i da bi se tako ova dva plana harmo-nizovala {to se ~ini stvarala~kim ìvotnimpokretom i delatno{}u; ~itawe Svetog Pisma ipojawe psalama kao duhovni cement pomenutihplanova sinhronizacije;


l. 258r – upozorewe na osam zlih pomisli da se neskrene s puta bezmolvija i rukodeqa;l. 279r – daqe produbqivawe pouke o molitvi; l. 298r – o podraàvawu ìvota svetih kao najbo-qa provera svog duhovnog ìvota;l. 298v – sveti Maksim Ispovednik o prelestiali gde se daje produbqena misao koja uvekdubinski proverava i odnos prema onima kojepodraàvamo;l. 307r – razum i vera i wihovi plodovi milosti-wa i pravda kao provera za bezmolvije, da molit-va bez dela ne bi postala beìvotna prelest;l. 315r – novozavetni primeri Hristovog ìvotaradi provere razuma i vere;l. 316r – o umnom delawu;l. 317v–318v – opet o molitvi;l. 319r – u duhu apoftegmate korisno slovo izmona{kog ìvota;l. 324r – o tome da se ne prerevnuje, iscrpi,zamori i oslabi voqa;l. 332r – ukratko rekapitulacija svega re~enogjer je potrebno da se ~ovek metodi~no u~i naosnovu pre|enog iskustva; re~eno se rekapit-uli{e i u~vr{}uje autoritetom, mi{qu i mno-gobrojno{}u dobrih pouka i primera uspe{nogduhovnog ìvota;l. 366r – dogmatske pouke zbog pravilnog verois-povedawa, tj. pravoslavnosti;l. 376v – daqe dogmatske pouke;l. 381r – prethodne dogmatske pouke zavr{avajuse egzegezom Svetog Pisma, najboqom metodomteorijskog verou~ewa.

U ovom antologijskom zborniku asketsko i


svetoota~ko bogoslovsko u~ewe o molitvi pred-stavqali su op{tu tendenciju romejskog isihazmada se osnovni ortodoksni principi nalaze umisti~ko–asketskom iskustvu. Potvrdu ovihshvatawa, isihasta Nikon Jerusalimac komponu-ju}i ovaj srpski zbornik vrlo ubedqivom metodomantologizovawa nalazi kod ranijih svetih, a sveovo potvr|uje i sveti Grigorije Sinait,bogoslov bezmolvija i asketske mistike romejskogisihazma. Dakle, zbornik [estodnev NikonaJerusalimca predstavqa tipi~ni kodeks,izvanredno bogoslovski komponovan, karakte-risti~an za pravoslavno–slovensku, pre svegabugarsku i srpsku, recepciju isihazma XIV i XVveka. Na osnovu na{ih istra`ivawa srpskih isi-hasti~kih zbornika druge polovine XIV i prvepolovine XV veka, kao i uvida u katalogebugarskih, ruskih, rumunskih i pojedinih sveto-gorskih zbirki gr~kih zbornika ove vrste,zbornik [estodnev Nikona Jerusalimca spada ured izuzetnih redaktorskih i bogoslovskih ost-varewa. Naime, mo`emo re}i da me|u sa~uvanimsrpskim rukopisima prve polovine XV, koji susavr{enije komponovani od onih iz drugepolovine XIV veka, ovaj kodeks redaktora ibogoslova Nikona Jerusalimca je najboqe kom-ponovani isihasti~ki srpski zbornik.12 Premaidejnoj i tematskoj sposobnosti komponovawamona{ko–podvi`ni~kih zbornika NikonJerusalimac je u srpskom bogoslovqu prvepolovine XV veka bio izuzetna stvarala~kali~nost.


12 Milorad Lazi}, Isihazam srpske kwige, Ni{ 1999, 215-217

Episkop biv{i Zahumsko–hercegova~ki

Atanasije (Jevti})

Manastir Tvrdo{

Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanima

SA@ETAK: Na listovima Gori~kog zbornika271b–272a nalazi se Nikonovo po svemu sude}i auten-ti~no Ispovedawe vere. Za{to ga je iskusni starac iduhovnik uneo u zbornik? Iako je opasnost pravoslavni-ma pretila i od Latina, rimokatolika, ipak smatramoda }e pre biti da je Nikon Jerusalimac imao pre svega uvidu Islam, jer izlaè veru u Svetu Trojicu a da se nedoti~e pitawa o ra|awu Sina i isho|ewu SvetogaDuha, nego samo nagla{ava veru u Svetu Trojicu, {to jeizrazito znak Hri{}anstva, te u tom smislu isti~etu veru u Trojicu naspram uskog jednobo{tva islamskog.Govori da je on kr{ten u Svetu Trojicu, u Ime Wihovo– Oca i Sina i Svetoga Duha – i da samo u SvetojTrojici ima savr{enstvo, {to indirektno zna~i datoga nema u Islamu. Mislimo da starac i duhovnikNikon Jerusalimac svojoj duhovnoj k}eri Jeleni nijeimao {ta boqe i va`nije da ostavi na kraju Gori~kogzbornika, kwige ina~e retko bogate i pravoslavnomteologijom i pravoslavnom isihasti~kom duhovno{}u,nego {to je kratko i saèto ispovedawe vere u SvetuTrojicu, u Koju je i ona kr{tena i Kojoj treba sav svojduhovni, mona{ki ìvot da posveti: da TrojiciPresvetoj svagda blagodari, pesmopoje, proslavqa ipo{tuje kao Boga svoga u vekove.

Azâ è, vïrouä i ispovïdôä edinogo b(og)a o nesâ9dannaa,trisâstavnaa 0 i sâbe9na~elânaa ñ(t)ca i s(á)na i s(ve)t(a)go d(ou)ha o troicou edinosôúnouä i nera9dïlimouä,i edinoes(t)astâvnou, i prïes(t)astâvnou o neprïlo`'nounepremïnnou i nera9mïsnou o edinoslavnouä i edinoprïstolânouä o vânihâè ime kr(e)úenje prjeh [â]a9â0 i sâvrâ{enje imamâ, siä prïs(ve)touä i edinosouúnô, i ìvona~elânô Troicou, krïpko vïrouä o i poklanëä se sâ ñ(t)cemâ s(á)noui d(ou)hô prïs(ve)tomô vâ edinomâb(o)`(es)tvï o troici edinosouúnïi i edinogo b(og)a Trjsâst'avnaa bl(a)godarou pïsnnoslavlä o proslavlëäi po~itaä ëko B(og)a moegovâ vïká 'Aminâ.

1A ja verujem i ispovedamJednoga Boga nestvorenoga,Triipostasnoga i sabespo~etnoga:

258 Episkop biv{i Zahumsko–hercegova~ki Atanasije (Jevti})

1 Ovo Ispovedawe pravoslavne vere u Svetu Trojicu sastavio je u mana-stiru Gorici starac duhovnik Nikon Jerusalimac oko 1440. godine inalazi se u wegovom poznatom zborniku, rukopisu zvanom Gori~kizbornik (list 271b - 272a) (~uva se u SANU - Beograd), koji je pisan1441/42. godine za monahiwu Jelenu Bal{i}, k}er Svetopo~iv{egaKneza Lazara i ktitorku Gori~ku. Ispovedawe vere ovde donosimoprema fotografiji izvornika ali i prema prepisu koji je tokomnema~ke okupacije svojeru~no uradio Svetozar Tomi} (prepis zavr{io

Oca i Sina i Svetoga Duha,Trojicu jednosu{tnu i nerazdeqivu,I jednoprirodnu i nadprirodnu,Nepromenqivu i jednoprestolnu.U Wihovo Ime kr{tewe primih ja,I savr{ewe (savr{enstvo) imamOvu Presvetu i jednosu{tnuI ìvona~alnu Trojicu^vrsto verujem, i poklawam seSa Ocem Sinu i Duhu Presvetome,U jednome BoànstvuTrojici jednosu{tnoj,I Jednoga Boga TriipostasnogBlagodarim (i) pesmopevam,Proslavqam i po{tujemKao Boga mojega u vekove.Amin.

Nikon Jerusalimqanin ili Jerusalimac jejedna velika i svetla li~nost iz petnaestog veka,doba zalaska i nestanka srpske narodne i dràvnesamostalnosti i po~etka vi{evekovnog islamsko–turskog ropstva. Redak pravoslavni duhovnik–isihasta, mudrac i teolog, crkveno–narodni~ovek i diplomata, kakvih je imalo pravoslavnosredwevekovqe u doba srpskih vladara Nemawi}ai Lazarevi}a i vizantijskih careva Paleologa.

O wemu }e op{irnije govoriti ovde drugi. Ami bismo spomenuli samo pone{to.

259Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanima

1. septembra 1943. godine) koriste}i u mesto nekih slovenskih ruskaslova. Na{ prevod, boqe re}i prenos na savremeni srpski, u~iwen jenajvernije mogu}e. (prevod je objavqen u “Vidoslovu” Eparhije Zahumsko-Hercegova~ke i Primorske br. 13/1998).

Nikon je najverovatnije poreklom Jelin,sude}i po dobrom znawu gr~kog jezika (mada imaponegde ortografskih gre{aka nesvojstvenihdobrom znalcu gr~kog jezika, kao npr. pi{ekunobion umesto koinobion) i po ~estoj upotre-bi gr~kih re~i u svoja dva Zbornika. Me|utim,ne mawe je i ne slabije wegovo znawe slovensko–srpskog jezika, kojim on pi{e kao retko kojitada{wi u~eni Srbin, pa je mogu}e da je bio isrpskog porekla (setimo se wegovog savremeni-ka Konstantina Filosofa, za koga jedan zapiskaè da je bio "Bulgaro–Serbo–Greko–Vlah"!),a gr~ki je Nikon mogao dobro nau~iti napravoslavnom vizantijskom Istoku, gde je duèvremena ìveo i podvizavao se.

Nikon treba da je ro|en zadwih decenija~etrnaestog veka (oko 1380.), a prve decenijepetnaestog veka proveo je u Jerusalimu i podrugim mestima Svete Zemqe (koju detaqnijeopisuje u Gori~kom zborniku), a tako|e naSinaju i u Egiptu. @ive}i u Jerusalimu, u vremepatrijarha Jerusalimskog Grigorija IV.(1397–1412. g.) bio je starac–iguman srpskog man-astira Svetih Arhan|ela u Jerusalimu(Miklo{i}, Monumenta Serbica, str. 133–5,415–417, 425, 463–4. O ovome manastiru pisao je upro{lom veku na{ Du{ki arhimandritNi}ifor Du~i} u "Godi{wici Nikole ûpi}a"9/1887, 235–242 i nedavno Vidosava Nedoma~ki u"Zborniku za likovne umetnosti Matice srpske"16/1980, 25–70).

Oko godine 1440/41. Nikona vidimo kaojeromonaha–duhovnika na ostrvu Gorici


(Brezavica, Be{ka) na Skadarskom jezeru, uhramu Presvete Bogorodice koji je podigla"Blago~estiva Gospo|a Jelena, k}ersvetopo~iv{eg kneza Lazara, i podruìje(supruga od 1386. g.) gospodina \ur|aStracimirovi}a (Bal{i}a), u leto 1439/40".(Natpis na vratima crkve na Gorici, Zapisi inatpisi 1, 276). Izme|u wih dvoje, verovatnojo{ pre toga, vo|ena je poznata i ve} objavqi-vana prepiska duhovnog sadràja. U svome dru-gom pismu Jelena naziva Nikona: "Sve~asniotac u~iteq Svetog Jevan|eqa, a nama u Gospoduduhovni nastavnik" (Drugo pismo sadràno uGori~kom zborniku), {to pokazuje koliko ga jecenila i po{tovala.

Najverovatnije da je Nikon tu na Gorici sas-tavio–prepisao svoja poznata dva slovensko–srpska zbornika: [estodnev i Gori~ki zbornik,koji ga pokazuju kao ~oveka i velike i {irokekulture, duboko pravoslavnog teologa i podvi`nikaisihastu, na delu i u re~i.

Nikonov [estodnev je izbor svetota~kihtuma~ewa {est dana stvarawa i zbirka drugihsvetoota~kih, ponajvi{e isihasti~kih teksto-va, od Svetog Dijadoha Foti~kog, SvetogKasijana, Svetog Jefrema i Isaka Sirijskih,Anastasija Sinaita–Antiohijskog i MaksimaIspovednika, do Svetog Simeona NovogBogoslova, Nikite Stitata i GrigorijaSinaita. Ovaj zbornik je nastao 1439/40. g.(ne{to kasnije, 1469. godine, prepisao ga je poz-nati Vladislav Gramatik), i na wemu nam jeostao Nikonov potpis (na listu 382b): "Slava


sâvr{itelä Bogou vâ vïká vïkñmâ, aminâ. Vâ lïto"ö.c.m.i. Smïreni Nikñn Çerôsalimãcã". (Ovaj[estodnev je potom dospeo u svojinu na{egTrebiwskog Manastira Tvrdo{a, a danas je uManastiru Savini).

Drugi zbornik koji je Nikon sastavio–prepisao, jeste Gori~ki zbornik, koji je nastaooko 1441/42. godine, kada je, kao {to rekosmo,Nikon bio duhovnik Jelene Lazarevi}–Bal{i},Lazareve k}eri i supruge najpre \ur|aStracimirovi}a–Bal{i}a, gospodara Zete(1385–1403. g.) sa kojim je imala dece, a potomsupruge Sandaqa Hrani}a Kosa~e, gospodaraHercegovine (1370–1435. godine), za wim je od1411. do wegove smrti +1435. g. ali bez dece. Zaovo vreme kod we je, na dvoru u Kqu~u kod Gacka,neko vreme ìvela sestra joj OliveraLazarevi}, biv{a sultanija, koja je od 1402.godine do smrti brata im Despota Stefana+1427. godine ìvela kod wega u Beogradu, koja}e sa Jelenom pre}i i na Goricu i 1441. godinei}i }e u Bar radi nekih poslova Jelenine crkvena Gorici.

Nikon je Jelenu zamona{io u veliku shimu naGorici, negde izme|u 31. avgusta 1441. i 25.novembra 1442. g. kada je pisao wen testament uGorici, za koji ona sama kaè da je pisan "rukommoga duhovnog oca Nikandra Jerusalimca" iz~ega se vidi da je Nikon tada ve} bio promeniosvoje mona{ko ime u Nikandar, verovatno pri-miv{i tada i on veliku shimu (Miklo{i} MS,415–417; Q. Stojanovi}, Stare Srpske Poveqe i


Pisma 1, 1, 394–6, 508–9). Nikon–Nikandar jei{ao u Dubrovnik (Miklo{i} MS 415–417), kaoizvr{ilac Jeleninog testamenta, po{to je onapreminula po~etkom +1443. godine. To se vidipo aktu vojvode Stefana Vuk~i}a Kosa~e (zakoga je Jelena udala svoju unuku Jelenu Bal{i})izdanom u Kqu~u kod Gacka 1. aprila 1443. g.kojim se reguli{e nasle|e Jelenino u Dubrovnikupo wenom zave{tawu koje je (SSPiP 1, 2, 57).Ime Nikona–Nikandra spomiwe se jo{ i 1454. g.na jednom aktu u Kotoru od 4. aprila 1454. g. kadase naziva igumanom i predstavnikom manastiraSvetog Nikole na Vrawini kraj Skadarskogjezara (Miklo{i} MS 463–4), i tako|e jo{ jed-nom (zadwi put) 23. novembra 1468. g. na tadadatovanoj darovnoj poveqi Mataguà, gde seNikon–Nikandar spomiwe kao iguman istogManastira Svetog Nikole Vrawinskog (Boìdar[ekularac, Vrawinske poveqe, Titograd 1984,123). (Ina~e, u manastiru Svetog Nikole naVrawini odràn je "sabor" Zete 1445. g. kada jepriznata nominalna vlast Venecije.) Izgleda daje Nikon bio angaòvan i oko primawa poznatogStonskog dohotka od Dubrovnika za srpske man-astire u Jerusalimu i na Svetoj Gori, gde susrpski jerusalimski monasi pre{li, mo`da zbogagarjanskog islama.

U ovom, dakle, Gori~kom zborniku Nikonovomnapisanom za Jelenu monahiwu – o kojem zborniku,nadam se, govori}e drugi op{irnije – wenduhovnik Jerusalimac ostavio je sasvim prikraju svoje kratko Ispovedawe vere. Ono senalazi posle wegove Povesti o Jerusalimskim


crkvama i mestima u pustiwama Euf(r)atu,Jordanu i svima bli`wim tamo; {to ~usmo ividesmo tamo, to kazujemo i hristoqubquva{em (listovi 266a–271a), koja se zavr{avawegovim potpisom kriptogramom, koji se krip-togram nastavqa na listu 271b tajnom bukvicom,pisanom u stihovima, u ~etiri reda, srpskimslovima a gr~kim re~ima: "Nebo ima me, zemqanadilazi me, to je ime moje F. Ko ima iskustvo.K.D. nalazi me". Odmah ispod toga dolazipomenuto Ispovedawe vere (17 redi na listu271b i jo{ 7 redi na listu 272a). PosleIspovedawa vere sledi do kraja iste straniceNikonovo obra}ewe Jeleni: "Trudoqubivadu{o, blagorazumno tvoje pro{enije primi sprebogatim pomislom...", i onda na slede}ojceloj stranici i ~etvrt (list 272b–273a)Jelenino Tre}e pismo, posle kojeg dolaziNikonova (i Jelenina) zavr{na MolitvaPresvetoj Bogorodici (list 273a–b), iuobi~ajena u na{im starim rukopisima kletvaktitora (i prepisiva~a) kwige: "Ko se drzne dauzme ovu kwigu Hrama Tvoga re~enoga u Gorici,(budi) wemu osvetnica, Vladi~ice. Svr{i se uleto 6950 (=1442.) Smireni Nikon".

Za{to je iskusni starac i duhovnik uneo uGori~ki zbornik i ovo ovakvo Ispovedawe vere?Iako je opasnost pravoslavnima pretila i odLatina, rimokatolika, ipak smatramo da }e prebiti da je Nikon Jerusalimac imao pre svega uvidu Turke i wihovu la`nu i opaku i ne maweekspanzivnu veru, Islam.

Starac Nikon je znao Turke i u Jerusalimu i


drugde na Istoku, a onda naravno i kod nas naBalkanu i u Srpskim i susednim zemqama. Tako,govore}i o svojoj poseti Aleksandriji, gradu icrkvi Svetoga Apostola i jevan|elista Marka,gde je video "sasud izabrani Sveosve{tenogaGrigorija ~ud(es)noga, papu aleksandrijskoga(ve} pomenuti Grigorije IV.), u vremenima naj-mra~nijim (prestonicu?) sultanu" (list 270a).

U na{im starim zapisima i natpisima go-vori se jasno i nedvosmisleno o zlu i nasiqubezbo`noga Islama nad Hri{}anstvom ihri{}anima. Ve} u poznatom pogovoru StarcaIsaije Hilandarca svog prevoda dela DionisijaAreopagita, Isaija je ostavio poznati zapis oMari~koj bitci 1371. g. gde kaè: "Svr{ih ovukwigu u najgore od svih zlih vremena, kadagwevom (Svojim poseti) Bog hri{}ane zapadnih(srpskih) krajeva... kada (najezdom Turaka)prosu{e se Ismaiq}ani po ~itavoj zemqi kaoptice po vazduhu. I jedne hri{}ane ma~em klahu,druge u ropstvo odvo|ahu... I verujte mi, niko nebi mogao pisawem predstavom predstaviti nevo-qu koja postiè hri{}ane zapadnih (srpskih)krajeva". Zapis iz 1393. g. govori o tome da"dopu{tewem Boìjim predani bismo, grehovaradi na{ih, u ruke neprijateqa bezakonih imrskih, i caru nepravednom i zlom ve}ma od svezemqe. I tada bi zapustjenije i àlost velikaod bezbo`nih Izmaiq}ana, koja ne be{e niti }ebiti". Odmah po smrti Despota Stefana, ve}1428. g. jedan zapis na Jevan|equ govori o"dolasku u na{u zemqu najazi~nika (neznaboàca)to jest Ismai}ana" (ZiN 1, 250). Ne{to malo


kasnije, godine 1476. u zapisu na Tetrajevan|equ,koje se ~uva u Manastiru Svete Trojice kodPqevaqa (manastir pripadao HumskojHercegova~koj Eparhiji), kaè se da je pisano "udane zlo~estivoga i zlonaravnoga i nestoga JudeMehmed–bega cara, koji se podigao do nebesa iopet }e pasti do ada" (ZiN, na Petoglasniku,danas u Manastiru Savini) stajalo za istog sul-tana Bazajita Drugog: "U to vreme carova{ene~astivi u Trojici hulni i hri{}anima dosa-diteqi car Ismaiq}anski Bajazit" (ZiN 1, 1404).Ovakvi zapisi, u kojima se islamski vladar–sutannaziva "ne~astivi ({to je jednako po zna~ewu:bezbo`ni) i Trojicehulni", dakle: protivnik ihuliteq hri{}anske vere u Svetu Trojicu.

(Iako Turci u po~etku nisu diralihri{}ansku veru u napadima u osvojenim zemqa-ma, oni su pojedine velika{e i mo}nike, pa ilokalne vladare pridobijali za sebe na raznena~ine, seju}i me|u hri{}anskim vladaocimamr`wu i zavadu. O tome govori, izme|u ostalo-ga, i pismo Dubrova~ko, koje su wegovi poslani-ci uru~ili Hercegova~kom gospodaru i vojvodiBosanskog kraqevstva Sandaqu Hrani}u (tadasuprugu Lazareve k}eri Jelene), 2. svibwa 1426.koje opisuje: "I to je obi~aj u Turaka, koji su ve}sto godina, nemaju}i isprva nikakve vlasti uRomaniji (na Balkanu) toliko u svojoj zlo}isejali neslogu me|u gospodom gr~ke, da suuni{tavaju}i jednog po jednog do{li do velikemo}i i sile. Tako su ~inili i me|u carevimaBugarske i sli~no u dràvi Ra{koj, tako su seuvek naprezali i napreù u Bosni". (Povijest o


Dubrovniku, 1, 195).)Ovo je po nama, jedan ako ne i glavni razlog

{to starac Nikon Jerusalimac u svomeIspovedawu vere izlaè prvenstveno veru uSvetu Trojicu. Ne ~ini nam se da je staracNikon napisao ovo Ispovedawe imaju}i u viduLatine, zapadne hri{}ane–rimokatolike, jerizlaè veru u Svetu Trojicu a da se ne doti~epitawa o ra|awu Sina i isho|ewu Svetoga Duha,nego samo nagla{ava veru u Svetu Trojicu, {toje izrazito znak Hri{}anstva, te u tom smisluisti~e tu veru u Trojicu naspram uskog jed-nobo{tva islamskog. Govori da je on kr{ten uSvetu Trojicu, u Ime Wihovo – Oca i Sina iSvetoga Duha – i da samo u Svetoj Trojici imasavr{enstvo, {to indirektno zna~i da toganema u Islamu.

Pravoslavno Hri{}anstvo, istinita SabornaCrkva Hristova, koju ~esto nagla{ava NikonJerusalimac, veruje u Boga Svetu Trojicu,Nikon kaè "Edinago Boga Trisâstavnaa" to jestBoga koji je KOINONIA–ZAJEDNICA TrijuVe~nih Ipostasti (on kaè Trisâstavnaa) TrijuVe~nih Lica – Li~nosti, sa Kojom Trojicom miqudi imamo ve~nu zajednicu, ulazimo u zajed-nicu ve~noga ìvota, {to biva Svetom TajnomKr{tewa. U Svetoj Trojici postoje ve~nime|uli~ni odnosi, jer Otkriveni @ivi iIstiniti Bog nije neki "monoteisti~ki", esen-cijalisti~ki, neplodni i bezìvotni stati~kii neotkrivenski Bog, nego Bog QUBAV, BogTROJICA. Samo taj @ivi i Li~ni Bog jesteIstiniti Bog i @ivot Ve~ni (Jovan 17,2) i samo


je Bog Trojica savr{enstvo. Zato su i govoriliSveti Oci (Atanasije, Vasilije, Grigorije) da jeu Bogu TROJICI: teleiwsiv (i teleiothv) –Boànstva.

Hri{}ansku veru u Boga kao Svetu Trojicuiznosili nasuprot Islamu ve} Sveti JovanDamaskin i wegov u~enik Teodor Abukara,pravoslavni episkop Arapin na Istoku, u kraje-vima ve} pod islamskom vla{}u; zatim vizanti-jski polemi~ari sa Islamom, i po dolaskuTuraka u Carigrad – Carigradski patrijarhGenadije Sholarije, koji je napisao i jednoposebno Ispovedawe Hri{}anske vere, natraèwe sultana Mehmeda Osvaja~a, koje jeprevedeno i na arapski. (U svom [estodnevuNikon navodi jedno delo, mona{ko–asketskogsadràja: Iè vo svjatih Genadija ArhiepiskopaKonstantina grada, O vjerje glavi 100, alitakvo delo nije poznato me|u dosad poznatim iizdanim delima Genadija Sholarija, koji se uzaglavqima wegovih dela ne naziva nigde"Arhiepiskop", nego "Patrijarh"; osim ako nijeu pitawu mnogo raniji Carigradski PatrijarhGenadije I. (458–471. g.), ali se ne zna za takvodelo me|u wegovim ina~e malobrojnim delima.Radi se verovatno o nekom psevdoepigrafu, delusamo pripisanom "Svetom Genadiju ArhiepiskopuKonstantinova grada").

Mislimo da starac i duhovnik NikonJerusalimac svojoj duhovnoj k}eri Jeleni nijeimao {ta boqe i va`nije da ostavi na krajuGori~kog zbornika, kwige ina~e retko bogate ipravoslavnom teologijom i pravoslavnom isi-


hasti~kom duhovno{}u, nego {to je kratko isa`eto ispovedawe vere u Svetu Trojicu, u Kojuje i ona kr{tena i Kojoj treba sav svoj duhovni,mona{ki `ivot da posveti: da Trojici Presvetojsvagda blagodari, pesmopoje, proslavqa i po{tujekao Boga svoga u vekove.


Protosin|el Jovan (Puri})

Manastir Ostrog

Troji~ina terminologija ispovedawa vereNikona Jerusalimca

SA@ETAK: Ispovedawe vere Nikona Jerusalimca,kratak spis na kraju Gori~kog zbornika, ima svoj izvoru liturgi~kim spisima Crkve. Kao takvo, Nikonovostvarala{tvo ima u stvari izvor u doìvqenoj tajniSvete Trojice, koja ìvotom u Hristu, prvenstvenokr{tewem i evharistijom, ali i cijelim bogoslu`benimkrugom, postaje hri{}aninu blià od sopstvenog disawa.Sli~no je vjeru ispovijedao i Sveti Sava Srpski u svojoj@i~koj besjedi, a on je utemeqio i srpsko–jerusalimskuvezu iz kojeg je predawa opita Nikon potekao. Kona~no,troji~na terminologija bogoslu`benih kwiga je defi-nisana u bogoslovskim raspravama, za {ta najve}uzaslugu ima Sveti Vasilije Veliki, koji je SvetuTrojicu doìvio i opisao isto kao Nikon Jerusalimac– kao zajednicu, kinoniu.

Po~eo bih svoje izlagawe re~ima nau~nikaKelija iz wegove kwige Early Christian Creedskoji kaè da je "na{a vera na{la pravi izraz uliturgi~kom svetotajinskom obredu i formula-ma. A Simvol vere bio je interpolirani deoobreda, uvo|ewa u tajnu. Tako su se ranohri{}anskisimvoli vere i sva ispovedawa vere kaotajnovodstvena blagodarewa razvila upravo izSvete Tajne Kr{tewa – u ime Oca i Sina iSvetoga Duha." Tako i Ispovedawe vere NikonaJerusalimqanina jeste blagodarstveno, dok-sologijsko klicawe Svetoj Trojici u TajniKr{tewa svakog hri{}anina. U ovom raduukratko èlim obratiti pa`wu na bogoslu`beni

izvor troji~nih izraza ovog NikonovogIspovedawa.

