គោលការណគ៏្រឹះនៃផលិតកម្មគ្ោបព់ជូ (PRINCIPLE OF SEED PRODUCTION)

គម្គរៀៃទី ០២

ការកកលំអគ្ោបព់ជូ(Seed Improvement)

Prepared by Lecturer Mao Sabina

ការកែលំអរាប់ពូជ គឺជាការអភិវឌ្ឍន៏នូវពូជថមីតាម រយៈ ៖ - ការបង្កា ត់ពូជរែុខជាតិ - ការជមរមើសរែុខជាតិ - ការមធវើមតសត៏ពូជ - ការពិមោធន៏មរបៀបមធៀប និងការរមំ ោះពូជ - ការកថទំពូជ និងផលិតរាប់ពូជសុទធជមរមើសវទូិ (Breeder seed)។ ផលិតែមមពូជដំណំ តរមូវឲ្យមាននការរតួតពិនិតយតំាងពី ផលិតរហូតដល់មេញលែ់មៅមលើទីផារ។ ការផលិត និងការលែ់ដូរពូជដំណំរតូវអនុវតតន៏តាម របព័នធកដលទទួលោា ល់ម យអងាការអនតរជាតិ ដូេជា ៖

•សហភាពអនតរជាតិមដើមបីការពារពូជដំណំថមី (UPOV : International Union for the Protection of New Varieties Of Plants។ •ទីភាន ែ់ង្ករននសមានគមន៍ផតល់វញិ្ញា បនប័រតរាប់ពូជដំណំ (AOSCA : Association of official Seed Certifying Agencies)។ •អងាការសរមានប់សហរបតិបតតិការមសដឋែិេច និងអភិឌ្ឍន៍ របព័នធរាប់ពូជដំណំ(OECD:Organization for Economic Co-operation And Development Seed Schemes)។ •សមានគមន៏មតសត៏រាប់ពូជដំណំអនតរជាតិ ( ISTA : International Seed Testing Association )។ •អងាការមសបៀងអាហារ និងែសិែមមននអងាការសហរបជា ជាតិ (FAO : Food and Agriculture Organization of United Nation)។

១. ការអភិវឌ្ឍន៏ពូជ ផលិតែមមរាប់ពូជ គឺជាការមធវើឲ្យរបមសើរមឡើងនូវពូជថមី កដលទែ់ទងមៅនឹង ៖ ការបង្កា ត់រែុខជាតិ ជមរមើសរែុខជាតិ ការមធវើមតសត៏តាម ន និងវាយតនមល ១.១.ការបង្កា ត់រកុ្ខជាតិ មាលបំណង ទិននផល គុណភាព ភាពធន់រទំជមងឺ និងសតវលអិត

មូល ឋ នរគឹោះននការបង្កា ត់រែុខជាតិ ការរគប់រគងធនធានមសមណទិេ របព័នធននការបនតពូជរបស់រែុខជាតិ បមេចែមទសននការបង្កា ត់រែុខជាតិ ការរគប់រគងធនធានមសមណទិេ •ការមធវើសមូហែមមពូជ •ការែំណត់សំាល់លែខណៈ •ការកថរែា(ឫអភិរែស)ទែ់ទងមៅនឹង ៖ - In-situ conservation - Ex-situ conservation ការបនតពូជរបស់ដំណំរែុខជាតិ ការបនតពូជម យមភទ(រាប់)

ការបនតពូជម យអមភទ(សររីាងាលូតលាស់)

ដំមណើ រការមរាយលំអងននដំណំរែុខជាតិ ស័វយដំមណើ រលំអង(self-pollination) ដំមណើ រលំអងកាត់(cross-pollination)

ការបងាែំមណើ តរបស់ដំណំរែុខជាតិ អូតូកាមី(autogamy) : របរពឹតតមៅម យការជួបាន រវាងកាកម៉ែតញីនិងកាកម៉ែតមមម លមៅមលើមដើមកតមួយ។ អាឡូកាមី(allogamy) : របរពឹតតមៅម យការជួបាន រវាងកាកម៉ែតញី និង កាកម៉ែតមមម លសថិតមៅមលើមដើម មផសងាន ។

