Prilli i thyer

KAPITULLI I PARE

S a h e r ë q ë n d i e n t e f toh të n g a k ë m b ë t , a i l ëv iz te p a k g j u n j ë t dhe a t ë h e r ë d i k u poshtë" vê te s d ë g j o n t e g u r a l e -cë t q ë z h u r m o n i n a n k u e s h ë m . N ë t ë v ë r t e t ë a n k e s a i sh te b r e n d a t i j . A s n j ë h e r ë në j e t ë n u k i k i s h t e q ë l l u a r t ë r r i n t e k ë s h t u p a lëv izur , n j ë k o h ë kaq t ë g ja të , p r a p a n j ë ledhi , t ek u d h a e m a d h e , d u k e p r i t u r t ë k a l o n t e d i ­k u s h .

Di ta po t h y h e j . I t r e m b u r , ga t i me a l a r m , a i afroi s y r i n t e p u s h k a pë r t ë v ë s h t r u a r s h ë n j e s t r ë n . P a s p a k d o t ë f i l lonte t ë n g r y s e j d h e shën je s t r a d o t ë m j e g u -l lohe j . Ai do të ka lo jë me s igur i pa u e r r u r shen j i i p u s h k ë s , i k i s h t e t h ë n ë i a t i . V e t ë m ki d u r i m d h e pr i t .

181

Lëvizi n g a d a l ë t y t ë n , d u k e e k a l u a r s h ë n j e s t r ë n e saj m b i c a cope rà b o r e t ë p a s h k r i r a m i r e , p ë r t e j r r u g ë s . P r o z h m i m a t a n ë q e i m b u l u a r a t y - k ë t u m e s h e g ë t ë egra . P ë r t ë n j ë q i n d t ë n h e r ë at i j i ka lo i n ë p ë r m e n d ide ja se kjo i sh t e n jë d i t e e j a s h t ë z a k o n s h m e e j e t ë s së t i j . S h ë n j e s t r a e p u s h k ë i lëviz i p ë r s ë r i m b r a p s h t , n g a s h e -get e eg ra te copë ra t e p a s h k r i r a të dëbo rë s . A jo që a i e qua j t i me m e n d je d i t e e j a s h t ë z a k o n s h m e e t i j , n u k i sh te t a n i veçse ky g r u m b u l l p l l a n g a s h d ë b o r e e k ë t o shegë t ë egra , q ë d u k e j s i k u r p r i s n i n a t y q y s h n g a mesd i t a p ë r t ë p a r e s e ç 'do t ë b ë n t e a i .

E d h e p a k d h e d o t ë e r r e t , m e n d o i , d h e u n e n u k d o t ë shëno j dot . N ë t ë v ë r t e t ë a i d o n t e q ë m b r ë m j a t ë b i n t e s a m ë p a r e d h e p a s saj t ë r roku l l i s e j n a t a d h e a i t ë ik t e me v r a p n g a k jo p r i t ë e n ë m u r . P o r d i t a s h t y -hej s h u m ë n g a d a l ë d h e a i d u h e j t ë p r i s t e a k o m a . M e ­gj i thëse i sh te p r i t a e d y t ë p ë r g j a k m a r r j e në j e t ë n e t i j , n j e r i u që d u h e j t ë v r i s t e i sh te po a i i p r î t e s së p a r e , k ë s h t u që e d h e kjo p r i t ë i s h t e s i v a z h d i m i i s a j .

T e k ë m b ë t n d j e u p r a p ë f toh të d h e p r a p ë lëviz i g j u ­njët , s i p ë r t a n d a l u a r t ë f t oh tën t ë ng j i t e j l a r t . M e g j i ­t h a t ë e f toh ta i sh te n g j i t u r p re j k o h ë s h në b a r k u n e t i j , në g joks e g jer në kokë . M a d j e në k o k ë ajo d u k e j s i k u r e k i sh t e n g r i r ë t r u r i n copa-copa , s i a to c o p ë r a t e d ë b o r ë s m a t a n ë u d h ë s .

Ai s ' i sh te në g j end je të m e n d o n t e asg jë të p io t e e me l idh je logjike. K i s h t e v e t ë m n jë n d j e n j ë a r m i q ë s o r e -nda j s h e g ë v e t ë e g r a d h e p l l a n g a v e t ë d ë b o r ë s d h e h e r ë -- h e r ë i d u k e j se, po t ë m o s i sh in a to , a i do t a k i s h t e b r a k -t i sur p re j kohësh v e n d i n e p r i t ë s . M i r ë p o a t o i sh in a ty , d ë s h m i t a r e t ë p a l ë v i z s h m e , d h e a i s ' ik te do t .

Te b ë r r y l i i u d h ë s , p ë r t ë n j ë q i n d t ë n h e r ë g j a t ë asaj pasditeje^ u shfaq n j e r i u që d u h e j t ë v d i s t e . Ai e c t e me h a p a t ë s h k u r t ë r , me t y t ë n e p u s h k ë s që i d i l te në t ë d j a t h t ë të qafës, k r e j t e zezë. N j e r i u i p r i t ë s u d r o d h : ky n u k i sh te më p ë r f y t y r i m i i t i j . I p r i t u r i v i n t e v ë r t e t .

A s h t u s i q i n d r a h e r ë t e t jera , G j o r g u d re j t o i t y t ë n e p u s h k ë s nga n j e r i u që po v i n t e d h e fu t i në s h ë n j e s t ë r kokën e t i j . Një ças t k o k a u d u k s i k u r b ë r i naze , s ' don t e

182

që s ' don te "të futej at je , m a d j e G j o r g u t iu d u k s i k u r në ças t in e fund i t b u z ë q e s h i me i ron i . G ja sh t ë m u a j më p a r e i k i s h t e n d o d h u r e n jë j ta gjë , d h e ai, p ë r të m o s ia s h ë m t u a r f y t y r ë n v ik t imës , (se n g a i e r d h i n j ë k e -q a r d h j e e t i l lë në ças t in e fundi t ) , e k i s h t e u l u r s h ë -n j e s t r ë n m ë posh të , d h e k jo q e a r s y e j a q ë s'e k i s h t e v r a -r ë dot , v e t ë m e k i s h t e p l a g o s u r në qafë .

I p r i t u r i po a f rohe j . V e t ë m të mos e plagos, m e n ­doi G j o r g u në fo rme lu t je je . G j o b ë n e p lagosjes së p a r e mezi e k i sh in sh lye r d h e n j ë p lagos je e d y t ë do t ' i s h k a t ë r r o n t e ekonomik i sh t . K u r s e v r a s j a s ' k ë r k o n t e as* gjë.

I p r i t u r i po a f rohe j . Më m i r e t ë më shkojë p l u m b i dëm, se t a plagos, m e n d o i ai . S i q i n d r a h e r ë t e t j e r a t ë p ë r f y t y r i m i t , p ë r p a r a se ta që l lon te , Gjorgu , a s h t u sic e k ë r k o n t e zakoni , i foli n j e r i u t që po v in t e . As në a t ë çast , as më v o n ë a i n u k e k u p t o i n ë s e i foli me zë, apo zëri n u k i dol i . E v ë r t e t a i sh t e që v i k t i m a k t h e u k o k ë n b e -fasisht . G j o r g u p a v e t ë m n j ë lëviz je t ë s h k u r t ë r t ë k r a -hu t , që , s ic d u k e j , d o n t e t ë h i q t e n g a sup i p u s h k ë n , d h e n ë a t ë ças t sh t iu . A i n g r i t i s y t ë m e n j ë h e r ë nga p u s h k a d h e ga t i i h a b i t u r po s h i k o n t e se ç 'po n d o d h t e . I v d e -k u r i (n j e r iu i sh te a k o m a n ë k ë m b ë , por G jo rgu i sh t e , i b i n d u r s e k i sh t e vdekur ) , bër i d h e n j ë g jy smë h a p i p ë r ­pa ra , p u s h k a i ra a n a s h d h e fill p a s sa j , në a n ë n e k u n -d ë r t t ë sa j , r a a i ve t ë .

G j o r g u doli n g a p r i t a d h e eci d r e j t t ë v r a r i t . R r u g a i sh te k r e j t ë s i sh t bosh. I sh in v e t ë m h a p a t e t i j që g j ë -n ion in m b i t ë . I v d e k u r i k i s h t e r ë n ë p ë r m b y s . G j o r g u u p ë r k u l m b i t ë d h e i v ü r i d o r ë n m b i n j ë r in s u p , s i p ë r t a zg juar . Ç'po b ë j ? m e n d o i . D o r a p ë r s ë r i p r e k u sup in é t ë v r a r i t , s i ku r t ' i t h o s h t e t ë k t h e h e j p r a p ë në j e t ë . P e r s e e bë j kë të , t h a me v e t e . D h e në ças t e k u p t o i se n u k i s h t e p ë r k u l u r m b i t ë v r a r i n p ë r t a p ë r m e n d u r n g a g jumi i vdek jes , po r p ë r t a k t h y e r m b a r ë . Jo , a i d o n t e v e t ë m ta k t h e n t e t r u p i n m b a r ë , a s h t u sic e k ë r k o n t e za ­kon i . S h e g ë t e eg ra d h e p l l a n g a t e p a s h k r i r a të dëbo rë s i sh in a k o m a d iku a ty r r o t u l l d h e sh ikon in çdo gjë .

U n g r i t m ë k ë m b ë d h e u m a t t ë i k t e , po r n ë ças t i u

183

' k u j t u a se d u h e j t ' i a m b ë s h t e s t e e d h e p u s h k ë n t e k o k a . Të g j i tha k ë t o i bë r i s i në ë n d ë r r . I v i n t e p ë r të v j e -

l lë d h e d y - t r i h e r ë t h a m e v e t e : m ë k a z ë n ë g jaku . C a cas te m ë v o n ë e g je t i v e t e n d u k e i k u r g a t i m e v r a p n ë -

, p ë r r r u g ë n e s h k r e t ë . P o b i n t e m u z g u . D y - t r i h e r ë k t h e u k o k ë n m b r a p a ,

pa e d i t u r a s v e t ë pse . R r u g a v a z h d o n t e t ë i sh te f a r e bosh . Ajo zg ja te j tu t j e , m i d i s p r o z h m e v e d h e k a ç u b a v e . mes për m e s d i t es q ë p o m b a r o n t e .

Diku p ë r p a r a a i n d j e u zile m u s h k a s h d h e pas t y r e zëra n je rëzorë . N jë g r u m b u l l n j e r ëz i sh p o v i n t e d r e j t t i j n ë p ë r r r u g ë n e m a d h e . H e r ë n g j a n i n s i mysa f i r ë , h e r ë s i ma lëso rë që k t h e h e s h i n n g a t r e g u . Ai u g je t p ë r b a l l ë t y r e m ë p a r e . s e ç'e m e n d o n t e . Mid i s b u r r a v e k i s h t e n u s e t ë r e j a d h e fëmijë .

A ta i t h a n ë « m i r ë m b r ë m a » d h e a i m b a j t i k ë m b ë t . P ë r p a r a s e t ' u f l is te, bë r i n jë shen j ë m e d o r e n ë d r e j ­t i m i n e k u n d ë r t n g a k i sh t e a r d h u r .

— Atje , t e b ë r r y l i i U d h ë s së M a d h e , k a m v r a r ë n j ë n jer i , — t h a me n j ë zë p o t h u a j s e të n g j i r u r . — K t h e j e -n i m b a r ë d h e v e n d o s j a n i p u s h k ë n t e k o k a , o n je rëz t ë m i r e .

Në g r u m b u l l i n e r r u g ë t a r ë v e u bë n j ë ças t he sh t j e . — Të ka z ë n ë g j a k u ? — p y e t i n j ë zë . Ai n u k u pë rg j ig j . Zër i d içka e kësh i l lo i , sic d u k e t ,

k u n d ë r zënies së g j aku t , po r a i n u k e dëg jo i . K i s h t e n i s u r t ë ec te pë r së r i . T a n i që u t h a a t y r e t a k t h e n i n t ë v r a r i n m b a r ë , e n d j e u v e t e n disi t ë l e h t ë s u a r . K u r r s e s i s'i k u j -tohe j , e k i s h t e k t h y e r apo n u k e k i s h t e k t h y e r t r u p i n . K a n u n i e p a r a s h i k o n t e t r o n d i t j e n n g a v r a s j a d h e e l e -j o n t e t ë poros i t j e k a l i m t a r ë t p ë r t ë b ë r ë a t ë që t i n u k e b ë r e dot. K u r s e , p o t a l i je t ë v r a r i n p ë r m b y s d h e m e p u s h k ë n tu t j e , k y i sh t e n j ë t u r p q ë s ' fa le j .

A k o m a n u k i s h t e n g r y s u r k u r h y r i n ë f sha t . I s h t e e n d e di ta e t i j e j a s h t ë z a k o n s h m e . P o r t a e ku l lës i s h t e g jy smë e h a p u r . Ai e s h t y u me s u p d h e h y r i .

— Ë? — p y e t i d i k u s h nga b r e n d a . A i bë r i «po» m e kokë . — K u r ?