Liturgijsko bogoslovqe tuma~i dogmat oSvetoj Trojici. Crkveno–bogoslu`beni kanoni,pesme i molitve proète su biblijskim iskazi-ma i odlukama Vaseqenskih sabora. Prvi iDrugi Vaseqenski sabor su govorili o tajniSvete Trojice, neposredno izazvani jeresima.Sveti Oci su uneli u bogosluèwe svu sloènutroji~nu terminologiju, tako da prevodom naslovenski bogoslu`beni jezik vidimo preno{ewegr~kog izvornika.

U ambijentu ìvoga, crkvenog predawa,nadahnut bogoslu`benim predawem, Nikonstvara i bogoslovstvuje u uslovima blagodatnogprosvetqewa i ozarewa svetlo{}u Troji~nogBoga. Veruju}i qudi koji su primili blagodatkr{tewa i miropomazawa, dobijaju dar SveteTrojice. Svaki istinski hri{}anin, dakle veru-ju}i, koji doìvqava tajnu, on vapije i blià muje Sveta Trojica od samog disawa ili od wegovesopstvene misli, kada smireno iz dubine du{epriziva "Trisveto Ime", Ime koje pomiwe upra-vo Nikon Jerusalimqanin. Zato Nikon smelohvali i blagodari Bogu ispovedaju}i Ga jasnim ikratkim bogodoli~nim re~ima.

Iz Ispovedawa se vidi istina o Troji~nosti,u kojoj pak vidimo isto~nik i izvor nadahnu}acelokupnog stvarala{tva Nikona. To blistavi-lo predstavqa izvor svetoga ìvota i an|ela iqudi, za ogwenost wihove qubavi prema Bogu ijednih prema drugima. Tanano je du{evno ~ustvoonih koji se kaju, koji iz srca mole, koji se smi-

272 Protosin|el Jovan (Puri})

ravaju, poste i koji su milostivi prema svima, ioni dostiù bogoozarewe za reke svih podvigakoji se preduzimaju Boga radi. Na taj podvigpoziva Nikon, i upu}uje svoje slavoslovqeSvetoj Trojici. Dogmat o Svetoj Trojici poredsve svoje uzvi{enosti ima svu svoju nedosti`nostza qudski razum. Postiè se kao nepromenqivaistina u ìvotnom iskustvu svakog istinskoghri{}anina. Liturgijsko doìvqavawe ibogoslovqe je hri{}aninu ro|ena majka koja gaqubi i u~iteqica molitvenog obra}awa SvetojTrojici i istovremeno tuma~ za na~ine zajed-ni~arewa sa Svetom Trojicom. Vidimo to uispovedawu Nikona Jerusalimqanina.

Dakle, u bogoslu`benim kwigama umestoumovawa o bi}u Bo`jem susre}emo se saodre|ewem wegovih svojstava. Bo`je bi}e iliBoànstvo, prema re~ima bogoslova liturgiste,je "nestvoreno, bespo~etno, jednona~alno,ve~nopostoje}e, uvek tvora~ki delatno, sve-mogu}no i neposti`no". Neke od ovih re~i ibogoslu`benih izraza vidimo i kod Nikona. OBoànstvu se moè odre|eno re}i samo to da jeono naj~istiji li~ni Duh, neopisiv i nedostupanza telesne o~i, ili se jo{ moè re}i da je BogSvedrìteq i Sunce slave. On je neve{tastvenojednona~alna Svetlost, nerazdeqna i svedrìte-qna, jer obitava u nepristupnoj, neve{tastvenojSvetlosti Bi}a koje iz wega ishodi iprosvetquje svekoliku tvar. Ako Bo`je Bi}ejeste nesloèno, Li~nost Wegovog Bi}aobjavquje se bogootkriveno u tri Lica i trisvojstva boànskih Li~nosti Boga Oca i Sina i

273Troji~ina terminologija ispovedawa vere Nikona Jerusalimca

Duha ili Boga Roditeqa, Boga Ro|enog i BogaDuha od Oca ishode}eg. Otac je bespo~etan inero|en, iz wega je kao iz korena bespo~etnogro|ewem i proisho|ewem izrastao dvojni nad-bitijnog na~alija Sin i Duh. Oni su Ocu sabe-spo~etne svetlosti i ~ine tri svetlostiBoànstva. Predve~no od Boànstvene svet-losti Oca, kao Svetlost od Svetlosti, prosija-va ra|awem sabespo~etna svetlost Sina, kaoSvetlost od Svetlosti, kao sopstveno O~evoblistawe i neizrecivo ishodi saodgovaraju}a isa wim sjediwena Svetlost Duha. Mi slavimoSina kao ro|enu od Sunca Svetlost i Duha kaolu~u od Boga od Oca proizlaze}u. Otuda suSvetlost Otac, Svetlost Sin i Svetlost DuhSveti. Tri i ujedno jedna Svetlost, budu}i daTroji~ni Bog prebiva u jednom jestestvu.

Svi bogoslovi, i oni koji su neposrednou~estovovali u trijadolo{kim raspravama,posebno liturgijski bogoslovi, kada govore obestrasnom ra|awu Sina od Oca i o isho|ewuDuha Svetoga, ponekad Lica Svete Trojice nazi-vaju Umom, Logosom i Duhom. Nero|eni Otac jeNadsvetski Bespo~etni Um. On predve~no ineizrecivo ra|a Sabespo~etno, Saobrazno iSave~no postoje}e li~no Slovo i isijavaBoànstvenog Duha Sabespo~etnog, Ravnog,Pravednog i Ravnomo}nog. Ra|awe Boga Sina iisho|ewe Boga Duha neizrecivo je neprolazno ibogolepno. Bog Slovo ili Drugo Sunce koje sepredve~no rodilo od Sunca Oca, ravnomo}no jesa Boànstvenim Duhom. Ovakvim liturgijskim,bogoslovskim nadahnu}em, nadahwuje se Nikon,


koji u svom molitvenom li~nom pravilu prizivaSvetu Trojicu i u~estvuje u svim zajedni~kimbogosluèwima na kojima se svakodnevno, i nave~erwoj i na jutarwoj slu`bi i na poluno}nici,i uop{te u celokupnom bogosluèwu, poje ipriziva Sveta Trojica. Kao {to rekoh napo~etku, Nikonu, i svakom hri{}aninu, SvetaTrojica je toliko bliska kao disawe.

Jednako, dakle, po{tuju}i u jednoj sili ivlasti mi nerazdeqno razdequjemo Bi}e BogaOca i Sina i Presvetog Duha. Lica Boànstvasu podjednako sveta: Svet je Predve~ni BogOtac, Svet je Sin, ro|en od Oca, Svet je i@ivotvorni Duh koji od Oca ishodi i koga javqaSin. Zato je prorok Isaija u svom proro~komushi}ewu ~uo kako ogweni serafimi proslavqa-ju Boga Svedrìteqa usklicima qubavi: "Svet,Svet, Svet..." Trosun~ano Bogona~alo, SvetaTrojica, ili Bog u Trima Li~nostima, nezamis-livo je i neopisivo – onako kako u svomispovedawu kaè Nikon: "Nepromenqivu, neiz-menqivu, nesme{anu i nerazdeqivu Trojicuverujem". Pri razdeqivosti li~nih svojstava,lica Svete Trojice su nerazdelna saobraznoboànstvu svetlosti Slova, gospodstvu, bez-grani~nosti i istovetnosti htewa ili voqe.Oni ravnoslavni, ravnodejstveni, saprestolni isave~no jestestvuju}i. Na osnovu save~nojestestvuju}eg bitstva na tri @ivona~alnaLica, Otac, Sin i Sveti Duh su neslivenosrasli u jednom nesazdanom Bi}u i sijaju jednomnerazdeqivom svetlo{}u neve~erwom u trimalikovima. Svetozra~na blistawa troji~no–


sun~anog bogona~ala se razdequju nerazdeqno ibivaju u stalnom sadejstvu jedan drugome. Uunutra{wem ìvotu Lica Boànstva su neiz-menqiva i nezamenqiva u li~nim svojstvima.

O Bogu Trojici uop{te, treba re}i da je OnSvemo}no bogona~alo, Bspo~etno Gospodstvo,Preblagi Svedelateq, uvek postoje}i Tvorac iSvedrìteq, onako kako ispoveda Nikon.Blaèna Preblaga Qubav i Sve videlac iSpasiteq, Nadvremena @ivona~alna Svetiwaili kako Nikon kaè "@ivona~alna Trojica" –tri Boànska Lica, prebivaju u jednomBoànstvu, poput tri prosinule muwe koje sevide u jedinstvenom saraspiwawu svetlosti.Boànstvo, carstvena sila i vlast Oca i Sina iSvetog Duha su jedinstveni. Za qudski um jeneposti`no, ali je u veke istinito to da se triBoànska Lica po nerazdeqenosti, neizmen-qivosti svoga bi}a po{tuju kao jedan Bog.

Toliko {to se ti~e samog liturgijskogbogoslovqa, koje je kao takvo posluìlo Nikonukao nadahnu}e iz koga on crpi ìvotvorne sokovesvoga bogoslovqa. Sada mi dozvolite da samoukratko va{oj pa`wi i qubavi predo~im, iako jedosta teàk tekst, pore|ewe Slova iliIspovedawa Svetog Oca na{eg Save, ~ije su prvo-bitne veze bile jerusalimske, svetogorske i na{eovde Svete Gore Zetske, gde on ovoj svetiwi,Vrawini, upu}uje povequ.

On u svojoj @i~koj besedi izlaè isto takobogodoli~nim re~ima i izrazima veru pravoslavnui kaè: "Verujem dakle u Oca i Sina i SvetogDuha, pevaju}i Trojicu boànsku, Uzrok i


Sazdateqa svega prouzrokovanog i sazdanoga,idqivoga i nevidqivoga, Trojicu koja je od jednesu{tine tj. prirode i u Tri Lica tj. govorimoIpostasi i Li~nosti." Oni koji u prevodili(kao ovde prisutni dr. Tomislav Jovanovi})osavili su prvobitni staroslovenski izraz(sâstav sastav – trisâstavnaa) – re~ TrisastavnaTrojica. Otac Atanasije, odnosno vladika, pre-vodi sa "Ipostasis", ostavqaju}i verniizvornik, ne slu~ajno, zato {to se za ovaj izrazi termin vodila velika borba na Istoku, iIpostas je ozna~avala konkretno postoje}eBoànsko Lice, poseban li~ni na~in postojawa– "tropov uparxewv" Boànskih Li~nosti BogaOca i Boga Sina i Boga Duha Svetoga, triTrisveta imena. Dakle, tu vidimo troji~no–bib-lijsku perspektivu za koju su se borili SvetiOci protiv monarhijanizma i svi drugih jeresikoje su poticale iz helenske filosofije, odnos-no koje su bile podstaknute filosofijom.Re~nik kapadokijskih Otaca je postao zvani~nijezik Crkve.

Istu re~ sre}emo kod Svetog Save i kodNikona, a istu re~ vidimo i kod Svetih OtacaIV. i V. veka, kao i kod Jovana Damaskina uwegovom Izloèwu vere. Da nastavimo re~imaSvetog Save koji daqe kaè da su "Tri TrisvetaImena, ~ime ne}emo da podrazumevamo obli~jemili razlikom tri boga ili tri prirode ilisu{tine, nego ispovedamo jednoga Boga i jednuprostu i bestelesnu prirodu i su{tinu a raz-likom Lica razli~itost ipostasi ozna~avamo."Ovde kod Nikona, kao i kod Svetog Save, vidimo


veru u jednoga Boga, ali u ìvoga i li~nogaBoga, Boga Oca koji nije kao apsolut ili Bogsamac kao kod muslimana, {to je vrlo va`no zaokolnosti u kojima pi{e Ispovedawe. Vidimoveru u Svetu Trojicu, i tu veru ispoveda NikonJerusalimac u~ewem o unutra{wim odnosimaSvete Trojice, gde se izostavqa Ikonomijaspasewa.

Kod Nikona, pak, vidimo veru u jednoga Boga.Vera u jednoga Boga Oca je vera izraèna u svim,kao {to rekosmo, simvolima vere, u svimliturgijskim anaforama drevnih apostolskihCrkava. Ovde treba naglasiti, po{to je re~ otroji~noj terminologiji, povezanost bogoslovskihizraza ipostasis i omousios gde se izraàvatajna Trojedinoga Boga, boànskog Bi}a iìvota i zajednice ili kinonije kako je SvetiVasilije nazvao tajnu jednosu{tne Trojice. Izato se jo{ jedanput vratimo na po~etak @i~kebesede Svetog Save gde on kaè: "Klawaju}i sena taj na~in Trojici u Jedinici i Jedinici uTrojici, Jedinici Triipostasnoj i TrojiciJednosu{tnoj, Jednomo}noj i Sabespo~etnoj".Ovde imamo dva izraza koji se poklapaju saNikonom. Trijadolo{ka formula kapadokijskogbogoslovqa "µmia fusiv, treiv Upostaseiv" jesteosnova daqeg hristolo{kog ispovedawa Crkve.

Najzaslu`niji za ovaj izraz je Sveti VasilijeVeliki. Na wegovom bogoslovqu, kao i ostalihkapadokijskih Otaca, zasnovano je svetoota~kobogoslovqe kojim se nadahwuje Nikon. Vrlo jeva`no nagla{avawe su{tinskog jedinstva SveteTrojice {to vidimo i u Nikeo–carigradskom


simvolu. Pritom treba imati u vidu da je svakiizraz qudskog jezika nemo}an da izrazi tajnu@ivoga Boga. Setimo se samo te ù~ne raspraveoko izraza "omousiov". "Trojica je jednosu{tna"i kod Nikona, i kod Svetog Save i kod SvetihOtaca. A vidimo i re~ "sabespo~etni" kojuupotrebqavaju i Sveti Sava i Nikon Jerusalimac.Ovo {to je rekao Nikon potvr|uje re~i izAtanasijevog Simvola koji kaè: "Vera vase-qenska ovo je: da Jednoga Boga u Trojici iTrojicu u Jedinici po{tujemo, ne slivaju}iipostasi niti razdequju}i su{tinu."

Pri kraju ovog kratkog izlagawa, da se podse-timo na bogoslu`bene kwige iz kojih smo napo~etku na{li izvor bogoslovstvovawa NikonaJerusalimca. U Oktoihu to je kanon Trojiciprvog glasa na poluno}nici, drugi tropar {estepesme ili prvi tropar pete pesme; tako|e, tre}astihira tre}eg glasa na Gospodi vozvah u subotuuve~e, kao i kanon Trojici na poluno}niciosmog glasa, prvi tropar osme pesme. Sve ovo{to imamo u Nikonovom Ispovedawu vere, tere~i nalazimo kao liturgijske izraze koji su seiz bogoslovskih rasprava preto~ili ubogoslu`bene kwige. Bogoslovi se nadahwujutakvim na~inom govora o Bogu, u Bogu, ka Bogu iod Boga. Izrazi "nestvoreno, jednona~alno,ve~nopostoje}e, uvek tvora~ki delatno, sve-mogu}e, neposti`no" jesu bogoslu`beni izrazi.Ovde vidimo i apofati~ki i katafati~ki na~inizraàvawa. U su{tini, liturgijsko bogoslovqekojim je nadahnut Nikon jeste slavqewe, kako ion zavr{ava svoje Ispovedawe, "Jedne i


@ivona~alne Trojice, Boga Tri–ipostasnog".On ovim re~ima sebe podse}a, kada kaè da jekr{ten u ime Svete Trojice. Nikon poziva iJelenu da i woj kao monahiwi to postane ìvotsvakodnevni, u ìvom prisustvu @ivoga Boga iprizivawu Trisvetoga Imena, te da ako timesebe nadahne onda }e ìveti pobo`no. Na krajuzavr{ava da treba "blagodariti, pesmopojati,proslavqati, po~itovati Boga koji nam seotkrio kao Sveta Trojica, kao Qubav, kaoZajednica". To je ono {to smo u drugom delu radapoku{ali da protuma~imo.


Mitropolit Crnogorsko–primorski

Amfilohije (Radovi})

Egzarh sve{tenog trona pe}kog

Cetiwe

Hristolikost i Bogorodi~nost ôvjeka iôvjekovo stawe poslije smrti po

Nikonu Jerusalimcu

SA@ETAK: Tekst se zasniva na tuma~ewu dva odlomkaiz Gori~kog zbornika za koja autor pretpostavqa da suNikonovo djelo, Molitve Bogorodici i Odgovora ostawu du{e poslije smrti. Biblijska i svetoota~karije~ predstavqaju unutra{wi ritam wegove misli iopita te je stoga te{ko razaznati {ta je u wegovimspisima li~no wegovo a {ta biblijsko i svetoota~ko.Wegova antropologija je utemeqena na Otkrivewu, poz-navawu prirodnih nauka svoga vremena i na pustiwskomeksperimentu podvi`nika pravoslavnog Istoka kojegaon prenosi ali i opitno doìvqava. U Molitvi MajciBoìjoj, zavr{nom i pjesni~ki nadahnutom tekstuGori~kog zbornika, ~ovjek je sagledan u tajni Bogo~ovje-ka – kroz Teotokologiju, Nikon nam ukazuje nateantropologiju kao bezmjernu mjeru antropologije.Drugi tekst je wegovo, kako izgleda autenti~no,obja{wewe bogoslu`benog obi~aja davawa tre}ina,devetina i ~etrdesetina za upokojenoga. Nikon prvopovezuje taj obi~aj sa razlagawem ~ovjekovog tijela posmrti a tako|e i sa wegovim nastankom u materici, apotom, pozivaju}i se na Svetog Makarija i sa putomdu{e poslije smrti. Od Svetog Makarija se uzima iobrazlagawe sudbine du{a nekr{tene djece. U oba tek-sta, tajna Tijela Hristovog, Evharistije, nam otkrivai tajnu tijela ~ovje~ijeg i ukazuje nam na ustrojstvoqudske prirode, weno stawe na prelazu iz smrti ubesmrtnost, iz vremena u na~in postojawa eshatona.

Iz [estodneva i Gori~kog zbornika NikonaJerusalimca dade se jasno zakqu~iti sqede}e:Starac Nikon Jerusalimac je vrstan znalac bib-lijskog Otkrivewa. On ne re|a biblijske tek-stove na spoqa{wi na~in, u vidu citata:proro~ka i apostolska biblijska rije~ pred-stavqa unutarwi ritam wegove misli i opita.Takav je i wegov odnos prema svetoota~kojrije~i i misli. Zato je te{ko razaznati {ta je uwegovim spisima li~no wegovo a {ta je iz bib-lijske i svetoota~ke misli utkano u wegovli~ni opit i iskustvo. O~evidno, on ìvi onimo ~emu pi{e i {ta pi{e.

Pro{lost, sada{wost i budu}nost su za wegajedinstvena stvarnost u tajni ovaplo}enog,vaskrslog i dolaze}eg Boga Slova. U svjetlostiBoga Slova i Svete Trojice, koju Logos javqa,on sagledava i doìvqava tajnu nastanka svijetai ~ovjeka, dramu qudske istorije i eshatona.Tajnu nastanka svijeta i ~ovjeka Nikon tuma~i usvom [estodnevu. Istorijsku dramu zakoni-tosti istorijskih zbivawa i tajnu eshatona onosvjetquje u Gori~kom zborniku. Re}i }emokratko: iako Nikon ne previ|a dejstvo prirod-nih zakona, utkanih boànskom stvarala~komsilom u tvorevinu, ipak ono {to po wemuupravqa sudbinama svijeta i istorije jestemoralni ili duhovni zakon. Voqa Boìja o svi-jetu i ~ovjeku wihova je mjera, wihova priroda iciqnost ostvarivana u vremenu i vje~nosti.

Grijeh, kao pogre{na usmjerenost ~ovjeka,wegovog uma i wegove voqe; strasti kaoneprirodni i protivprirodni na~in ìvqewa,

282 Mitropolit Amfilohije (Radovi})

otu|uju ~ovjeka, a preko wega i tvorevinu, odvoqe Boìje, a time i od sopstvene prirode ipravog puta ostvarivawa wenog smisla i posti-zawa ciqa postawa i postojawa.

Antropologija Nikona Jerusalimca uteme-qena je na Otkrivewu, na poznavawu prirodnihnauka do wegovog vremena ali i na pustiwskomeksperimentu podvi`nika pravoslavnog Istoka,kojega on ne samo misli i prenosi nego i opitnoli~no ìvi i doìvqava.

Ovdje treba posebno ista}i wegovo molitvenotihovateqsko sazercavawe, svojstveno sveukup-nom isihasti~kom pokretu, kako boànske sve-totroji~ne tajne, tako i qudske tajne, u vremenui eshatonu. Na tome je utemeqeno wegovobogoslovqe, wegova filosofija ìvota. On seudaqava od svijeta ne da bi ga zaboravio i odvo-jio se od wega nego da bi ga u ti{ini iznutradoìvio, sagledao a u wemu i preko wegasagledao i onu dubqu tajnu bi}a koja je izvor iuvor svega postoje}eg. U tihovawu on ne samo dasagledava unutarwu tajnu svijeta i zbivawa uistoriji tja do eshatona, nego i jo{ dubquboànsku Svetajnu.

Wegovo bogoslovqe i kosmologija, wegovaantropologija i istoriosofija kao i esha-tologija tek treba da budu prou~avani.

Mi }emo ovdje zahvatiti iz wegove bogateriznice samo pregr{t zlata i znawa, na temequprenosa na savremeni srpski wegove MolitveBogorodici i Odgovora Jeleni Bal{i} o stawudu{e poslije smrti. Poku{a}u samo da ukaèmna neke, po mom shvatawu, bitne aspekte wego-

283Hristolikost i Bogorodi~nost ôvjeka i ôvjekovo stawe poslije smrti po Nikonu Jerusalimcu

vog u~ewa o Bogorodici, ~ovjeku uop{te, wego-voj prirodi i smislu i posmrtnom stawu.

Prvo, pa`wu privla~i wegova MolitvaMajci Boìjoj. Ne samo time {to nam ukazuje naStarca Nikona kao darovitog pjesnika, negoprvenstveno wenim sadràjem. Sa malo rije~iStarac nam otkriva i ukazuje na veliku tajnuBogorodice. Ona je, po wemu, "od svih pokoqewaizabrana," uzvi{enija od svih zemaqskih inebeskih stvorewa. I ne samo to: ona je "od pam-tivjeka skrivena tajna." U ~emu se sastoji tawena "tajna" od iskoni skrivena?

To {to je izabrana izme|u svih stvorewa,{to je "saglasje" proro~kih rije~i i an|elaPrete~e, treba zablagodariti ~iwenici da je~edno rodila, da je nosila Primiv{ega tijelo~ovje~ije, Onoga koji nosi sve i sva, rodilaMilostivoga, vje~no Slovo Boìje. Ona postaje,svojim izbrawem i svojim ro|ewem SinaBoìjeg, "~istija od Sunca."

Ako je ona ne samo "izabrana" od svih bi}a,nego i "~istija od Sunca," to zna~i da je wenatajna dubqa i savr{enija od tajne sametvorevine. To ukazuje da se u woj qudska prirodasagledava ne samo u okvirima wene tvarnostinego i tajantstvene predvje~nosti i nadvre-menosti. To opet zna~i da je ~ovjek, sagledavan utajni Bogorodice, dubqi i {iri od tvorevine,da nije samo uslovqen tvarno{}u, nego da je bi}eblagodatno otvoreno, predvremeno i zavremeno,mjereno mjerom "od pamtivijeka skrivene tajne"i mjerom "eshatona". "Tijelo ôvje~ije" kojeona nosi je tijelo "Onoga koji nosi sve i sva."


Ona nosi ne samo tijelo ~ovje~ije nego i"Primiv{ega" to tijelo. Tu je ~ovjek sagledanu stra{noj i neizrecivoj tajni Bogo~ovjeka.

Kroz Teotokologiju, Starac Nikon namukazuje na teantropologiju kao bezmjernu mjeruantropologije. Kondenzovano ovo wegovo u~eweu molitvi Majci Boìjoj moè biti i treba dabude detaqnije obrazloèno kako wegovim[estodnevom tako i Gori~kim zbornikom.

Dok nam ova divna molitva Majci Boìjojukazuje na tajnu bogolikosti i bogorodi~nosti~ovje~ijeg bi}a, drugi odlomak iz Gori~kogzbornika koji smo ne slu~ajno izabrali za kratkotuma~ewe, odgovor Jeleni o stawu ~ovje~ijemneposredno poslije smrti, ukazuje nam na samuqudsku prirodu, weno ustrojstvo i weno stawe posmrti, na prelazu iz smrti u besmrtnost, iz vre-mena u na~in postojawa eshatona.

Starac Nikon u ovom saètom odgovoruJeleni o razlogu vr{ewa pomena umrlih dajeposredno obja{wewe i drugih pitawa vezanih za~ovjeka, wegovo ustrojstvo tjelesno i duhovno –moralno i wegovu sudbinu.

Prvo {to pada u o~i jeste wegovo obja{wewebogoslu`benog obi~aja davawa tre}ina, deveti-na i ~etrdesetina za upokojenoga. Zanimqivo jei koliko nam je poznato samo wemu svojstvenoprirodno–biolo{ko tuma~ewe ovog crkvenog~ina a time i konkretno i stvarno.

ôvjek poslije smrti, saglasno wemu, u tre}idan mijewa svoj izgled (vid), u deveti dan se ras-pada wegov organizam, sem srca; u ~etrdeseti danse raspada i srce kao sr` wegove tjelesnosti. U


procesu raspadawa se doga|a, po wemu, obratnitok od onoga koji se doga|ao pri ~ovjekovomoblikovawu. Naime, pri postanku kod ~ovjeka seu tre}i dan oblikuje srce, u deveti dan se "zgus-nulo" svo tijelo a u ~etrdeseti dan ~ovjek zado-bija svoj savr{eni puni izgled (vid). Bilo biveoma zanimqivo uporediti ovo shvatawe sasavremenim nau~nim saznawima o oblikovawuodnosno dekomponovawu qudskog tijela.

Molitveni pomen zna~i spasonosno pra}ewe~ovje~ijeg tijela puno qubavi u tom wegovomraspadu koji nije nestajawe, nego preduslovnovog oblikovawa i na~ina postojawa. Da seradi ne o kona~nom nestanku nego o novom`ivotu tijela potvr|uje i ~iwenica Nikonovogpovezivawa tog procesa, kao i pomena, saHristovim trodnevnim vaskrsewem, deveto-dnevnim javqawem i ~etrdesetodnevnim vazne-sewem na nebo. Onaj koji je od Djeve primio~ovje~ije tijelo, ~ovje~iju prirodu, svojimvaskrsewem i vje~nom prisutno{}u, kao i tje-lesnim vaznesewem postaje i ostaje kvasac i~uvar tijela svakog ~ovjeka i obnoviteq.

Ovo svoje obja{wewe pomena umrlih, obliko-vawem i dekomponovawem ~ovje~ijeg tijela kaoi wegovom hristolikom potkom, Starac Nikonpotvr|uje i svjedo~anstvom Velikoga Makarija,odnosno an|ela Bo`ijeg koji mu obja{wavatre}ine, devetine i ~etrdesetine za qudskedu{e. Dirqivo je an|elsko svjedo~ewe da du{aumrloga prva tri dana ostaje, radi svoje utjehe iradi srodnika, u wihovoj blizini. Poslijetre}eg dana kr{tena du{a se uznosi i poklawa


Gospodu Bogu svojemu, po ugledu na VaskrslogHrista. Sqede}a tri dana an|eo joj pokazujedobra pravednika a onda muke grje{nika, pod-sje}aju}i je da je na zemqi prinijeta u deveti dan`rtva Bogu za wu, kako u tre}i tako i u devetidan. Du{a u strahu i trepetu sagledavaju}i svojadjela dobra i zla, ponovo izlazi pred Boga, da biu ~etrdeseti dan kad se za wu prinosi molitvenii liturgijski pomen na zemqi, primilapripremqeno mjesto, po djelima svojim.

Veoma je zna~ajno da se kako za tre}ine takoi za devetine i ~etrdesetine za upokojenogasluì Sveta Liturgija, tajna prinosa Tijela iKrvi Hristove u kome se projavquje kakoboànska milost i qubav prema pokojniku takoi utjeha i qubav prema wemu zemaqske CrkveBoìje, Tijela Hristova, i pokojnikovih srod-nika. Iz ovoga se jasno vidi da se u tajni TijelaSina ôvje~ijeg skriva i otkriva tajna~ovjekovog tijela i bi}a, u vremenu i eshatonu.