បមេចែមទសននការបង្កា ត់រែុខជាតិ

១.២. ជម្មើសរកុ្ខជាតិ វធីិោស្រសតជមរមើសកដលនិយមអនុវតតមាននដូេជា ៖ ជមរមើសជារែុម ជមរមើសពងា ជមរមើសរែុខជាតិមួយមដើម ១.២.១.ជម្មើសជា្ក្ុម វធីិោស្រសតមនោះសរមានប់អនុវតតទំងដំណំសវ័យដំមណើ រ លំអង និងដំណំដំមណើ រលំអងកាត់ម យ៖ ជមរមើសនូវរែុខជាតិជាមរេើនមដើមមៅែនុងពូជកតមួយ ែំចាត់មចាលនូវមដើមរែុខជាតិណកដលមាននលែខណៈមិនធមមតា ឫអន់។

ជមរមើសមធវើមឡើងមៅមពលកដលដំណំទំុរបមូលផលបាន ជមរមើសជារែុមរែានូវលែខណៈននពូជដំណំមួយកដល មគេង់បាន ឫម្លើយតបមៅនឹងមាលបំណង។ លែខណៈ មផណូទីបជាមាលបំណងមាននដូេជាៈ - ែំពស់មដើម - ពណ៌មដើម សលឹែ ផ្កា កផល និងរាប់ - រទង់រទយមដើម សលឹែ ផ្កា កផល និងរាប់ ... - ភាពធន់រទំការដួលមដើម ... - ភាពធន់រទំជមងឺ និងសតវលអិត ជមរមើសយែនូវមដើមរែុខជាតិកដលមាននលែខណៈលអរបមសើរ សរមានប់ ំដុោះបនត។ ជមរមើសជារែុម មាននលែខណៈោមញ្ាកដលែសិែរអាេអនុវតតន៏បាន។

១.២.២.ជម្មើសរកុ្ខជាតិមួយម ើម វធីិោស្រសតមនោះនិយមមរបើរបាស់មៅែនុ úងដំណំសវ័យ

ដំមណើ រលំអង ម យោរស្សឡាយសុទធននដំណំសវ័យ

លំអងមាននលែខណៈអូម៉ែូកសន។ ដំមណើ រការជមរមើស ៖

មរជើសមរ ើសកតមួយមដើមពីមួយជំនាន់មៅមួយជំនាន់

អាេបមងាើតបាននូវពូជ ឫស្សឡាយសុទធយ៉ែងឆាប់រហ័ស

បមរមើបរមានស់នូវវធីិោស្រសតមនោះអាេរែម ើញនូវពូជ ឫ

ស្សឡាយសុទធកដលមាននៈ - សកាត នុពលទិននផល

- ភាពធន់រទំេំមពាោះជមងឺ និងសតវលអិត

- ភាពធន់រទំការដួលមដើម។ល។

ស្សឡាយសុទធកដលមាននលែខណៈដូេេង់បានរតូវរែា ទុែ។

ស្សបតាមតរមូវការ

របូទី១. ជម្មើសឯក្ម ើម(single plant selection)

១.២.៣.ជម្មើសពង្សា(PEDIGREE SELECTION) វធីិោស្រសតមនោះអនុវតតន៏កតេំមពាោះរែុខជាតិសវ័យដំមណើ រ លំអង ៖ ជមរមើសមៅែនុងជំនាន់ F2 ែំណត់រតានូវលែខណៈននស្សឡាយនិមួយៗកដលបាន សកមតងមេញរគប់ជំនាន់។ ទទួលបាននូវឯែសណឋ នភាពមសមណទិេខ្ពស់ មផណូទីបកដលជាមាលបំណងសរមានប់ជមរមើសមាននដូេជា ៖ - ទំហំនិងទរមង់កផល ឫរបកវងែួរ - រទង់រទយមដើម និងែមពស់មដើម - ភាពធន់រទំជមងឺ និងសតវលអិត - ភាពធន់រទំការដួលមដើម ធន់រទំការរាងំសងួត ...