184

— P a k p ë r p a r a . A i n d j e u h a p a t e t y r e që po z b r i t n i n n ë p ë r s h k a ­

l lë t e d r u n j t a . — I ke d u a r t me gjak, — t h a baba i , — shko t ' i l a sh . G j o r g u i sh iko i i h a b i t u r d u a r t . — Sic d u k e t , k u r e k a m k t h y e r m b a r ë , — tha . K o t i sh t e b ë r ë m e r a k g ja t ë r r u g ë s p ë r k t h i m i n e

t rup i t . M j a f t ô n t e t ë s h i k o n t e d u a r t p ë r t ' u k u j t u a r s e g j i thçka e k i s h t e b ë r ë a s h t u sic d u h e j .

Në k u l l ë nd ihe j e r a e kafesë së p j e k u r . P ë r çud i , i v in t e g j u m ë . Madje dy h e r ë r r e s h t gogësiu . Te s u p i i ma j t ë i t i j s y t ë e n d r i t u r të m o t r ë s së vogël i d u k e s h i n t ë la rgë t , s i dy y je p r a p a n j ë b r e g o r e j e .

— Po t a n i ? — t h a p a p r i t u r , pa iu d r e j t u a r asku j t . - i D u h e t l a j m ë r u a r m o r t i në f sha t , — u përg j ig j i

ati . V e t ë m t a n i G jo rgu v u r i r e s e a i po m b a t h t e op inga t . I sh te d u k e p i r e k a f e n ë që i a poq i e ëma, k u r d ë ­

gjoi zë r in e p a r e p ë r j a s h t a : — G j o r g u i Be r i sha jve sh t i u m b i Zef K r y e q y q e n . Zër i k i s h t e n jë t i ngu l l t ë v e ç a n t ë , d içka mid i s Ze­

r i t t ë k a s n e c i t q ë shpa l l n j ë d e k r e t q e v e r i t a r d h e n j ë psa lmi t ë v j e t ë r .

Ky zë jon je rëzor s i k u r e zgjoi n j ë ças t nga p ë r g j u m -ja. lu d u k s i k u r emr i i t i j k i s h t e da l ë n g a qen ia e t i j , nga. l ë k u r a d h e b r in j ë t d h e p o n d e h e j p ë r j a s h t a mizor i sh t . I sh te h e r a e p a r e që i n d o d h t e n j ë g jë e t i l lë. G j o r g u i Ber i sha jve , pë r së r i t i me v e t e zë r in e kasnec i t t ë p a m ë -sh i r shëm. Ai i sh te n jëze t e g j a s h t ë v jeç d h e pë r h e r ë të p a r e e m r i i t i j po h y n t e në f u n d a m e n t i n e j e t ë s .

J a s h t ë ka snecë t e vdek jes po ia ka lon in n jë r i - t j e t r i t , si m b i f l a t ra , e m r i n e t i j .

P a s g j y s m ë ore t r u p i n e të v r a r i t e sol len në k a t u n d . S ipas zakoni t , e k i sh in v e n d o s u r m b i k a t ë r degë a h u . K i s h t e a k o m a n jë s h p r e s ë t ë v a k ë t s e n d o s h t a e n d e n u k k i sh te d h ë n ë shp i r t .

185

I a t i i të v r a r i t p r i s t e më k ë m b ë te p o r t a e ku l l ës . K u r n je rëz i t që po e s i l ln in t r u p i n i sh in a k o m a d y z e t h a p a l a rg , ai i p y e t i :

— Ç 'më k e n i s je l lë? P l a g e apo m o r t ?

Përgj ig j ja qe e s h k u r t ë r , e p r e r ë :

— Mort . G j u h a e t i j e kë rko i p ë s h t y m ë n the l l ë , s h u m ë t h e ­

l lë, në shpe l lën e gojës . M e g j i t h a t ë a r r i t i t ' i ng j i z t e f ja-l ë t :

— F u t e n i b r e n d a t ë v d e k u r i n d h e s h p ë r n d a j e n i m o r -t i n në f sha t e n ë p ë r vë l lazër i .

Zi le t e b a g ë t i v e që po k t h e h e s h i n në f s h a t i n B r e z -f toht , t ingul l i i k ë m b a n ë s s ë m b r ë m j e s d h e g j i t h ë z h u r -m a t e t j e ra t ë n d a j n a t ë s , d u k e j s i k u r k i s h i n s ipë r v ê t e s l a j m i n e p o r s a s h p a l l u r të vdek je s .

Në r r u g ë t d h e t r a g a t e k a t u n d i t k i s h t e n j ë g ja l lë r i j o t ë z a k o n s h m e . C a f l a k a d a n ë q ë d u k e s h i n a k o m a t ë f toh të , n g a q ë d r i t a s 'k i sh te f i r u a r p lo tës i sh t , v a l ë v i t e -s h i n d iku, t e m ë n g a e f sha t i t . P ë r p a r a s h t ë p i s ë së t ë v r a r i t h y n i n e d i l n in n je rëz . Te s h t ë p i a e v r a së s i t g j i -t h a s h t u . Të t j e r ë n je rëz , dy n g a dy e t r e n g a t r e , n i s e -s h i n pë r d iku, ose k t h e h e s h i n n g a d i k u .

N g a d r i t a r e t e k u l l a v e t ë v e ç u a r a k ë m b e h e s h i n l a j -m e t e fund i t :

— Gjorg B e r i s h a v r a u Zef K r y e q y q e n , e m o r ë t v e s h ?

— Gjorgu i B e r i s h a j v e l a u g j a k u n e të vë l l a i t . . —• A do ta k ë r k o j n ë Be r i sha j t b e s ë n n j ë z e t e k a t ë r -

o r ë s h e ? — Me siguri , po .

186

Nga d r i t a r e t e k u l l a v e d u k e j k r e j t lëviz ja në r r u -gët e k a t u n d i t . T a n i m u z g u k i s h t e r ë n ë p lo tës ish t . D r i -ta e f l a k a d a n ë v e sa v e n t e b ë h e j më e r e n d e , s i k u r m p i k -se j . D a l n g a d a l ë ajo p o m e r r t e n j ë n g j y r ë t ë k u q e t ë m b y -l lur , s i m a g m ë vu l lkan i e p o r s a d a l ë n g a n jë the l lës i m i s ­ter ioze . P ë r s h k ë n d i t j e t e saj s p ë r k a t n i n p ë r r e t h p a -r a n d j e n j a e s t ë rka l a g j aku të a r d h m ë .

Ja , k a t ë r b u r r a , m id i s t y r e n j ë plak, p o ecn in d r e j t sh t ëp i së së t ë v r a r i t .

— N d ë r m j e t ë s i t po s h k o j n ë të k ë r k o j n ë b e s ë n n j ë -z e t e k a t ë r o r ë s h e p ë r Ber i sha j t , — t h o s h t e d i k u s h n g a n j ë d r i t a r e .

— Do ta j a p i n va l l e?

— Me s igur i do ta j a p i n .

M e g j i t h a t ë g j i thë fisi i B e r i s h a j v e po m e r r t e m a s a t e mbro j t j e s . A t y - k ë t u d ë g j o h e s h i n zë ra : M u r r a s h , e ja shpe j t n ë sh t ëp i . Cen, m b y ï ï e p o r t ë n . K u ë s h t ë P r e n g a ?

Po m b y l l e s h i n p o r t â t e s h t ë p i v e të g j i thë faref i sn isë , t ë a f ë r t a t d h e t ë l a rgë ta t , s e p s e i sh t e koha e r r e z i k s h m e fill p a s v ras jes , k u r fami l ja e t ë v r a r i t n u k k i s h t e d h ë n ë a k o m a a sn j ë rën p re j b e s a v e , k ë s h t u q ë K r y e q y q ë t , a k o ­ma të v e r b u a r n g a g jaku i p o r s à d e r d h u r , e k i sh in të l e -j u a r n g a k a n u n i t ë sh t i n in e t ë m e r r n i n h a k m b i c i l indo p j e s ë t a r t ë fisit t ë Be r i sha jve .

N g a d r i t a r e t e ku l l ave të g j i t hë p r i sn in da l j en e der*-ga tes p r e j sh t ëp i së s ë t ë v r a r i t . Do t a j ap in va l le b e s ë n ? — p y e s n i n g r a t ë a t y - k ë t u .

M ë n ë fund k a t ë r n d ë r m j e t ë s i t dolën. B i seda k i s h t e q e n ë e s h k u r t ë r . Nga ec ja e t y r e n u k k u p t o h e j asgjë , m e g j i t h a t ë n jë zë e s h p ë r n d a u p a s p a k la jmin .

— Fami l j a e K r y e q y q ë v e e çeli besën . Të g j i thë e k u p t o n i n se i s h t e fjala p ë r b e s ë n e v o ­

gël , n j ë z e t e k a t ë r o r ë s h e n . K u r s e b e s ë n e m a d h e , t r i d h j e t ë -d i t ë shen , a k o m a s'e p ë r m e n d t e k u s h , sepse a t ë n u k m u n d t a k ë r k o n t e famil ja , por k a t u n d i dhe , veç kësa j , ajo m u n d t ë k ë r k o h e j v e t ë m pas v a r r i m i t t ë t ë v ra r i t .

187

Z ë r a t f l u t u r o n i n n g a ku l l a n ë k u l l ë : — Fami l j a e K r y e q y q ë v e e çeli b e s ë n . — E çe lën b e s ë n K r y e q y q ë t . — S h y q y r . Së p a k u n jëze t e k a t ë r o r ë s 'ka p ë r t ' u

d e r d h u r më gjak, — p s h e r ë t i u n jë zë i n g j i r u r p a s n j ë k a n a t i .

C e r e m o n i a e p ë r m o r t s h m e u bë të n e s ë r m e n në m e s -d i t ë . G j ë m ë t a r ë t e r d h ë n n g a l a rg , d u k e g r i s u r f y t y r a t e d u k e s h k u l u r f lokët s ipas zakoni t . V a r r e z a e v j e t ë r t e k i sha u m b u s h p lo t me x h o k e t e zeza të k ë s o l l t a r ë v e . P a s v a r r i m i t g r u m b u l l i i p ë r z i s h ë m u k t h y e te k u l l a e K r y e q y q ë v e . Gjo rgu i sh te mid i s t y r e . A i n ë f i l l im n u k d o n t e t ë shkon te , p o r i a t i k i s h t e n g u l u r k ë m b ë . K ë s h t u e k ë r k o n k a n u n i , i k i s h t e t h ë n ë ai, t i d u h e t të s h k o s h n ë v a r r i m , m a d j e d u h e t t ë s h k o s h e d h e n ë d r e k ë n e m o r t i t . P o u n e j a m gjakës i , k i s h t e t h ë n ë G j o r g u , u n e e v r a v a a të , pe r se d u h e t t ë shko j a t j e? P i k ë r i s h t s e t i j e vrasës i , d u h e t të shkosh , ia k i s h t e p r e r ë i a t i . G j i t h k u s h m u n d t ë m u n g o j ë sot n ë v a r r i m , ose n ë d r e k ë n e m o r ­ti t , p o v e t ë m t i s ' m u n d t ë - m u n g o s h , P o pse , k i s h t e k u n -d ë r s h t u a r p ë r h e r ë t ë fund i t G jo rgu . P e r s e d u h e t t a bë j k ë t ë ? I a t i e k i sh t e p a r e me sy të z g u r d u l l u a r d h e G j o r ­g u n u k k i s h t e fo lur m ë .

A i e c t e t a n i m i d i s kë so l l t a r ëve , i z b e h t ë , me h a p a të l ë k u n d u r , d u k e ndiflr a n a s h s h i k i m e t e n j e r ëzve , që v e t ë m sa e f sh ikn in , p ë r t ë i k u r t u t j e , n ë p ë r m j e g u l l . S h u m i c a e a t y r e n j e r ë z v e ishin n g a fisi i të v r a r i t . P ë r k u s h e d i t ë sa t ën h e r ë a i r ë n k o i m e v e t e : p e r s e d u h e t t ë j e m k ë t u !

S y t ë e t y r e i sh in pa urne j t j e , t ë f toh të , s i kjo d i t e mar s i , a s h t u sic k i s h t e q e n ë ai, i f t o h t ë e pa u r r e j t j e

188

një d i t e m ë p a r e , n ë p r i t ë . T a n i v a r r i i p o r s a h a p u r , k r y -qe t p r e j g u r i e p re j d r u r i , s h u m i c a t ë v i t h i su r anash , t i ngu j t e p i k ë l l u e s h ë m të k ë m b a n ë s , t ë g j i tha k ë t o k i sh in a t ë d i t e n j ë l idhje t ë d r e j t p ë r d r e j t ë me të . F y t y r a t e g j ë m ë t a r ë v e , me a to ç je r r je t e f r i k s h m e që l in in t h o n j t ë e t y r e n ë p ë r to , (o zot, k u r k i s h i n a r r i t u r t ' i r r i t n i n t h o n j t ë b r e n d a n jëze t e k a t ë r o r ë v e , m e n d o i ai), f lokët e s h k u l u r egërs i sh t , sy t ë e m u f a t u r , h a p a t m o n o t o n e që e r r e t h o n i n n g a t ë g j i tha anë t , g j i t h ë kjo s t r u k t u r e v d e k -je je qe k r i j u a r p re j t i j . Dhe , s i k u r t ë mos mja f tôn t e kjo, a i i sh te i d e t y r u a r të ec te m i d i s sa j , ngada lë , pë r z i shëm, a s h t u s i a t a .