Da je to tako, potvr|uje i an|elovo svjedo~eweMakariju slugi Boìjem, o stawu posmrtnomnekr{tene djece. Sa obzirom na to da se ta djeca,krivicom roditeqa, nijesu "obukla u Hrista",kr{tewem vodom i Duhom, tj. nijesu postala upuno}i zajedni~ari Hristovog Tijela, ona se "neudostojavaju ni Carstva Boìjeg ali ni muka".Ovaj stav koji Starac Nikon prihvata kao svoj,pokazuje samo od kakvog zna~aja je za wega posti-zawe hristolikosti ~ovjekovog bi}a, kao puno}epostojawa, kojoj se i daruje Carstvo Nebesko,odnosno savr{enstvo samog ~ovjeka, u tajni punezajednice sa Bogom i qudima.


I da zavr{imo ovaj letimi~an uvid u ova dvaisje~ka iz obimnog i prebogatog, mnogosadràjnogdjela Starca Nikona, sa konstatacijom: ovakratka Molitva Majci Boìjoj i saèti odgo-vor Jeleni o neposrednom stawu tijela~ovje~ijeg i du{e poslije smrti otvaraju namhorizonte prebogate misli i duhovnog opitaStarca Nikona, koje tek treba otkrivati i uwih sve vi{e i dubqe ponirati. Ovdje kratkore~eno ima za ciq samo da na to ukaè i da uvedeu prebogatu riznicu Nikona Jerusalimcaqubiteqe wegove li~nosti, djela i opita.

Molitva Majci Boìjoj iz Gori~kogZbornika starca Nikona Jerusalimca (list 272r-273v)

Primi sveblagomo}na, Pre~ista Vladi~iceBogoroditeqko, ~asne darove. I tebi jedinojprikladne, od nas nedostojnih slugu Tvojih; odsvih pokoqewa izabrana, koja si se od svihstvorewa nebeskih uzvi{enija javila, svetija odheruvima, i od serafima slavnija, od pamtivije-ka skrivena tajna, i an|elima nepoznata, koja siod an|ela radost primila! Koju pohvalu da tiprinesemo, Pre~ista? Kako da te nazovemo,Bogorodice? Jer proro~kih rije~i saglasjeslu{ali smo mi o tebi, an|elsko stajawe predTobom [gledali] sa strahom i trepetom, ~edno[rodiv{i (za~elom)], jer nosi{ tijelo ~ovje~je[primiv{ega], i onog koji nosi sve i sva, i koji jepropovijedi svih svetih o tebi ispunio.


Vladi~ice, ne prezri malo moqewe moje, sagri-je{ismo, da ne poginemo. Ti si zastupnica rodu~ovje~ijem, jer si rodom milostiva i kao ona kojasi milostivoga rodila. Pre~iste usne otvori imilostivom molitvom umoli ga za nas. Ti koja si~istija od sunca i koja si zasijala da nas ogrije{,nas koji sjedimo u tami, Tvoje najmilostivije zas-tupni{tvo pred Wega stavqamo, da nas pre~istimTvojim molitvama izbavi one grozne i stra{nemuke u Dan Wegovog [drugog] Dolaska.

Sa srpskoslovenskog izvornika

Mitropolit Crnogorsko – primorski Amfilohije

Pe}ka Patrijar{ija, qeto 1999. g. G.

Nikon Jerusalimqanin Jeleni Bal{i} Odgovor o stawu du{e poslije smrti (List 158v-160r)

O du{ama prije upokojenim (oti{lim), radi~ega vr{imo wihov spomen? pita{ nas, a mi kao{to smo navikli iz [Svetog] Pisma Tvojoj pre-podobnosti odgovor }emo dati:

Tre}ine ~inimo zato {to u tre}i dan ~ovjekmijewa svoj izgled (vid). Devetine pak zato {tose tada rasta~e sav sastav (organizam), ostajejedino srce. ^etrdesetinu zato {to se tada isamo srce raspada. Tako se i postanak [~ovjekov]zbiva: u tre}i dan se obrazuje srce, u deveti sezgu{wava u tijelo a u ~etrdeseti [~ovjek] zado-bija savr{eni izgled (vid). Sa toga razlogadu{ama vr{imo pomen. Treba znati i ovo:~etrdeset tu`nih dana po Starome [Zavjetu] na


troje razdijeli{e Sveti Apostoli: na tre}ine,na devetine i ~etrdesetine. Jer tako se javi isam Gospod poslije trodnevnog vaskrsewau~enicima svojim, pri zakqu~anim vratima, idunuv{i na wih re~e: "Primite Duh Sveti"; iposlije osam dana opet: "gle, po vaskrsewu,osmog dana po drugi put javi im se". To {to evan-gelist kaza "poslije osam dana" – vaskrsni dannije u wih ubrojao, a sa wim broje se – devet. Nataj na~in vr{imo od pogrebewa do devetinedrugi pomen pobo`no usop{ima, a tako|e[vr{imo] i ~etrdesetine, po{to se u ~etrdesetidan vaznese Gospod na{ Isus Hristos na nebesai sjede s desne strane Oca. I to je razlog zbogkoga vr{imo pomen du{ama.

Svetoga pak i velikoga Makarija ~uli smoovakvu povijest koja nam nije nepoznata: Dok jejednom hodio veliki Makarije kroz pustiwu sasvojim u~enicima, vidje angela Bo`jeg kako ides wima. I zapita ga, govore}i: ko si ti? I re~e:an|eo sam Bo`ji i poslan sam od Boga tebi napomo} i ~uvawe. Tada mu re~e sluga Bo`jiMakarije: Reci mi Gospoda radi, {ta su tre}inei devetine i ~etrdesetine koje je primila CrkvaBo`ja da vr{i za upokojene. Odgovori an|eo,govore}i: ûj, slugo Bo`ji Makarije: ni jednubeskorisnu stvar nije Bog zapovijedio da sevr{i u Svetoj Crkvi Wegovoj. Tako kada neko odnas bude poslan od Boga da uzme du{u nekojega~ovjeka po boànskoj zapovijesti, i po|e du{a sawim, saglasno zapovijesti ôvjekoqupca Boga,jo{ se ne odnosi ta du{a, nego se prinosi svoji-ma, radi wene utjehe, do tre}ega dana. I ukoliko


du{a èli ona ide i pohodi sa an|elom srod-nike. A od tre}ega dana ve} se uznosi svaka du{ahri{}anska, koja je kr{tena svetim Kr{tewemHristovim, i ide i poklawa se Gospodu Bogu svo-jemu, po ugledu na vaskrsloga iz mrtvih tre}idan Hrista Boga na{ega. I daqe kad se odrètre}ine za tu du{u i savr{i Sveta Liturgija zawu, podsje}a je an|eo i govori: danas jeboànstvena `rtva prinijeta Bogu za tebe. Iizlazi, dakle, ona otuda da bi an|eo pokazaodu{i odgovor za tri dana – sva dobra pravedni-ka. I za tri slede}a dana – muke grje{nika, kojegledaju}i, osu|ivana svojom savje{}u i svojadjela izobli~avaju}i, boji se i stra{i, neznaju}i jo{ uvijek kakav }e biti odgovorVladike, i gdje }e ona biti predana. I posle tihdana ponovo je privodi an|eo pred Boga, papo{to se opet izvr{i na zemqi deveto sluèweza wu, an|eo joj to opet kazuje, i zadobija nekuutjehu zbog molbi i molitava vr{enih u Crkvina zemqi za wu. Potom opet ~ekaju}i ta du{a do~etrdeset dana, tek tada prima pripremqenosebi mjesto po djelima svojim. Radi toga i tadavr{e opet za wu na zemqi Svetu Liturgiju. Itje{i je an|eo kazuju}i joj: danas opet na zemqivr{e za tebe pomen i molitve. I tako od toga~etrdesetoga dana zaustavqa se kona~no du{a uonome bilo {ta da je {to je stekla po svojim dje-lima. I ovo se tako doga|a sa pobo`nimhri{}anima, a sa ne~estivim i gre{nicima nebiva tako.

Upita opet starac an|ela i re~e: Kaì mi odjeci hri{}anskoj nekr{tenoj – u kakvom ~inu


umrlih se ona nalaze? Odgovori an|eo i re~e:ûo si Gospoda u Svetom Evan|equ, koji govori:"Zaista, zaista vam kaèm, ako se ne krstitevodom i Duhom, ne}ete u}i u Carstvo Nebesko."A nemogu}e je da slaè Sveto Pismo. Radi toganekr{tena djeca, koja umiru, ne udostojavaju seni Carstva Boìjeg ni muka, a krivi su rodite-qi wihovi za takvo li{ewe, zbog nemarnostisvoje kad neko u~ini tako ne{to svojoj djeci. A{to se ti~e ne~astivih i bezbo`nih naroda, nebiva tako, nego kako roditeqi tako i djeca iztame u tamu najkrajwu i u posledwu bezdan adovuse {aqu. O toj pak djeci govori David: "otu|enibi{e grje{nici od utrobe".

Sa srpskoslovenskog izvornikaMitropolit Crnogorsko–primorski Amfilohije

O Svetom Kozmi Etolskom24. avgusta/6. septembra 2000. g. G.


Star~eva Gorica,9. septembar

Isztvan Perzel

Budapest

Saint Symeon the New Theologian and the Theologyof the Divine Substance1

SA@ETAK: Nekoliko nau~nika primetili su jedaniznena|uju}i element u misti~kom bogoslovqu SvetogSimeona Novog Bogoslova. On govori o "bitijnom zajed-ni~arewu" sa Bogom ili "pri~e{}ivawu boànskimbi}em". Ovo kao da je u ozbiqnoj suprotnosti sa tradi-cionalnim mi{qewem koje vodi poreklo iz sredweg vekai prema kome je Sveti Simeon bio direktni prete~aisihasti~kog u~ewa o boànskim dejstvima ili energi-jama. U mome radu poku{a}u da dam vrlo oprezan odgovorna ovu zbuwuju}u pojavu i da ga izloìm kritici.Elementi ovog opreznog odgovora su slede}i: 1. SvetiSimeon je zaista govorio o bitijnom zajedni~arewu iu~e{}u u boànskom bi}u. Ovo ne moè biti predmetrasprave. 2. U isto vreme Sveti Simeon je bio potpunosvestan u~ewa Kapadokijaca o razlici izme|u boànskesu{tine i boànskih dejstava (energija). Me|utim, on tou~ewe tuma~i na sopstveni na~in, razli~it od isi-hasti~kog tuma~ewa koje }e prevagnuti kasnije, u ~etr-naestom veku. 3. U~ewe Svetog Simeona je utemeqeno nawegovim pogledima na evharistijsko zajedni~arewe, ukojem je jedinstvo Boga i ~oveka ostvareno kroz Hristovoboànstvo i ~ove{tvo. 4. Ovo u~ewe koje je po svomizrazu razli~ito od isihasti~kog u~ewa, pa samim timi od glavnih tokova kasnije pravoslavne teologije, ipakizgleda da pokriva istu duhovnu stvarnost. Prematome, iako je beskorisno pripisivati Svetome Simeonukoncepte koji nikada nisu bili wegovi, mi smatramo daimamo pravo da govorimo o unutra{woj uskladivostiova dva u~ewa.

1 Iako smo prvobitno namjeravali da tekst I{tvana Perzela prevedemona srpski, dajemo ga u engleskom izvorniku.

I. Introduction2

(A) Transcendence and mysticism in Byzantium andthe Latin West

In the present paper I propose to investigate the doc-trine of Saint Symeon the New Theologian on the divineSubstance and the vision of God, as well as the sourcesof this teaching. Symeon, frequently called "the greatestof Byzantine mystics," lived presumably between 949and 1022 AD3 and was the most influential monastictheoretician and spiritual leader of the late tenth andearly eleventh centuries. The importance of the questionthat I want to examine here lies in the fact that the inter-pretation of divine transcendence and immanence con-stituted one of the main dividing lines between theByzantine and Slavic East on the one hand, and theLatin West on the other, at least from the fourteenth cen-tury onwards. In the West, there prevailed the Scholasticdoctrine, itself of Augustinian origin, of the unicity andindivisibility of the divine Substance, a teaching whichconsidered it inconceivable that there could be any otherdistinction within God than that of the divine Persons.

296 Isztvan Perzel

2 It is my pleasant duty to mention here that I read a - much shortened - ver-sion of the present paper at the conference "Nikon of Jerusalem: His Times,Personality, and Work," held on September 7-9 in Podgorica, Virpazar, theMonastery of Vranjina, and the Monastery of Star~eva Gorica. I could partici-pate in this conference upon the kind invitation of His Grace AmfilohijeRadovi}, Metropolitan of Montenegro. I most warmly thank MetropolitanAmfilohije whose remarks were of great help for me to give to this study its finalshape. I should also thank here my friend, Basile Markesinis, to have read thetext of the present study before its publication. Without his careful reading anumber of mistakes, which are not any more there, would have remained in it.However, for all those inaccuracies remaining I bear the unique responsibility.Finally, I thank Matthew Suff for having corrected my deficient English.3 This, currently generally accepted chronology was established by I. Hausherrin the Introduction to his edition of Symeon's Life, written by Saint NicetasStethatos (Hausherr 1928, LXXX-XCI). Panaghiotes Chrestou has suggestedanalternative hypothesis (956-1036) in the Introduction to his re-edition of theLife, prepared on the basis of four Athonite manuscripts and Hausherr's text(Chrestou 1983, 12-27). However the scholarly community has rejectedChrestou's suggestion and accepted that of Hausherr.

This doctrine also had the simultaneously epistemologi-cal and eschatological corollary that the vision of God,being that of the divine Substance, is reserved for theafterlife. In the while, the Eastern Churches adopted theHesychast doctrine, according to which in HisSubstance (((ou)si/a) God remains incomprehensible andinvisible in this world, as well as in the world to come,but can be seen here, as well as in the afterlife, in HisOperations (e)ne/rgeiai4), which constitute the immanentaspect of God. The Operations reveal themselves tothose purified in their heart as a kind of ungraspable,divine, uncreated light. This latter doctrine, as formulat-ed by the great Hesychast theologian, Saint GregoryPalamas, beside the distinction of the divine Personsimplied another real distinction within God, thatbetween His Substance and His Operations, both consti-tuting God and both being uncreated.

By a curious coincidence, both doctrines were prom-ulgated as official dogmas, one of the Roman and theother of the Constantinopolitan Church, nearly at thesame time. The Western doctrine about the substantialvision after death was officially proclaimed in the PapalConstitution of Benedict XII, De visione dei beatifica et

297Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substance

The most important criticism of Chrestou's hypothesis was that of V. Grumel(Grumel). Nevertheless, although Chrestou's alternative chronology certainlycannot be accepted, when accepting that of Hausherr, we have to face the fol-lowing difficulty: while Hausherr's only source was the Life of Symeon byNicetas Stethatos, at several points he had to reject the data provided byNicetas and use conjectures. Now his selection criteria for distinguishingbetween the acceptable and unacceptable data in the same source seem farfrom being evident. Thus, without being able to suggest an alternative chronol-ogy for Saint Symeon's life, here I simply want to point to the hypothetical andspeculative nature of the generally accepted theory. 4 The Greek expression e)ne/rgeiai is habitually translated by the modern term"energies." I find this misleading, given that the concept of energy, for which thename was coined in recent times from this very Greek word, did not exist inAntiquity and the Middle Ages. ) Ene/rgeia means in fact "operation," "activity,"even "realisation." Throughout this paper I shall use the term "divineOperations," given that operationes was the usual rendering of the Greekexpression in Latin theological texts.

de novissimis,5 issued in 1336, while the teaching of theHesychasts was accepted at several local councils ofConstantinople, held in 1341, 1347, and 1351, and wasquickly adopted by all the Eastern Orthodox Churches.6

The two doctrines assigned quite a different role to mysti-cism. The Western dogma, proclaiming a radicalincognoscibility of God for this life, but allowing for a notless radical cognoscibility of the Creator for the afterlife,pushed all kinds of mystical experience towards the mar-gins of Christian life. As a result of the dogma, mysticalexperience became considered as a private affair of thesoul and God, consisting of signs of favour given by Godto the mystic, while God, as He is in Himself, remains hid-den and invisible for all the time His lover spends in thisworld, until the latter becomes, having been purified in thelife here below and having cast off at the moment of thedeath the heavy burden of the flesh, worthy to contemplate"intuitively" the divine Substance.7

298 Isztvan Perzel

5 See Denzinger-Rahner, 229-230. The most recent monograph about thedebate on the visio beatifica is Trottmann.6 In June 1341, a local council held in Constantinople condemned Barlaam ofCalabria, by then the main enemy and accuser of the Hesychasts. It seemsthat at this meeting primarily questions related to the "Jesus prayer" were treat-ed and the real doctrinal questions were avoided (Chrestou 1966, 13; Nadal1995, xxi and n. 30). Henceforth Gregory Akindynos assumed the leadershipof the anti-Hesychast opposition. In July, another council was held againstAkindynos, the result of which is somewhat unclear (Chrestou, 1966 17-18;Nadal1995, xxiii-xxiv). In the same year a Tome was edited and signed by thepatriarch, accepting the doctrines of the Hesychast leader, Saint GregoryPalamas (Chrestou 1966, 17-19; Nadal 1995, xxv). In 1343, another synodcondemned Gregory Palamas and accepted the doctrines of Akindynos (Nadal1995, xxvi). In February 1347, when, after a long civil war, the triumphant JohnKantakouzenos was about to enter Constantinople, a new council confirmedthe Tome of 1341 and condemned Akindynos. The decisions of this councilwere inserted in the Synodical Tome of 1347 (Chrestou 1966, 40-41; Nadal1995, xxvii). In May-July 1351, another council was held against the new anti-Hesychast leader, Nikephoros Gregoras. In the next year (1352) six anathe-matisms against the anti-Hesychast tenets and six eulogies for those who haveconfessed the Hesychast teachings (with one for Emperor AndronikosPalaiologos, who convened the first Hesychast council in 1341) were intro-duced into the Synodikon of Orthodoxy, read on the Sunday of Orthodoxy;another, seventh, eulogy was introduced after the death of Saint GregoryPalamas (November 1359) on his name (Chrestou 1988, 17-18, 36-47).7 Cf. Benedictus Deus: "animae sanctorum omnium etc. […] mox post mortem

The Hesychast doctrine, quite on the contrary, prom-ised to those who purify themselves a direct and real par-ticipation in God, and a vision of Him through theOperations, already in this life. However, according tothis doctrine, this basic ontological situation will not bechanged even after death. The blessed receive in eternalbliss precisely that, the first fruits of which they havealready ewoyed in this life, just as the damned receiveonly punishment, the foretaste of which they had alreadyto taste here below. But God remains forever, even in theeternal bliss, unreachable and transcendent, because Hewill never reveal the mystery of His Substance to anycreature. In this theological teaching, not lacking in philo-sophical consequences, "Substance" or "Essence" standsfor the divine transcendence, while "Operations" stand forthe immanence. This doctrine, far from marginalising themystical phenomenon, placed it at the very heart ofChristian life. According to it, being a real Christianmeant to partake in the divine Operations in a "percepti-ble" – meaning "conscious" in the terminology of theSeptuagint – manner,8 that is, in mystical experience.

These are more or less well known facts. It is, howev-er, hardly known that before becoming widely accepted intheir own circles, these doctrines had to compete with oth-ers in East and West as well. History is generally con-


suam et purgationem praefatam in illis qui purgatione huiusmodi indigebant[…] viderunt et vident divinam essentiam visione intuitiva et etiam faciali, nullamediante creatura in ratione obiecti visi se habente, sed divina essentia imme-diate se nude, clare et aperte eis ostendente […]": "The souls of all the saints,etc. […] immediately after their death and after the aforementioned purificationin the case of those who have needed such a purification […] will see andalready see the divine Substance by an intuitive, and also face-to-face, vision,without the mediation of any creature in the role of the object seen, but thedivine Substance showing itself to them nakedly, clearly and overtly […]"(Denzinger-Rahner 530, 230).8 Many times, but mainly in the Book of Proverbs, the Septuagint translates the

structed backwards and this statement holds a fortiori tothe history of ideas. Few know for example, that theWestern dogma of the visio beatifica was formulated in acontroversy with, and a condemnation of, the views of aPope, John XXII, who himself held eschatological viewswhich were very similar to those of the East, and especial-ly to those of Saint Symeon.9 And it seems to me that thefact that Symeon formulated quite a different doctrine onthe divine transcendence and immanence from that ofSaint Gregory, remains almost completely unknown.

(B) Is Saint Symeon a Hesychast avant la lettre?

Due to several coincidences, the name of Symeon hasbecome inextricably linked with Hesychasm. In fact, tra-dition has attributed to him one of the basic Hesychasttreatises, the "Method of the Holy Prayer," (Me/qodojth=j i(era=j proseuxh=j),10 written, according to the prob-able hypothesis of I. Hausherr, by one of the teachers ofSaint Gregory Palamas, the monk Nikephoros, at thebeginning of the fourteenth century. By the irony of fate,this false attribution drew a flood of iwuries upon thehead of Symeon from the enemies of Hesychasm, likeDemetrios Kydones:

The matter of the heresy was not first invented byPalamas, but much earlier the so–called Hesychasts whis-

300 Isztvan Perzel

Hebrew words meaning "knowledge" and "wisdom" (da’cat’h and, more rarely,h’akhma) with the term ai)/sqhsij, "perception." See Ex. 28:3, Prov. 1:7, ibid.12:23, ibid. 18:15, ibid. 24:13-14, etc. This Biblical origin of the term and, thus,of the doctrine of the spiritual senses, has been often ignored, which fact gaverise to the concept of a "sensual mysticism," whenever the expression occurs.Such is the case in Hausherr 1935.9 The Eastern parallels for John XXII's doctrines were highlighted by GyörgyGeréby (Geréby).10 Edited with accompanying study by Irénée Hausherr (Hausherr 1927).

pered its teachings in secret. This is clear from the fact that... Symeon, the abbot of the monastery called Xerokerkou,who was labelled "Theologian" by the initiates and initia-tors of those mysteries, has written in his works manyimpure and blasphemous things, but particularly in his"On vigilance and attention" says the following:11

Kydones quotes then a passage of the "Method." Hiswords show clearly that by the fourteenth centurySymeon was already considered as one of the foundersof the Hesychast movement. It seems that it was thissame attribution which precluded the Bollandist fathersfrom inserting in the Acta Sanctorum the Life ofSymeon by Niketas Stethatos.12 For sure, the attributionof the "Method" to Symeon is no longer accepted byscholars; however, it is still firmly rooted in theircommunis opinio, that Symeon was one of the precur-sors of the Hesychast doctrine of the divine Operations,as it was later defined by Saint Gregory Palamas.13 Anexception to this rule is constituted by a very informa-tive and honest study by the late Archbishop BasilKrivochéine, the man who perhaps understood Symeonmore deeply than any other scholar who wrote abouthim.14 Archbishop Basil, at the end of a minute analysis


11 Migne, Patrologia Graeca, 154, 840 A, quoted in Hausherr 1927, 16 (112).12 Hausherr 1927, 112. Hausherr quotes Combefis who wrote about Symeon:"is fuerit fons omnis Palamici erroris."13 Such is, for example, the view of Karl Holl: "… in ihren grossen Zügen istdie Theologie der Hesychasten eine Rekapitulation der Gedanken Symeons"(Holl, 215). Hausherr quotes this sentence with approval (Hausherr 1927, 112).Walter Völker claims that because Symeon always speaks about seeing a rayof the divine light, but not the source of the light itself, we must consider thisvision as being that of the divine Operations and not of the divine Substanceitself (Völker, 361). Similar is the argumentation of B. Fraigneau-Julien(Fraigneau-Julien, 83-84, 162-164, 190-191). These are just a few examplesfrom a vast literature.14 Krivochéine 1971. Archbishop Krivocheine further elaborated same study inhis book on Symeon (Krivochéine 1980, 194-209).

of the term ou)si/a, recognises the fact the statements ofSymeon are many times contrary to those of GregoryPalamas and seem to teach a mystical participation inthe very Substance of God. However, finally he comesto the conclusion that Symeon does not use "a rigorousand consistent terminology" and "does not develop hisarguments in a logical manner."15 Archbishop Basilattributes the apparent contradictions in Symeon's termi-nology partly to the "paradoxical and antinomical char-acter of the Christian mystery" and partly to Symeon's"concrete and existential approach" to this mystery.16

Hieromonk Alexander Golitzin, in his excellent recentstudy on Symeon, follows closely and expands uponArchbishop Basil's analysis.17 He thinks the referencesto a "substantial participation" only indicate the "truth"and the "reality" of the experience, while Symeonprefers to use other terms, such as "glory, energies,power, might, grace and light."18

A different opinion has also been voiced, first by theDominican F. Combefis and recently, following him, byJean Darrouzès. Combefis, in his Introduction to the"On the Essence and the Operations" of ManuelKalekas, analysed certain passages of Symeon's EthicalDiscourses, which speak about a substantial presence ofGod in the mystical experience, and tried to give them

302 Isztvan Perzel

15 Krivochéine 1971, 168-169: "[I]l manque à Syméon une terminologierigoureuse et conséquente, un développement logique des arguments. Plusencore, on peut trouver parmi ses affirmations sur l'Essence des contradictionset des divergences, apparentes au moins, qui vous déroutent de prime abord." 16 Ibid. 170: "[S]yméon n'est nullement un faible d'esprit incapable de penserconséquemment, mais […] la plupart de ses " contradictions " s'expliquent parle caractère paradoxal et antinomique du mystère chrétien qui rend si difficile,sinon impossible, son expression en language logique et conséquent, surtoutsi on approche ce mystère d'une manière concrète et existentielle, comme c'é-tait le cas chez Syméon."17 Golitzin 1997, chapter "Of Participation in the Life of the Trinity," 134-140.18 Ibid. 138-139.

an interpretation in line with official Roman Catholicdoctrine.19 Following him Darrouzès, in his Introductionto Symeon's Theological and Ethical Treatises, affirmedthat in Symeons's doctrine the object of the mysticalvision is the divine Substance. Moreover, Darrouzèsthought that the distinction between Substance andAttributes plays no role in this teaching.20 He wonderedwhether Evagrios Pontikos – who had taught a doctrineof "substantial knowledge" – could have influencedSymeon either directly or indirectly.21

It seems to me that all these scholars have grasped oneor another aspect of Symeon's doctrine. Thus, withoutclaiming to have arrived at the whole truth, in what fol-lows I shall try to give a broader and more encompass-ing analysis. I shall try to show that Symeon's teachingcontains a clear and articulate doctrine of the divineSubstance and Operations, which, although not identicalwith that of the Hesychasts, is not less coherent and log-ical. Then, in the second part of the present essay, I shalltry to demonstrate that, far from being an individualdoctrine of Symeon himself, it is derived from the asce-tic and liturgical literature that constituted Symeon'ssources for the elaboration of his doctrine. All this said,I find it very important to state beforehand thatSymeon's doctrine, notwithstanding all its peculiarities,is very close to that of the Hesychasts, insofar as itdescribes very similar personal experiences and defendsthe same "cause": the possibility and indeed the necessi-


19 PG 152, 270 B-C, quoted by Jean Darrouzès, "Introduction" to Traitésthéologiques et éthiques, 26.20 Jean Darrouzès, ibid., 27: "[S]'il fallait donner une définition dogmatique d'aprèsles expériences et les affirmations de Syméon, il semble bien que non seulementla distinction essence-attributs n'entre pas en ligne de compte, mais que la visionest bien celle de l'essence de Dieu. Le mystique voit Dieu lui-même dans sa Trinitéet son unité, et pas seulement " ce qui est autour de lui " ta\ peri\ Qeou=." 21 Ibid. 26, n. 2.

ty of acquiring a direct and immediate vision of theuncreated divine light already in this life.22 However, thedoctrinal interpretation of the experiences is different inthe two cases.

II. The theology of the divine Substance

(A) A substantial participation in God?