របូទី ២. ជម្មើសពង្សា(pedigree selection)

១.២.៤.ជម្មើសសមូហវិធី វធីិោស្រសតមនោះ រតូវអនុវតតន៏េំមពាោះដំណំសវ័យដំមណើ រ លំអង ៖ រាប់កដលបានរបមូលផលមៅែនុងជំនាន់ F2 រតូវ ែ់ េូលាន សរមានប់ ំបនត ជមរមើសសរមានប់លែខណៈកដលជាតរមូវការរតូវពនា មពលរហូតដល់ជំនាន់ទី F5 ឫ F6 ។ វធីិោស្រសតជមរមើសសមូហវធីិ គឺមិនមាននែំណត់រតានូវ ពត៌មាននននលែខណៈកដលសកមតងមេញតំាងពីជំនាន់ ដំបូងននការកបែមេញមឡើយ។

របូទី ៣ . ជម្មើសសមូហវិធី

១.៣. ការមធវើអុី្បរីតក្មម អីុរបរីតែមមមាននវធីិោស្រសតខុ្សៗាន អាស្ស័យមៅតាម របមភទដំណំសវ័យដំមណើ រលំអង និងដំមណើ រលំអងកាត់ មាលបំណងននការមធវើអីុរបរីតែមម គឺមដើមបីបមងាើននូវ បករមបរមួលែនុ úងលែខណៈតំណពូជ។

មៅែនុងែរណីអីុរបរីតែមមននរែុខជាតិសវ័យដំមណើ រលំអង

តរមូវឲ្យ៖

- សវ័យដំមណើ រលំអងមៅែនុ úងជំនាន់បនតបនាទ ប់

- ជមរមើសរែុខជាតិមៅែនុ úងF2 និងមៅែនុ úងជំនាន់បនតបនាទ ប់

- ជមរមើសម យរប úងរបយ័តនេំមពាោះលែខណៈកដលេង់បានែនុងលែខខ្ណឌ អូម៉ែូសីុែូត។

ការបង្កា ត់រតឡប់ គឺជាការបង្កា ត់មដើមបីបនសំនូវលែខណៈមួយ ឫមរេើនននមមបា “ A “ ជាមួយលែខណៈននមមបា “ B “ ៖

របូទី៤ . គំនូសប្មួញននវិធីសាស្រសតបង្កា ត់្តឡប់

របភពមដើមននការបង្កា ត់ A B B ( % ) RR rr បង្កា ត់រតឡប់មលើែទី ១ Rr B ៥០ ( rr ) បង្កា ត់រតឡប់មលើែទី២ rr Rr B ៧៥ ( rr ) បង្កា ត់រតឡប់មលើែទី៣ rr Rr B ៨៧.៥ ( rr ) បង្កា ត់រតឡប់មលើែទី៤ rr Rr B ៩៣.៧៥ ( rr ) បង្កា ត់រតឡប់មលើែទី៥ rr Rr B ៩៦.៨៧៥ ( rr ) rr Rr សវ័យបងាែំមណើ ត rr Rr rr

ការបង្កា ត់មរេើន (multiple crossing) ជាវធីិោស្រសតមួយ មទៀតកដលតរមូវឲ្យមានន ៖ ការបង្កា ត់រវាងមមបាពីរ : A B ការបង្កា ត់រែុខជាតិែូនមៅជំនាន់មរកាយជាមួយពូជទីបីៈ (A B) C ឫ ការបង្កា ត់ែូនមៅជំនាន់មរកាយជាមួយែូនមៅននមមបា ដ៏នទមទៀតៈ (A B) (C D) វធីិោស្រសតមនោះរតូវបានអនុវតតមដើមបីបនសំនូវលែខណៈ គុណភាពលអៗ មែពីមមបាមផសងៗ។

របូទី៥. ការផលតិ្ាប់ពូជអុី្បរីតនន ំណមំោត

២. ការគ្វីគតស្តព៏ជូ

២.១.មាលការណ៏ទូមៅននការតាមដាន ពូជថមីបានផលិត ឫពូជនំាេូល រតូវកតមធវើ មតសត៏តាម នៈ មៅមរកាមលែខខ្ណឌ បរោិថ នខុ្សៗាន និងរតូវមរបៀបមធៀបជាមួយពូជ គំរ ូការមធវើមតសត៏តាម នរតូវអនុវតតយ៉ែងតិេេំនួន៣រដូវកាល ការតាម នមៅមលើលែខណៈសកមតងមេញៈ - ភាពធន់រទំជមងឺ និងសតវលអិត - តរមូវការទឹែ និងជី ភាពធន់រទំការដួលមដើម។ល។ ពូជតាម ន រតូវមាននលែខណៈលអរបមសើរ ការឲ្យមរបើរបាស់នូវពូជកដលបានតាម ន រេួអាស្ស័យមៅមលើគណៈែមានម ធិការពូជដំណំែសិែមម។ គណៈែមានម ធិការពូជដំណំ មិនរតូវឲ្យរគឹោះោថ ន ឫែ៏ ោថ ប័នផលិតពូជថមីមនាោះេូលរមួជាសមានជិែមឡើយ។