Vi ja t e t i r q v e t ë t y r e i sh in f a r e p r a n ë v i j ave t ë t i r -qve t ë t i j , g j a rpë r in j t ë zinj me k o k a t p lot he lm, që i sh in gat i t ë ka f shohesh in . Në ecje e s ipë r a to ga t i sa n u k p r e -kesh in . P o r a i i sh te k r e j t ë s i sh t i q e t ë . I sh te i m b r o j t u r nga besa n j ë z e t e k a t ë r o r ë s h e më m i r e s e nga çdo f rëngj i ku l l e a p o kësh t je l l e . T y t a t e p u s h k ë v e t ë t y r e çohesh in d re j t m b i x h o k e t e zeza, p o r t a n i p ë r t an i a to s 'k i sh in të d r e j t ë t ë s h t i n i n m b i t ë . Nesër , pasnesër . . . n d o s h t a . K u r ­se, po t ë k ë r k o n t e k a t u n d i b e s ë n t r i d h j e t ë d i t ë s h e p ë r të , a t ë h e r ë d o t ë k i s h t e e d h e k a t ë r j a v ë j e t ë t ë qe t ë . Pas ta j . . .

Një t y t ë ma l ihe r i , b ë n t e ç ' bën te , l ëkunde j s i p ë r t ' u d a l l u a r m i d i s t ë t j e rave , d i sa h a p a p ë r p a r a . Një t y t ë e s h k u r t ë r , s h u r d h a n e , i sh te n g a e m a j t a . Të t j e r a t y t a p ë r r e t h . Cila p r e j t y r e do të . . . Në ndë rg jeg jen e t i j f jalët «do t ë më v r a s ë m u a » , në ças t in e fundi t , s i p ë r t ' u l e h -t ë s u a r pak , u s h n d ë r r u a n në «do t ë sh t j e r ë m b i m u a » .

R r u g a n g a va r r eza g jer t e s h t ë p i a e t ë v r a r i t d u k e j e pa fund . D h e p ë r p a r a i sh t e d r e k a e mor t i t , ku a t ë e p r i s t e n jë p r o v ë a k o m a më e v ë s h t i r ë . Do t ë u le j në sofër b a s h k ë me fisin e të v r a r i t , do t ' i v in in b u k ë e do t'i h i d h n i n gjel lë, do t ' i v in in l u g ë t e p i r u n ë t p ë r p a r a d h e a i d u h e j t ë h a n t e .

D y - t r i h e r ë i s hk rep i në k o k ë t ë d i l te nga kjo g jend je p a k u p t i m , t ë ik te m e v r a p n g a k y g r u m b u l l këso l l t a rësh , l e t a s h a n i n , l e t a ta l ln in , l e t ë t h o s h i n se a i shke l i za -k o n e t q ind rav j eça r e , m a d j e l e t ' i s h t i n i n pas s h p i n e po t ë don in , v e t ë m t ë ikte, t ë i k t e . M i r ë p o a i e d in te se n u k do

189

t ë ik te do t k u r r ë . A s h t u sic n u k k i s h t e i k u r n g a p r i t a n j ë dite m ë p a r e . A s h t u sic n u k k i s h t e i k u r do t g jysh i , s t ë r -gjyshi , k a t r a g j y s h i i t i j , pesëdh je t ë , pe sëq ind , n j ë m i j ë vjet m ë p a r e .

J a , ku l l a e të v r a r i t po a f rohe j . Në d r i t a r e t e n g u s h -t a s ipër q e m e r i t t ë p o r t e s k i sh in v ë n ë coha t ë zeza. O h , k u d o t ë fu tem, r ë n k o i a i m e ve t e d h e , m e g j i t h ë s e q e m e r i i p o r t e s së u lë t t ë ku l l ë s i sh te a k o m a n j ë q i n d h a p a l a r g , a i e u l i k o k ë n q y s h më p a r e , që të m o s e p ë r p l a s t e në h a r k u n e saj të g u r t ë .

D r e k a e m o r t i t u bë s ipas të g j i t h a r r e g u l l a v e . G j a t ë g j i thë kohës G j o r g u m e n d o n t e d r e k ë n e m o r t i t t ë t i j . Cili p re j a ty r e do t ë s h k o n t e at je , a s h t u s ic k i s h t e a r d h u r so t a i kë tu , a s h t u sic k i s h t e s h k u a r b a b a i i t i j d h e g j y s h i d h e ka t r ag jysh i , g j a t ë q i n d r a e q i n d r a v j e t ë v e t ë b r e z -n ive n je rëzore .

G j ë m ë t a r ë t i k i sh in a k o m a f y t y r a t të ç j e r r a e të g jakosura . Zakon i e k ë r k o n t e që a t a të m o s i l a n i n f y ­t y r a t a s n ë k a t u n d i n k u k i s h t e n d o d h u r v d e k j a e a s u d h ë s . M u n d t ' i l a n i n v e t ë m k u r t ë m b ë r r i n i n n ë f s h a t -r a t e t y r e .

M e a t o vi ja t ë ç j e r r a n ë faqe e n ë ba l l e a t a d u k e ­sh in s i m e m a s k a . G j o r g u m e n d o n t e s e s i d o t ë d u k e ­sh in va l le pas ç j e r r j eve të g j ëmës n j e r ë z i t e f isi t t ë t i j . Tan i a t i j i d u k e j se g j i t hë j e t a e b r e z n i s ë së t y r e n j e r ë ­zore n u k i sh t e veçse n j ë d r e k ë m o r t i e p a m b a r i m , k u h e r ë n jë ra pa i e s h k o n t e t e t j e r a e h e r ë v i n t e p a l a t j e t ë r t e k ajo. D h e secila pa i e , p ë r p a r a s e t ë n i s e j p ë r në gos t i , v in te në fy ty r ë m a s k ë n e p ë r g j a k u r .

Mbasd i t e , p a s d r e k ë s s ë mor t i t , n ë k a t u n d n is i p r a p ë ecejaka e p a z a k o n s h m e . P a s d isa o r ë s h m b a r o n t e b e s a e 190

vogël n j ë z e t e k a t ë r o r ë s h e p ë r Gjorg B e r i s h ë n d h e q y s h t a ­n i p l e q n a r ë t e k a t u n d ï t po b ë h e s h i n ga t i t ë p a r a q i t e s h i n , s ipas të g j i tha r r e g u l l a v e , t e ku l l a e K r y e q y q ë v e , pë r t ë k ë r k u a r p ë r G j o r g u n , në e m ë r t ë f sha t i t , b e s ë n e m a ­dhe , t r i d h j e t ë d i t ë s h e n . - ^

N ë p ë r p r a g j e t e ku l l ave , në k a t e t e dy ta , ku b a -n o n i n g r a t ë , d h e në s h e s h e t e f sha t i t b i sedohe j v e t ë m p ë r kë t ë . I s h t e v r a s j a e p a r e p ë r g j a k m a r r j e e kesaj p r a n v e r e d h e i sh t e e n a t y r s h m e që t ë fl i tej i m t ë s i s h t p ë r g j i thçka që k i sh t e l idhje me t ë . Kjo k i s h t e q e n ë n j ë v r a s j e e b ë r ë s ipas t ë g j i tha r r e g u l l a v e , d h e v a r r i m i , d h e d r e k a e m o r ­tit, d h e besa n j ë z e t e k a t ë r o r ë s h e , d h e g j i t hçka t j e t ë r i sh te b ë r ë s ipas k a n u n i t t ë m o ç ë m . K ë s h t u q ë e d h e besa t r i d h j e -t ëd i t ë she q ë p l e q n a r ë t b ë h e s h i n ga t i t ë k ë r k o n i n t e K r y e -qyqë t , d o t ë j epe j m e s igur i .

N d ë r k a q , n d ë r s a b i s e d o h e s h i n t ë g j i t ha kë to , n ë p r i t -j e t ë l a j m e v e t ë fund i t l i d h u r m e b e s ë n t r i d h j e t ë d i t ë s h e , n je rëz i t ku j t on in n g j a r j e d h e r a s t e k u r i sh in s h k e l u r r r e -gu l la t e k a n u n i t , n ë k o h ë t ë m o ç m e d h e t ë re ja , n ë k a -t u n d i n e t y r e d h e n ë k r a h i n ë n p ë r r e t h , m a d j e d h e . n ë k r a h i n a t e l a rgë ta , g je r ku sh t r i he j ky r r a f s h i p a m b a r i m . A t a k u j t o n i n shke lës i t e k a n u n i t s i d h e n d ë s h k i m e t e eg ra k u n d ë r t y r e . K u j t o h e s h i n n j e rëz t ë ve ça n t ë , t ë d ë -n u a r n g a v e t ë fami l je t e t y r e , fami l je t ë t ë r a t ë d ë n u a r a p re j k a t u n d i t d h e m a d j e k a t u n d e t ë t ë r a , t ë l o j tu ra m e n d s h , t ë d ë n u a r a p r e j n j ë g r u p i k a t u n d e s h t ë t je ra , ose p re j F l a m u r i t , s i c q u h e j . Po r , s h y q y r , t h o s h i n a t a p ë r ­m e s n jë p s h e r ë t i m e l eh të s imi . Në f s h a t i n e t y r e k i sh t e k o h ë q ë n u k k i s h i n n d o d h u r t u r p ë r i t ë t i l la. G j i t h ç k a i sh te b ë r ë s ipas r r e g u l l a v e t ë v j e t r a , d h e p r e j k o h ë s h asku j t n u k i k i s h t e k ë r c y e r në k o k ë t ' i t h y e n t e a t o . E d h e g j aku i fund i t qe d e r d h u r s ipas zakon i t , d h e G j o r g u i Ber i sha jve , g jakës i , meg j i t hë se dja lë i r i , e k i s h t e m b a j -t u r v e t e n mi r e , s i g j a t ë v a r r i m i t t ë h a s m i t t ë t i j , s i g ja të d r e k ë s s ë mor t i t . M e s igu r i K r y e q y q ë t d o t a j e p n i n besën t r i d h j e t ë d i t ë s h e p ë r t ë . A q m ë t e p ë r q ë kjo l loj bese , a s h t u sic n x i r r e t p r e j k a t u n d i t , a s h t u e d h e m u n d t ë k ë -

191

p u t e t p o p r e j t i j , n ë qof të s e gjakësi , d u k e p ë r f i t u a r n g a favor i i p ë r k o h s h ë m që i bëhe t , i k ë r c e n në k r y e ta p ë r -d o r ë k ë t ë d u k e b r e d h u r e d u k e u m b u r r u r n ë p ë r k a t u n d p ë r v ras jen . Po jo , G j o r g u i Be r i sha jve s ' i sh t e i t i l lë . P ë r ­k u n d r a z i , p ë r t ë k i s h i n t h ë n ë g j i t h m o n ë se i sh t e t e p ë r i m b y l l u r e i m e n d u e s h ë m , k ë s h t u që n g a k u s h d o m u n d t ë pr i s te n j e r i u m a r r ë z i r a t ë tilla, p o r k u r r s e s i p r e j t i j .

Besa e m a d h e u d h a p re j K r y e q y q ë v e m b a s d i t e v o ­në , p a k k o h ë p ë r p a r a se t ë m b a r o n t e a fa t i i s ë vog lës . N jë nga p l e q t ë e k a t u n d i t , që k i s h t e q e n ë t e K r y e q y q ë t , e r d h i në k u l l ë n e B e r i s h a j v e d h e njoftoi p ë r d h ë n i e n e besës t r i dh j e t ëd i t ë she , d u k e p ë r s ë r i t u r m e k ë t ë r a s t k ë -shi l la t e n e v o j s h m e se s i G jo rgu n u k d u h e j t a s h p ë r d o -r o n t e a t ë e t j . , e t j .

P a s ikjes s ë pë r faqësues i t , G j o r g u v a z h d o i t ë r r i n t e s i i m p i r ë në n j ë r ë n n g a qoshe t e ku l l ës . I m b e t e s h i n a k o ­ma t r idh je t ë d i t e j e t ë pa r rez ik . P a s t a j q e n i e n e t i j do t a mbësh t i l l t e n g a të g j i t ha a n ë t pus i a e vdek j e s . S i l a k u r i q i i na t ë s , a i do të l ë v i z t e v e t ë m n ë p ë r t e r r , i t r e m b u r n g a dielli , nga h ë n a e p io t e d h e nga f l a k a d a n ë t .