To begin with, one cannot ignore the fact that SaintSymeon speaks in plain and unambiguous terms about aparticipation in the divine Substance. He draws hisexpression from a Scriptural source, the Second Epistleof Saint Peter (1:4), where the Apostle says

i(/na [...] ge/nhsqe qei/aj koinwnoi\ fu/sewj a)pofugo/ntejth=j e)n tw?= ko/smw? e)n e)piqumi/a? fqora=j.[T]hat […] ye might be partakers of the divine nature,having escaped the corruption that is in the worldthrough lust.23

It seems that Symeon understood this promise literallyand interpreted it as a real participation in the divineNature (fu/sij), being identical with the divineSubstance (ou)si/a). It is this identification that he stress-es in the following hymn, where he clearly refers to theBiblical verse cited above (S1):

304 Isztvan Perzel

22 In this, I fully agree with the final conclusion of Archbishop Krivochéine, whowrites at the end of the aforementioned study (Krivochéine 1971, 170):"Néanmoins, avec toutes ces réserves, S. Syméon, avec son enseignementexistentiel sur la ou)si/a cachée de Dieu et les rayons de Sa gloire qui nous illu-minent, est bien plus près de S. Grégoire Palamas que de ses adversaires."23 Unless otherwise stated, translations from the Bible are according to theKing James Version.

This [that is, the fact of seeing God] will show me sim-ilar to the Angels, or will make me even greater thanthem, o my Lord.For even though You are invisible to them in YourSubstance, And inapproachable in Your Nature, You still definitelyappear to me, and mingle Yourself with the substance ofmy nature. For Your properties are not separated and cannot bedivided at all,but Your Nature is Your Substance and Your SubstanceYour Nature.Thus, partaking in Your Flesh, in fact I partake in YourNatureand I participate truly in Your Substance,becoming a partaker in the Divinity and evenan heir to it and being in the body I become, as I suppose,greater than the incorporeal beings, a son of God, asYou have told.24

This passage also shows clearly that Symeon knowswell the Cappadocian, but also the Chrysostomian, doc-trine, according to which the Substance of God isincomprehensible and invisible even for the heavenlypowers. However, he, who firmly believes in the realpresence of Christ in the Eucharist, interprets this as asubstantial presence of Christ's divinity in His Flesh andBlood, the bread and the wine; so that the fact that thisFlesh and Blood mingles with Symeon's own flesh andblood means for him that the divine Substance mingleswith his own human substance, common with the humansubstance of Christ. This is also a doctrine of a mysticalimitatio Christi. In the same manner as Christ, being onedivine Person, exists in two natures, the divine and thehuman, so will ourselves as unique created persons exist


24 Hymn VII, 23-34. Hymns I, 210.

in two natures and substances, one being ours and theother being that of God's Spirit (S2):

O hear, all those who, just like myself, have sinnedagainst God,try and run to grasp and catch intenselyby your deeds the matter of the immaterial fire– when speaking about matter, I represent to you thedivine Substance – and light up the intellectual light of your soul,in order that you may become like gods possessingwithin yourselvesthe entire Glory of God in two substances,in two natures, in two operationsin two wills, as Paul proclaims it. For different is the will of the changing body, and different is that of the Spirit, and different that ofmy soul.However, I am not triple, but double, as man […]25

The last hint is obviously at the will of the flesh asopposing the will of the Spirit in Romans 7 and 8.26 Onemay remark the Christological allusions of the text: thesame terms which hold for Christ hold also for thedivinised saints, or rather, for the divinised sinners, asSymeon puts it. Apparently, the union of the two sub-stances, the divine and the human, in Christ is somehowprolonged through the eucharistic communion in all thefaithful who partake in the Eucharistic communion.Finally, the passage also contains a very clear indication ofhow Symeon understands the term "Substance" in the caseof God. He represents it as the matter of the Immaterial (orthe "wood" [u(/lh] of the divine Fire27), that is to say, a sub-

306 Isztvan Perzel

25 Hymn XIII. 11-21. Hymnes I, 256-258.26 This is indicated in the apparatus of Koder's and Paramelle's edition (ibid.).

strate, something that can be grasped by the spiritual sens-es, just as sensible matter can be grasped by the corporealsenses. Whatever the closer theological and philosophicalcontent of this surprising teaching may be, even from thispassage alone it becomes quite clear that the term ou)si/a,"Substance," represents for Symeon the immanent aspectof the Godhead, unlike in the Hesychast – and one mightalso say, the Cappadocian – doctrine, where it stands fortranscendence.

Another Scriptural text that Symeon understands lit-erally, drawing from it the conclusion that he hasreceived in himself the divine Substance, is 1 John 4:8:"God is love," and ibid. 12: "if we love another, Goddwelleth in us, and his love is perfected in us," togetherwith another verse of the same letter (1:5–6): "God islight, and in Him is no darkness at all." Using these vers-es, Symeon writes in one of his Thanksgivings (S3):

As I went once to kiss the spotless icon of the One whogave birth to You and prostrated myself before it, Yourself,before I stood up, appeared to me within my wretchedheart, having made it light and then I knew that I con-sciously have You within myself. From that moment it wasnot by remembering You and the things around You (tw=nperi\ se) that I loved You, recalling You from the memoriesof these things, but I was convinced in all truth to have Youin myself, You who are Love in Substance (th\n e)nupo/sta-ton a)ga/phn). For You are the true Love, o God.28


27 See Deut 4:24.28 Thank II, 265-272, Catéchèses III, 350-352.

Symeon uses here just another attribute (e)nupo/statoj)to denote the substantial and real, not accidental, pres-ence in him of God, whom he identifies to the love heexperiences in his heart – the term "heart" denoting herethe spiritual as well as the corporeal centre of the humanbeing. And given that God is not only love, but alsolight, Symeon sees his own heart completely illuminat-ed by the presence of the divine Light in it. Naturally,e)nupo/statoj a)ga/ph could be translated in another wayas well, as "love in person," and this translation wouldnot be incorrect. However, as will be shown a little bitlater, the expression is in fact a Pseudo–Macarian loanword and in the Macarian literature, where the term isused in the same context as here, it means clearly "sub-stantial," "in substance," and the same seems to be itsmeaning in Symeon's usage.

In this passage, just as in the first text quoted, we find anallusion to the Cappadocian doctrine of divine transcen-dence, according to which we cannot grasp the ta\ peri\au)to/n of God and can only guess it through "what isaround Him" (ta\ peri\ au)to/n). As is well known, theHesychasts interpreted this doctrine in the sense that"those around God," that is to say, the divine Operations,constitute the only aspect of God with which we canenter into touch even in the mystical experience, thevery Being, or Essence, or Substance of God, Hisou)si/a, remaining hidden forever. For Symeon, howev-er, the Cappadocian doctrine seems to hold only forrational knowledge concerning God, so that the mysticleaves the domain of "those around God" to enter intodirect touch with Him in his Substance.

308 Isztvan Perzel

Thus, not only does Symeon stress again and again thatin the mystical experience men partake in God'sSubstance and nothing else (S4):

[W]hen we take the Spirit of our Lord and God, we becomepartakers of His Divinity and Substance […],29

and not only does he affirm that the presence of God inthe universe is substantial or hypostatic (taken indiffer-ently in the sense of a real presence) (S5):

He is everywhere and in everythingand He fills the universe completelywith His Substance, with His Nature, and also with His Reality ((kat' ou)si/an, kata\ fu/sin, kaq' u(po/stasin w(sau/twj […]30

He also knows about, and formally rejects, another view,according to which Christ would be completely tran-scendent in His Substance, so that He would be presentin the universe only by his Operation or Power (S6):

This is why I call You and this is why I shout to You:O You, who are above with the Father and are with us,not as some think, by Your mere Operation,not as many believe, by Your mere Will,nor by Your mere Power, but also by Your Substance […]31


29 Eth. I. 3, 82-86. Traités théologiques et éthiques I, 202.30 Hymn XXIII, 191-194. Hymnes II, 200.31 Hymn XLVII, 30-34. Hymnes III, 122.

Once again, one should note the Christological con-tent of the passage. Christ is with us in His Substancebecause of the hypostatic union that unites Him to thecreature. However, one should not pass without alsonoticing the fact that the view rejected here strangelyresembles the one that was later to be adopted by theHesychasts. A later reader of one of the manuscripts feltthis contradiction and added to this passage a longscholion in eighteenth – century katharevousa.32 Accordingto the hypothesis of Johannes Koder, this scholiast mighthave been Saint Nikodimos the Hagiorite.33 The scho-liast tries to explain that Symeon's refutation does notconcern in fact the Hesychast doctrine, but only somepagans and heretics, who thought of God as having acorporeal nature and imagined that He was sitting in theheavens and ruled by His mere order and will the uni-verse, just like an earthly king. Thus, according to thescholiast, Symeon would say that God is everywherepresent in His Substance, but we partake only in HisOperation or Power, but never in His Substance orNature, which is imparticipable, a)me/qektoj. Ratherthan giving a correct explanation of Symeon's words,this scholion shows how problematic its author foundthem and how he strove to harmonise them with theHesychast doctrine, which, by then, had long sincebecome the official dogma of the Orthodox Church.

310 Isztvan Perzel

32 Ibid. See the scholion's French translation on p. 123, n. 4. The scholion isto be found in the edition of Dionysios Zagoraios (Dionysios, 122).33 Hymnes I "Introduction," 70.

(B) A confusion between oouu))ssii//aa and uu((ppoo//ssttaassiijj

We have already noted that sometimes Symeon usesthe terms ou)si/a, fu/sij, and u(po/stasij somewhatindifferently. At two instances I quoted texts (S3 and S5above), where u(po/stasij stands in a place where wewould expect the term ou)si/a. However, this identifica-tion seems to work also vice versa. The following is astriking example for Symeon's use of fu/sij and ou)si/a,where normally one would expect the word u(po/stasijor another similar expression meaning person (S7):

O immaculate Nature, hidden Substance,Love–of–mankind unknowable to most men,Mercy unseen by those who lead a heedless life,unchangeable, indivisible Substance, thrice–holy,simple and shapeless Light, without any composition,incorporeal, incomprehensible, ungraspable to all nature,how did you appear similar to me, how did you reveal Yourself

[to those in the darkness (Jes 9:1; Mat 4:16),]how were You held in the hands of Your holy Mother,how were You bound like a murderer, how did Yousuffer like a criminal,in a body, o my King, because You wanted to save meand to lead me back to the Paradise of Glory?34

I think there can be no doubt that the "Substance" or"Nature," which is celebrated in this hymn and is hardlyseparable from the Substance in which the faithful par-take in the Eucharist, or from the matter/wood of thedivine Fire, is in a way to be identified with Christ.However, what place should be assigned to thisSubstance? We could suspect a monophysite teaching


34 Hymn XIII, 37-47. Hymnes I, 258-260.

here, according to which the divine Nature in theEconomy would be the same as the divine Hypostasis,so that Symeon would be teaching the incarnation ofthe only Nature of Christ, but this interpretation wouldbe strictly excluded by the many clear dyophysitetexts of Symeon, of which we have quoted one in S2.Or we could suspect a kind of Nestorianism, whichwould consider the two Substances of Christ as twohypostases; however, our text entirely contradicts suchan interpretation, for, clearly, Symeon speaks about adivine, eternal, incorporeal Substance, preexistent tothe Incarnation. Moreover, this Substance is called bythe divine attributes "Love–of–mankind" (filanqrw-pi/a) and Mercy (e)/leoj), which pertain to God's sav-ing activity in the world and which were consideredlater by the Hesychasts as the names of separateOperations. And another puzzle: why does Symeoncall this Substance or Light, which he somehow iden-tifies with Christ, "thrice – holy (trisagi/a)," whennormally, in Byzantium, this was an attribute of theTrinity?

Certainly, I do not claim to be able to give any defin-itive answer to these difficult questions. However, perhapsthe following verses of another hymn by Symeon canmake us guess what the "thrice–holy Substance" mightmean (S8):[I]n the night itself and in the darkness itselfI see Christ as He fearfully opens for me the heavens,He bends toward me and becomes visible to metogether with the Father and the Spirit in the thrice–holy Light,being one in the three and the three being in one;anyway, they are the Light, and the Light is the three

312 Isztvan Perzel

and it illuminates my soul more than the Sunand irradiates my darkened mind.35

Although here Symeon does not use the term"Substance," the "Light" and the "thrice–holy" attributelet us conclude that he speaks about the same reality asin the previously quoted hymn (S7). There the Light wassomehow the Christ, but here Symeon teaches that the"thrice–holy Light" bears the presence of the threePersons of the Trinity, a logical development, given thegeneral usage of this attribute. Thus, putting together allthe information gathered up to now, we may say that theSubstance, or Light, at hand is the immanent aspect ofGod, somehow bearing the presence of the three divinePersons together and thus identified with the presence ofthe Holy Trinity in the created world, primarily in theheart and the soul of the faithful; we may also draw theconclusion that according to Symeon this presence hassomehow been incarnated in Christ, in the womb of theMother of God. If this – emphatically hypothetical –interpretation is correct, we might note that, on the onehand, as constituting the immanent aspect of God, thisSubstance plays exactly the same role as the Operationsin the Hesychast doctrine, but that, on the other hand,the Hesychasts would never say that it was this imma-nent aspect (that is, the Operations in their case), whichbecame incarnate in Christ. Be it as it may, the role ofthis divine principle reminds us of a concept not verymuch attested in the Greek–speaking Christian world,but all the more prominent in the theological thought ofAramaic (Syrian) Christianity, that of the Shekhinta, thedivine Indwelling or Presence.36


35 Hymn XI, 35-42. Hymnes I, 234.36 On the history of the concept in the Aramaic-speaking world, see Sed.

(C) A counter – argument against the hypothesis of asubstantial participation

Thus, from all the passages quoted (and from othersnot quoted) here we can establish that Symeon taught asubstantial presence of God in the world and also a realparticipation in the divine Substance in the mysticalexperience, connected primarily to the participation inthe Eucharist. However, what does this mean more pre-cisely? There are some passages which seem to be inplain contradiction with the theory of a substantial pres-ence. In fact, in several places Symeon says that Godtransmits Himself to humankind not "in substance,"(ou)si/#) but "in participation" (metousi/#) [S9–10]:

I think that the vision is seen as envelopedtogether, not in substance though, but in participation […]37

If it was in knowledge, deed, and contemplationthat God became entirely man,it should certainly be thought, if we are to be Orthodox,that I become entirely God by communicationwith God, in awareness and consciousness, not in sub-stance, but in participation […]38

These passages have been quoted by both ArchbishopBasil Krivochéine and Hieromonk Alexander Golitzinas proving that Symeon's thought has a contradictoryand paradoxical character and that, per consequent, theexpressions indicating a substantial participation are notto be taken at face value.39 However, the contradiction

314 Isztvan Perzel

37 Hymn I, 28-29; Hymnes I, 158.38 Hymn L, 198-202; Hymnes III, 170.

seems only apparent. In my interpretation, here Symeondoes not say that the participation is not in the verySubstance of God – this would be a plain denial of whathe affirms elsewhere – but only that it is not in our ownsubstance that we become divine, or become united toGod, or see Him, but only in participation – evidently inHis Substance.40 What Symeon states here is only thatthe created nature never becomes God substantially, justas God has never become man according to His sub-stance (but only in the Son's Person).The divinisation ofman strictly follows the pattern of the inhumanation ofGod. The opposite view would lead to a pronouncedmonophysitism in Christology and to sheer Gnosticismin spirituality.

(D) Substance and Operations

However, does the presence of a doctrine of substan-tial participation in the Divine in Symeon's writingsmean that, as Darrouzès seems to indicate,41 he did notknow, or ignored, or rejected, any distinction betweenthe divine Substance and Operations, so prominent inthe Hesychast doctrine? As we have already seen above(concerning S3) he clearly knew about, and admitted, adistinction between the divine Substance and "thosethings around it," but he seemed to give a specific inter-pretation to this Cappadocian doctrine. Now let us seemore closely how he understood this distinction. In fact, he exposed in many places his doctrine on the


39 Krivochéine 1980, 206-207 (quoting both texts); Golitzin 1997, 137-138(quoting only S10).40 Darrouzès has clearly grasped this point: see his "Introduction" to Traitésthéologiques et éthiques, 26-27: "La déification reste une opération de lagrâce, une communion personnelle qui n'aboutit pas à une confusion desnatures. Cependant … la vision est bien celle de l'essence de Dieu."41 See his notes quoted above, in n. 18.

divine Substance and Operations, but perhaps nowhereas clearly as in his Hymn XXII. Here, after having dweltat length upon the incomprehensibility and ineffabilityof God, he – so to say – gives a warning to himself, inGod's person, in the following way (S11):

[It is better] not to scrutinise My Nature, o son ofman,nor My Operations, those of the Holy Spirit, how it [that is, the Spirit] becomes a Sun, how itseems to be a star,appearing from a distance and above the mountains,and when it hides from your eyes,how it causes you an inconsolable anguish and sorrow,and when you think that it will not appear to you anymore,how you find it inside, somewhere in your heart,and how it gives you unexpectedly stupefaction and joy.When it shows itself to you as a flame, when it looks like splendour and fire,do not wonder or scrutinise, it is not good for you!Only believe that I am a Light, totally deprived of shape.entirely simple, not composed of anything, indivisible by nature,inscrutable at the same time, approachable in an unapproachable manner.Truly, I am seen and I show myself in My love for men,transforming Myself according to the capacitiesof each human being; this is not something that I

316 Isztvan Perzel

undergo,but those who see are deemed worthy to see Me in this way.42

I think that these verses contain an unambiguousdoctrine. They show that Symeon was fully aware of adistinction between the concepts of divine Substanceand Operations. He was also perfectly aware of, andaccepted, the Cappadocian doctrine, according to whichthe Substance of God is entirely hidden and incompre-hensible and that it lets us guess itself only through itsOperations in the universe and, most of all, in ourselves.Symeon states as well – and in this, he again follows theCappadocian Fathers – that these Operations are multi-ple and variable according to our capacities, while theSubstance is absolutely one, unique, and indivisible. Hestill closely follows the Cappadocian teaching when heaffirms that the divine Substance remains unchangeable,while everybody perceives it in a different manner. Buthe adds to all this a peculiar interpretation, contained inthe following lines of the poem (S12):

The virtues of the soul constitute the substrate(u(po/keintai) as a kind of matter,in which the divine Light of the Spirit, which envelops them,is also called according to the substrate of its matter(kata\ to\ u(pokei/menon th=j u(/lhj),43

since it has no proper name among men.Thus, when man is seized by sorrow and weeps,then the Spirit is also called "water," because itcleanses


42 Hymn XXII, 148-165, Hymnes II, 182.43 Father Joseph Paramelle translates these lines in the following way: "Les vertus

and united to the tears, it washes away all dirt;when compunction quenches the anger of the heartwith the assistance of the Spirit, this is called "meekness";and again, when man becomes enflamed against impiety,this happens through the Spirit and is called "zeal."Again, it is called "peace," "joy," and "benignity,"since it gives all three to the one who mourns,and it makes joy gush forth like a fountain in theheart.44

I think that this is a very philosophical, and not only poet-ic, explanation of the inherent hidden unity and the apparentmultiplicity of the Divine: in Himself, that is, in HisSubstance, God remains one, perfectly simple, and not com-posed of anything. However, out of His love for mankind Heenters into composition with the many souls, personally dif-ferent from each other, so that He is named after the com-posite mirror images that appear in them. In this manner,every virtue of a soul attracts the Spirit in the form of a dif-ferent grace and it is this transfigured state of the soul, or,rather, the act of God by which He enters into compositionwith the soul, which Symeon calls the divine Operation.Nevertheless, even this Operation receives its name from thematerial element of the composition, that is, the soul's virtue,and thus is properly ineffable in itself.

This is certainly a doctrine of distinction of thedivine Substance and its operations, but different, atleast in its philosophical content, from that of the

318 Isztvan Perzel

de l'âme sont en dessous comme du bois/ et la lumière divine de l'Esprit quiles enveloppe/ tire son nom aussi du bois sur lequel il repose" (ibid. 185).Naturally, this translation is also correct, because of the ambivalence of theword u(/lh. However, given the obvious technical meaning of the couplet u(/lh-u(pokei/menon, it is hardly possible to suppose that Symeon was unaware of thephilosophical meaning of the expressions that he used.44 Ibid. 176-189, 184.

Hesychasts. Not only is the idea of a participation inGod's Substance, a priori excluded by the teaching ofthe latter, preserved by it, but we cannot speak of a realdistinction of the Substance and its Operations in theHesychast sense either. For Symeon, this distinction israther due to our perception only. According to his doc-trine, God is, and remains forever, absolutely simple, butmen can have their own substance united to God'sthrough grace, on the reverse pattern of the Incarnationof the Word, so that God can be named in the resultingcomposition. If my interpretation is correct, this is aphilosophically consistent, though extremely subtle,teaching about the divine presence in the world, theEucharistic communion, and the mystical experience. Tomy understanding, it interprets and defends in anotherway the same phenomenon which is interpreted anddefended by the Hesychasts: the ungraspable and ineffa-ble, but entirely real presence of God in the universe andourselves. Thus, the two doctrines can perhaps be con-sidered as identical in their ultimate content, but verydifferent in their form, and also in their philosophicalconnotations.


III. The sources of the doctrine

(A) On Symeon's sources in general

There arises, however, the question whether this is avery personal teaching, peculiar only to Symeon, orwhether the New Theologian takes it from some preex-istent tradition. I think that an inquiry into Symeon'ssources permits us to answer this question. The sourcesof Symeon's writings, surprisingly enough, have notbeen very thoroughly studied.45 The only patristic authorwhom Symeon names explicitly is Saint Gregory theTheologian.46 Besides this most important source, it isgenerally accepted that Symeon used the Pseudo –Macarian homilies, and Archbishop Basil Krivochéine,in his edition of the Catecheses of Symeon, mentions aclose literary parallel with a Macarian passage.47 It isknown from Nicetas' Life of Symeon that Symeon wasacquainted with the writings of Mark the Hermit andJohn Climacus.48 Some other references to JohnChrysostom, Basil the Great, Maximus the Confessor,and diverse saints' Lives have also been found by vari-ous researchers. In addition, Louis Bouyer and JeanDarrouzès mention the name of Evagrius as a possiblesource of Symeon, without quoting any further evi-dence.49 Although this has been many times denied,Alexander Golitzin has shown beyond any doubt that

320 Isztvan Perzel

45 For a by now ten year-old summary of the state of the research, see Turner,45-51. Research since conducted by Hm. Alexander Golitzin has somewhatmodified the picture presented by Turner. See Golitzin 1994, 131-179.46 See Turner, 46-49.47 The parallel can be found in the opening section of Catechesis XXXIV. There,Symeon paraphrases a text from the Epistula Magna (cf. Catéchèses III, 271 n.2). 48 Nicetas Stethatos, Life of Saint Symeon the New Theologian 6. 28ff.Koutsas, 64. See the discussion of John's influence on Symeon in Turner, 45-46.49Bouyer, 673, for Darrouzès, see above, n. 18.

Symeon had read and used Pseudo–Dionysius.50 I havealso gathered together further evidence supporting thislatter thesis.51 To all this, one should add the severallives of the saints read in the monasteries,52 as well as allthe prayers of the liturgical cycle, which Symeon musthave well known and which must have exerted a deepinfluence on him. Now let us take a look at those sourcesin order to determine whether Symeon could have takenhis doctrine of the divine Substance and substantial par-ticipation from one or some of them.

(B) Substantial participation: Pseudo–Macarius

As concerns Gregory the Theologian, the otherCappadocians, and John Chrysostom, they could beSymeon's sources for the distinction between divineSubstance and Operations, but they could hardly be atthe origin of the latter's doctrine of a substantial partici-pation. Very different is, however, the case ofPseudo–Macarius. Even a glance at the language of thisspiritual author can convince us that he must be the mostimportant, or one of the most important, sources of thedoctrine at hand. We have already mentioned Symeon'ssynonymous usage of ou)si/a and u(po/stasij, two basicterms that had originally meant the same thing in thephilosophical language, but which were cautiously dis-tinguished by the Cappadocians, and, following them,by the Second Ecumenical Council in 381. As is wellknown, from that period onwards, ou)si/a meant in thetheological language "Substance," and especially thecommon Substance of the divinity, while u(po/stasij


50 Golitzin 1994.51 Perczel 1997.52 See notes 1-5 of B. Krivochéine in Catéchèses I, 424-425 and Turner, 51.

gradually acquired the meaning that we nowadaysunderstand by Person, and meant especially the threedivine Persons of the Trinity. However, in Pseudo –Macarius we find the earlier synonymous usage, whichis no wonder in the case of a fourth–century author notinfluenced by the Cappadocian Fathers.53 But the lack ofdistinction between ou)si/a and u(po/stasij is all themore surprising in the case of Symeon, who wrote in aperiod when this distinction was already consecrated bya multisecular usage. This fact shows only an overallcharacteristic of Symeon's thought: its faithfulness to thespiritual authors whose teachings have inspired it.

I have also mentioned that Symeon's concept of a sub-stantial participation in God is based on a literal inter-pretation of a Scriptural verse, 2 Pt 1:4:

That [...] ye might be partakers of the divine nature,having escaped the corruption that is in the worldthrough lust.

I have also quoted Hymn VII (S1), where Symeon basedhis interpretation on an identification of the termsNature and Substance. Now, we find the same interpre-tation of the same verse in Pseudo–Macarius (M1):

[T]hey should ask and receive a heavenly gift from theSubstance (u(po/stasij) of His Divinity, for it is written:"that [...] we might be partakers of the divine Nature.54

322 Isztvan Perzel

53 As far as the controversial question of the relation between Pseudo-Macarius'Great Letter and Gregory of Nyssa's De instituto christiano is concerned, I aminclined to accept J. Gribomont's thesis of the latter's dependence from the for-mer, rather than the opposite view proposed by W. Jaeger.54 Pseudo-Macarius, Hom. 39, 9-11, Die 50 geistlichen Homilien 274.

And another passage referring to the same verse and thesame doctrine (M2):

Just as the glory of Christ, being inside, was pouredout and shone forth to His body, in the same way the power of Christ, being inside in the saints, will on that day flow out upon their bodies. In fact, they are already partaking of His Substance (ou)si/a) andNature (fu/sij) in their intellect [...].55

Another Macarian passage says that the Divinityremained "substantially" in the human nature of Christ,this being the prototype of its substantial presence in thesaints. This is in fact an exegesis of John 5:35:

He [John the Baptist] was a burning and shininglamp.56

Macarius' text reads as follows (M3):

As many lights and burning lamps are lighted from the fire,but all the lamps and lights are lighted and shine from onenature, so also the Christians are lighted and shine fromone Nature, from the divine Fire, the Son of God; they havetheir lamps burning in their hearts and they are shiningbefore Him, being on the earth, just as He does (Zech4:3,11,14; Rev 11:4) [...] Therefore, the Christians fromone aspect are similar to lamps with oil in them, that is, thefruits of righteousness. But if [their lamp] is not lightedfrom that of the Divinity, they are nothing. The Lord "wasthe burning lamp" (John 5:35), by virtue of the Spirit ofDivinity, who abided substantially (ou)siwdw=j) in Himand was burning His heart according to His humanity.


55 Hom. 15. 38, 539-547, ibid. 149-150.56 In the King James Version: "he was a burning and a shining light."

In fact, this passage contains virtually all the elementsobserved earlier in Symeon's doctrine about God's substan-tial presence in men, and about Christ's two natures being aprototype of the saints who live also in two natures,because they have acquired in themselves the substantialpresence of the Spirit. Another similarity consists in the factthat Pseudo–Macarius and Symeon alike constantly speakabout a kind of "mingling" of the two natures. ThusPseudo–Macarius says that when Christians partake in theEucharist, their souls mingle with the Holy Spirit (M4):

The prophets did not know beforehand that those whopartake in the visible bread eat spiritually the flesh ofthe Lord, that the Apostles and the Christians wouldreceive the Paraclete [...] and be filled by the Divinity,and that their souls would be mingled with the HolySpirit.57

Symeon uses very similar terminology (S13):

O Christ, my God,how do you entirely mingle with the grass in Yourdivine Substance,entirely in Your unbearable Light, o my indwellingGod?How is it that, remaining unchangeable and totallyunapproachable,You preserve unburnable the substance of the grassand keeping it unchangeable you change it in its entirety […]?58

324 Isztvan Perzel

57 Hom. 27, 245-250.58 Hymn XXVIII, 159-164, Hymnes II, 306.

Of course, the terminology of mingling can be foundelsewhere as well in the Greek patristic literature (as inOrigen, Gregory of Nyssa, Pseudo–Dionysius, and soon) and is, as Columba Stewart has shown, even moreprominent in the Syriac literature,59 but the presence inthe writings of both authors of an entire cluster ofthemes centred on that of a substantial participationleaves little doubt about the fact that Symeon elaboratedhis doctrine on the basis of his Pseudo–Macarian readings.