២.២. មាលការណ៏ននការវាយតនមៃ មាលការណ៏វាយតនមល គឺពាែ់ព័នធមៅនឹង ៖ •តនមលននការ ំដុោះ ៖ ទិននផលកដល បង្កា ញមេញតាមែរមឹតសតង់ រ។ •តនមលទីផារៈ លែខណៈគុណភាព •តនមលជីវៈ សមានសធាតុ និងធាតុបនសំ •អនែផលិតរតូវមាននេំមណោះដឹងទំងកផនែរទឹសតី និងបទពិមោធន៏មដើមបីធានាឲ្យបាននូវសុរែឹតភាព។ ការ ំដុោះដំណំតាម ន រតូវមាននែមមែររគប់រាន់មដើមបី ធានានូវការអនុវតតការង្ករពិមោធន៍

២.៣.នផៃ ីស្ាប់មធវើមតសត ៏ បរោិថ នននតំបន់ ំដុោះ លែខខ្ណឌ ដីនិងអាកាសធាតុរតូវសមស្សប ែូនកស្សនិមួយៗរតូវមាននទំហំ ដូេាន និង រតូវកតកេែឲ្យ េ់រវាងពូជនិមួយៗ។ ការពិមោធន៍រតូវអនុវតតមលើដីសមស្សប(ដីមាននការភជួររាស់លអ និងមាននរបព័នធមស្ោេ ស្សព ...)។ ដីកដលាម នរបពនធ័ បងាូរទឹែមិនរតូវយែមែមរបើរបាស់។ ដីសរមានប់កស្សពិមោធន៍រតូវមាននលែខណៈអូម៉ែូកសន ការ ំដំណំបនតបនាទ ប់ មៅ ែនុងកស្សដ៏កដលរតូវមធវើឲ្យដូេាន ។

ទំហំែូនកស្សមធវើមតសត៏ នផទដីមាននទំហំពី១៦ម២មៅ២៥ម២(ដំណំធញ្ាជាតិ)

នផទដីទំហំពី២៥ម២មៅ៥០ម២(ដំណំសរនស ដំណំយែ មរបង និងដំណំបកនល)។ ការមរៀបេំកស្សពិមោធន៍ ការោប ការ ំដុោះ ការមធវើ មមម ការមស្ោេស្សព និងការរតួតពិនិតយសតវលអឹត និងជមងឺគួរ មធវើែនុងនថងកតមួយ។ ែូនកស្សរតូវកតកថ ទំែំុឲ្យមានន មមម និងរតូវបំកបែឲ្យម៉ែត់មេៀសវាងែំុឲ្យមាននដីដំុមៅែនុងថ្នន ល។

មាលការណ៍មរបើរបាស់ោរធាតុេិញ្ច ឹម ែ់ជីឲ្យរគប់រជុងមរជាយ ជីបំប៉ែនរតូវ ែ់ឲ្យមសមើ រគប់ រជុងមរជាយផងកដរ ការមរៀបេំមុនមពលការ ំដុោះ ៖ ែូនកស្ស និមួយៗ រតូវមានន ែ់ោល ែសំាល់ បមង្កា លននោល ែសំាល់គួរ ជានិេចកាល ែ់មៅែនុងជូរទីមួយខាង ម្វងនដននែូនកស្សសរមានប់មធវើមតសត៏។ ពូជសរមានប់មធវើមតសត៏ រតូវពិមោធន៍ យ៉ែងតិេបំផុតេំនួន ៤ោរ ការ ពិមោធន៍មាននោរម យ ការចាប់ មឆាន តអាស្សយ័មៅ តាមគំរូេាស់លាស់ដូេមាននបង្កា ញែនុងឧទហរណ៍ខាងមរកាមៈ