T r idh j e t ë d i te , t h a a i me ve t e . E s h t i m j a e p u s h k ë s a t y te l edhi i u d h ë s së m a d h e e k i s h t e n d a r ë be fas j e ­t ë n e tij në dy p j e s ë : në p j e sën n j ë z e t e g j a s h t ë v j e ç a r e t ë d e r i t a n i s h m e d h e në p j e s ë n t r i d h j e t ë d i t o r e , që po i f i -Uonte sot, s h t a t ë m b ë d h j e t ë m a r s g jer m ë s h t a t ë m b ë d h j e -të pri l l . Më t u t j e i sh te j e t a e l a k u r i q i t t ë n a t ë s , që a i q y s h t a n i n u k e l logar i s te m ë .

Me b i sh t t ë sy r i t G j o r g u v ë s h t r o n t e copën e p e j -zazhi t q ë d u k e j p ë r t e j d r i t a r e s s ë n g u s h t ë . J a s h t ë i s h t e

192

mars i , g jy smë i q e s h u r , g j y s m ë i akul l t , me a t ë d r i t ë n e r r e z i k s h m e a lp ine , që e ka v e t ë m ai . D h e pas t a j do të v i n t e pri l l i , ose më m i r e v e t ë m g j y s m a e t i j e p a r e . G jo r ­gu n d j e u një l i gësh t im në p j e s ë n e m a j t ë t ë gjoksi t . P r i ­lli q y s h t an i po i v ishej me n j ë d h e m b j e t ë ka l t ë r eme . . . Ah , po ati j p a k a s h u m ë k ë s h t u i qe d u k u r p ë r h e r ë p r i ­lli, n j ë m u a j k u r d içka n u k p ë r m b u s h e t . Pr i l l i i d a s h u -r isë , sic t hosh in këngë t . Pr i l l i i p a m b a r u a r i t i j . . . E m e ­g j i t ha t ë më m i r e që qëlloi k ë s h t u , m e n d o i ai, pa e d i t u r a s ve t ë s e çfarë i sh t e ajo që qël loi më m i r e k ë s h t u , m a r r -ja e g j a k u t të vë l la i t , apo k o h a e g j a k m a r r j e s .

K i sh te y e t ë m g jysmë o r ë që i i sh te d h ë n ë besa t r i dh je t ëd i t ë she , d h e a i ga t i po mësohe j me i d e n ë se j e t a e t i j i sh t e n d a r ë në dy copa. M a d j e t an i i d u k e j se ajo k i s h t e q e n ë g j i t h m o n ë k ë s h t u : n j ë r a copë e g ja të , n j ë -ze t e g j a s h t ë v je t , n jë j e t ë e n g a d a l t ë , e n g a d a l t ë g je r në mërz i , n jëze t e g j a s h t ë m a r s e e pr i l l e e po aq d i m r a e ve ra , k u r s e copa t je tër , e s h k u r t r a , ka t ë r j avo re , e v r u l l -shmja , e s h p e j t a s i n jë o r t ek , v e t ë m me n jë g j y s m ë m a r s e g jy smë pri l l , s i dy g j y s m a d e g e të t h y e r a p lo t r r e z ë -l l imë b r y m e .

Ç'do të b ë n t e në kë to t r i d h j e t ë dite që i m b e t e s h i n ? Zakon i sh t në k o h ë n e besës së m a d h e n je rëz i t s h p e j t o -n i n t ë k r y e n i n a t ë q ë s 'k i sh in k r y e r dot g ja t ë p jesës t j e ­t ë r t ë je tës . Dhe , në qoftë se s 'u k i sh t e m b e t u r n d o n j ë g jë e m a d h e p ë r t ë bë rë , a t ë h e r ë shpe j ton in t ë k r y e n i n p u n ë t e z a k o n s h m e . Po t ë i s h t e s t i në mbje l l j esh , s h p e j ­t on in t ë m b a r o n i n mbjel l je t , p o t ë i sh te k o h ë kor r j esh , m b l i d h n i n d u a j t dhe , në qof të s e n u k i sh te a s n j ë r a a s t j e t ra , a t ë h e r ë b ë n i n g jë ra a k o m a m ë t ë z a k o n s h m e , s i r r egu l l imi i çat isë , e , po të m o s qe nevo ja p ë r kë t ë , a t ë ­h e r ë d i ln in t h j e s h t n ë p ë r b j e s h k ë , p ë r t ë p a r e e d h e n j ë h e r ë f l u t u r i m i n e kr i l lave , a p o b r y m ë n e p a r e në te to r . T ë p a m a r t u a r i t m a r t o h e s h i n zakon i sh t n ë k ë t ë kohë , p o Gjo rgu n u k do të m a r t o h e j . E f e j u a r a e t i j , p r e j n jë f la-m u r i t ë l a rgë t , që a i n u k e k i s h t e p a r e k u r r ë , i sh t e s ë -m u r u r e k i s h t e v d e k u r n j ë v i t më pa re , d h e a i n u k i sh t e f e jua r m ë .

Pa i h e q u r s y t ë nga ajo copë e p a m j es që po m j e -

1 3 - 2 193

gul lohe j pë r j a sh ta , a i po m e n d o n t e se c 'do t ë b ë n t e me kë to t r i dh j e t ë d i t e që i m b e t ë s h i n . N j ë h e r ë iu d u k ë n pak , t e p ë r pak, n jë v r u n d u l l kohe , g j a t ë s ë ci lës n u k do t ë a r r i n t e t ë b ë n t e asgjë , po r p a s d i sa m i n u t a s h a to t r i ­d h j e t ë d i te iu d u k ë n t m e r r ë s i s h t s h u m ë , d i t e t ë g j a t a e k r e j t t ë p a n e v o j s h m e .

S h t a t ë m b ë d h j e t ë m a r s , m ë r m ë r i t i a i m e v e t e . N jëze t e n j ë m a r s . Njëze t e t e t ë m a r s . K a t ë r pr i l l . N j ë m b ë d h j e t ë pr i l l . S h t a t ë m b ë d h j e t ë pr i l l . T e t ë m b ë d h j e t ë . . . . p r i l l m o r t . E k ë s h t u me radhèj : p r i l lmor t , p r i l l m o r t due m a j a s n j ë ­h e r ë . A s k u r r ë m a j .

I sh t e d u k e m ë r m ë r i t u r k ë s h t u n ë p ë r d h ë m b ë d a t a t ë n d r y s h m e , h e r ë t ë pr i l l i t , h e r ë t ë m a r s i t , k u r n d j e u h a p a t e të a t i t që po zb r i s t e . n g a ka t i i s i p ë r m i ku l l ë s . Në d o ­r e m b a n t e n jë qe se p ë l h u r e t ë dy l lo su r .

— Gjorg , ja ku i ke p e s ë q i n d g r o s h ë t e g j a k u t , — t h a ai , d u k e i z g j a t u r qesen .

G jo rgu e sh iko i me sy të ç a k ë r r i t u r , d u k e i f s h e h u r d u a r t pas shp inës , s i p ë r t ' i p a s u r s a m ë l a r g asa j qe se j e t ë n ë m u r .

— Çfarë? — ia b ë r i me zë të s h u a r . — P s e ? I a t i e vë sh t ro i p a k h a b i t s h ë m . — Si p s e ? H a r r o v e se d u h e t p a g u a r t a k s a e g j a k u t ? — Ah, — ia b ë r i Gjorgu , me n j ë f a r ë l e h t ë s i m i . —

Ah, po . i Qes ja i sh te a k o m a e n d e r u r p a r a t i j d h e a i lëviz i

d u a r t d r e j t sa j . — P a s n e s ë r d u h e t të n i sesh p ë r në k u l l ë n e O rosh i t ,

— vazhdo i i a t i . — Të d u h e t n j ë d i t e r r u g ë g j e r s a të a r r i s h a t je .

G j o r g u s 'k i sh te a sn jë dë sh i r ë t ë s h k o n t e a s k u n d . — A s 'p re t k jo p u n ë , b a b ë ? A d u h e t p a g u a r m e n j ë ­

h e r ë ? — Po , b i r . Kjo p u n ë s 'p re t . T a k s a e g j a k u t d u h e t p a ­

g u a r fill pas d e r d h j e s së g j aku t . Qes ja i sh te t a n i në d o r ë n e d j a t h t ë t ë G j o r g u t . A jo

i sh te e r e n d e . K u r s i m e s t i në sh t ë t ë r a i s h i n g r u m b u l l u a r a t je , j a v ë pas j a v e e m u a j pas mua j sh , në p r i t j e t ë g j a k -m a r r j e s .

194

— Pasnesë r , — për së r i t i i a t i , — te ku l l a e Orosh i t . i Ai qe a f rua r t e d r i t a r j a d h e d içka v ë s h t r o n t e p ë r ­j a sh t a me v ë m e n d j e . Nga cepa t e s y v e i b u i s t e n j ë d r i t ë ç lodhëse .

— Eja kë tu , — i t h a të b i r i t me zë të b u t e . G jo rgu u a f rua . Posh të , në o b o r r t ë kul lës , t e te l i i r r o b a v e qe

n d e r u r n jë k ë m i s h ë e v e t m e . — K ë m i s h a e t ë t vëTH. — t h a ga t i me p ë s h p ë r i m ë

i at i . — K ë m i s h a e Mëhil l iL Gjorgu n u k i h iq t e sy të që a n d e j . E b a r d h ë , ajo

fërgël lonte në e rë , va lëzohej , g u f m o h e j h a r e s h ë m s ipër tel i t .

P a s një v i t i e g jysmë, q y s h n g a d i t a e v ra s j e s së vëllai t , n ë n a e k i s h t e l a rë më në fund k ë m i s h ë n , që fa t -keq i e k i sh t e të v e s h u r a të d i t e . P ë r n j ë v i t e g jysmë r r e s h t ajo, a s h t u e p ë r g j a k u r sic qe , k i s h t e q ë n d r u a r e va ru r , sic e k ë r k o n t e k a n u n i , në k a t i n e s i p ë r m të kul lës , d u k e p r i t u r që t ë l ahe j v e t ë m p a s m a r r j e s s ë g jaku t . T h o ­shin se, k u r n jo l l a t e g j aku t m b i k ë m i s h ë n i sn in t ë zve r -dhesh in , kjo i sh t e shen jë e s i g u r t se i v r a r i po s h q e t ë s o -he j që s'po i m e r r e j g jaku . B a r o m e t e r i p a g a b u e s h ë m , k ë m i s h a t r e g o n t e nëse po b ë h e j v o n ë apo jo p ë r s h p a -gim. Me anë t ë s a j , që nga the l l ë s ia e d h e u t ku qe s h t r i ­rë , i vdekur i d ë r g o n t e s inja le t e t i j .

Sa he rë , në orë t e v e t m i s ë G j o r g u qe n g j i t u r në a t ë k a t t ë s h k r e t ë pë r t ë p a r e k ë m i s h ë n . G j a k u zve rdhe j e zve rdhe j g j i t h m o n ë . Kjo do të t h o s h t e se i v d e k u r i s 'g jente qe tës i . Sa h e r ë G jo rgu e k i s h t e p a r e në ë n d ë r r a të k ë m i s h ë m i d i s uj i t dhe s h k u m ë s së s apun i t , d u k e u larë , d u k e u z b a r d h u r e d u k e f a r f u r i t u r s i qiel l i p r a n -veror . P o r në m ë n g j e s ajo i sh t e p r a p ë a t je , p lo t njolla t ë k u q ë r r e m t a g j aku t ë t h a r ë .

D h e ja, t a n i k ë m i s h a n d e h e j m ë n ë fund s ipë r tel i t . P o r nga kjo Gjo rgu , p ë r çudi , n u k n d i e n t e n d o n j ë l e h -tës im.

i 195

N d ë r k a q , s i n j ë f l a m u r i r i që n g r i h e t p a s u l j es sè f l amur i t t ë v je tër , në k a t i n e s i p ë r m të ku l l ë s së K r y e -q y q ë v e qe v a r u r k ë m i s h a e p ë r g j a k u r e të p o r s a v r a r i t .

S t i n ë t e f toh ta a p o t ë n x e h t a do t ë n d i k o n i n m b i n g j y r ë n e g j aku t të t h a r ë , lloji i p ë l h u r ë s së k ë m i s h ë s g j i thash tu , po r a sn j e r i n u k d o t ë d o n t e t ë d i n t e p ë r to , dhe t ë g j i tha n d r y s h i m e t n u k d o t ë m e r r e s h i n veçse s i m e s a z h e mis ter ioze , t ë c i lave n u k m u n d t ' u k u n d ë r -s h t o n t e a skush .

196

KAPITULLI I DYTË

K i s h t e disa o rë që G j o r g u po u d h ë t o n t e n ë p ë r rraf-shna l t ë , e m e g j i t h a t ë a s n j ë s h e n j ë e a f r imi t të ku l lës së Orosh i t n u k po d u k e j .

N ë n s h i u n e imë t b o k ë r i m a t pa e m r a , ose me e m r a që a i s'i d in te , zbu lohesh in n j ë r a pas t j e t r ë s të z h v e s h u r a e p lot p ikël l im. P r a p a b o k ë r i m a v e mez i s h q u h e s h i n m a ­let, po mjegu l l a t i sh in të ti l la, s a q ë më t e p ë r do të b e ­soj e se pas vellos së t y r e i sh te p a s q y r i m i i zbeh të , i s h u -m ë f i s h u a r s i në mi r azh , i n jë m a l i të ve t ëm, sesa n jë g r u m b u l l mas ivësh t ë v ë r t e t ë , n j ë r i më i m a d h se t je t r i .