(C) Substantial participation: the hymns of theByzantine Church

It is important to note that none of the elements of thisdoctrine are to be found in Pseudo–Macarius only, soSymeon, when he consulted this author, could well havebeen convinced that he was reading there a general doctrineof the Church. Particularly important, but also particularlyproblematic, are the hymns of the Byzantine Church thatseem to suggest a doctrine similar to that of Symeon. Theyare important, because there is nothing more natural than amonk elaborating themes that he has encountered in thechurch services, but also problematic, because often it isdifficult to date these hymns, meaning that the question ofanteriority is not easily decided. Moreover, the treatment ofthe hymns requires special expertise in liturgical studies,which I do not claim to possess. However, let me just men-tion a couple of interesting parallels from this hymnologi-cal material, without drawing far–reaching conclusions.


59 On the terminology of "mingling" in Pseudo-Macarius, see Stewart, chapter"Metaphors of Mixing and Blending," 170-203. See also Stewart's conclusionson p. 203: "[S]yriac writers use mixing language with a vividness and direct-ness which sets them quite apart from their Greek-speaking contemporaries[…] So too does Ps.-Macarius."

A striking parallel is to be found in the morning serv-ice sung on the second day of Christmas, the Synaxis ofthe holy Mother of God. At the end of the service, dur-ing the Praises (ai)/noi), the following troparion, attrib-uted by the liturgical books to Andrew of Jerusalem issung:

Today, the invisible Nature is joined to mortal men, com-ing forth from the Virgin. Today, the infinite Substance iswrapped in swaddling clothes at Bethlehem. Today, Godleads the Magi by a star to worship Him, and in gold andfrankincense and myrrh they foretell His three–day bur-ial. Therefore we sing: O Christ our God, made flesh ofthe Virgin, save our souls!60

In this text we find the same – presumably archaic – termi-nology, calling Christ a Nature and a Substance, that wehave encountered in Symeon's S7 quoted above. If thistroparion was indeed composed by Andrew of Jerusalem,that is, by Andrew of Crete (660–740),61 then it largely ante-dates Symeon's times and could already have been a part ofthe Christmas service in the tenth and eleventh centuries.

Even more difficult is the dating of another text, atheotokion (that is, a praise of the Mother of God) sungat the end of the midnight service canon in the SeventhTone. If Symeon could have read such a text, it could atleast easily have justified his theory of a participation inthe divine Substance, as well as his interpretation of 2 Pt1:4:Having assumed mind, soul, and the mass of the flesh

326 Isztvan Perzel

60 Menaion, 405-406. English translation by Kallistos Ware and Mother Maryin The Festal Menaion, 293. In the translation I have changed "Essence" to"Substance," according to the terminology used in the present study.61 On Andrew of Crete, see ODB 92-93, Eustratiades, BHG 113-114c.

from your pure womb, God the Word appeared a man inreality and showed that man is a partaker of the divineSubstance.62

The reading of such texts, combined with thePseudo–Macarian spiritual teaching and other ecclesias-tic testimonies could easily give rise to Saint Symeon'stheories that above I tried to unfold from his writings.

(D) Substance and Operations: John Climacus

Thus, the above are possible sources for the NewTheologian's doctrine of a participation in the divineSubstance. However, his peculiar interpretation of a dis-tinction between the Substance and the Operations ofGod seems to have no roots in the Macarian literatureand hitherto I could not discover its traces in the eccle-siastic hymns. In an earlier paper I tried to demonstratethat one of the sources that Symeon had used for theelaboration of this doctrine was Pseudo–Dionysius.63 Ishall not touch upon this source now, but will presentanother, even more important one, John Climacus.

Treatise 25 of John's Ladder, treating of "The destructionof the passions by the advent of the most high Humility"is a very curious one. It fully justifies the last statement ofJohn's Life, put as a foreword before the Ladder:

This new seer of God has shown his tablets written byGod, tablets containing practical [that is, moral andascetic] teaching from the outside, but contemplative[that is, theological] teaching inside.64


62 Oktoekhos, 327.63 Perczel 1997, 354-357

Now, Treatise 25 begins with a definition of humility,and this definition constitutes the very core of Symeon'sdoctrine of the divine Operations in the soul (J1):

Humility is a nameless grace of the soul, which becomesnamed only to those who have received it by experience.An ineffable wealth, the very naming and transmission ofGod. For It [that is, Humility] says (fhsi/n): "learn it," notfrom an angel, nor from a man (cf. Is 63, 9), or a tablet,but "from me," that is, from my indwelling, illumination,and operation, "that I am meek and lowly in heart" (Mt 11:29).65

From the grammatical point of view, the above trans-lation corresponds to only one possible understanding ofthe text. In fact, in the first reading, the interjected verbfhsi/n does not necessarily refer to Humility as the sub-ject, but can also refer to the Scripture, or simply toChrist. Such is in fact the solution of the standardEnglish and French translations.66 However, the syntaxof the sentence does not exclude the above reading (andindeed, rather, suggests it) and it was definitely that ofSymeon, who understood by it that what Saint JohnClimacus calls by the name "Humility," is in fact ChristHimself, whose indwelling, or whose operation in thesoul, generates the state of humility in the latter. At least,this was the manner in which he paraphrased the self-same passage in his Hymn XXIV (S14):

328 Isztvan Perzel

64 The Ladder, 9. 65 The Ladder 25, 3, 117. 66 Transfiguration Monastery, 150: "for it is said"; Luibheid-Russel, 219: "He said";Deseille, 218: "car il est dit."

Let all of us strive to find humilitythis nameless grace of our souls,which has no name, but by experiencebecomes named to those who have obtained it.Christ is meek, lowly in heartand whoever has obtained His indwelling, knowsthat he possesses humility in virtue of Him,or, rather, that He is himself the Humility.67

Clearly, this is a paraphrase of John Climacus' defini-tion of Humility, making explicit what was either implic-it in John's words, or understood only by Symeon, name-ly, the identification of the "nameless grace" with Christhimself. However, did Symeon only read this meaninginto the text, or was it originally meant by John? In otherwords, did the New Theologian understand JohnClimacus correctly? In fact, a comparison of the abovechapter of the Ladder with some others from the sameTreatise 25 perfectly justifies Symeon's interpretation.Perhaps the clearest among those is Chapter 29 [30] (J2):

Humility is the "door" of the Kingdom, which leads inthose who approach it. And I think that the Lord wasspeaking of this door when He said: whoever wants,"shall go in and out" from this life without fear "and findpasture" (Jn 10:9) and grass in Paradise. "All that evercame" through another door (Jn 10:1) in the monasticgarb "are thieves and robbers" (Jn 10:8) of their ownlives.68

So, if Humility is the door, about which Christ said"I am the door," the identification of Humility to Christ


67 Hymn XXIV, 328-335, Hymnes II, 250.68 The Ladder, 25. 29 [30], 120.

is rather plausible. John's definition of Humility (J1), aswell as its paraphrase by Symeon (S14), also contains ina nutshell Symeon's doctrine of the nameless indwellingof the Divine in the soul, acquiring names from the sub-strate of its presence constituted by the virtues of thesoul. But Symeon, in his texts S11–12, clearly speaks inthis context about the indwelling of the divine Nature orSubstance and about the latter's Operations. Where doeshe take this doctrine from? Does John define Humilityas a Substance? Apparently he does. Interestinglyenough, although the definition of Humility does notcontain the term "Substance," a scholion interpreting thesame text69 already explains some enigmas contained inthe definition, by an allusion to one of Aristotle's char-acterisations of the category of ou)si/a: "a Substancecannot be more or less that what it is."70 Thus, the scholionstates that Humility is called a grace only indirectly,"because of the grace that through Humility is given tothe soul." And the explanation follows: "for the names(ai( proshgori/ai) are not susceptible of being more orless"; finally the example adduced by the scholiast,"men cannot be more or less men," is also identical withthe one that Aristotle used to illustrate his postulate.Moreover, in what follows the definition of Humility,Saint John Climacus does not fail to state that this "name-less grace" is in fact a Substance, and he states this interms that clearly remind us of Symeon's expressions:

What the power and Substance of this Sun is, wecannot say. Nevertheless, we understand its innerSubstance from its operations and properties.71

330 Isztvan Perzel

69 The Ladder, 117, n. 1.70 Bekker 3b 35 ff.71 The Ladder 25. 24, 119.

And the description of the properties follows soon:

You will know and you will not be deceived seeing inyourself the presence of this holy Substance72 (ou)si/a)in the abundance of an ineffable light and the inex-pressible love for prayer. And before obtaining thesetwo, a heart which does not blame the others if theyfall. The precursor of all the aforementioned is ahatred towards any kind of vanity.

It seems to me that these passages constitute some-thing like the direct source of Symeon's doctrine on thedivine presence understood as a Substance, and on itsOperations in the soul. These texts also constitute a fur-ther, third testimony to a tradition in the Greek OrthodoxChurch, which spoke of Christ in terms of a Substance.However, it remains still quite obscure to me preciselyhow John understood this term "Substance" and howSymeon interpreted John's expressions.73

IV. Conclusions

Finally, all this seems to show that the history of theByzantine Orthodox spiritual doctrine before the greatHesychast synthesis was far from being simple and lin-ear. There seems to have existed a spiritual tradition,which had its own terminology transmitted within themonastic circles. The Hesychasts, beyond doubt, deeplyrevered and used all the authors whom we have treated


72 The English and French translations that I have consulted translate ou)si/aotherwise. Holy Transfiguration Monastery 155: "possession," Luibheid-Russell223: "gift," Deseille 223: "réalité." Of the three, only the third is correct. 73 It seems appropriate to add here a note by Basile Markesinis. Upon readingthe text of the present study he draw my attention to the traditional doctrine ofChrist being "the Substance of the virtues." Unfortunately, this note came toolate for incorporating it in the above reflections.

in this inquiry, but harmonised more thoroughly thesespiritual traditions with the mainstream of Greek theo-logical thought, represented by the Cappadocian Fathersand John Chrysostom. In so doing they could work outa lasting doctrinal synthesis, which prevails even now inthe Orthodox spiritual tradition.

BIBLIOGRAPHY AND ABBIREVIATIONS

A) Works by Saint Symeon the New Theologian

"The Hymns of Divine Love": Edition of DionysiosZagoraios: Tou= o(si/ou Sumew\n tou= ne/ou Qeolo/gou ta\eu(risko/mena ...To\ de\ deu/teron me/roj perie/xei e(te/rouj lo/goujau)tou= dia\ sti/xwn politikw=n pa/nu w)feli/mouj ...e)kdoqe/ntaju(po\ kuri/ou Dionusi/ou Zagorai/ou,Venice 1790 (Dionysios). Syméon le Nouveau Théologien, Hymnes I–III.Introduction, texte critique par Johannes Koder, traduc-tion et notes par Johannes Koder, Louis Neyrand, s. j. etJoseph Paramelle, s. j. SC 156, 174, 196 (1969, 1971,1973) (Hymnes).

"Catecheses and Thanksgivings": Syméon leNouveau Théologien, Catéchèses I–III. Introduction,texte critique et notes par Mgr. Basile Krivochéine, tra-duction par Joseph Paramelle, s. j. SC 96, 104, 113(1963, 1964, 1965) (Catéchèses).

332 Isztvan Perzel

"Theological and Ethical Treatises": Syméon leNouveau Théologien, Traités théologiques et éthiquesI–II. Introduction, texte critique, traduction et notes parJean Darrouzès, A. A., SC 122, 129 (1966, 1967)(Traités théologiques et éthiques).

B) Editions of the Life of Saint Symeon:

First edition, from Irénée Hausherr: Un grand mys-tique byzantin: Vie de Syméon le Nouveau Théologien(949–1022) par Nicétas Stéthatos, texte grec inédit avecintroduction et notes critiques par le P. Irénée HausherrS. I. et traduction française en collaboration avec le P.Gabriel Horn S. I., Orientalia Christiana vol. XII, 45,Rome 1928 (Hausherr 1928).

Second edition, from Panaghiotes Chrestou: Sumew\n o( Ne/oj Qeolo/goj 19. Bi/oj tou= Sumew\nu(po\ Nikh/ta Sthqa/tou, Kefa/laia, Euxaristi/ai, ei)sagwgh/-kei/menon-meta/frasij-sxo/lia u(po\Panagio/tou K. Xrhstou=, kaqhghtou= panepisthmi/ou. Thessalonike: Paterikai Ekdoseis"Gregorios o Palamas" 1983, 7–327. (Chrestou 1983).

Third edition, with critical apparatus, fromArchimandrite Symeon Koutsas: A)rxim. Sumew/n P.Kou/tsa, Nikh/ta tou= Sthqa/tou Bi/oj kai\ politei=atou= e)n a(gi/oij patro\j h(mw=n Sumew\n tou= Ne/ou Qeolo/gou. Ei)sagwgh/,kei/meno, meta/frash, sxo/lia. Nea Smyrne: Ekdoseis Akritas 1994 (reprint 1996)(Koutsas).


C) Other editions and translations

Enchiridion symbolorum definitionum et declarationumde rebus fidei et morum, 31th ed. by H. Denzinger, K.Rahner, Barcelone – Freiburg am Breisgau – Rome:Herder 1957 (Denzinger–Rahner).

Die 50 geistlichen Homilien des Makarios. Ed. H.Dörries, E. Klostermann, M. Kröger. Patristische Texteund Studien 4. Berlin: De Gruyter, 1964 (Die 50 geistlichenHomilien).Hausherr, I., La méthode d'oraison hésychaste, OrientaliaChristiana 36 (IX/2), Roma 1927 (Hausherr 1927).

Kli/mac )Iwa/nnou tou= Sinai+/tou, kaqhgoume/noutou= )/Orouj Sina=. Kei/menon e)pi\ t$= ba/sei xeirogra/fwn th=j e)n )/Aq% i(era=j monh=j (Agi/ouDionusi/o Ed. Sophronios the Hermit. First edition:Constantinople 1883, second edition: Athens: "Aster"1979 (The Ladder).

The Ladder of Divine Ascent. Saint John Climacus.Revised Edition. Boston, MA: Holy TransfigurationMonastery 1991 (Holy Transfiguration Monastery).

John Climacus, The Ladder of Divine Ascent. Translationby Colm Luibheid and Norman Russell. The Classics ofWestern Spirituality. New York – Ramsey – Toronto:Paulist Press 1982 (Luibheid – Russell).

Saint Jean Climaque, L'échelle sainte. Traductionfrançaise par le P. Placide Deseille. 2ème édition, revue

334 Isztvan Perzel

et corrigée. Bégrolles – en – Mauges: Abbaye deBellefontaine 1987.

Mhnai===on tou== Dekembri/ou, perie/xon a(/pasanth\n a)nh/kousan au)t%= a)kolouqi/an, meta\ th=j prosqh/khj tou= tupikou=.Athens: Ekdoseis "Phos" 1996 (Menaion).

The Festal Menaion, translated from the original Greekby Mother Mary and Archimandrite (now Bishop)Kallistos Ware, with an introduction by ArchpriestGeorges Florovsky. London – Boston: Faber and Faber1969, reprint 1984 (The Festal Menaion).

)Oktw/hxoj: )Akolouqi/a tw=n kuriakw=n, perie/xousaa(/panta ta\ a)nh/konta au)t$= kata\ th\nta/cin th=j )Anatolikh=j )Orqodo/cou )Ekklhsi/

Thessalonike: Ekdoseis Vas. Rigopoulou 1988 (Oktoekhos).

D) Secondary literature

Bouyer, L., Histoire de la spiritualité chrétienne II, Paris1961 (Bouyer).

Chrestou, P. Grhgori/ou tou= Palama= Suggra/mmata.)Ekdi/dontai e)pimelei/# Panagio/tou K. Xrhstou=, To/moj B Thessalonike: P. K. Chrestou 1966Introduction, 9 – 42 (Chrestou 1966).Id., Grhgori/ou tou= Palama= Suggra/mmata. To/mojD'. Dogmatikai\ pragmatei/ai kai\ e)pistolai\grafei=sai kata\ ta\ e)/th 1348-1358. Prologi/zeiP. K. Xrhstou=, e)kdidou=n P. K. Xrhstou=, B. D.


Fanourga/khj, B. S. Yeuto/gkaj, Thessalonike: P.K. Chrestou 1988, Introduction, 9 – 75 (Chrestou 1988).

Eustratiades, S., )Andre/aj o( Krh/thj o((Ierosolu/mithj. Nea Sion 29 (1934), 673–688; 30(1935) 3 – 20, 147 – 153, 209 – 217, 269 – 283, 462 –477 (Eustratiades).

Fraigneau – Julien, B., Les sens spirituels et la vision deDieu selon Syméon le Nouveau Théologien, Paris:Beauchesne 1985 (Fraigneau–Julien).

Golitzin, A. G., "Hierarchy versus Anarchy? DionysiusAreopagita, Symeon the New Theologian, NicetasStethatos, and their common roots in ascetical tradition."St. Vladimir's Theological Quarterly 38/2 (1994) (Golitzin1994).

Id., Symeon the New Theologian On the Mystical Life:The Ethical Discourses. Vol. 3. Life, Times and Theology.Crestwood, NY: St. Vladimir's Seminary Press 1997(Golitzin 1997).

Geréby, Gy., "A tudás fénye" (The Light of Knowledge),Café Bábel 26 (1997/3) 28 (Geréby).

Grumel, V., "Nicolas II Chrysobergès et la chronologiede la vie de Syméon le Nouveau Théologien," Revue desEtudes Byzantines 22 (1964), 253 – 254 (Grumel).

336 Isztvan Perzel

Hausherr, I., "Les grands courants de la spiritualitéorientale," Orientalia Christiana Periodica 1 (1935)114 – 138 (Hausherr 1935).

Holl, K., Enthusiasmus und Bussgewalt beimGriechischen Mönchtum. Eine Studie zu Symeon demNeuen Theologen. Leipzig 1898 (Holl).

Krivochéine, B., Archbp, Dans la lumière du Christ.Saint Syméon le Nouveau Théologien, 949 – 1022, Vie –Spiritualité – Doctrine, Chevetogne, 1980 (Krivochéine1980).

Id., "'Essence créée' et 'Essence divine' dans la théologiespirituelle de S. Syméon le Nouveau Théologien,"Messager de l'Exarcat du Patriarche Russe en EuropeOccidentale, nos. 75 – 76 (19e année: 1971), 151 – 170(Krivochéine 1971).

Meyendorff, J., Introduction à l'étude de GrégoirePalamas, Patristica Sorbonnensia, 3, Paris 1959 (Englishversion: A Study of Gregory Palamas, London 1964)(Meyendorff).

Nadal Cañellas, J., Gregorii Acindyni refutationes duaeoperis Gregorii Palamae cui titulus Dialogus interorthodoxum et baarlamitam nunc primum editaecurante Juan Nadal Cañellas, Corpus ChristianorumSeries Graeca 31, Turnhout: Brepols – Leuven: LeuvenUniversity Press 1995, "Introduction" (Nadal 1995).

Id., "Denys l'Aréopagite dans les traités de GrégoireAkindynos," La postérité de Denys l'Aréopagite en


Orient et en Occident. Actes du colloque international,Paris, 21 – 24 septembre 1994, ed. Y. de Andia. Paris:Institut d'Études Augustiniennes 1997, 535 – 564 (Nadal1997).

Oxford Dictionary of Byzantium. Ed. A. Kazhdan, A. M.Talbot, T. F. Gregory, N. P. [ev~enko. New York –Oxford: Oxford University Press 1991 (ODB).

Perczel, I, "Denys l'Aréopagite et Syméon le NouveauThéologien." La postérité de Denys l'Aréopagite enOrient et en Occident. Actes du colloque internationalde Paris, 29 Septembre – 3 Octobre, 1994, ed. Y. deAndia, Paris: Études Augustiniennes 1997, 341 – 357(Perczel 1997).

Sed, N., "La Shekhinta et ses amis "araméens".Mélanges Antoine Guillaumont : Contributions à l'étudedes christianismes orientaux. Geneva : Patrick CramerÉditeur, 1988, 233 – 242 (Sed).

Stewart, C., 'Working the Earth of the Heart' TheMessalian Controversy in History, Texts, and Languageto AD 431. Oxford: Clarendon Press 1991 (Stewart).

Trottmann, C., La vision béatifique. Des disputesscholastiques à sa définition par Benoît XII. Rome:Ecole Française de Rome, Palais Farnaise 1995(Trottmann).

Turner, H. J. M., St. Symeon the New Theologian andSpiritual Fatherhood. Leiden – York – København –

338 Isztvan Perzel

Köln: E. J. Brill 1990 (Turner).

Völker, W., Praxis und Theoria bei Symeon den NeuenTheologen Wiesbaden 1974 (Völker).



Bibliografija objavqenih djela i prevodaNikona Jerusalimca i radova o Nikonu

Sa obzirom na to da Nikonu Jerusalimcu dosada nije posve}ena nijedna monografska pub-likacija, da je broj objavqenih wegovih djelavrlo mali, kao {to je mali bio i broj radovawemu posve}enih, odlu~ili smo se da svu lite-raturu vezanu za wega samo hronolo{ki navede-mo, bez podjele po vrstama publikacija.

Zbog toga smo se potrudili i da unesemo islu~ajeve u kojima se Nikon Jerusalimac iolezna~ajnije pomiwe u sinteti~kim djelima, u~emu }e najvjerovatnije biti propusta, kao {to}e ih biti i kada su u pitawu zapisi ili tek-stovi uvr{tavani u antologije i novinski tek-stovi koji su propratili Simposion.

Radovi o Jeleni Bal{i} navo|eni su samoako se izri~ito odnose na wen kwi`evni radsa~uvan u Gori~kom zborniku, jer se wenaprepiska sa Nikonom pomiwe u ve}ini istorij-skih radova vezanih za wu, ~ime bi se ovabibliografija suvi{e ra{irila.

Postoji nekoliko va`nih radova u rukopisukoji nisu objavqeni, ali koje je va`no pomenutizbog budu}eg prou~avawa Nikona Jerusalimca.Prvi je opis Gori~kog zbornika SvetozaraTomi}a, kojeg je on uradio skupa sa prepisomZbornika, spremaju}i ga za izdawe 1940. godine.Ovaj tekst se ~uva zajedno sa Zbornikom i timprepisom u Arhivu SANU. Drugi je opis

[estodnevnika iz pera Dimitrija Bogdanovi}a,koji se nalazi u wegovoj zaostav{tini. Prilikompripremawa ovog zbornika, razmi{qali smo otome da u wemu objavimo i sve do sada napisano oNikonu, ukqu~uju}i i ove neobjavqene radove,ali je to ostalo za posebnu kwigu i za budu}nost.

Bibliografija

1911.

[1.] S(vetozar) Tomi}Hilendarska zavesa despotice Eufimije,

Nova iskra H/5 (1911), str. 148

1942.

[2.] \or|e Sp. Radoji~i}Stari srpski kwi`evnici (XIV-XVII vek),

Izdava~ko i prometno A. D. Jugoistok, Beograd,1942, str. 34–36

1949.

[3.] S(vetozar) Tomi} O Gori~kom rukopisnom zborniku iz 1442

godine, Glasnik SAN, kwiga 1, sveska 1–2,Beograd 1949, str. 181


1951.

[4.] \(or|e) Sp. Radoji~i} – N(ikola)Radoji~i}

Izve{taj o radu na prou~avawu starih srp-skih rukopisnih i {tampanih kwiga kao idrugih starina, Istoriski ~asopis 2, Beograd,1951, str. 338–348

1952.

[5.] N(ikola) Radoj~i}Dve istovetne prepiske iz XV veka, jedna

srpska i jedna vizantiska, Glasnik SAN, kwigaIV, sveska 1, Beograd, 1952, str. 177–178

1958.

[6.] Jelena, k}i kneza LazaraOtpisanije bogoljubno, sa srpskoslovenskog

preveo \or|e Sp. Radoji~i}, Delo 4, Beograd1958, str. 587–589

[7.] \or|e Sp. Radoji~i}O smernoj Jeleni i wenom Otpisaniju bogo-

qubnom, Delo 4, Beograd 1958, str. 590–594

1960.

[8.] \(or|e) Sp. Radoji~i}Drei Byzantiner, alt–serbiche Schriftsteller des 15.

Jahrhunderts, Akten des XI. Internationalen Byzantinisten–Kongresses 1958, München 1960, str. 504–507

343Bibliografija objavqenih djela i prevoda Nikona Jerusalimca i radova o wemu

[9.] Nikon JerusalimacPovest o Jerusalimskim crkvama, i mestima u

pustiwama, Efratu i Jordanu i svim obli`njim tamo,{to slu{asmo i videsmo to kazujem i hristoljubijuva{em, u kwizi Antologija stare srpske knjièvnosti,izbor, prevodi i obja{wewa \or|a Sp.Radoji~i}a, Nolit Beograd, 1960, str. 184–187. Usadràju i biqe{ka Nikon Jerusalimac, str.341–342.

[10.] Jelena, k}er kneza LazaraOtpisanije bogoljubno, u kwizi Antologija stare

srpske knjièvnosti, izbor, prevodi i obja{wewa\or|a Sp. Radoji~i}a, Nolit Beograd, 1960, str.188–189. U sadràju i biqe{ka Jelena, k}i knezaLazara, str. 343.

1963.

[11.] \or|e Sp. Radoji~i}Tri Vizantinca kao stari srpski

kwièvnici XV veka, u kwizi Tvorci i delastare srpske kwièvnosti, Grafi~ki zavod,Titograd, 1963, str. 247–250

1970.

[12.] Dimitrije Bogdanovi}Gori~ki zbornik, u kwizi Istorija Crne

Gore, kwiga druga, tom drugi, Redakcija zaIstoriju Crne Gore, Titograd, 1970, str. 372–380


1972.

[13.] \or|e Trifunovi}Dve poslanice Jelene Bal{i} i Nikonova

"Povest o jerusalimskim crkvama i svetim mes-tima", Kwièvna istorija V/18, Beograd, 1972,str. 289–326

1975.

[14.] Sima ]irkovi}Metrolo{ki odlomak Gori~kog zbornika,

Zbornik radova Vizantolo{kog instituta 16,Beograd, 1975, str. 183–189

[15.] Milan Ka{aninSrpska kwièvnost u sredwem veku,

Prosveta, Beograd, 1975, str. 438–443 i drugdje

1978.

[16.] Dimitrije Bogdanovi}Inventar rukopisa manastira Savine, u kwizi

Dejana Medakovi}a, Manastir Savina, Velikacrkva, riznica, rukopisi, Filozofski fakultet uBeogradu – Institut za istoriju umetnosti,Beograd, 1978, str. 89–96, o [estodnevniku str. 93

1980.

[17.] Dimitrije Bogdanovi}Istorija stare srpske kwièvnosti,

Srpska kwièvna zadruga, Beograd, 1980, oNikonu Jerusalimcu str. 221–224 i drugdje


1981.

[18.] Jeromonah (Mitropolit Crnogorsko–primorski) Amfilohije (Radovi})

Sinaiti i wihov zna~aj u `ivotu SrbijeXIV i XV veka, u kwizi Manastir Ravanica –Spomenica o {estoj stogodi{wici, ManastirRavanica, Beograd, 1981, str. 101–134, o NikonuJerusalimcu str. 104 i drugdje

[19.] Ninoslava Rado{evi}Kozmografski i geografski odlomci

Gori~kog zbornika, Zbornik radovaVizantolo{kog instituta 20, Beograd, 1981, str.171–184+IV

[20.] Marija IkonomuGori~ki zbornik – poreklo, sadr`aj o kos-

mogoniji, Cyrillomethodianum V, Thessalonique,1981, str. 161–165

[21.] Ljiljana JuhasZbornici sa @ivotom Stefana Nemanje od Stefana

Prvoven~anog, Cyrillomethodianum V, Thessalonique,1981, str. 187–196

[22.] Qiqana JuhasPrilog tuma~ewu jednog mesta u Stefanovom

@itiju Svetog Simeona, Arheografskiprilozi 3, Beograd, 1981, str. 123–136


1982.