ឧទហរណ៍ៈ ការមរៀបេំោរតាមការចាប់មឆាន តមៅែនុងការមធវើពិមោធន៍ពូជ 3 4 1 2 3 4 1 2

2 1 4 3 2 1 4 3

4 3 2 1 4 3 2 1

1 2 3 4 1 2 3 4

I II III IV I II III IV

3 4 1 2 3 4 1 2

2 1 4 3 2 1 4 3

4 3 2 1 4 3 2 1

1 2 3 4 1 2 3 4

I II III IV I II III IV

២.៤. ចណំាតថ់្នា ក ់

មាលការណ៏ទូមៅសរមានប់មធវើេំណត់ថ្នន ែ់ ១) ែំណត់រតាទិននន័យននការ ពិមោធន៍ ទំហំែូនកស្ស េំនួោរ របមភទដី ែរមឹតននការ ែ់ជី និងេំនួនមពលននការមរបើជី េំនួនពូជកដលមរបើ េមនាល ោះគុមព េំនួន មដើមែនុងមួយែូនកស្ស បរមិានណទឹែ មស្ោេស្សព ែរមឹតននការមរបើរបាស់ថ្នន ំពុល រតូវកតែត់រតាម យ កឡែនូវ ែិេចការមួយេំនួនដូេជា ៖ នថងកខ្ោបឬ ំដុោះ ដំណុោះ ការទំុ និងការរបមូលផល កដល ខុ្សាន រវាងពីពូជមួយមៅពូជមួយ នឹងពីែូនកស្សមួយមៅែូនកស្សមួយមទៀត។

២) េំណត់ថ្នន ែ់ននការសកមតង មៅ ែនុងកស្ស េំណត់ថ្នន ែ់មលើការសកមតងមេញលែខណៈមរបើរបាស់ការឲ្យពិនទុពី ១ ដល់ ៩។ េំណត់ថ្នន ែ់មលើការបំផ្កល ញពីសតវលអតិនិងជមងឺ - ពិនទុ៩ : ាម នេំណុេបំផ្កល ញមៅមលើមដើមនិមួយៗ - ពិនទុ៧ : ការមលេមេញជាមរាគសញ្ញា ឫោន មបំផ្កល ញមលើមដើមនិមួយៗ

- ពិនទុ៥ : មមើលម ើញមរាគសញ្ញា ឫការបំផ្កល ញេាស់មៅមលើមដើមនិមួយៗ

- ពិនទុ៣ : បរមិានណមដើមរែុខជាតិជាមរេើនបានបង្កា ញនូវមរាគសញ្ញា ឫមាននការបំផ្កល ញធងន់ធងរ

- ពិនទុ១: ការបំផ្កល ញ ឫជមងឺបង្កា ញឲ្យម ើញយ៉ែងធងន់ធងរមពញមដើម និងមពញែូនកស្ស។

២.៥. របាយការណ៏ននការពិមសាធន៏ របាយការណ៏សមងខបននការពិមោធន៏ ការសកមតងមេញរបស់ពូជ ការបង្កា ញមេញនូវលែខណៈខុ្សាន មមម ោះពូជ និងរបភព េំណត់ថ្នន ែ់ទិននផលែនុងមួយហិេតា លែខណៈលអៗ ដ៏នទមទៀតកដលសកមតងមេញ ការរមំ ោះមេញនូវពូជណមួយ របាយការណ៏ពិមោធន៏ពូជរតូវ ែ់ជូនោថ ប័នពាែ់ព័នធ ែិេចការមនោះមធវើមឡើងកតេំមពាោះពូជកដលកែលំអថមីសរមានប់ ែ់េូលែនុងែមមវធីិពរងីែពូជ។

២.៦. ការរមំដាោះពូជ និង្សការថថទ ំភារៈែិេចរបស់អនែបង្កា ត់រែុខជាតិ ការរមំ ោះពូជ និង ែ់មមម ោះពូជ ផសពវផាយពីគុណភាពនិងផលរបមយជន៏របស់ពូជ ផលិតនូវរាប់ពូជមម និងរាប់ពូជសុទធជមរមើសវទូិសរមានប់ផាត់ផាង់ដល់ការពរងីែរាប់ពូជ។ ការរមំ ោះនិងការកថទំមាននោរៈសំខាន់ខាល ំងណស់ េំមពាោះ ផលិតែមមរាប់ពូជសុទធរបស់អនែជមរមើសវទូិ។ វធីិោស្រសតែនុងការកថទំពូជ ការដែមចាលនូវមដើមលាយ ការរបមូលផតុំនូវរាប់ពូជមៅែនុងែូនកស្សពរងីែពូជ រាប់ពូជសុទធននជមរមើសវទូិ