197

Mjegul la i k i sh t e b ë r ë a t a s i të pa l ëndë t , por , pë r ç u d i , tê tillë a t a d u k e s h i n a k o m a m ë sh typës sesa n ë k o h ë t ë m i r e , a t ë h e r ë k u r u da l lohesh in q a r t ë s h k ë m b i n j t ë d h e r r ë p i -ra t .

Z h u r m a e g u r i ç k a v e të r r u g ë s n ë n t h u n d r a t e o p i n -gave t ë G jo rgu t i sh te e s h u r d h ë r . F s h a t r a t i sh in t ë r r a -11a n d a n ë udhës , d h e a k o m a më të r r a l l a q e n d r a t e b a -n i m i t t ë n ë n p r e f e k t u r a v e apo bu j t i na t . P o r e d h e s i k u r a to t ë i sh in t ë s h p e s h t a , G j o r g u n u k k i s h t e n d ë r m e n d t ë nda le j a sg j ëkund . A i d u h e j t ë a r r i n t e p a t j e t ë r n ë m b a r i m t ë di tes , qoftë edhe në m b r ë m j e v o n ë , në ku l l ën e O r o -shit , n ë m ë n y r ë q ë t ë n e s ë r m e n t ë m u n d t ë k t h e h e j m b r a p s h t në k a t u n d i n e ve t .

U d h a , n ë p jesën m ë t ë m a d h e t ë sa j , i sh t e p o t h u a j s e e s h k r e t ë . A t y - k ë t u sh faqesh in , m i d i s mjegu l l ë s , m a l ë -sorë t ë v e t m u a r , që a s h t u s i ai , u d h ë t o n i n p ë r d i k u . Në largës i , a ta , a s h t u s i g j i t hçka t j e t ë r në n j ë d i t e t ë t i l l ë mjegu l lo re , d u k e s h i n t ë p a e m ë r e t ë p a l ë n d ë t .

Q e n d r a t e b a n u a r a i sh in po aq t ë h e s h t u r a sa u d h a . S h t ë p i t ë çohesh in t ë r r a l l a a t y - k ë t u m e n g a n j ë t y m h u -taq s ipë r ça t ive t ë p j e r r ë t a . Sh tëp i q u h e t n j ë ku l l ë , n j ë kasol le , a g j i thçka t je tër , mjaf t që të k e t ë ç a r a n i n e v a t -r ë s e të qesë t y m . N u k e k u p t o i as v e t ë p e r s e iu p ë r s ë r i t në n d ë r g j e g i e ky p ë r c a k t i m i k a n u n i t p ë r s h t ë p i n ë , që a i e k i s h t e d i t u r qysh në fëmi jë r i . Në s h t ë p i s ' h y h e t pa t h i r r ë e pa u përg jeg jë kush . . . Po u n e s ' k a m n d ë r m e n d t ë t r o k a s e t ë h y j g jëkund , t h i r r i a i me v e t e a n k u e s h ë m .

S h i u n u k p o p u s h o n t e . U d h ë s , p ë r t ë t r e t e n h e r ë , a i ndesh i n j ë r r e s h t m a l ë s o r ë s h që ecn in n jë r i ' pas t j e t r i t m e n g a n j ë thes mise r n ë k r a h ë . N ë n p e s h ë n e t h e s i t s h p i n a t e t y r e d u k e s h i n t ë k ë r r u s u r a më t e p ë r s e ç ' d u -h e j . N d o s h t a pë r s h k a k se m i s r i ë sh t ë i l agu r , m e n d o i a i . I k i sh t e që l l ua r n jë h e r ë t ë con te n jë t h e s m i s e r n ë p ë r s h i nga depo ja e n ë n p r e f e k t u r ë s gjer në k a t u n d .

Ma lëso rë t e n g a r k u a r n g e l ë n d i k u m b r a p a d h e ai u gje t p r a p ë i v e t ë m mid i s u d h ë s së m a d h e . S h e n j a t e kuf i jve t ë saj h e r ë da l lohesh in m ë q a r t ë , h e r ë m ë h u m b ë t nga të dy ja anë t . U jë ra t d h e v i th i s ja e t okës e k i s h i n

198

n g u s h t u a r u d h ë n a t y - k ë t u . Ajo d u h e t t ë j e t ë e g j e r ë sa sht iza e f l amur i t , t h a a i me ve t e p ë r t ë d y t ë n h e r ë , d h e në çast e k u p t o i se k i sh te kohë , që , meg j i t hë se n u k d ë ­sh i ron te , po i s i l l te n d ë r m e n d p ë r c a k t i m e t e k a n u n i t p ë r udhën . N ë u d h ë ka lon n je r iu , ka lon d h e bagë t i a , k a l o n i gjalli , ka lon d h e i v d e k u r i .

A i b u z ë q e s h i m e ve te . S ido q ë t ë b ë n t e , n u k s h p ë -ton te dot p r e j p ë r c a k t i m e v e t ë t i j . I s h t e e ko të t ë g ë ­n jen te v e t e n . Ai i sh te më i f u q i s h ë m se ç ' duke j . I s h t e i sh t r i r ë k u d o , zvar r i se j n ë p ë r tokë , në kuf i j a rash , fu te j n ë t h e m e l e sh t ëp i sh , n ë p ë r v a r r e , k i sha , r rugë , t r eg je , dasma, ng j i t e j g jer n ë ku l l o t a t a lp ine , m a d j e e d h e m ë lar t , g je r në qie l l in ve të , p r e j n g a zb r i s t e në fo rme sh iu , pë r të m b u s h u r vi ja t e uj i t , p ë r të ci la t b ë h e s h i n n j ë e t r e t a e v r a s j e v e .

Në fi l l im, k u r pë r h e r ë të p a r e iu bë e q a r t ë se a i duhe j të v r i s t e n jë n jer i , G j o r g u k i s h t e sjel lë e r i s j e l le n d ë r m e n d g j i t hë a të p jesë t ë k a n u n i t q ë k i sh t e t ë b ë n t e me r r e g u l i a t e vras jes . Të m o s h a r r o j t ' i fias p ë r p a r a se të sht ie , t h o s h t e ai. Kjo ë s h t ë e p a r a gjë k r y e s o r e . Të m o s ha r ro j f i a k t h e j t r u p i n m b a r ë d h e f i a m b ë s h t e t a r m ë n te k rye t . Kjo ë sh t ë e d y t a g jë k r y e s o r e . Të t j e ra t j a n ë të th jesh ta , s h u m ë m ë t ë t h j e sh t a .

Mi rëpo r r e g u l i a t e v ra s j e s i sh in v e t ë m n jë p j e së e vogël e k a n u n i t , hy r j a e t i j . Me k a l i m i n e j a v ë v e d h e të m u a j v e G j o r g u e k i sh te k u p t u a r se p jesa t j e të r e t i j , a jo e zakonshmja , e p a p ë r l y e r a me gjak, i sh te e l i d h u r p a z -g j i d h s h m ë r i s h t me pjesën e p ë r g j a k u r , d h e a skush n u k e d in te m i r e ku f i r i n ku m b a r o n t e n j ë r a e ku f i l lonte t j e t r a , d h e g j i thçka i sh te k r i j u a r n ë n j ë m ë n y r ë t ë t i l lë, q ë a t o pi l lnin n j ë r a - t j e t r ë n , e p a p ë r g j a k u r a p i l l t e të p ë r g j a k u r ë n d h e e p ë r g j a k u r a të p a p ë r g j a k u r ë n e k ë s h t u g j i t h m o n ë , nga koha në k o h ë e nga b rez i në b rez .

Që l a rg Gjorgu pa t ë v i n i n n j ë k a r v a n n je rëz i sh m b i k u a j . K u r u a f ruan d h e pak , a i dal loi midis t y r e n u ­sen dhe e k u p t o i se k a r v a n a r ë t i sh in k r u s h q . I sh in t ë g j i ­t h ë të l a g u r e të l odhu r d h e v e t ë m z i lka t e kua j ve t r i n -gël l in in g ë z u e s h ë m në a t ë ecje.

199

Gjorgu bë r i m ë n j a n ë p ë r t ' i h a p u r r r u g ë k a r v a n i t . K r u s h q i t , a s h t u s i ai, i m b a n i n a r m ë t me t y t a t p o s h t ë , p ë r t ë mos i u l a g u r nga sh iu . N d ë r s a n d i q t e m e s y d e n -gjet e s h u m ë n g j y r t a , b r e n d a të c i lëve i s h t e v e n d o s u r , me s iguri , pa ja e nuses , a i m e n d o n t e se va l l e në ç ' kënd t ë t y r e , n ë ç 'ku t i , n ë ç 'xhep , n ë ç ' x h a m a d a n t ë q ë n d i s u r i sh te v e n d o s u r p r e j p r i n d ë r v e të va jzës « f i s h e k u i pa jës» , m e t ë cilin, s ipas k a n u n i t , d h ë n d r i k i s h t e t ë d r e j t ë t ë v r i s t e n u s e n , në qoftë se ajo p ë r p i q e j t ë i k t e p re j t i j . Ky mendica at i j i u p leks me k u j t i m i n e së f e jua rës , me t ë ci lën n u k u m a r t u a d o t p ë r s h k a k t ë s ë m u n d j e s s ë saj të g ja të . G j i t h s a h e r ë s h i k o n t e k r u s h q , a t i j i k u j t o h e j ajo, po r k ë t ë h e r ë , pë r çudi , k r a h a s d h e m b j e s pa t i n j ë nd jen jë ' ngushë l l imi : n d o s h t a i sh te më m i r e që k i s h t e n d o d h u r k ë s h t u . N d o s h t a i sh t e m ë m i r e q ë ajo, d u k e q e ­në vajzë, k i sh t e i k u r e p a r a a t j e ku e d h e a i do t ë s h k o n t e pas c a kohe , n ë v e n d q ë t ë m b e t e j v e j u s h ë n ë n j ë j e t ë t ë g ja t ë e t ë m ë r z i t s h m e k ë n d e j . Dhe , sa p ë r a t ë « f i she -k u n në pajë», që çdo p r i n d e n d i e n t e p ë r d e t y r ë f i a con te d h ë n d r i t p ë r f i a b ë r ë më t ë l e h t ë v r a s j e n e va jzës , a të f ishek a i d o t a k i sh t e f l a k u r m e s igur i n ë h u m n e r ë që n a t ë n e p a r e të mar t e së s . A p o n d o s h t a i d u k e j k ë s h ­t u t an i q ë ajo n u k ishte , d h e ide ja pë r ' t ë v r a r ë d i k ë q ë s 'është më , i sh te njëlloj e l a rgë t s i m u n d ë s i a p ë r fu m a -t u r m e n jë h i je .

K r u s h q i t q e n ë z h d u k u r n g a p a m j a m ë p a r e s e m e n ­dja e t i j t ë k i s h t e m b a r u a r së m a r r u r i me t a . Ai i p ë r -fy tyro i e d h e n jë copë h e r ë se s i e cn in r r u g ë s s ipas t ë g j i tha r r e g u l l a v e t ë k a n u n i t m e k r u s h k a p a r i n n ë k r y e , m e t ë v e t m i n n d r y s b j m s e t a n i , n ë v e n d t ë nuses , a i k i sh te v e n d o s u r n ë n d u v a k i s h - t ë f e j u a r ë n e ve t . D i t a e m a r t e s ë s n u k s h t y h e t k u r r ë , t h o s h t e k a n u n i . K r u s h q i t d o t ë shko jnë , e d h e s ikur n u s j a t ë j e t ë d u k e v d e k u r , zha rga s e r r ë s h q a n t h i do t a ço jnë në s h t ë p i t ë d h ë n d r i t . G j o r g u i k i sh t e d ë g j u a r të p ë r s ë r i t e s h i n s h p e s h kë to f ja­lë, g j a t ë k o h ë s s ë s ë m u n d j e s t ë s ë f e jua rës , k u r n ë k u -l lën e t y r e b i n t e fjala p ë r a f r imin e a fa t i t të d a s m ë s . K r u s h q v e s 'u n d a l e t udha , e d h e s i k u r t ë k e s h t ë v d e k u r

200

në shtëpi . I v d e k u r i në sh tëp i , k r u s h q i t do të n i sen . Nus ja h y n në sh tëp i , i v d e k u r i del sh t ëp i e . A n d e j t ë va j tohet , k ë n d e j t ë k ë n d o h e t .