[23.] Jeromonah (Episkop biv{i Zahumsko–hercegova~ki) Atanasije (Jevti})

Razvoj bogoslovqa kod Srba, Teolo{kipogledi 3 – 4, Beograd, 1982, str. 81–104

1983.

[24.] Jovan Dereti}Istorija srpske kwièvnosti, Nolit,

Beograd, 1983, str. 124

1984.

[25.] Dimitrije Bogdanovi}Nova sredi{ta kwièvne delatnosti, u

kwizi Istorija srpskog naroda, Druga kwiga,Srpska kwièvna zadruga, Beograd, 1984, str.330–342, o Nikonu Jerusalimcu str. 335–337

1987.

[26.] Bo{ko Bojovi}@itije Svetoga Simeona Miroto~ivoga od

Nikona Jerusalimca, Bogoslovqe 1, Beograd,1987, str. 37–46

1989.

[27.] Nenad \. Jankovi}Astronomija u starim srpskim rukopisima,

SANU, Beograd, 1989, o Nikonu str. 19–21


1992.

[28.] Budo Aleksi}Gori~ki zbornik, Svetigora 3, Cetiwe, 1992,

str. 28–29

[29.] Jelene Bal{i}Otpisanije bogoqubno svome U~itequ,

Nikonu Jerusalimcu, Svetigora 3, Cetiwe, 1992,str. 30 (bez imena prevodioca, ne radi se ni oRadoji~i}evom ni o Trifunovi}evom prevodu)

1994.

[30.] \or|e Trifunovi}Stara srpska kwi`evnost – Osnove, Filip

Vi{wi}, Beograd, 1994, str. 151 i drugdje

1995.

[31.] Bo{ko I. Bojovi}Nikon le Hiérosolymitain, Le Recueil de

Gorica, i La Vie Abrégée de Saint Siméon LeMyroblyte par Nikon Le Hiérosolymitain, u kwiziL' Idéologie monarchiqe dans les hagio-biographiesdynastiques du moyen age Serbe, Pontificio istitutoorientale, Roma, 1995, str. 209–220, 221–238 i239–300)

[32.] Milica Grkovi}Poslanice Jelene Bal{i}, Nau~ni sastanak

slavista u Vukove dane 23/2, Beograd 1995, str.195–200


1996.

[33.] Od Jelene Stracimirovi} Bal{i}Otpisanije bogoqubno, u kwizi Pisci

slovenskog sredweg veka, priredio, predgovor ikomentare napisao Vojislav D. Nik~evi}, tek-stove preveli Dimitrije Kalezi}, TatjanaSubotin–Golubovi} i Svetozar Nikoli}, Obod,Cetiwe, 1996, str. 230–232. Komentar na strani293. Nije nazna~en prevodilac Jeleninog teksta.Edicija Kwièvnost Crne Gore od XII do XIXvijeka, kwiga 2.

[34.] [Nikon Jerusalimac] (nekoliko zapisa iz Gori~kog zbornika i

[estodnevnika), u kwizi Izdava~i, {tampari,prepisiva~i, priredila Nade`da R. Sindik,Obod, Cetiwe, 1996, str. 151–152. EdicijaKwièvnost Crne Gore od XII do XIX vijeka,kwiga 4.

[35.] Gospo|a Jelena, k}i kneza Lazara(Iz druge poslanice duhovniku Nikonu –

Otpisanije bogoqubno i Testamenat), u kwiziPisah i potpisah – autobiografske izjave sred-weg veka, priredila Radmila Marinkovi},Nolit, Beograd, 1996, str. 206–210 PrevodOtpisanija bogoqubnog R. Marinkovi} i tran-skripcija testamenta. U sadràju i biqe{kaGospo|a Jelena, k}i kneza Lazara (oko 1368– 1444),str. 300–301.


1997.

[36.] Nikona JerusalimqaninaIspovedawe vere, sa srpskoslovenskog

izvornika preveo Episkop (biv{i) Zahumsko–hercegova~ki i Primorski Atanasije (Jevti}),Svetigora 65–66, Cetiwe 1997, str. 5

1998.

[37.] E(leny) Economou Some Observations on the Hesychast Diaspora

in the Fifteenth Century, Studi sull'OrienteCristiano, 2/2, Roma 1998, str. 103–110

[38.] Nikona JerusalimqaninaIspovedawe vere, prenos na savremeni srpski

jezik Episkop (biv{i) Zahumsko–hercegova~kiAtanasije (Jevti}), Vidoslov br. 13, Bo`i} 1998,str. 4

1999.

[39.] (\akon) Milorad Lazi}Isihazam srpske kwige, Prosveta, Ni{, 1999,

str. 138–141, 215–217, 223–225 i drugdje.

[40.] Nikon JerusalimqaninNikon Jeleni Bal{i} odgovara na pitawe

za{to stradaju hri{}ani od ne~astivih, sasrpskoslovenskog Mitropolit (Crnogorsko–primorski) Amfilohije (Radovi}), Svetigora91–92–93, Cetiwe, 1999, str. 16


2000.[41.] R. Rai~evi}Vrijeme, ivot i djelo Nikona Jerusalimqanina,

Dan, Podgorica, 6. septembar 2000, str. 13

[42.] Q(ubica) Bo`anovi}Krug Zetske Svete Gore, Dan, Podgorica, 9.

septembar 2000, str. 12

[43.] Nikon JerusalimacO stawu du{e posle smrti, sa srpskosloven-

skog Mitropolit Crnogorsko–Amfilohije(Radovi}), Svetigora 99, Cetiwe 2000, str. 19

[44.] Jeromonah Jovan (]ulibrk)Nikon Jerusalimac, izvje{taj sa simposiona,

Svetigora 99, Cetiwe 2000, str. 57–58

2001.

[45.] Jeromonah Jovan (]ulibrk)Nikon Jerusalimac i isihasti~ko predawe, u

kwizi Sveti Grigorije Palama u istoriji isada{wosti, Duhovna akademija Svetog VasilijaOstro{kog, Srbiwe 2001, str. 151–160

2002.

[46.] Svetlana TominOtpisanije bogoqubno Jelene Bal{i}.

Prilog shvatawu autorskog na~ela u sredw-evekovnoj kwi`evnosti, Nau~ni sastanak sla-vista u Vukove dane 30/2, Beograd, 2002, str. 73–82


[47.] Episkop biv{i Zahumsko–hercegova~kiAtanasije (Jevti})

Ispovedawe vere Nikona Jerusalimqanina,Svetigora 125–126, Cetiwe, 2002, str. 38–41

[48.] Iguman Jovan Puri}Troji~na terminologija Ispovedawa vere

Nikona Jerusalimca, Hri{}anska misao 5–8,Beograd–Vaqevo–Srbiwe, 2002, str. 12–14

[49.] Jeromonah Jovan (]ulibrk)Tragovi êtvrtog vaseqenskog sabora kod

Nikona Jerusalimca, u kwizi Cetiwskabogoslovija 1992–2002, Cetiwska bogoslovija,Cetiwe, 2002, str. 413–418

[50.] Ieromonah Ioann (ûlibrk)Vli®nie dogmatov êtvertogo Vselenskogo

sobora na Nikona Ierusalimskogo, u kwizi1550 let Halkidonskomu soboru, Minska®duhovna® akademi®, @irovi~i, 2002, str. 7-12


I The Holy Mountain of Zeta Circle

The Situation and Spiritual Condition of the Church of Jerusalem in XVth Centuryby Archimandrite Macarios Mavroyannakis

The life of Jerusalem Patriarchate was always based on keep-ing the sacred places and maintaining the liturgical life. In XVcentury, when the Serbian monk Nikon lived there, the JerusalemPatriarchate was experiencing a very difficult period. At the endof XIII century the Holy Land was conquered by Mamelukes, theEgyptian sultans, who were hostile to Christians: at that time theytried to turn the Church of Resurrection into a mosque. After thefall of Constantinople, there were no longer pilgrims coming andthe Church was in the extreme poverty. Under such conditions thepatriarchs Dorotheos, Theophilos II, Joakimos and Theophanes IIwere active trying to protect the Church from a false union withRome on the council in Florence. The patriarchate of Jerusalemwas represented by Mark of Ephesus, who did not sign the unionand in 1443, on a local synod held in Jerusalem, the council ofFlorence was condemned by the patriarchs of Alexandria,Antiochia, Jerusalem and the metropolitan of Cesarea ofCappadocia condemned the council of Florence. It was also con-demned by the patriarchs of Jerusalem who took part in the syn-ods in Constantinople held in 1450 and 1482/84. Mamelukes tookadvantage of the fall of Constantinople and the council ofFlorence to destroy many sacred places and Latins took advantageto expand their domination in the Holy Land where they had hadonly a monastery on Zion and the right to pray in the Church ofResurrection. At that time the learned monks Athanasios, Maximosand Joakimos lived on Sinai professing faith in the most difficulttimes. Sinai and the Patriarchate of Jerusalem keep manySlavonic manuscripts that confirm the presence of Serbs in theHoly Land and the oldest monastic centres. The spirit of resistanceand struggle that inspired Nikon of Jerusalem to continue with hisaccomplishments and keep the orthodox dogmas and true faithwas in fact the Spirit of the Church of Christ which has witnessedthe eternal and liberating force of the faith for two thousand years.

The Foundations of the Nemanjić Dynasty in Holy Land by Vidosava Nedomački

The significance of the Serbian foundations in the Holy Landfar exceeds the frames of the State of Nemanjic dynasty as theylargely contributed to the development of the orthodox countries'monasticism at the source of Christianity. Since Stevan Nemanja,the great donor of the orthodox monasteries and churches that hadalready existed in the Holy Land, through Rastko Nemanjic - SaintSava, the founder of the Serbian endowment tradition in the HolyLand, up to the last members of Nemanjic dynasty, many testi-monies, written and built, talk about this significance. The great-est attention in this paper was paid to the monastery of StArchangel Michael and Gabriel in Jerusalem, the foundation ofKing Milutin, which was the centre of Serbian monasticism forcenturies.

The Ecliastical Situation in Zeta in the Time of Nikon of Jerusalemby Momčilo Spremić

The church life circumstance in Zeta were always specific sincethe orthodox and roman-catholic monks lived together especially onthe coast. In such environment, in the middle of XV century, Nikonof Jerusalem lived and worked: he was a monk- hesychast, an excel-lent expert in biblical texts, deeply devoted to the long Christian tra-dition, a learned priest who searched for the confirmation of histhoughts in the ancientness and authority of clergy. He composedthe "Sestodnevnik" (Hexaemeron) kept in the monastery Savina, aswell as the famous Goricki zbornik (Gorica Anthology) of 1441/42,wherein he proved himself as a good connoisseur of delicate theo-logical problems, especially the patriarchal tradition. His appear-ance was a testimony of the presence of the Byzantine hesychasticmovement in Zeta of the late Middle Ages. He was a spiritual fatherof Jelena Balsic, the daughter of Prince Lazar, who renewed thechurch of Saint George on Gorica, an island on the lake of Skadar(Brezovica or Beska) and raised a new church, dedicated toTheotokos. She turned these churches into an orthodox spiritualcentre where the ecclesiastics connected with the Nemanjic dynastytradition and Serbian church were active. As it seemed, Nikon tookthe great schyma and he was the same person, Nikandar ofJerusalem who composed the Jelena's will on 25th November 1442.

356 Summaries

Nikon of Jerusalem lived and worked in the immediatevicinity of Latins. It was the time of the simultaneous expansionof Roman Catholicism and the Venetian power. Having occu-pied Kotor and Ulcinj, Venice also conquered Budva andDrivast , and then Bar in 1443. Thus Venice acquired the entirecoast from Kotor to the river Bojana. The most significantRoman Catholic prelate was the Bishop of Kotor, MarinKontarini of Venice (1429-1453). He argued about the jurisdic-tion over the Roman Catholic churches in Serbia with theArchbishop of Bar who was more inclined to the Serbian sideand even cooperated with the dukes of the despot DjuradjBrankovic. As a follower of the Pope Eugene IV (1431-1447),Marin Kontarini attended the synod in Florence in 1439, afterwhich the union winds were felt in Zeta. While the orthodoxmetropolitans were moving from one place to another, theunion prelates of the Greek and Albanian origin came toPreciste of Krajina. The fiercest resistance to expansion ofRoman Catholicism was offered by the inhabitants of Grbaljand the former territory of Metohija of St. Michael onPrevlaka. Their uprisings were crushed in blood and theSerbian Orthodox church lost a number of its believers but itwithdrew before Roman Catholicism just to some degree. Eventhe case of Nikon of Jerusalem showed that the two Christianperspectives, the Eastern and Western ones, co-existed in Zeta.

Holy Mountain of Zeta: Spiritual Sense and Meaningby Hierodeacon Nikodim (Bogosavljević)

The foundation of statehood, culture and spirituality of Zetawere laid down by three holy monks: Simeon The Myrhbearer,Sava and Simon. Oriented to the Christ's grave and the East as thesource of monasticism, Saint Sava steered Zeta's ship of salvationto that direction. All the same, the spirit of Mount Athos cherishedby Saint Sava and his followers grew and strengthened in time soas to magnetize a part of Sveta Gora (Mount Athos) to its side.Therefore in the zenith of Zeta, the monastic culture and spiritu-ality were born. This happened in the central region of themedieval Zeta, during the rule of Balsic family, on the coasts ofSkadar Lake, by establishment of Zeta's Sveta Gora, which will beembodied in the personality of Nikon of Jerusalem as a spiritualflower with the most opulent blossoms.

357Summaries

Dioptra by Phillip Monotrop in Mediaeval Serbiaby Tatjana Subotin - Golubović

In the middle of XV century, in the circle of monks - Sinaits(Paroria), Dioptra by Phillip Monotrop was translated. This work,written at the end of XI century, was accepted by Serbs, which isconfirmed by the manuscript 72 (dating from the third fourth ofXIV century, the monastery of Holy Trinity in Pljevlja). Dioptrawas a popular monastic reading selection in Byzantium. Theauthor of Dioptra is considered a precursor of hesychastic tradi-tion and for that reason his works were translated into the Slavlanguages among monks - hesychasts as an appropriate readingselection that helped the understanding and accepting of the isi-hastic movement ideas. Considering numerous citations of spiritu-al fathers, Phillip's work may be considered a kind of anthology -selection of texts wherein it is possible to find answers to manyquestions of interest for the medieval man. Proportionally, a largenumber of Slav transcriptions (approx. 170 known by now) testifythe great popularity of Dioptra among Slavs. Dioptra wasundoubtedly brought to Serbia by refugees from Bulgaria and seri-ous research is still to be undertaken to show to what extent itinfluenced the development of the Serbian literature of the end ofXIV century and the first half of XV century.

Deak Andreja - Contemporary of Nikon of Jerusalemby Irena Špadijer

In the first half of XV century, just before the final fall of theSerbian states in front of the attacks of Ottoman Turks, literatureand art were in their last great bloom. In the Balsics state, Nikonof Jerusalem and Jelena Balsic were not only parties to one unusu-al correspondence, but also the representatives of the supreme spir-ituality of the time. Also in the states of Lazarevics and Brankovicsthere were several literary men. This time attention is paid to onethem - Andrej, a writer of Zbornik (Anthology) kept in the Church-Historic and Archeological Institute of Sofia (Bulgaria) undernumber 182. Insufficiently known in the domestic science, this clerkand the codex he wrote represent a significant testimony on spiri-tual interests and literary tastes of the time and may serve for somemore complex analysis of the cultural environment in the widerregion of the Serbian countries in the first half of XV century.

358 Summaries

II Nikon and Jelena Circle

The Will of Jelena Balšićby Dušan Sindik

A transcript of the will of Jelena Balsic (Jelena Hranic afterher second marriage in 1411) who died in 1442, is kept in theHistorical Archives of Dubrovnik, and it was published severaltimes. This time the text is presented with commentary includingthe explanation how and when it was written. There is Jelena'soriginal wish (known from other documents) to spend her lastyears of her life on the territory of Dubrovnik and to be buried inan orthodox church to be built out of the town ramparts. Since theSenate of Dubrovnik did not approve construction of the church,Jelena returned to Zeta, the territory of her first husband DjuradStracimirovic Balsic. Along with the will, the documents repre-senting a logical whole are also published.

The Hexaemeron of Nikon in the Manuscript No 21 of theMonastery of Savina - the work “On the Creation of theWorld“ by Severian of Gavalla in Serbian-slavionic Translationby Ninoslava Radošević

The manuscript No. 21 of the monastery Savina includesSestodnev (Six Day Book) transcribed by Nikon of Jerusalem in1440. It is a translation of the Greek work on world creation bySeverian from Gavala (IV,V century). This Serbian-Slavic transla-tion is most probably from XIV century.

The Codicology of Gorica Anthologyby Nadežda Sindik

This paper presents a codicologic description of Gorickizbornik (Gorica Anthology) of 1441/42 kept in the Archives of theSerbian Academy of Sciences and Arts. Information include thecondition of volumes (tetrads), dated present binding, new opin-ions related to the end of Nikon's third epistle and Jelena's recordon the book donated to the monastery in Gorica, as well as thelater record on the inner side of the back cover. According to thecontents, presented are the typological characteristics of Zbornik(Anthology) which is characterized as a reference book, personal

359Summaries

encyclopedia of a noble woman, who besides interests in the thenscience, theology and church issues, wished to determine theEastern, orthodox orientation in the border region with the LatinWest.

360 Summaries

The Gorica Anthology in the Context of XIV-XV Century South-Slavic Anthologies for Aristocracyby Nina Gagova

Among the South-Slav rulers' anthologies of XIV and XV cen-turies, Goricki zbornik (Gorica Anthology) represents a uniquecase of a manuscript written in relation to the foundation of amonastery and probably in relation to the monasticism of itsfounder. The sources confirm that Bulgarian and especiallySerbian rulers paid a great attention to spiritual guidance, butthere is no document except Zbornik that confirm any such rela-tionship. Nikon's third epistle to Jelena and especially its first partis the most interesting for studying the writer's concept andsources, as well as the patroness' participation in the creation ofZbornik (Anthology). The texts included by Nikon were typical forcompositions ordered by emperors and for literary men close to thecourt in the Byzantine tradition. Parts of similar texts are alsoincluded in the anthologies related to other members of the South-Slav elite; to that effect, it is a precious testimony of the South-Slavaristocracy's efforts to imitate the Byzantine elite, or more precise-ly the elite of Constantinople. From Zbornik it is not possible toconclude whether Jelena was admitted to the monastic order - itsstructure is not like the structure of usual reading texts in thewomen's monasteries. In the South-Slav literature similar isBdinski zbornik, composed in 1360 at the order of Anne, the queenof Vidin, and in the Byzantine tradition there was an anthology pre-pared for admitting the daughter of the emperor Isaac II, the AngelTeodora, to the monastic order. Finally, in relation to the book thathas recently attracted attention, Bogorodicnik (The Book of Poemsabout the Virgin) written by the monk Arsenije in the first fourth ofXV century, per order of Mara Crnojevic, probably intended for themonastery Kom on Skadar Lake. The future research will probablyidentify more testimonies of the rich spiritual life in Zeta's Svetagora of XV century.

The Apocryphe on Melchizedek in the Manuscript of Gorica Anthologyby Tomislav Jovanović

A letter of Melhiosedek is one of the rare preserved transcrip-tions of apocrypha from the cycle on Abraham. Unlike another vari-

361Summaries

ant of the apocrypha, the transcriptions in Goricki zbornik (GoricaAnthology) have a special kind of lyricism. Unfortunately, the tran-scription from Goricki zbornik was not preserved in whole and thereis one part missing at the end of the book.

III The NikonÊs Theology Circle

The Theological Structure of the Hexaemeron Anthology ofNikon of Jerusalem in the Monastery of Savina from 1439/40by Deacon Milorad Lazić

The theological structure of Zbornik with uneven composition,such as Sestodnev (Hexameron) by Nikon of Jerusalem, is notarbitrarily composed. In this anthology, ascetic and theologicalstudy on a prayer represents a general tendency of the hesychas-tic tradition that the orthodox principles are included in the mys-tical-ascetic experience. According to the conceptual and themat-ic ability of composing monastic-ascetic anthologies , Nikon ofJerusalem was an exceptional creative personality in the Serbiantheology of the first half of XV century. In our study of the theo-logical structure of this anthology, we are interested in contem-plating the organic structure of this hesychastic anthologybecause of its spiritual composition, didactic plan and its method-icalness and rhytmicity of texts that come one after another byorder, forming a kind of circular motion of the spiritual life on theaxis of prayer or hesychia, with application and understanding ofall aspects of ascetic theory and practice.

The Confession of Faith of Nikon of Jerusalemby The Former Bishop of Zahumlje and Herzegovina Atanasije Jevtić

On pages 271b-272a of Goricki zbornik (Gorica Anthology)there is most probably Nikon's authentic professing of faith. Whydid this experienced old man and priest include it in the antholo-gy? Although the danger to orthodox believers was coming fromLatins, the Roman-Catholicism, we believe that Nikon ofJerusalem saw Islam as a threat since he presented the faith inHoly Trinity not mentioning the question of the Christ's birth andproceeding) of the Holy Ghost and emphasizing the faith in HolyTrinity, which is an exceptional sign of Christianity, and to that effecthe emphasized the faith in Holy Trinity versus the confined Islamic

362 Summaries

monotheism. He says that he was baptized in the name of the HolyTrinity, in the name of the Father, Son and the Holy Ghost and thatperfection only existed in the Holy Trinity, which indirectly meansthat there is no such thing in Islam. We believe that staretz Nikon ofJerusalem could not leave anything better to his spiritual daughterJelena at the end of Gorica Anthology, a book rich in orthodox the-ology and orthodox hesychastic spirituality than this brief and sum-marized confession of faith in the Holy Trinity, in the name of whichshe was baptized and to which she should dedicate her entire spiri-tual, monastic life: to thank, pray to, celebrate and respect the HolyTrinity as her God forever.

The Trinitarian Terminology in the Confession of Faith of Nikon of Jerusalemby Protosingelos Jovan Purić

Confession of faith of Nikon of Jerusalem, a short document atthe end of Goricki zbornik (Gorica Anthology), has its source inthe liturgical documents of the Church. As such Nikon's creativityhas a source in the experienced mistery of the Holy Trinity, whichin the life of Christ, principally by baptism and Eucharist, but alsoby the entire liturgical circle, becomes closer to a Christian thanhis own breathing.

Similar faith was professed by the Serbian Saint Sava in hisZicka beseda (Sermon of Zica), and he also established the Serbian-Jerusalem connection from which Nikon originated. Finally, the trin-ity terminology of theological books was defined in theological dis-cussions, for which Saint Basil the Great certainly had the greatestmerit: he experienced and described the Holy Trinity in the same wayas Nikon of Jerusalem - as a union, kinonia.

Christ’s and Theothokos likeness of Man and the Human Condition after Death According to Nikon of Jerusalemby Metropolitan of Montenegro and Litteral Amfilohije Radović

The text is based on the interpretation of two excerpts fromGoricki zbornik (Gorica Anthology), for which the author pre-sumes to be the works of Nikon - the Prayer to the Virgin Mary andAnswer on the state of soul after the death. The biblical and theo-logical word represents an internal rhythm of his thought andexperiment and therefore it is difficult to understand what in his

363Summaries

scriptures is his own and what is biblical of theological. His anthro-pology is based on the Revelation, knowledge of natural sciences ofthat time and desert experiment of the orthodox east ascetics whichhe conferred but also experimentally experienced.

In the prayer to the Mother of God, the final and poeticallyinspired text of Goricki zbornik, the man was perceived through themystery of the Son of God - through Theotokology, Nikon is indicat-ing to theanthropology as an infinite measure of anthropology. Thesecond text is his authentic explanation of the liturgical custom ofgiving thirds, ninths and fortieths for the deceased. First Nikon relat-ed this custom to the decomposition of the human body after thedeath and also to the human conceiving in the womb, and then refer-ring to Saint Macarios, to the path of soul after the death. Since SaintMacarios, the explanation is given for the fate of unchristened chil-dren's souls.

In both texts, the mystery of Eucharist reveals the secret of theman's body and indicates to the organization of human nature, itsstate in its transition from death into immortality, from time intothe eschatons' way of existence.

Saint Symeon the New Theologian and the Theology of the Divine Substanceby Istvan Perczel

Several scientists noticed one surprising element in the mysti-cal theology of Saint Simeon, the new theologian. In fact he talksabout "essential togetherness" with God or "taking divine being asa communion". This seems to be contradictory to the traditionalopinion that originates from the medieval time and according towhich Saint Simeon was the direct forerunner of the hesychasticlearning on divine energies. In this paper I shall try to offer a cau-tious answer to this confusing phenomenon and expose it to criti-cism of the persons present. The elements of this cautious answerare the following:

1. Saint Simeon really talked on essential communion and par-ticipation in the divine being. This cannot be a matter of discussion.2. At the same time Saint Simeon was utterly aware of theCappadocians' learning on the difference between the divineessence and divine effects (energies) However, he interprets thislearning in his own way, different from hesychastic interpretationthat prevailed later in XIV century. 3. Learning of Saint Simeon was

Summaries364

based on his views on the Eucharistic communion wherein the unityof God and man was achieved through the Christ's divinity andbeing as a man. 4. This teaching, which is different from the hesy-chastic teaching by its expression and thus by the main streams ofthe later orthodox theology, seems to cover the same spiritual real-ity. Therefore, although it is useless to assign to Saint Simeon theconcepts that had never been his, we believe that we are entitled totalk on the internal compatibility of these two teachings.

I Okruènie zetskoy Sv®toy Gor∫

Arhimandrit Makariy (Mavroyanakis) - Obsto®tel√stva iduhovna® obstanovka v ìzni Ierusalimskoy cerkvi XV v.

@izn† Ierusalimskoy Patriar{ii vsegda obosnovì-valas† na ohrane sv®Èennìh mest i sohraneniiliturgi~eskoy ìzni. V XV veke, vo vrem®, kogda na eeprostranstve prebìval serbskiy monah Nikon, ona pro-hodila ~erez o~en† t®èlìy period. V konce trinadcatogoveka Sv®tu¥ Zeml¥ zahvatili Mamel¥ki, egipetskie sul-tanì, kotorìe po-vraèski otnosilis† k hristianam:sna~ala oni popìta¥ts® prevratit† Hram Voskreseni® vme~et†. Posle poraèni® Cari†grada prekraÈa¥ts® pri-hodì poklonnikov, i Cerkov† ìvet v krayney bede. Vtakih uslovi®h rabotali patriarhi Dorofey, Feofil II,Yoakim, Feofan II i Grigoriy, kotorìe dol`nì bìlizaÈiÈat† Cerkov† ot lo`nogo soedineni® s Rimom naFirentinskom soboru. Ierusalimsku¥ Patriar{i¥ pred-stavla®l Marko Efeskiy, kotorìy ne podpisal obÍedine-nie, a v 1443 godu, na mestnom saboru v Ierusalime, patri-arhi aleksandriyskiy, antiohiyskiy, ierusalimskiy i mit-ropolit Kesarey Kapadokiyskiy osudili dannìy sabor.Patriarhi ierusalimskie u~astvovali v Caregradskihsobrani®h v 1450 i 1482/84 godah, kotorìe takè ih osudili.Poraèniem Car†grada i Firentinskim saborom vospol†-zovamis† Mamek¥ki dl® togo, ~tobì razru{it† mnoèstvosv®tìn†, a Latini dl® togo, ~tobì ras{irit† sboe vli®niev Sv®toy Zemle, v kotoroy do teh por oni imeli tol†komonastìr† na Sione i pravo poklonit†s® v HrameVoskreseni®. V Ìto vrem® na Sinae ìvut uvaàemìe mon-ahi Afanasiy, Maksim i Yoakim, kotorìe v trudney{ievremena zanimaÓts® bogosloviem. Sinay i Ierusalimska®Patriar{i® hran®t mnoèstvo slav®anskih rukopisey,kotorìe ®vl®Óts® podtver`deniem, osobenno serbskogoprisustvi® v Sv®toy Zemle i na starey{ih centrah ìznimonahov. Duh soprotivleni® i bor†bì, kotorìyvdohnovl®l Nikona Ierusalimeca k prodolèniÓ pod-

367rez¥me

vigov i sohraneniÓ pravoslavnìh dogmatov i istinnoyverì, ®vl®ets® na samom dele Duhom Cerkvi Hristovoy,kotora® neizmen®emo svidetel†stvuet o beskone~nosti iosvobo`daÓÈey silì verì na prot®ènii uè dvuh tìs®~let.

Vidosava Nedoma~ki - Zaveçanie Nemani~ey v Sv®toy Zemle

Zna~enie, kotoroe imeÓt serbskie zadu`binì v Sv®toyZemle, daleko prevoshod®t predelì gosudarstva dinastiiNemani~, tak kak oni v bol†{om razmere pomogli razvitiemona{estva pravoslavnìh stran na isto~nike hristianst-va. Ot Stefana Nemani, velikogo pokrovitel® uèsuÈestvu¥Èih monastìrey i cerkvey v Sv®atoy Zemle vXII veke, Rastka Nemani~a - Sv®togo Savì, u~reditel®serbskogo zadu`binstva v ney, vplot† do poslednihNemani~ey, imeÓts® mnogo~islennìe svidetel†ctva,napisannìe i postroennìe, ob Ìtom zna~enii.

Bol†{e vsego vnimani® v nasto®Èem ot~ete posv®Èenomonastìr¥ Sv®togo Arhangela Mihaila i Gavrila vIerusalime, zadu`bine Korol® Milutina, kotorìy naprot®ènii mnoèstva vekov bìl centrom serbskogomona{estva.

Mom~ilo Spremi~ - Cerkovn∫e obsto®tel√stva v Zete priNikone Ierusalimce

Cerkovnìe obsto®tel†stva v Zete vsegda bìli speci-fi~eskimi, tak kak, osobenno na pobre`†e, vmeste ìlipravoslavnìe i katoliki. V takoy srede v seredine XVveka rabotal Nikon Ierusalimec, monah-isihast, horo{iyznakot biblieyskih tekstov, gluboko predannìy hristian-skoy vekovoy tradicii, uvaàemìy duhovnik, kotorìyiskal podtver`deni® svoih mìsley v drevnosti iavtoritete cerkovìh otcov. On sostavil [estodnevnikkotorìy hranits® v monastìre Savina, a takè i izvest-

368 rez¥me

nìy Gori~kiy sbornik iz 1441/42 goda, v kotorom onvìskazals® v ka~estve horo{ego znakota tona~ay{ihteologi~eskih problem, osobenno patrioti~eskogopredani®. Ego li~nost† ®vl®ets® svidetel†stvom pris-ustvi® vizantiyskogo isihazma v Zete v pozdnem srednemveke. On bìl duhovnikom Elenì Bal{i~, do~eri kn®z®Lazar®, kotora® vozobnovila cerkov† Sv®togo Geogi® naskadarskom ostrove Gorica (Brezovica ili Be{ka) isoorudila novuÓ cerkov†, posv®Èennu¥ Bogorodice. Onaih prevratila v pravoslavnìy duhovnìy centr, v kotoromrabotali duhovniki, sv®znanìe s tradiciey Nemani~a, i stradicey serbskoy cerkvi. Kak Ìto po vsemu vìgl®dit,Nikon vz®l veliku¥ shimu, i on ®vl®ets® licom, odi-nakovìm s Nikandrom Ierusalimecom, kotorìy 25 no®br®1442 goda sostavil zaveÈanie Elenì.Nikon Ierusalimec ìl i rabotal v neposredstvennomokruènii riml®n. Õto bìlo vrem® odnovremennogoras{ireni® katolicizma i vlasti veneciancev. Poslezavoevani® gorodov Kotor i Ulcin†, Veneci® v 1442 godupokorila i goroda Budva i Drivast, a v 1443 i Bar. Takimobrazom ona kontrolivala sovokupnoe pobere`†e otKotora do peki Bo®na. Samìm zana~itel†nìmkatoliæ~eskim prelatom bìl kotorskiy katoli~eskiyepiskop venecianec Martin Kontarini (1429-1453). Onvìdvinul sporì po ¥risdikcii nad katoli~eskimi cerk-vami v Serbii s katoli~eskim arhiepiskopom barskim,kotorìy bìl bol†{e na serbskoy storone, i daè sotrud-niàl s voevodami despota Dùradà Brankovi~. Budu~istoronnikom papì Evgeni® IV (1431-1447), MarinKontarini prisustvoval na sobranii v Firence v 1439godu, posle kotorogo uniatskie vetrì mo`no vbìlo oÈu-tit† i v Zete. Vo vrem®, kogda pravoslavnìe Mitropolitìperesel®lis† iz odnogo mesta v drugoe, v Pre~istuÓKrayinsku prihodili uniatskie prelatì gre~eskogo ialbanskogo proisho`deni®. Samoe bol†{oe soprotivlenieras{ireni¥ katolicizma okazali ìteli g. Grbal† ibìv{ey sobstvennosti Metohii Sv®togo Mihaila na polu-ostrove Prevlaka. Ih vosstani® podavlenì korovÓ, a

369rez¥me

Serbska® pravoslavna® cerkov† poter®la ~ast† svoihveru¥Èh, no vse-taki ona tol†ko ~asti~no otstupila peredkatolicizmom. Slu~ay Nikona Ierusalimeca daèpokazìvaet, ~to dva hristianskie mirovozzreni®, vsto~noei zapadnoe, suÈestvovali v Zete r®dom drug s drugom.

Ierod®kon Nikodim (Bogosavlevi~) - Zetska® Sv®ta®Gora - Duhovn∫y sm∫sl i soderànie

Fundamentì gosudarstva, kulturì i duhovnosti Zetìpostavili tri sv®tìe monaha: Simeon Miroto~ivìy, Savai Simon. Polnost†Ó orientirovan k Mogile Gospodney i kvostoku, kak k isto~niku mona{estva, Sv®toy Sava tuda èpovernul i lodku spaseni® Zetskoy eparhii. Takè, ìzn†Sv®togo Savì i ego naslednikov na Sv®toy Gore vozrasta-la, tak ~to so vremenem ona stala takoy, ~to hvatilo silvz®t† k sebe v obÍ®ti® ~ast† Sv®toy Gorì. PoÌtomu v eezenite v Zete proizo{lo formirovanie mona{eskoykul†turì i duhovnosti. Õto slu~its® v sredinnoy oblastisrednovekovoy Zetì, vo vrem® Bal{i~a, na beregah ozeraSkadar, ro`deniem Zetskoy Sv®toy Gorì, kotora® vli~nosti i literaturnom i bogoslovskom tvor~estveNikona Ierusalimeca budet imet† svoy cvetuÈiy i samìyuspe{nìy duhovnìy cvetok i plod.

Tat®na Subotin-Golubovi~ - Dioptra Filipa Monotropa vsrednevekovoy Serbii

V sredine XIV veka, v okruènii monahov sinaitov (v Parorii) perevedena Dioptra Filippa Monotropa. Õtoproizvedenie, napisannoe v konce XI veka, o~en† bìstrobìlo vospin®to v serbskoy srede, o ~em svidetel†stbuetrukopis† n¥mr 72 (iz tret†ey ~etverti XV veka)monastìr® Sv®toy Troicì v g. Plevl®. Dioptra v Vizantiibìla popul®rnìm mona{eskim tekstom. Avtor Dioptrìs~itaets® odnim iz pred{estvennikov isihazma, tak ~toÌto ®vl®ets® odnoy iz pri~in, po kotorìm ego proizvede-nie bìlo perevedeno na slav®nskiy ®zìk v srede monahov-

370 rez¥me

isihastov, v ka~estve sootvetstvu¥Èego teksta, pomo-gaÓÈego v ponimanii i prin®tii idey dvi`deni® isihaz-ma. Tak kak proizvedenie soderìt mnoèstvo citatsv®tìh otcov, proizvedenie Filippa mo`no rassmatrivat†kak svoego roda antologiÓ – vìbor tekstov, v kotorìhmo`no nayti otvetì na mnoèstvo voprosov, kotorìhinterecu¥t srednevekovnogo ~eloveka. Sorazmernobol†{oy popul®rnosti Dioptrì v slav®nskih perepi-sannìh kopiy (okolo 170, kak izvestno do sih por) svide-tel†stvuet o bol†{oy popul®rnosti Dioptrì v slav®nskoysrede. Dioptra, nesomenno, popala v SerbiÓ vmeste sbeèncami iz Bolgarii, a nam tol†ko predsto®t issle-dovani®, kotorìe pokaùt, v kakoy mere ona vli®la narazvitie serbskoy literaturìi konca XIV i pervoy polov-inì XV vekov.

Irena [padier - Diak Andrey - sovremennik NikonaIerusalimca

V pervoy polovine XV veka, pered okon~atel†nìmporaèniem serbskih stran pered atakami Turkov-osman-ov, v literature i iskusstve prishodit poslednee krupnoeprocvetanie. V gosudarstve Bal{i~a Nikon Ierusalimeci Elena Bal{i~ ne ®vl®Óts® tol†ko u~astnikamineobì~aynoy perepisiki, no i predstavitel®mi vìsokoyduhovnosti togo vremeni. V gosudarstve Lazarevi~ey iBrankovi~ey takè rabotaet r®d lic, uvlekaÓÈihs® lit-eraturoy. Mì obratim svoe vnimanie na odnogo iz nih -di®ka Andre®, napisav{ego Sbornik iz 1425 goda, kotorìyhranits® v Cerkovnoistori~eskom i arheologi~eskominstitute v Sofii (Bolgari®) za n¥merom 182.Nedostato~no izvestnìy v ote~estvennoy nauke, dannìypisec i kodeks, kotorìy on napisal, predstavl®Ót soboysvidetel†stvo o duhovnìh uvle~eni®h i literaturnomvkuse vremeni, i ih mo`no ispol†zovat† dl® komleknogoobzora kul†turnoy obstanovki v {irokoy oblasti serbskihgosudarstv v pervoy polovine XV veka.

371rez¥me

II Okruènie Nikona i Elen∫

Du{an I. Sindik - Zaveçanie Elen∫ Bal{i~

ZaveÈanie Elenì Bal{i~ ot 1441 goda, posle vìhodazamu` Hrani~, skon~av{eys® v 1442 godu, sohraneno v kopiiv Istori~eskom arhive v g. Dubrovnik, a publikovano ononeskol†ko raz. Mì zdes† peredali komentariy s obÍ®sne-niem ego po®bleni® i mestu po®bleni®. Pod~erkuto per-vona~al†noe èlanie Elenì (izvestnoe iz drugih dokumen-tov), o tom, ~tobì poslednie godì svoey ìzni ona provelana territorii Republiki Dubrovnik, i ~tobì ona bìlapohoronena v pravoslavnoy cerkvi, kotora® dol`na bìt†postroena vne gorodskih sten. Tak kak Senat Dubrovnika nerazre{il stroitel†stvo, ona vernulas† v Zetu, na terri-toriÓ svoego pervogo supruga Dùrdà II Stratimirovi~aBalπi~a. Vmeste s zaveÈaniem publiku¥ts® dokumentì,kotorìe predstavl®Ót soboy logi~eskoe celoe.

Ninoslava Rado{evi~ - Sbornik [estodneva Nikona vrukopisi monast∫r® Savvina XXI - rukopis√ o “sozdaniimira Severiana episkopa Gaval∫” v serbskoslav®anskompervode

Rukop∫s† n¥mer 21 monastìr® Savine soderìt [estdnev,kotorìy perepisan Nikonom Ierusalimecom v 1440 godu.Zdes† re~† idet o perevode s gre~eskogo proizvodeni® Ostvorenii mira Severi®na iz Gavalì (IV/V veka). Dannìyserbo-slav®nskiy perevod po®vils® vero®tnnoee vsego vXIV veke.

Nade`da Sindik - Kodikologi® Sbornika Goric∫

V rabote peredano kodikologi~eskoe opisanie Gori-~eskogo sbornika iz 1441/42 godov, kotorìy hranits® vArhive Serbskoy akademii nauk i iskustva. Zdes† peredanososto®nie tetradok (tetradey), privedena data teper{eneyobv®zki, privedenì novìe mneni® v sv®zi s koncom tret†ey

372 rez¥me

poslannicì Nikona i zapisey Elenì o podarke – knigemonastìre v Gorice, a takè i o zapisi, vnesennoy pozè,na vnutrenney storone zadney oblo`ki. Na osnovaniisoderàni®, uto~nenì tipologi~eskie svoystva Sbornika,kotorìy s~itaets® posobiem, li~noy Ìnciklopediey odnoydvor®nki, kotora®, nar®du s interesom k togda{nimnaukam, teologii i cerkovnoy problemaiki, svoey cel†¥postavila i opredelenie vosto~noy, pravoslavnoy orien-tirovki v rayonah, sosednu latiskomu Zapadu.

Nina Gagova - Sbornik Goric∫ vÍ kontekste¥`noslav®nsk∫hÍ Sbornikov praviteley XIV i XV v.

Sredi Ógoslavskih sbornikov praviteley XIV i XV bekov,Gori~ki sbornik predstavl®et soboy edinstvennìy slu~ayrukopisi, po®viv{eys® v sv®zi s ustroystvom monastìr® ivero®tno s mona{estvom ego ktitora. Isto~nikipodtverà¥t, ~to bolgarskie, a osobenno serbskiepraviteli, bol†{oe vnimanie obraÈali na duhovnoepravlenie, no ni iz odnogo takogo otno{eni® dl® na neostalos† napisannogo dokumenta, podobnogo dannomuSborniku. Tret†® poslannica Nikona Elene, a osobenno eeperva® ~ast† ®vl®ets® interesney{ey dl® izu~eni® kon-cepcii so~ineni® i isto~nikov, a takè i u~asti®zakazav{ey pisanie Sbornika v ego sostavlenii. Tekstì,kotorìe vkl¥~il Nikon, ®vl®¥ts® tipi~nìmi dl®so~ineiy, kotorìe v vizantiyskoy tradicii sv®zanì szakazami carey i s predstavitel®mi literaturì, blizkimik prestolu. âsti podobnìh tekstov nahodits® i v vizan-tiyskoy tradicii sv®zanì s zakazami carey i s predstavi-tel®mi literaturì, blizkimi k prestolu. âsti podobnìhtekstov nahod®ts® i v sbornikah, sv®zannìh s drugimi pred-stavitel®mi ¥`noslav®nskih dvor®n. V takom smìsle, on®vl®ets® dragocennìm svidetel†stvom usiliy ¥`no-slav®nskoy aristrokratii upodobit†s® vizantiyskoy,to~noee caregradskoy. Iz Sbornika mì ne moèm sdelat†vìvod o tom, prin®la li Elena mona{estvo, ego strukturane ®vl®ets® podobnoy obì~nìm knigam dl® ~teni® v

373rez¥me

ènskih monastìr®h. V ¥`noslav®nskoy literaturepodobnìm emu ®vl®ets® Bdinski Sbornik, sostavlennìy v1360 godu, po zakazu vidinskoy caricì Annì, a v vizan-tiyskoy tradicii odin takoy sbornik bìl podgotovlen dl®prin®ti® mona{estva do~eri car® Isaaka II angela,Feodorì. Nakonec, on sv®zan s knigoy, na kotoru¥ nedavnoobraÈeno vnimanie, s Bogorodi~nikom, napisannìmieromonahom Arseniem v pervoy ~√tverti XV veka pozakazu Marì Crnoyevi~a, vero®tno prednazna~ennìmtakè dl® monastìr® na Skadre Kom. BuduÈie izu~eni®,navernoe, opredel®t eÈe bol†{e svidetel†stv bogatstvaduhovnoy ìzni v Zetskoy Sv®toy Gore XV veka.

Tomislav Yovanovi~ - Apokrif o Mel√hisedeke vrukopisi Sbornika Goric∫

Slovo o Melihisedeke otnosits® k redkim sohrannìmperepisannìm pam®tnikam apokrifam iz cikla ob Avraame.V otli~ie ot odnogo inogo varianta dannogo apokrifa,perepisannoe v Gori~kom sbornike imeet osobìy vid liriz-ma. K soàleni¥, tekst, perepisannìy iz Gori~kogo sborni-ka, ne sohranen v celom, pri konce ne hvataet odnoy ~asti.

III Okruènie bogoslovi® Nikona

D®kon Milorad Lazi~ - Bogoslovska® struktura Sbornika[estodneva Nikona Ierusalimca monast∫r® Savvin∫ iz1439-1440 g.

Bogoslovska® struktura sbornika neposto®nnogo sostava,takogo è, kak [estidnev Nikona Ierusalimeca, sneproizvol†noy kompoziciey. V nasto®Èem antologi-~eskom sbornike, asketi~eskoe bogoslovskoe u~enie omolitve, sootvetsvuÓÈee u~eniÓ Sv®togo Otca, pred-stal®li soboy obÈuÓ tendenci¥ isihazma, ~tobìosnovnìe pravoslavnìe principì nahodilis† v misti~no-asketi~eskom opìte. Po ideynoy i temati~eskoy sposob-nosti kompozicii mona{eskih podviìn~eskih sbornikov,

374 rez¥me

Nikon Ierusalimec v serbskom bogoslovii pervoy polov-inì XV veka bìl isklÓ~itel†noy tvor~eskoy li~nost†¥.V na{ih rassomtreni®h bogoslovskoy strukturì sbornika,nas interesuet popìtka rassmotreni® organi~eskoy struk-turì dannogo isihasti~eskogo sbornika, a imenno egomìslennoy duhovnoy kompozicii, didakti~eskogo plana iego metodi~nosti, a takè i ritmizacii tekstov, kotorìeraspolagaÓts® po por®dku, formiruÓÈemu svoego rodadviènie po okru`nosti duhovnoy ìzni na osi molitvì,sootvetstvenno bezmolvi®, s ispol†zovaniem i ponimaniemvseh aspektov podvi`ni~eskoy teorii i praktiki.

Episkop b∫v{iy Zahumsko-Gercegovinskiy Afanasiy(Yevti~) - Veroispovedanie Nikona Ierasalimca

Na listah Gormi~kogo Sbornika 271b-272a nahodits® sud®po vsemu, autenti~noe ispovedanie verì Nikona. Po~emuopìtnìy i duhovnik vklÓ~il ego v sbornik? Hot®pravoslavnìm ugroàla opasnost† ot Riml®n, katolikov,mì vse-taki s~itaem, ~to, skoree vsego Nikon Ierusalimecimel v vidu Islam, tak kak on veru izlagaet v Sv®tuÓTroicu, a ne dotragivaets® voprosa ro`deni® Sìna i isho-da Sv®togo Duha, tol†ko vìdel®et veru v Sv®tuÓ Troicu, aÌto isklÓ~itel†no ®vl®ets® znakom hristianstva. On vÌtom smìsle pod~erkivaet veru v Troicu, naprotiv uzokgoodnoboèstva islamskogo. On govorit o tom, ~to on kreÈenv Sv®tuÓ Troicu, vo Im® Ih – Otca, Sìna i Sv®togo Duha –i ~to tol†ko v Sv®toy Troice est† sover{enstvo, a Ìtoosobenno zna~it, ~to Ìtogo net v Islame. Mì s~item, ~to iduhovnik Nikon starec Ierusalimec svoey duhovnoy do~eriElene ne mog ostavit† ni~ego lu~{ego v konce Gori~kogosbornika, knigi, kotora® redko bogata® i pravoslavnoyteologiey i pravoslavnoy isihasti~eskoy duhovnost†¥,~em Ìto korotkoe ispovedanie verì v Sv®tu¥ Troicu, vKotoruÓ ona kreÈena i Kotoroy ona dol`na sovokupnu¥svoÓ duhovnu¥ i mona{eskuÓ ìzn† posv®tit†: ~tobìTroice Sv®{tey{ey vsegda blagodarit†, pet†, spravl®t† iuvaàt† kak Boga svoego vo veki.

375rez¥me

Protosingel Yovan Puri~ - Troi~na® terminologi®Veroispovedani® Nikona Ierusalimca

Ispovedanie verì Nikona Ierusalimeca, korotkoe so~ine-nie v konce Gori~eskogo sbornika, imeet svoy isto~nik vliturgi~eskih so~ineni®h Cerkvi. Kak takovo, tvor~estvoNikona imeet nasto®Èiy isto~nik v doìv{ey tayneSv®toy Troicì, kotora®, ìzn†Ó vo Hriste, pre`de vsegokreÈeniiem i evharistiey, no i sovokupìm krugombogosluèni®, dl® hristianina stanovits® bliè sob-stvennogo dìhani®.V svoey ì~koy besede Sv®toy Sava Serbskiy podobnoispovedal veru, a on postavil fundamentì i serb-skoierusalimskoy sv®zi, iz pereda~i opìta kotoroy Nikonna{el svoi isto~niki. Nakonec, terminologi®, sv®znna® sTroicey v bogosluàÈih knigah opredelena v bogo-slovskih rassmotreni®h. Bol†{ie zaslugi v bogosluàÈihknigah opredelena v bogoslovskih rassmotreni®h. Bol†{iezaslugi v otno{enii k Ìtomu prinadleàt Sv®tomuVasiliÓ Velikomu, kotorìy vosprin®l, i opisal Sv®tuÓTroicu takè kak i Nikon Ierusalimec – v ka~estveobÍedineni®, kinonii.

Mitropolit êrnogorsko-Primorskiy Amfilohiy(Radovi~) - Hristoobrazie i Bogorodi~noobrazie isosto®nie ~eloveka posle smerti po otcu NikonuIerusalimcu

Tekst obosnovìvaets® na tolkovani dvuh otrìkov izGori~eskogo sbornika, dl® kotorìh avtor predpolagaet,~to oni ®vl®Óts® proizvedeniem Nikona - MolitvìBogorodice i Otvetov o sosto®nii du{i posle smerti.Bibleyska® sv®to ot~a® re~† predstavl®Ót soboy vnu-treniy ritm ego mìsli i opìta, tak ~to trudno opredelit†,~to v ego proizvedenii ®vl®ets® li~no ego, a ~to bib-lieyskoe i sv®to ot~ee. Ego antropologi® obosnovìvaets®na Otkrovenii, poznanii estesvennìh nauk svoego vremeni,i na pustìnnom Ìksperimente podvi`nika pravoslavhogo

376 rez¥me

Vostoka, kotorogo on perenostit, no i doìvaet opìtom.V Molitve Bogomateri, v zakon~ivaÓÈem i poÌti~eskomtekste Gori~eskogo sbornika, ~elovek rassmotren v tayneBogo~eloveka - ~erez TeotokologiÓ. Nikon nam pokazì-vaet na teantropologiÓ v ka~estve bezmernoy merìantropologii. Vtoroy tekst ®vl®ets®, kak nam kaèts®,autenti~nìm obÍ®sneniem bogoslu`benogo obì~a® prove-deni® tret†ih, deb®tìh i sorokovìh pokoyniku. Nikonsna~ala sv®zìvaet dannìy obì~ay s razloèniem tela~eloveka posle smerti, a takè i s ego formirovaniem vmatke, a potom, ssìla®s† na Sv®togo Makari®, i s putemdu{i posle smerti. Ot Sv®togo Makari® on beret obosno-vanie sud†bì du{ nekreÈenìh detey.V oboy h tekstah, tayna tela Hristova, Evharistii, namraskrìvaet i taynu tela ~elove~eskoy naturì, eesosto®nie na perehode iz smerti v bessmertie, iz vremeni vsposob suÈestvovani® eshatona.

I{tvan Percel - Sv®toy Simeon Nov∫y Bogoslov√ ibogoslovie suçestva Boì®

Neskol†ko u~enìh zametilo odin udivitel†nìy Ìlement vmisti~eskom bogoslovii Sv®togo Simeona NovogaBogoslova. Na samom dele, on govorit o „bìtynomusovmeÈeniÓ” s Bogom ili o „pri~astii bo`†imsuÈestvom”. Õto nahodits® kak budto v ser†eznom razno-glasii s tradicionnìm mneniem, kotoroe proishodit izserednego veka i po kotoromu Sv®toy Simeon bìl pr®mìmpred{astvennikom isihasti~ekogo u~en†® o bo`†ihdeystvi®h ili Ìnergi®h. V moey rabote, ® poprobuÓ pre-dostavit† o~en† vnimatel†nìy otvet na Ìgo k kritikeprisustvuÓÈih. Õlementì dannogo vnimatel†nogo otvetasleduÓÈie: 1. Sv®toy Simeon v pravdu govoril pro bìtiy-noe sovmeÈenie i u~astie v bo`†em suÈestve. Õto nemoèt bìt† predmetom spora. 2. V to è vrem®, Sv®toySimeon bìl polnost†Ó oznakomlen s u~en†em Kapado-kiycev o riznice me`du bo`†em sut†Ó i bl`†ih deystviy(Ìnergi®). No, on dannoe u~astie tolkuet posvoemu,

377rez¥me

razli~no ot isihasti~eskogo tolkovani®, kotoroe stanetosnovnìm pozè, v ~etìrnadcatom veke. 3. U~en†e Sv®togoSimeona obosnovìvaets® na ego rassmotrenie evharisti-~eskogo sovmeÈeni®, v kotorom edinstvo Boga i ~elovekaosuÈestvleno ~erez boèstvo i ~elove~estvo Hristovo. 4.Dannoe u~en†e, kotoroe po svoemu vìraèniÓ razli~aets®ot isihasti~eskogo u~en†®, a tem samìm i ot glavìhnapravleniy pravoslavnoy teologii pozè, kaàets®odnoy i toy è duhovnoy real†nosti. Tak ~to, hot®bespoleznìm ®vl®ets® pripisìvanie Sv®tomu Simeonukonceptì, kotorìe nikogda ne bìli ego, mì s~itaem, ~to unas est† pravo govorit† pro vnutrennee soglasovanie dan-nìh dvuh u~eniy.