Të g j i tha kë to , d u k e i k a l u a r p ë r d h u n s h ë m n ë p ë r mend , e l odhën , d h e n jë copë r r u g ë të g ja t ë a i u p ë r ­poq t a b ë n t e pa m e n d u a r asgjë . N g a t ë d y j a a n ë t e r r u ­gës ishin ca d j e r r i n a t ë g ja ta , pa s t a j p r a p ë b o k ë r i m a pa emër , g j i thë g u r ë të vegjël . D i k u nga e d j a t h t a u shfaq një mul l i q ë p u n o n t e m e ujë , m ë tu t j e n j ë kope d h e n s h , n jë k i shë d h e p r a n ë saj v a r r e z a . A i ka lo i p ë r b r i t y r e pa k t h y e r as k o k ë n , por kjo n u k e n d i h m o i do t që t ë mos i v in in n d ë r m e n d a to p j e së t ë k a n u n i t që k i sh in l idhje me mul l i r i n , k o p e n ë e d h e n v e , k i s h ë n d h e v a r r e t . Pr i f t i s 'bie në gjak. Në v a r r e të n jë vë l lazër ie e fisi s 'mund të fu t e t v a r r i h u a j .

Ai desh i t ë t hosh t e me v e t e «mjaf t» , po r n u k e pa t i a të gux im. E v a r i k o k ë n d h e vazhdo i t ë ec te me po a t ë hap . La rg d u k e j ça t ia e n j ë han i , më t u t j e ng r ihe j n j ë k u v e n d m u r g e s h a s h , d h e p r a p ë n jë k o p e dhensh , m ë tu t j e n jë t y m d h e n d o s h t a n jë q e n d ë r b a n i m i , d h e p ë r t ë g j i tha a to k i s h t e r r egu l l a q i n d r a v j e ç a r e . P r e j t y r e s 'kishe ku t ë fu teshe . A t y r e s 'u s h p ë t o n t e dot a s k u r r ë askush . Megj i thëse . . . pr i f t i s 'bie në gjak, pë r s ë r i t i a i me ve te një n g a t h ë n i e t më t ë n j o h u r a t ë k a n u n i t . A i e mendo i a t ë n d ë r s a ecte n ë p ë r a t ë p jesë t ë r rugës , nga ku duke j më m i r e k u v e n d i i m u r g e s h a v e , dhe m e n d i m i se v e t ë m po t ë i sh te pr i f t n u k do t ë k i s h t e t ë b ë n t e me k a n u n i n , i u p ë r z i e m e m u r g e s h a t , m e m a r r ë d h ë n i e t q ë flitej se k i s h t e mid i s t y r e e p r i f t ë r i n jve të r in j d h e me m u n d ë s i n ë e n j ë l idhje je të t i l lë , t ë a t i j ve t ë me n j ë m u r g e s h ë , p o r në çast i s h k r e p t i u në m e n d je se a to i k i sh in f lokët t ë q e t h u r d h e g j i thçka i u p r i sh në p ë r f y -t y r i m d h e a i e hoq i m e n d j e n a n d e j . P r a v e t ë m po t ë i sh te prif t m u n d t ë mos k i sh te t ë b ë n t e m e k a n u n i n , m e n d o i ai. Megj i thëse e d h e prif t i i sh t e i pë rz i e r me n e n e t e t j e ­r a t ë k a n u n i t . Në t ë v ë r t e t ë a i s ' k i sh te t ë b ë n t e v e t ë m me pjesën v d e k ë s o r e t ë t i j .

Një copë h e r ë m e n d j a iu d u k s i k u r i n g r i u te p jesa e p ë r g j a k s h m e e k a n u n i t . Në të v ë r t e t ë ajo i sh te e d h e

201

t he lb i i t i j . K ë s h t u që ngushë l l im i se g j i t h ë b o t a i s h t e l i d h u r me z i n x h i r ë t e k a n u n i t i sh te i k o t ë . Në të v ë r t e ­të , jo v e t ë m pr i f t i , po r n j ë p jesë e m a d h e e n j e r ë z v e i sh in j a sh t ë p jesës së p ë r g j a k s h m e të t i j . K ë t ë a i e k i s h t e m e n d u a r n jë farëso j e d h e h e r ë t j e të r . B o t a i sh t e n d a r ë n ë d y p je së : n ë p j e sën q ë k i s h t e p ë r t ë d h ë n ë ose p ë r t ë m a r r ë gjak d h e n ë p j e sën t je tër , q ë n d o d h e j j a s h t ë g j akmar r j e s .

J a s h t ë g jakmar r j e s . . . A i ga t i s a n u k l ë sho i n j ë p s h e -r ë t i m ë . S i j sh te va l l e j e t a në a to f ami l j e? S i zg johesh in n je rëz i t m ë n g j e s e v e d h e s i b in in t ë f l inin m b r ë m j e v e ? At i j kjo i duke j g j i thses i e p a b e s u e s h m e , po aq e l a r g ë t n d o s h t a sa j e t a e zogjve. E m e g j i t h a t ë s h t ë p i të t i l l a k i sh t e . Në fund të fundi t , k ë s h t u k i s h t e q e n ë e d h e s h t ë p i a e t i j , p a r a s h t a t ë d h j e t ë v je tësh , g je r në a t ë n a t ë n e n g r y s u r t ë v jesh tës së d y t ë , k u r në d e r ë n e saj t r o k i t i n j ë n j e r i .

Ai e k i sh te d ë g j u a r nga baba , d h e b a b a e k i s h t e d ë ­g j u a r pre j babës së v e t h i s t o r i n ë e a r m i q ë s i s ë së t y r e me fami l jen e K r y e q y q ë v e . Kjo i sh te n j ë h i s t o r i e z a k o n ­s h m e me njëzet e dy v a r r e n g a secila pa ie , g j i thse j d y z e t e k a t ë r va r r e , m e fjalë t ë s h k u r t r a , t ë t h ë n a p a r a vdekjes , por m ë t e p ë r m e hesh t j e , s e m e fjalë, v e t ë m m e ngu lç , m e g r a h m ë t ë r e n d e , p ë r m e s s ë c i lës s 'del do t a m a n e t i i fundi t , me t r i k ë n g ë t ë n j ë l a h u t a r i , n j ë r a p re j t ë ci lave i sh t e s h u a r m ë pas , m e n j ë v a r r f e m r e t ë v r a r ë gab imish t d h e t ë l a r ë m e gjbbë. s i pa s t ë g j i t h a r r egu l l ave , m e m b y l l j e t ë b u r r a v e t ë t ë d y j a p a l ë v e n ë k u l l ë n e ngu j imi t , me n jë pë rp j ek j e p a j t i m i t ë g j aku t , që k i s h t e d ë s h t u a r në ças t in e fundi t , me n j ë v r a s j e në d a s m ë , me d h ë n i e be se t ë vogël e bese t ë m a d h e , me d r e -kë t ë mor t i t , me t h i r r j e «fi lani i Be r i s ha jv e s h t i u m b i f i -l a n i n e K r y e q y q ë v e » , ose anas je l l tas , me f l a k a d a n ë , e c e -j a k e n ë p ë r k a t u n d , e k ë s h t u m e r a d h ë g j e r t e m b a s d i t j a e s h t a t ë m b ë d h j e t ë mar s i t , k u r , p ë r t ' u f u t u r n ë va l l en m a ­k a b r e , i k i sh te a r d h u r r a d h a Gjorgu t .

D h e e g j i t hë kjo k i s h t e f i l luar s h t a t ë d h j e t ë v j e t m ë p a r e , n ë a t ë n a t ë t ë f toh të te tor i , k u r n ë d e r ë n e k u ­l lës së t y r e k i s h t e t r o k ë l l i t u r n jë n je r i . Ç ' i sh t e va l l e a i n j e r i ? — k i sh te p y e t u r G j o r g u i vogël , k u r e k i s h t e d ë -

202

g jua r p ë r h e r ë të pa r e h i s to r inë e asaj t rok i t j e je . Kjo pye t je i sh te b ë r ë s h u m ë h e r ë në k u l l ë n e t y r e , a t ë h e r ë dhe më vonë , d h e askush n u k i k i sh t e d h ë n ë do t p ë r -gjigje. Sepse a s k u r r ë a skush n u k e m o r i do t v e s h se cili i sh te a i n je r i . Mad je t an i G j o r g u t h e r ë - h e r ë n u k i b e ­sohej që në p o r t ë n e t y r e t ë k i s h t e t r o k ë l l i t u r v ë r t e t n j ë n jer i . Do të b e s o n t e më l e h t ë që ajo i sh te t rokë l l i t j a e v

një f an t azme , e f a u t ve të , sesa e n jë s h t e g t a r i të p a ­n johur .

Njer iu , p a s t roki t jes , k i s h t e b ë r ë zë n g a p o r t a d h e k i sh te k ë r k u a r s t r e h ë pë r të k a l u a r n a t ë n . I zoti i s h t ë ­pisë, g jysh i i Gjorgu t , i k i s h t e h a p u r d e r ë n d h e e k i s h t e fu tu r b r e n d a të pan johu r in . E k i sh in p r i t u r s ipas zakoni t , i k i sh in d h ë n ë të han t e , e k i s h i n v ë n ë të f l in te d h e në m ë n g j e s he rë t , p r a p ë s ipas zakoni t , n j ë n j e r i nga famil ja , vël lai i vogël i g jyshi t , e k i s h t e pë rc je l l ë mysa f i r i n e p a n j o h u r g jer në kufi t ë f sha t i t . At je , p o r s a i sh te n d a r ë me të , i sh te d ë g j u a r një k r i s m ë d h e i p a n j o h u r i k i sh t e r e ­ne i v d e k u r p ë r d h e . I sh te v r a r ë mu në kuf i t ë t ro j eve t ë fshat i t . Dhe , s ipas kanun i t , në qof të se t i e përco l le m i -k u n d h e m i k u u v r a në s y t ë e tu , g j a k u i t i j b ie m b i ty . Në qoftë se e përcol le , i k t h e v e s h p i n ë n d h e në a t ë ças t m i k u u vra , t i je i l a rë nga g jaku . Përc je l l ës i k i sh t e k t h y ­e r s h p i n ë n k u r m i k u u v ra , p r a i v r a r i n u k b i n t e m b i t ë . Mi rëpo k ë t ë n u k e k ish te p a r e a skush . I s h t e a k o m a m ë n ­gjes h e r ë t d h e r r e t h e r r o t u l l s 'k i sh te a sn j e r i p ë r t ë v ë r -t e t u a r se në ças t in që mysa f i r i u godit , përc je l lës i k i s h t e k t h y e r s h p i n ë n . E m e g j i t h a t ë do t ' i besohe j fjalës së t i j , sepse k a n u n i i besonte fjalës, p r a , do të besohe j se p ë r ­cjellësi qe n d a r ë me m i k u n d h e i k i s h t e k t h y e r s h p i n ë n në ças t in e v ras jes , s ikur k ë t u të mos d i l t e n j ë p e n g e s ë . Dhe p e n g e s ë qe d re j t imi në t ë ci l in k i s h t e r ë n ë t r u p i i t ë v ra r i t . Komis ion i d e i sh t e k r i j u a r m e n j ë h e r ë p ë r t ë p ë r c a k t u a r se r ë n d o n t e apo n u k r ë n d o n t e g j a k u i bu j t ë s i t t ë p a n j o h u r m b i sh t ëp inë e Be r i sha jve , s h q y r t o i me i m -tësi g j i thçka d h e e rdhi në p ë r f u n d i m i n se g j aku i r ë n d o n t e Ber i sha jve . I pan johu r i k i s h t e r ë n ë p ë r m b y s me f y t y r ë nga k a t u n d i , p ra , sipas k a n u n i t , f ami l j a e Ber i sha jve , që

203

i k i sh t e d h ë n ë b u k ë d h e s t r ehë d h e që k i s h t e p a s u r p ë r d e t y r ë t a m b r o n t e t ë p a n j o h u r i n g je r sa t ë d i l t e nga tre— je t e fshat i t , d u h e j t a n i t ' i m e r r t e g j a k u n .

B u r r a t e B e r i s h a j v e q e n ë k t h y e r t ë h e s h t u r n g a p r o z h m j a k u komis ion i i sh te v ë r t i t u r m e o r ë t ë t ë r a r r e t h kufomës , d h e që n g a d r i t a r e t e ku l l ë s g r a t ë k i s h i n k u p t u a r g j i thçka . T ë z v e r d h u r a dy l lë , a t o k i sh in d ë g j u ­a r fjalët e t y r e t ë s h k u r t r a , q e n ë z v e r d h u r a k o m a d h e më , p o r nga go ja e t y r e n u k k i s h t e da l ë a sn jë m a l l k i m pë r bu j t ë s in e p a n j o h u r , i cili k i s h t e s je l lë v d e k j e n në ku l l ën e t y r e , s epse m i k u i sh te i s h e n j t ë d h e , s ipas k a ­nun i t , sh t ëp i a e ma lëso r i t , p ë r p a r a se të i sh t e e n j e r ë z v e të sh tëp i së , i sh te e zot i t d h e e m i k u t .

Po a t ë d i te fe tor i u m o r ve sh se k u s h k i s h t e s h t i r ë m b i s h t e g t a r i n e p a n j o h u r . Gjakës i i sh t e n j ë d ja lë i r i nga fami l ja e K r y e q y q ë v e , i cili e p ë r g j o n t e p r e j k o h ë s h v i k t i m ë n p ë r t a , v r a r ë , pë r s h k a k t ë n j ë fyer je je që a i i k i s h t e b ë r ë a t i j , d i k u n ë n jë ka fene , p ë r p a r a n j ë g r u a -je, e d h e ajo e p a n j o h u r .

D h e kësh tu , n ë m b a r i m t ë asaj d i t e fe tor i B e r i s h a j t u n g r y s ë n në g j a k me K r y e q y q ë t . F i s i i G jo rgu t , i q e ­t ë g jer a t ë h e r ë , qe f u t u r më në fund në m e k a n i z m i n e m a d h t ë g j a k m a r r j e s . Dyze t e k a t ë r v a r r e g je r t a n i d h e k u s h e d i s a v a r r e a k o m a pë rpa ra , d h e t ë g j i t ha p ë r s h k a k t ë asaj t r okë l l ime t ë p a k u p t i m n ë a t ë n a t ë v j e sh te .

S h u m ë he rë , në o r ë t e ve tmisë , a t ë h e r ë k u r t r u r i i p u n o n t e m ë l i r shëm, G j o r g u i sh te p ë r p j e k u r t ë m e r r t e me m e n d se s i do të k i s h t e r r j e d h u r va l l e j e t a e fisit të t i j , në qof të se a i bu j t e s i v o n u a r n u k do të t r o k i s t e në d e r ë n e kul lës së t y r e , po r n jë p o r t e më tu t j e , t e k u l l a fqinje . A t ë h e r ë , oh , a t ë h e r ë (dhe hé k ë t ë p ikë l e g j e n d a t i d u k e s h i n G j o r g u t aq të n a t y r s b m e ) , n g a a to d y z e t e k a t ë r v a r r e do t ë l ëv i zn in r r a s a t e r e n d a t ë g u r ë v e d h e do të n g r i h e s h i n d y z e t e k a t ë r t ë v d e k u r i t , do të s h k u n d -n in b a l t ë n nga f y t y r a d h e d o t ë k t h e h e s h i n p r a p ë m i d i s t ë gja l lëve, d h e b a s h k ë m e t a d o t ë v i n i n f ëmi jë t q ë n u k a r r i t ë n të l indn in , d h e pas ta j v o c ë r r a k ë t e t y r e e k ë s h t u m e r a d h ë , d h e g j i t h ç k a d o t ë i sh te n d r y s h e , n d r y s h e .

204

Dhe k jo e g j i tha do të n d o d h t e në qoftë se i p a n j o h u r i n u k do t ë n d a l o n t e p ikë r i sh t p ë r p a r a por t e s s ë t y r e , por pak m ë tu t je . P a k m ë tut je . . . M i r ë p o a i k i s h t e n d a l u r p i k ë r i s h t at je , d h e k ë t ë n u k e l ëv iz te dot më a s k u s h , a s h t u sic n u k e n d r y s h o n t e dot a s k u s h d r e j t i m i n në t ë cil in k i s h t e r ë n ë t r u p i i v i k t i m ë s p a s v ras jes d h e sic n u k n d r y s h o h e s h i n dot k u r r ë r r e g u l i a t e k a n u n i t t ë m o ç ë m . Pa a t ë t r o k ë l l i m ë g j i thçka do t ë i sh t e aq n d r y s h e , s a q ë a i n g a n j ë h e r ë k i sh te f r ikë ta m e n d o n t e , m a d j e e q e t ë -son te v e t e n d u k e t h ë n ë s e n d o s h t a d u h e j p i k ë r i s h t t ë n d o d h t e kë sh tu , s e je ta , j a s h t ë q e r t h u l l i t t ë g j a k m a r r j e s , do t ë i sh t e n d o s h t a v ë r t e t më e qe t ë , por k u s h e d i , p i ­k ë r i s h t p ë r kë t ë a r sye ajo m u n d t ë i sh te e d h e më e m ë r z i t -s h m e d h e p a k u p t i m . A i pë rp iqe j t ë si l l te n d ë r m e n d fami l je që ishin j a s h t ë g j a k m a r r j e s d h e n u k g j e n t e në to n d o n j ë shen jë të v e ç a n t ë l u m t u r i e . Mad je i d u k e j se, t ë m ë n j a n u a r a pre j kë t i j k ë r cën imi , a to t h u a s e n u k e d in in ç m i m i n e j e tës d h e j e t o n i n m ë keq. K u r s e n ë s h t ë -p i të k u k i sh t e h y r ë g jaku , k i s h t e n jë t j e t ë r r r j e d h j e d i t ë sh d h e s t inësh , n jë s i d r idh j e t ë b r e n d s h m e , d h e n j e ­rëz i t d u k e s h i n s i më t ë b u k u r , d h e va jza t e d o n i n më s h u m ë m a s h k u l l i m i n e t y r e . J a , a to dy m u r g e s h a t që k a -luan p a k më p a r e p ë r b r i t i j , p o r s a i p a n e r u b i n e z i t ë q e p u r në m ë n g ë n e d j a th t ë , që t r e g o n t e se a i i s h t e n j ë n je r i q ë k i sh t e pë r t ë m a r r ë apo p ë r t ë d h ë n ë g jak , p r a që k ë r k o n t e ose k ë r k o h e j p re j vdek jes , e v ë s h t r u a n m e ­n j ë h e r ë n ë n jë m ë n y r ë t ë ç u d i t s h m e . P o r k r y e s o r j a n u k i sh te kjo . Kryeso r j a i sh t e ajo që po n d o d h t e b r e n d a t i j . D h e ajo që po n d o d h t e a t je , i sh t e e b u k u r d h e e f r ik -s h m e n jëkohës i sh t . A i a s v e t ë s ' d i n t e t a t h o s h t e s e ç 'po n d o d h t e a t je . I duke j se z e m r a i k i s h t e da lë pë r t e j b r i n j ë v e , qe s h t r i r ë g je rë e g ja t ë p ë r r e t h d h e a s h t u e p ë r h a p u r sic qe, p i agose j l e h t ë nga çdo gjë, gëzohe j dhe h i d h ë r o h e j f a re l eh të , f yhe j , d h e m b t e , l u m t u r o h e j , s h k r e t o h e j n g a n jë g jë e vogël ose e m a d h e , qof të k jo f lu tur , g je th , d ë b o r ë e p a a n ë , apo sh i i m ë r z i t s h ë m si ky i so tmi . Të g j i t ha b in in d r e j t e m b i të , q ie j të t ë r ë zb razesh in d h e ajo i m b a n t e t ë gj i tha, m a d j e m u n d t ë m b a n t e e d h e m ë .

205

K i s h t e d isa o r ë që ec te pa p u s h i m d h e i duke j se n u k p o n d i e n t e lodhje , p ë r v e ç n j ë m p i r j e t e g jun jë t . V a z h d o n t e t ë cu r i s t e shi , po r p i k a t i sh in më t ë r ra l la , s i ­k u r d ikush t ë k i s h t e b ë r ë n j ë t ë h a r r j e në r r ë n j ë t e re ve . G j o r g u i sh te i s i gu r t se k i s h t e da lë n g a k r a h i n a e tij d h e ec te n ë p ë r n j ë k r a h i n ë t je të r . P a m j a i sh te p o t h u a j ­s e p o a jo : m a i e q ë n g r i h e s h i n p r a p a s u p i t t ë n j ë r i - t j e t r i t m e n jë k u r e s h t j e t ë n g r i r ë d h e k a t u n d t h e q ë n g j a n i n s i të pagojë . P ë r b a l l ë tij po v i n t e një g r u p i vogël m a l ë s o -r ë sh d h e ai p y e t i se a i sh te l a rg ku l la e Orosh i t d h e a i sh te në r r u g ë t ë d r e j t ë p ë r a t je . A ta i t h a n ë se r r u g ë n e k i s h t e m i r e , por , në qof të se d o n t e t ë m b ë r r i n t e a t j e pa r ë n ë na t a , d u h e j t ë shpe j t on t e . N d ë r s a i f l isnin, a t a sh ikon in me b i s h t të sy r i t sh i r i t i n e z i të m ë n g ë s së t i j dhe , sic d u k e t , p ë r s h k a k të at i j sh i r i t i , i p ë r s ë r i t ë n d h e një h e r ë s e d u h e j t ë s h p e j t o n t e .

D o t ë shpe j t o j , d o t ë shpe j t o j , t h a m e ve t e G j o r g u me n jë f a r ë h a k ë r r i m i . Mos u b ë n i m e r a k , do të a r r i j t a pagua j t a k s ë n pa r ë n ë n a t a . Pa e k u p t u a r as ve t ë pse , pë r s h k a k t ë h a k ë r r i m i t t ë be fas i shëm, apo th j e sh t p ë r t ë v ë n ë në v e n d kësh i l l ën e u d h ë t a r ë v e të pan johur , a i k i sh t e s h p e j t u a r v ë r t e t h a p a t .

Tan i i sh t e v e t ë m "fare në r r u g ë , n ë p ë r n jë pl la jë t ë ngush të , p lo t g j u r m ë r r ë k e s h t ë v j e t r a që , k u s h e d i pse , n u k ng ja l l e sh in më a s në n jë d i te t ë t i l lë sh iu . G j i t h ç k a p ë r r e t h i sh te e s h k r e t ë d h e e l ë n ë d je r r . At i j iu d u k se dëgjoi h u n g ë r i m ë n e një b u b u l l i m e të l a r g ë t d h e ngr i t i kokën . Një av ion - i v e t m u a r f l u t u r o n t e n g a d a l ë mid i s reve . Një copë he rë , k r e j t i m r e k u l l u a r , a i ndoq i me sy i ' lu tur imin e t i j . E k i s h t e d ë g j u a r se m b i k r a h i n ë n fq in je

206

ka lon t e n jë h e r ë në j ave ae rop lan i i pasag je rëve , që l i d h -t e T i r a n ë n m e n jë sh te t t ë h u a j , t u t j e n ë Ev ropë , m i r ë p o n u k e k i s h t e p a r e k u r r ë .

K u r av ion i u z h d u k mid i s r e ve , G j o r g u n d j e u n j ë d h e m b j e në qa fë d h e v e t ë m a t ë h e r ë e k u p t o i se a i e k i ­sh t e n d j e k u r n j ë copë h e r ë t ë g ja t ë f l u t u r i m i n e t i j . A v i o ­n i l a p r a p a v ê t e s n jë boshës i t ë m a d h e d h e Gjo rgu p a -d a s h u r p s h e r ë t i u . A i n d j e u befas u r i . K ë r k o i m e s y r r e t h e r ro tu l l n d o n j ë t r u n g p e m e apo n d o n j ë g u r k u m u n d t ë ulej pë r t ë n g r ë n ë copën e b u k ë s d h e gj izën që k i s h t e m a r r ë m e v e t e p ë r r rugë , po r nga t ë d y j a a n ë t e r r u g ë s i sh te v e t ë m d j e r r i n a me g j u r m ë t e r r ë k e v e d h e asg jë t je tër . T ë eci d h e pak, t h a m e ve te .

D h e v ë r t e t , p a s n jë g j y s m ë o re dal loi që l a rg ç a t i n ë e n jë h a n i . E b ë r i gat i me v r a p r r u g ë n g jer te p o r t a e t i j , q ë n d r o i n j ë g r i m e t e p r a g u , pas ta j h y r i b r e n d a . K y i sh te një h a n i z akonshëm, si g j i thë b u j t i n a t e malës i së , m e pul laz s h u m ë t ë p j e r r ë t p ë r t ë r r ë s h q i t u r dëbora , m e e rë kash te , m e k t h i n ë t ë m a d h e t ë p ë r b a s h k e t d h e p a t a -be lë ._Anash n j ë t r y e z ë t ë g ja t ë p r e j d r u lisi p lo t s h e n j a t ë d jegurash , m b i c a nden jë se t ë g d h e n d u r a p o p r e j d r u lisi, i shin u l u r ca bu j tës . Dy p re j t y r e k i s h i n p ë r p a r a n g a n jë vo rbë m e fasu le dhe p o h a n i n m e shpe j t ë s i . Një t j e ­t ë r k i sh t e v ë n ë k o k ë n mid is d u a r v e d h e v ë s h t r o n t e d h o -ga t e t r y e z ë s me ca sy të h u m b ë t .