IMENSKI INDEKS

A

Abel, F. M. (Abel, F. M.) 58, 59Avgustin Bla`eni 295 Avraam praotac 17, 224, 227, 233, 361, 374Agaton, Sveti 248Adam, 170, 177, 178, 183, 184, 238, 239Ajcetmiler, R. (Aitzetmüller, R.) 170Akindin, Grigorije 296, 385Aleksandar (Golicin), jeromonah 300, 318, 334Aleksi}, Budimir Amun Sveti, 242Amfilohije (Radovi}), Mitropolit Crnogorsko-primorski 8, 11-13, 16, 18-20, 23, 26, 27, 34, 94, 121, 128,190, 279, 294, 344, 348, 349, 363, 376Ana, carica Vidinska 216-218, 361, 373Anastasije Sinait, Sveti 259Angelov, B. 226Andia I. De (Andia, Y. de) 336Andreja, dijak 7, 15, 25, 137, 142-147, 358, 371Andrej Kritski (=Jerusalimski), Sveti 143, 324, Andronik Paleolog, car 296An|eli 180, 303Antim Grk, 62Antonije, Vaseqenski Patrijarh 37 Antonije Veliki, Sveti 130, 242Apostoli, Sveti 288, 322Aristotel 131, 170, 328Arseniije, jeromonah 16, 201, 218, 361, 373Arseniije, Mitropolit Kesarije Kapadokijske 38Arhangeli Sveti, 24, 42, 48, 50-54, 56, 57, 59, 62-65, 68,69, 95, 258 Arhilupus, Nikola de 101Atanasije Veliki, Sveti 208, 248, 266, 277 Atanasije (Jevti}), Episkop biv{i Zahumsko-Hercegova~ki 8, 14, 16, 17, 24, 239, 255, 275, 345, 348,350, 362, 375

Atanasije Sinait 14Atanasije, jeromonah 42Atanasije, monah 33, 361, 365Atanasovski, V. 52Ahmed I 61

B

Bajazit I. 96, 264Bajazit II. Mehmed-beg 264, 266Bal{a III. 74-77, 85, 87, 88Bal{i}, \ur|e 51, 133Bal{i}, \ur|e II. Stracimirovi} 77, 85, 90, 132, 139,151, 158, 202, 259, 260, 359, 372Bal{i} (=Lazarevi}), Jelena 7, 11, 14-18, 20, 24, 25, 28,5, 54, 73, 75, 85-90, 92-95, 97, 108, 117, 118, 121, 132, 133,137, 139, 146, 151-155, 157-164, 172, 186-188, 190, 192-194,196, 201-204, 206-211, 213, 215-217, 229, 255, 256, 259-262,264, 266, 281, 283, 286, 339, 341, 342, 346-349, 356, 359,362, 369, 371, 372, 373, 375 Bal{i}i, 111, 112, 117, 118, 138Beker (Bekker) 328Bek, Hans Georg (Beck, Hans Georg) 124Bernard, Biskup 106Bog 67, 157, 159, 162, 173, 175-179, 183, 184, 207, 211, 223,224, 226, 227, 244, 247, 250, 256, 257, 260, 263, 265, 271,274, 276, 277, 285, 288, 295-297, 300, 302, 303, 305-308,310, 312-317, 320, 322, 365 - Duh Sveti 38, 179, 180, 213, 255, 265, 288, 304, 314, 316,322 - Isus Hristos 34, 35, 38, 42, 142, 162, 172, 174, 176, 180,181, 193, 196, 213, 223, 224, 229, 233, 239, 240, 243, 255,265, 269, 272, 282, 284, 285, 288, 289, 304, 305, 308, 310,311, 313, 317, 321, 322, 325-327, 329, 362, 363, 365, 375, 377 - Otac 180 - Trojica Sveta 2, 23, 24, 127, 152, 159, 162, 180, 255-257,263-266, 270-272, 274, 278, 280, 310, 311, 358, 362, 363,370, 375, 376, 377 Bogdanovi}, Dimitrije 70, 94, 124, 128, 131, 139, 172,185, 190, 202, 203, 238, 340, 342-345

380 Imenski indeks

Bogorodica 18, 35, 69, 73, 90, 92, 96, 99, 103, 107, 108,114, 133, 13, 153, 154, 158, 161, 192, 201, 203, 213, 219, 220,259, 262, 279, 282-284, 286, 287, 309-311, 324, 333, 356,361, 363, 364, 376 Bo`anovi}, Qubica 349Bo`i}, Ivan 76, 78, 81, 83, 85, 87, 94, 101, 103, 104Bojovi}, Bo{ko 16, 187, 190, 197, 202, 345, 346 Bolica 105Brajko 105Brankovi}, Vuk 51Brankovi}, \ur|e 51, 7, 75-79, 83, 84, 89, 90, 99-102, 113,156, 157, 204, 369Brankovi}, Mara 51Brankovi}i 137Bratota 105Buje, Luis (Bouyer, Louis) 318, 333

V

Vaiqe, S. (Vailhé, S.) 52, 54, 58-62, 70 Valentin, J. (Valentini, J.) 77Varlaam, Sveti 213Varsanufije, Sveti 248Vasila, vojvoda 62 Vasilije Veliki, Sveti 169-171, 175, 180, 213, 215, 239,240, 243, 247, 266, 269, 276, 318, 363, 376 Vasilije (Krivo{ein), Arhiepiskop Briselski 300,313, 318, 335Vasilije Ostro{ki, Sveti 34, 349 Vasiqev, V. 129Vasiqev, Qupka 139Vensen, H. (Vincent, H.) 58, 59, 69 Vincent, Mario 83 Vi{wi}, Filip 346 Vladislav Gramatik 144, 259 Vladislav , knez 96-98, 153, 160, 161 Vladimir Ruski, Sveti 334 Vlatko 96, 153, 154 Vlatkovi}, Ivan (Vlatchovich, Iuan) 165Vlaho, sveti 89, 164

381Imenski indeks

Volska, V. (Wolska, W.) 171Vukovi}, Bo`idar 12, 19, 26Vukovi}, \ura| 78Vuk~i}-Kosa~a, Stefan 85, 88, 90, 96-98, 155, 159, 163,164, 261Vuk~i}, Hrvoje 87Vu~eti}, A. 50, 52

G

Gavrilo Arhangel, Sveti 45, 47, 48, 65, 356, 368 Gavrilo (Stefanovi}-Venclovi}) 171 Gavrilo, iguman 54 Gavrilovi}, A. 61 Gagova, Nina Georgijevna 16, 25, 201, 218, 219, 361, 373 Galen 131 Genadije, arhimandrit 54Genadije, "Arhiepiskop Carigradski" 248, 266 Genadije I, Patrijarh Carigradski 266 Genadije Sholarije, Sveti 42, 266 Georgije Velikomu~enik, Sveti 46, 59, 90, 91, 96, 114,153, 154, 160, 161, 204, 298, 356, 369Gerard, M. (Geerard, M.) 168Gerebi (Geréby, Gy) 334German, Patrijarh Jerusalimski 60Glumac, Du{an 47, 64 Godunov, Boris, car 55 Go{ev Ivan, protojerej 141 Gregori, T. F, (Gregory, T. F.) 336 Grigorije Bogoslov, Sveti 130, 134, 213, 266, 318, 319 Grigorije Gorwa~ki, Sveti 41 Grigorije (Milenkovi}), monah 19 Grigorije Niski, Sveti 131, 169, 176, 239, 240, 320, 322 Grigorije Palama, Sveti 19, 29, 241, 244, 295, 296, 299,300, 302, 331, 349Grigorije IV, Patrijarh Jerusalimski 33, 40, 258, 263,367 Grigorije Sinait, Sveti 9, 114, 123, 124, 128, 138, 140,205, 241, 242, 244, 247, 248, 253, 259Grigorije Camblak 50, 140, 144

382 Imenski indeks

Grkovi}, Milica 346 Gruji}, Radoslav, protojerej 228Grumel, A. (Grumel, A.) 124, 295, 334

D

Dabinovi}, A. 79David, Mitropolit Crnogorsko-Primorski 84David, pisar 139David, car 59, 290Davidov, Dinko 56, 64Dagron, G. (Dagron, G.) 224 Danilo II, Arhiepiskop Pe}ki, Sveti 48, 60, 145, 205Danilo, Mitropolit Efeski 36, 40Dani~i}, \uro 46-48Daruz, @an (Darrouzes, Jean) 301, 313, 318, 331Dencinger (Denzinger, H.) 296, 297, 332Dereti}, Jovan 345Deris, H. (Dörries, H.) 332Despina 96Dijadoh Foti~ki 245, 247, 259Dimitrijevi}, Stevan M, protojerej 55, 56, 64Dini}, M. 51, 102, 104Diodor I, Patrijarh Jerusalimski 12Dionisije Areopagit 42, 263, 319, 323, 334Dionisije Zagoreos, 308, 330Dragutin, kraq 205Dru{ko, Anton 105Domentijan, jeromonah 46Dorotej, Patrijarh Jerusalimski 33, 36-39, 355, 367Dositej, Patrijarh Jerusalimski 39, 57, 58, 62, 63Dragojlovi}, D. 171 Dubak, Budimir 11, 20, 23Duj~ev, Ivan 218Du{an, car Stefan Uro{ IV, 49-51, 215, 216Du{man, Pavle, unijatski nadbiskup 106

\

\oze, \or|o de (Goze, Georgio de) 163

383Imenski indeks

\or|evi}, Tihomir 47, 55, 68, 69\or|o, Sigismondo de (Georgio, Sigismondo de) 164\uri}, V. 103

E

Eva 177, 178, 184Evagrije Pontijski 243, 245, 301, 318 Evgenije, Arhiepiskop Sinajski 41 Evgenije IV, papa 38, 74, 80, 82, 83, 100, 357, 369 Ekspertiko, Johane (Expertico, Johane) 165 Empedokle sa Sicilije 131 Epifanije Kiparski, Sveti 213 Esebeg 51

@

@efarevi}, Hristifor 64

Z

Zakarija, Koja 88Zaharija Prorok 321Zvezdi}, Nik{a (Nicolaum de Stella) 152, 163, 164Zelinger, J. (Zellinger, J.) 167-169, 172, 177, 180Zinon, car 208 Zosima, monah 36, 37

I

Ivan Grozni, car 66Ivanova, Klementina 144, 145Iv{i}, Stjepan 226Ikonomova, A. 140Ikonomu, Marija 187, 344Ilarion, Sveti 34Ilarion, Episkop Zetski 113Ilarion Meglenski, Sveti 143, 247Ilarion (Ruvarac), arhimandrit 51Ilija Tesvi}anin, Sveti 47, 130, 208

384 Imenski indeks

Isaija (Antonovi}), Mitropolit Kru{edolski 56Isaija Prorok 273Isaija, kalu|er 102Isaija, starac 263Isaak II. Angel, car 201, 218, 361, 373Isaak Sirin, Sveti 218, 245, 259Isat Andrija, zlatar 194

J

Jagi}, Vatroslav 49, 172, 225Jankovi}, M. 85, 107Jankovi}, Nenad \. 345Januarije, Sveti 12Jacimirski, A. I. 225Jevstatije Nikejski 216Jevstatije Prevla~ki, Sveti 113Jevtimije Veliki, Sveti 34Jeger, V. (Jaeger, W.) 320Jelena, vojvotkiwa, k}i Bal{e III. 97, 261Jelena, knegiwa 98Jelena, carica 212Jelena (=monahiwa Evgenija), carica Du{anova 215 Jefimija (= Jelena), monahiwa pjesnikiwa 132, 186,340 Jefrem, Patrijarh Srpski, Sveti 114Jefrem Sirin 169, 247, 259Jeftimije, Mitropolit Zetski 84, 85, 101Jeftimije, Patrijarh Trnovski, Sveti 29, 143Jiri~ek, Konstantin 49-52, 54, 158Joakim, jeromonah 42Joakim, monah 33, 205, 355, 367Joakim, Patrijarh Jerusalimski 33, 37-39, 355, 367Joanikije, starac 217Joanikije (Mi}ovi}), Episkop Budimqansko-nik{i}ki 19Joanikije, Patrijarh Srpski 47Josaf, Sveti, carevi} 213Jov, Pravedni Sveti 134Jovan XXII, papa 298Jovan, kalu|er 96, 152, 154, 159, 160, 165

385Imenski indeks

Jovan Aleksandar 205 216, 218Jovan Asen II, 205Jovan Bogoslov, Sveti 46, 321Jovan Damaskin, Sveti 34, 35, 59, 143, 266, 275Jovan Egzarh 169, 170Jovan Zlatousti (=Hrizostom) 16, 127, 143, 168-170,172, 180, 213-215, 217, 239, 240, 318, 319, 330 Jovan Zonara 212Jovan Kri}anin, unijatski nadbiskup 107Jovan Kantakuzin 296Jovan Krstiteq, Sveti 54, 65, 67, 212, 321Jovan Lestvi~nik (=Sinajski) 123, 130, 133, 139, 242,245, 318, 325, 325-329, 332, 333Jovan VIII. Paleolog 82Jovan (Puri}), protosin|el 8, 17, 26, 269, 350, 363, 375Jovan Rilski, Sveti 143, 144Jovan Stojkovi}, Dubrov~anin 14, 83Jovan Stracimir, car 216, 217Jovan (]ulibrk), jeromonah 3, 11, 23, 26, 339, 349, 350Jovanovi}, Tomislav 8, 17, 25, 26, 213, 361, 374Jovanovi}-Stip~evi}, Biqana 188Jorga, Nikola (Jorga, N.) 78, 158Josif Vrijenije 36Josif, Mitropolit Halkidonski 40, 103Julijan Otpadnik 211 Juhas-Georgijevski, Qiqana 187, 344

K

Ka`dan, A. (Kazhdan, A.) 167, 336Kalezi}, Dimitrije 347Kalinik, monah 125Kalistos, Arhiepiskop 55, 59Kalistos, arhimandrit 47, 48Kalist, monah 37Kalist (Ware), Episkop Dioklitijski 324, 333Kalist Ksantopul, Sveti 242Kalu|erovi}, Petar 100Kalu|erovi}, Stefan 103Kapadokijci 293, 315, 319, 320, 330, 364, 377

386 Imenski indeks

Karadòva, D. 140Kasijan Rimqanin, Sveti 247, 295 Katarina Sinajska, Sveta 28, 69Katarina, prva èna Sandaqa Hrani}a 87Katarina, unuka Jelene Bal{i} 96Katelina 153, 154, 160, 161Ka{anin, Milan 94, 343Kvirin, Fran~esko 77Keln, E. J. (Köln, E. J.) 337Ke~evi}, Andrija 80Kiril Aleksandrijski, Sveti 248Kiril Jerusalimski, Sveti 248Kiselkov, Vasil 144Kliment Ohridski, Sveti 143, 144Klosterman, E. (Klostermann, E.) 332Kobqak, N. A. 226Kova~evi}, Boìdar 186Kova~evi}-Koji}, D. 101 Kova~evi}, Mirko 12, 23, 24Kovjeni}, R. 193Koder, Johanes (Koder, Johannes) 308Kozma Etolski, Sveti 290Kozma Vestitor 143Kozma Indikoplov 171, 172Konstantin Veliki, Sveti 211Konstantin Kostene~ki 216Konstantin Filosof 140, 144, 177, 178, 258 Kontarini Marin, biskup kotorski 73, 74, 79-80, 83,99, 100, 102, 105, 357, 369Korebejnikov, Trifon 54Krasnoselcev, N. 70Kreger, M. (Kröger, M.) 332Krstaji}, Slavko 20Kukuqevi} 229

L

Lazar Kosovski, Sveti 28, 51, 53, 54, 65, 73, 75, 85, 89,94, 97, 114, 128, 137, 138, 152, 158, 159, 188, 202, 236, 259,260, 264, 341, 342, 347, 356, 369

387Imenski indeks

Lazarevi}, Mara 85Lazarevi}, Olivera 96, 153, 260Lazarevi}i 13, 137, 257Lazi}, |akon Milorad 5, 8, 187, 190, 195, 198, 237, 253,348, 361, 374Lewin, Vladimir Uqanov 69Leonid (Kavelin), arhimandrit 46, 48, 51, 53-55, 59-61Libhajd, Kolm (Luibheid, Colm) 326, 329Luka Jevan|elist, Sveti 79Lukarevi}, Jakov (Luccari, G. P.) 51, 56Lukarevi}, Petar 56Luk{i}, P. (Lukcsics, P.) 80

Q

Qubi{a, Stefan Mitrov 104

M

Majendorf, Jovan protojerej 245, 335 Makarije, jeromonah i {tampar 29Makarije, ruski mitropolit 54Makarije, starac 19Makarije Veliki, Sveti 130, 245, 248, 279, 284, 285,288, 306, 319-323, 325, 332, 364, 376Makarije (Mavrojanakis), arhimandrit 7, 11, 13, 19,20, 23, 25, 33, 355, 367Maksim, jeromonah 42Maksim, monah 333, 355, 367Maksim, Patrijarh Carigradski 40Maksim Grk 226Maksim Ispovjednik, Sveti 242, 243, 252, 259, 318Maria, Johane (Maria, Johane) 165Marija, sveta 78, 80, 84, 100, 105Marija Alanska, carica 216Marinkovi}, B. 56Marinkovi}, Radmila 347Markesinis, Vasilije 294, 329Marko Efeski, Sveti 13, 33, 38, 355, 367Marko Jevan|elista, Sveti 262

388 Imenski indeks

Marko (Kesi}), jeromonah 14Marko Pustiwak, Sveti 248, 318Marko III, Arhiepiskop Sinajski Marni}, Dobrko 152, 154, 159, 161, 163, 194Martin, papa rimski 82Martinovi}, Vukica 20Matej Jevan|elista, Sveti 215, 217Mati} 171Medvjedev, I. P. 243Melek Daher Varnuk 35Melhi 231, 232Melhisedek 8, 17, 26, 223-230, 233, 361, 374Memo Antonije 81Memo Nikola 79Mehmed II, sultan 51Mehmed III, sultan 61Miklas, Hans 124, 127, 131Miklo{i}, Fran 49, 50, 52, 54, 258, 260, 261Milica Hrebeqanovi}, knegiwa (=monahiwa Evgenija,shimonahiwa Efrosinija) 86, 132, 213Milo{evi}, Milo{ 155Miltenova, Anisava 189Milutin, Stefan Uro{ II, Sveti, kraq srpski 45, 47-50, 62, 65, 206, 356, 368Mirkovi}, Lazar protojerej 46-48Mitrofan, Mitropollit Kizi~ki 38Mihailo Arhangel, Sveti 45, 47, 48, 53, 74-78, 84, 85,99, 101, 104, 105, 112, 206, 368, 369Mihailo VII. Duka, romejski car Mihaq~i}, Rade 132, 187Mojsije 169, 208, 212, 238Mojsije (Putnik), Mitropolit Karlova~ki 56Mo{in, Vladimir protojerej 49, 51, 127Muravjev, A. N. 55, 61Murat II, sultan 51Murat III, sultan 60Muxir-Ed Din 65

389Imenski indeks

N

Nadal Kalenas, X. (Nadal, Canellas, J.) 335Naze~i}, Salko 101Nevostrujev 170Nedoma~ki, Vidosava 7, 45, 53, 64, 65, 70, 258, 356, 368Nektarije, monah 63Nektarije, Patrijarh Jerusalimski 41, 42Nemawi}i, 13, 18, 257Nikita Stitat 246, 247, 259, 294, 295, 299, 318, 334Nikifor Grigora 296Nikifor, monah 299Nikifor (Du~i}), arhimandrit 49, 51, 53, 59-62Nikodim, Patrijarh Srpski 101Nikodim (Bogosavqevi}), jero|akon 7. 14, 24, 111, 357,370Nikodim (Mila{), Episkop Dalmatinski 50-52Nikodim Svetogorac, Sveti 308Nikodim Tismanski, Sveti 29Nikola, Katelinin otac 154Nikola II. Hrisoverg, Patrijarh Carigradski 334Nikola Mirlikijski, Sveti 47, 49, 50, 52, 59, 78, 80, 84,95, 99, 105, 107, 261Nikolaj, Patrijarh Aleksandrijski 37Nikola V, papa rimski 100Nikoli}, Svetozar 347Nikon, Patrijarh Srpski 142, 143, 145Nikon Jeruslimac (Jerusalimqanin) 3, 7, 8, 11-18, 21,23-30, 33, 34, 42, 54, 56, 73, 74, 91-95, 108, 111, 112, 116-118, 121, 133, 137-139, 142, 144, 146, 167, 172, 178, 186-188, 192, 193, 196, 201-204, 206-213, 215, 229, 238-244, 246,249, 250, 253, 255-260, 262, 265, 266, 269-271, 273, 274,276-278, 280, 283-287, 294, 339, 342-346, 348-350, 355-359,361-364, 367-376- kao Nikandar 53, 54, 73, 95, 96, 152-154, 159-161, 163,165, 260, 261, 356, 369Nik~evi}, Vojislav D. 347Nil Ankirski 242Nifon 53Novakovi}, Stojan 49, 50, 52, 171

390 Imenski indeks

O

Origen 322

Pavle Apostol, Sveti 130, 131, 181, 223, 224Pavle (Kondi}), monah 14, 24Padua, Hristoforo de (Padua, Xhristophoro de) 165Paleolozi 13, 257Pamvo, Sveti 248Panaitesku, P. P. (Panaitescu, P. P.) 170Pandurski, Vasil 144Panti}, Miroslav 56Papadopulos-Keramevs 60, 62, 63, 70, 71Paramel, @ozef (Paramelle, Joseph) 316 Paraskeva Sveta - Petka 143Parentu~eli, Tomazo (Parentucelli Tommaso) 100Pahimeris 42 Pahomije Veliki, Sveti 214Pelinovi}, \or|e 99, 100Perdikas Protonotarios 36Percel I{tvan (Perzel Izstvan) 8, 17, 18, 24, 26, 293, 336,364, 377Petar Aleksandrijski, Sveti 215Petar Apostol, Sveti 302Petar Sevastijski, Sveti 176Petar Cetiwski, Sveti 23, 24, 26, 34, 75, 77, 106Petkanova, Donka 218 Petkovi}, S. 139, 171Petrova, M. 216, 218Petrovi}, Nikola I. 14, 24, 110Pije II, papa rimski 39Plakida (Desej), Arhimandrit (Deseille)Pozwakov, Basilije 54Poka, Nikola Johanis de (Poca, Nicola Johanis de) 163Polutinovi}, Nik{a 152, 160Popovi}, V. P. 178Porfirije (Uspenski), Episkop 68Porfirjev I. J. 226 Psel, Mihail 125, 216

391Imenski indeks

Purkovi}, M. 86, 87, 101, 103, 132Puci}, Medo 51, 54, 152Puci}, Nik{a 152, 159

R

Radakovi}, Bogi{a, pop 84, 99, 101, 105Rade Neimar 17Radin, starac 161Radoj~i}, \or|e Sp. 54, 92, 94, 141, 142, 145, 146, 187,88, 340-342, 346Radojkovi} B. 105 Radoni}, J. 158Radoj~i}, Nikola 341Rado{evi}, Ninoslava 7, 12, 15, 16, 18, 23-25, 167, 171,176, 187, 202, 216, 344, 359, 372Rai~evi} R. 349Raner, K. (Rahner, K.) 296, 297, 332Rasel, Norman (Russel, Norman) 326, 329, 332Rigopulu V. (Rigopoulou, V.) 333Risti}, dubrova~ki hroni~ar 157Robins, F. E. (Robbins, F. E.) 169Rozov, V. 46, 47, 53, 55, 70Roman, monah 78Romil Vidinski (Ravani~ki), Sveti 205Ru`a, gospo|a 14, 161

S

Sava, unijatski episkop 103Sava (Vukovi}), Episkop [umadijski 121Sava (Kosanovi}), Mitropolit Dabrobosanski 47, 57, 69Sava Osve}eni, Sveti 35, 36, 42, 47, 50, 53, 54, 56, 57, 59,61, 63, 65, 69, 70, 205Sava Srpski, Sveti (Rastko Nemawi}) 34, 41, 45, 46,48-50, 52, 62, 92, 111-113, 115, 117, 145, 196, 205, 213, 269,274-277, 356, 357, 363, 368, 370, 376Savi}, Vuka{in 65Sankoi}, Vuka{in (Sanchoich, Vochassin) 165Severijan Gavalski (Severianos) 7 15, 16, 25, 167-184,238-240, 250, 359, 372

392 Imenski indeks

Sedek 231Selim II, sultan 60Siglica, Radivoj 162, 64Sidorov, A. I. 243Silvestar, papa rimski, Sveti 212Siluan, 29Simeon, car bugarski 169, 202, 211Simeon Kucas 331Simeon Miroto~ivi (Stefan Nemawa), Sveti 45, 46,61, 92, 111, 112, 117, 145, 187, 196, 213, 344, 345, 356, 357, 368,370Simeon Novi Bogoslov, Prepodobni 16, 18, 242, 259,293, 294, 298-309, 311-313, 315-320, 322-331, 334-336, 365,366, 377Simeon (Simonovi}), Mitropolit u Ptolemaidi(Akra) 56, 64Simeon Sit 216Simeon Stolpnik, Sveti 61Sindik, Du{an I. 7, 15, 25, 26, 147, 359, 371Sindik, Nade`da 7, 16, 25, 184, 188, 359, 372 Sisoje, Sveti 207Skovran, Anika 15, 16, 18, 19, 25, 26Swegarov, Ivan 141Sover, H. (Sauvaire, H.) 66Solovjoj, 51Sofronije, Patrijarh Jerusalimski 54, 62Sofronije Pustiwak 332Speranski, M. N. 70, 225Spremi}, Mom~ilo 7, 14, 20, 24, 25, 73, 79, 80, 84, 90,100, 101, 204, 356, 368 Stankovi}, Radoman 141, 12Stanojevi}, Q. 49, 55-57, 59, 86, 90, 127, 151, 170, 171, 188Stanojevi}, Stanoje 47, 49, 70Stefan Vuk~i}-Kosa~a (Stjepan vojvoda) 152, 162, 163Stefan De~anski, Sveti 49, 50, 145 Stefan Lazarevi}, Sveti, despot 8, 51, 74, 75, 89, 132,139, 142, 144, 178, 215, 216, 260, 263Stefan Prvovjen~ani (Simon Monah), Sveti 92, 111,187, 196, 213, 344, 357, 370Stefan Tivejski 246

393Imenski indeks

Stefan Toma{, bosanski kraq 96Stefanovi}, Zoran 12Stjep~evi}, J. 78, 85, 105, 193Stjuart, Kolumba (Stewart, Columba) 323, 336Stojanovi}, B. 171Subotin-Golubovi}, Tatjana 7, 15, 25, 121, 347, 358, 370Sulejman II, sultan 60Suhanov 62, 63

T

Tadi}, Jorjo 85, 156, 158Talasije, Sveti 246Talbot, A. M. (Talbot, A. M.) 336Tamari}, Vukosav 154, 160Tamari}, Nik{a 152, 159Tanu{, prezviter 80, 81Tarner, H. J. M. (Turner, H. J. M.)Tvorgov 225Temelis, Timoteos Pitagoras 49, 52, 53, 57, 59, 62, 63Teodor Abukara 266Teodor Gramatik 170Teodora 96, 153, 160, 201, 218, 361, 373Teodosije, Mitropolit Crnogorsko-primorski 101Teodosije, pop (jeromonah) 96, 154, 161Teodosije Op{te`iteqni, Sveti 35Teodosije Trnovski patrijarh, Sveti 29, 205Teodosije Hilandarac 46, 92, 196, 213 Teofan II, Patrijarh Jerusalimski 33, 37, 39, 355, 367Teofan, Patrijarh Jerusalimski u XVII. vijeku 62Teofil II, Patrijarh Jerusalimski 33, 37, 355, 367Teofilakt Ohridski, Bla`eni 143, 145, 217Tihonravov, N. S. 226Toma, jeromonah 37Tomin, Svetlana 349Tomi}, Svetozar 11, 12, 16, 186-188, 191, 197, 198, 256,339, 340Topija Niketa 86To{i}, \. 96, 158Trifun Mu~enik, Sveti 103, 105

394 Imenski indeks

Trifunovi}, \or|e 94, 132, 133, 139, 187-189, 196, 202,203, 343, 346Trotman, C. (Trottmann, C.) 336

]

]irkovi}, Sima 85, 89, 132, 187, 188, 202, 343]orovi}, Vladimir 89]urilica, Matej 102

U

Uro{ I, kraq, SvetiUro{ V, car, Sveti

F

Farlati, D. (Farlati, D.) 83, 101, 106, 107Filip, burgundski princ 39 Filotej, Aleksandrijski Patrijarh 38, 39Filotej Kokinos, Sveti, Patrijarh Carigradski, 19,29Filimon, Sveti 248 Filip Monotrop 7, 15, 25, 123-126, 129, 131, 134, 135,358, 370Fiskovi}, C. 105Florovski, Georgije protojerej 333Floker, V. (Völker, W.) 337Foti}, A. 61Frawa Asi{ki 103Frewo-@ilijen, B. (Fraigneau-Julien, B.) 334

H

Haler, J. (Haller, J.) 82Hariton, Sveti 34Hauser, Irinej (Hausherr, Irenee) 331, 333, 334Hipokrat 131Hlova~ek-Hen, Bo`idar 66Hol, K. (Holl, K.) 335

395Imenski indeks

Horn, Gabriel (Horn, Gabriel) 331Hrani}-Kosa~a, Sandaq 87-90, 133, 147, 151, 155-157,159, 163, 164, 193, 202, 260, 264Hristova, B. 140Hristu, Panajotis 331, 333, 334

C

Crnojevi}, Aleksa-Qe{ 219Crnojevi}, Ivan 107, 117Crnojevi}, Mara 218-220, 361, 373Crnojevi}, Stefanica 99, 102-104Crnojevi}i, 99, 117

^

^remo{nik, G. 99^upi}, Nikola 49, 251

X

Xurova, A. 185

[

[ev~enko, N. P. 336[ekularac, Bo`idar 261[igovi}, Lovro 9, 154, 161[ipka-Ergelanov, Zorica 66[padijer, Irena 7, 15, 17, 25, 137, 358, 371[uflaj, M. ([uflaj, M.) 107

396 Imenski indeks

60010500 Nikon Jerusalimac Zbornik

Documents

Transcript of 60010500 Nikon Jerusalimac Zbornik