N d ë r s a po u le j në një nga n d e n j ë s e t boshe , G j o r g u n d j e u t y t ë n e p u s h k ë s t ' i p r e k t e d y s h e m e n ë d h e e hoq i a r m ë n nga s u p i . Ai e v u r i a t ë mid i s g jun jëve , p a s t a j , me n j ë lëvizje të qafës , r rëzoi m b i s h p i n ë k a p u ç i n e q u l l u r t ë xhokes . P a s ku r r i z i t n d j e u p r a n i n ë e n j e r ëzve t ë t j e ­rë dhe v e t ë m a t ë h e r ë v u r i r e se në t ë d y j a a n ë t e shka l l ë s që t ë con te në ka t i n e dy të , t ë u l u r m b i l ë k u r ç e t ë zeza d h e m b i t o r b a p re j leshi , r r i n i n m a l ë s o r ë t ë t j e rë . Disa p re j t y r e , a s h t u t ë m b ë s h t e t u r sic q e n ë pas m û r i t , h a n i n b u k ë mis r i me gjizë. Gjorgu u m a t t ë n g r i h e j n g a t r y e z a d h e a s h t u s i a t a t ë n x i r r t e nga to rba b u k e n d h e gj izën e vet , po r në a t ë çast e ra e fasu leve i ngacmoi hundc 'n d h e a i n d j e u n j ë dësh i rë t ë p a p ë r m b a j t s h m e pë r t ë n g r ë -

207

në n j ë p j a t ë fasule të n x e h t a . I a t i i k i s h t e d h ë n ë n j ë grosh , p ë r t a p a s u r p ë r çdo r a s t g j a t ë u d h ë s , p o r G j o r ­g u v e t ë n u k e k i s h t e t ë q a r t ë në se m u n d t a p r i s h t e v ë r t e t g rosh in , apo d u h e j t a k t h e n t e n ë s h t ë p i t ë p a t h y e r . N d ë r k a q h a n x h i u , që G j o r g u g jer a t ë h e r ë n u k e k i s h t e v ë n ë re , s e nga m b i u p ë r p a r a t i j .

— P ë r në k u l l ë n e O r o s h i t ? — p y e t i a i . — N g a v j e n ? — N g a Brezf toh t i . — A t ë h e r ë d u h e t t ë k e s h u r i . Do g j ë send i? I s h t e n jë h a n x h i i ho l lë e s h t r e m b a n i k , pa d y s h i m

h i l eqa r , m e n d o i G jo rgu , sepse, n d ë r s a po i t h o s h t e «do gjësendi» , në v e n d që t a v ë s h t r o n t e në sy, i s h i k o n t e s h e n j ë n e zezë në m ë n g ë , s iku r t ' i t h o s h t e : t i që po s h k o n t ë p a g u a s h p e s ë q i n d g roshë p ë r v r a s j e n q ë k e b ë r ë , s ' bëhe t k i a m e t i po t ' i p r i s h ë s h n ja dy në h a n i n t im .

— Do g jësend i? — pë r së r i t i p y e t j e n h a n x h i u , d u k e i h e q u r më në fund s y t ë nga m ë n g a e Gjorgu t , po r pa i p ë r q e n d r u a r m b i f y t y r ë n e t i j , po r d i k u anash , në k r a -h u n e k u n d ë r t .

— Një tas fasule , — t h a Gjorgu . — Sa k u s h t o n ? B u ­k e n e k a m ve të .

Ai e nd jeu që po s k u q e j , p o r i sh te . i d e t y r u a r ta b ë n t e pye t j en . P ë r asgjë n ë bo t e n u k d o t ë c e n o n t e p a ­r ë t e t a k s ë s së g j aku t .

— Një çerek g rosh i , — t h a h a n x h i u . G j o r g u m o r i f r y m ë i l eh t ë sua r . H a n x h i u i k t h e u

s h p i n ë n d h e , k u r e r d h i p r a p ë me t a s in e d r u n j t ë t ë f a -su l eve n ë dore , n d ë r s a p o i a v i n t e a t ë p ë r p a r a , G j o r g u v u r i re se a i i sh te i v ë n g ë r . S i p ë r t ë h a r r u a r g j i t hçka , G jo rgu ul i k o k ë n m b i t a s i n e fasu leve d h e nisi t ë h a n t e m e shpe j t ë s i .

— Do n jë kafe? — i t h a h a n x h i u , k u r e r d h i të m e r r t e tas in bosh .

G j o r g u e pa në sy si i t ru l losur . S y t ë e tij d u k e j s i ­k u r t h o s h i n : mos m ë m e r r m ë qafë , o b u j t i n a r . U n e k a m v ë r t e t pe sëq ind g ro shë n ë qese , po r m ë m i r e d o t ë j e p j a k o k ë n (o zot, t h a a i me ve t e , po koka i m e p i k ë r i s h t k a q do t ë k u s h t o j ë pas. . . t r i d h j e t ë d i tësh , m a d j e j o p a s t r i d h ­je të , p o r n jëze t e t e t ë d i tësh) , p r a më m i r e do të jepja . . .

203

p a r a kohe . . . kokën , sesa n jë g rosh nga qes ja e ku l l ë s së Orosh i t . P o r h a n x h i u , s i k u r t a k i s h t e k u p t u a r ç ' b l u a n t e n ë m e n d je , sh to i :

— Ë s h t ë fa re l i re , d h j e t ë q i n d a r k a . G j o r g u bë r i «po»- me kokë , me n j ë fa rë p a d u r i m i .

H a n x h i u , d u k e l ëv izur s h t r e m b t a z i mid i s n d e n j ë s e v e d h e t ryezës , d i çka hoq i p re j saj , d içka solli, pas ta j u z h d u k pë r së r i p ë r t ë a r d h u r më në fund me f i lxhan in e ka fesë në dore .

G j o r g u i sh te a k o m a d u k e ru f i su r kafenë , k u r n ë h a n h y r i n j ë g r u m b u l l i vogël b u r r a s h . Nga t r a z i m i që s h k a k t o i h y r j a e t y r e , nga k t h i m i i k o k a v e të n j e r ë z v e d h e nga m ë n y r a se s i h a n x h i u s h t r e m b a l u q u doli p ë r ­pa ra , a i e kup to i se të p o r s a a r d h u r i t d u h e j të i sh in n j e ­rëz t ë n j o h u r n ë k r a h i n ë . Një r i p re j t y r e , a i q ë ec te m i ­dis , i sh t e n j ë b u r r ë j a s h t ë z a k o n i s h t i s h k u r t ë r , me n j ë f y t y r ë t ë f tohtë , t ë b a r d h ë . P a s t i j ec te n jë n je r i v e s h u r q y t e t a r ç e n ë n jë m ë n y r ë k r e j t t ë ç u d i t s h m e , m e n j ë x h a -k e t ë m e k a t r o r ë d h e m e pan t a l l ona -q i l l o t a t ë f u t u r a n ë ç izme. I t r e t i k i sh te n j ë f y t y r ë n g a a to që mospër f i l l j a d u k e t s i k u r ua r r u m b u l l a k o s t ipa re t , d h e sy të ua b ë n s i t ë u j s h ë m . Meg j i tha t ë u k u p t u a m e n j ë h e r ë , se v ë m e n d j a e të g j i t h ë v e u p ë r q e n d r u a te b u r r i i s h k u r t ë r .

«Ali B inaku , Ali B inaku» , dëgjoi Gjo rgu t ë p ë s h p ë -r i te j p ë r r e t h . Ai v e t ë s h q e u sy të , s i k u r t ë mos e b e s o n t e se n d o d h e j në n j ë h a n me shkoq i t ë s in e f a m s h ë m të k a ­n u n i t , e m r i n e të cilit e k i s h t e d ë g j u a r q y s h në vegjë l i .

H a n x h i u , d u k e l ëv i zu r s h t r e m b t a z i , i p r i u g r u p i t t ë vogël n ë k t h i n ë n fqinje, t ë cak tua r , m e s a d u k e t , p ë r bu j t ë s i t m ë t ë n d e r u a r .

N j e r i u i s h k u r t ë r shq ip to i n ë p ë r d h ë m b ë n j ë p ë r -s h ë n d e t j e p ë r t ë g j i thë dhe , pa k t h y e r kokën a s d j a t h t a s as m a j t a s , eci pas h a n x h i u t . Nd ihe j m e n j ë h e r ë që a i i sh te i n d ë r g j e g j s h ë m pë r f a m ë n e vet , m i r ë p o kjo, p ë r çudi , n u k i s h o q ë r o h e j me n d o n j ë shen jë kapada i l l ëku , g jë e z a k o n s h m e s idomos p ë r n je rëz i t e s h k u r t ë r , k u r b ë h e n t ë f a m s h ë m . p ë r k u n d r a z i , në lëviz je t e t i j , në f y t y r ë n , e s i ­domos në sy të , k i sh t e n jë lodh je t ë qe t ë .

1 4 - 2 209

T ë p o r s a a r d h u r i t ishin z h d u k u r n ë k t h i n ë n t je tër , por p ë r r e t h v a z h d o n i n p ë s h p ë r i m a t p ë r t a . G jo rgu e k i ­sh te m b a r u a r së p i r i ka fenë , m e g j i t h a t ë , meg j i t hë se e d in t e se k o h ë n e k i s h t e të ç m u a r , i p ë l q e n t e të r r i n t e e t ë dëg jon te a to q ë t h u h e s h i n p ë r s k a j t i j . P e r s e k i s h t e a r d h u r va l le Ali B i n a k u ? M e s igur i p ë r n d o n j ë p leqës i t ë n g a t ë r r u a r . Z a t e n a i g j i thë j e t ë n m e k ë t o p u n ë i s h t e m a r r ë . E t h ë r r i t n i n nga k r a h i n a në k r a h i n ë e nga f l a -m u r i në f l amur , p ë r t ë d h ë n ë m e n d i m i n e v e t në g jyqës i t ë vësh t i ra , k u r p l e q n a r ë t n d a h e s h i n n ë m e n d i m e p ë r s a i p ë r k e t shkoq i t j e s së k a n u n i t . Midis q i n d r a shkoq i t ë sve , n ë p ë r g j i thë r r a f s h i n e pa fund t ë malës i së , n u k k i sh t e më t epë r se d h j e t ë a d y m b ë d h j e t ë të f a m s h ë m s i Ali B i n a k u . K ë s h t u që ai* n u k shfaqej k o t së ko t i a s g j ë k u n d . E d h e kë t ë h e r ë t h o s h i n s e po v i n t e p ë r n j ë n d a r j e kuf i jsh , që do t ë b ë h e j a to di te , m a d j e q y s h t ë n e s ë r m e n , në f la-m u r i n fqinje . P o a i t je t r i , syçe lë t i , k u s h q e ? V ë r t e t k u s h i sh te a i t j e t r i ? T h o s h i n se i sh t e n j ë mjek , që Ali B i n a k u e m e r r t e s h p e s h me ve t e në r a s t e t ë v e ç a n t a , s idomos k u r ishte fjala p ë r n u m ë r i m i n e p l agëve , d e m i i të c i lave sh lyhe j me g jobë . Po , në qof të s e i sh t e k ë s h t u , a t ë h e r ë Ali B i n a k u n u k k i s h t e a r d h u r p ë r n d a r j e kuf i jsh , p o r pë r ndon jë çësh t j e t je tër , s epse d ihe j që në n d a r j e n e kuf i jve m j e k u s 'ka asn jë p u n ë . V ë r t e t , n d o s h t a i sh te m a ­r r ë vesh g a b i m a r s y e j a e a rdh j e s . Disa t h o s h i n se k i s h t e a r d h u r v ë r t e t p ë r n jë r a s t t j e të r , t e p ë r t ë n g a t ë r r u a r , q ë k i sh te n d o d h u r c a d i te m ë p a r e n ë k a t u n d i n m a t a n ë pllajës. G ja t ë n j ë g r ind je je m e t ë s h t ë n a a r m ë s h k i s h t e v d e k u r një g r u a , e cila u g je t mid i s g r i n d ë s v e . G r u a j a k i sh te q e n ë s h t a t z ë n ë , m e fëmi jë m a s h k u l l , sic q e v ë r -t e t u a r pas hap j e s . P l e q t ë e k a t u n d i t e k i s h i n vësh t i r ë , sic duke t , t ë v e n d o s n i n se m b i kë r ë n d o n t e g j a k u i f ë m i -jës . Ndosh ta Ali B i n a k u k i sh t e a r d h u r p i k ë r i s h t pë r k ë ­të g jyq.

Po a i t j e t r i , a i që ishte v e s h u r s i k a r n a v a l , ç ' i sh te a i? — p y e s n i n t ë t j e rë t . D h e g j ende j d i k u s h që j e p t e p ë r -gjigje pë r t ë g j i tha . Ai i sh te n jë fa rë n ë p u n ë s i , që m e r r e j me mat jen e t o k a v e , mad j e e d h e e m r i n se s i e k i sh te , një d r eq e m r i : a s kovaç , a s mu l l i s , a s r r o g t a r , por me

210

«metë r» , kup ton , një d r e q e m r i që s'e t h u a dot pa p a s u r fr ikë m o s të të s h t r e m b ë r o h e t goja, gjeo,gjeo,gje. . . Hë , se m ' u k u j t u a : gjeometër.

O, po a t ë h e r ë q e n k a t a m a m p u n ë kufi jsh, g je r sa p a s k a a r d h u r ky , g jeomet r i , s ic i t h u a t i .

G j o r g u k i sh t e qejf t ë dëg jon te akoma , aq më t epë r që p a r a n d i h e j se në h a n do t ë t r e g o h e s h i n h is tor i t ë t j e ­ra, m i r ë p o , po t ë vonohe j e d h e pak, a i m u n d t ë m o s a r r i n -te do t t ë m b ë r r i n t e në ku l lë . U n g r i t befas isht , pë r t ë mos i l ënë vê tes k o h ë të m ë d y s h e j , pagoi fasule t dhe k a ­fenë d h e u m a t të d i l te , por në ças t in e fundi t u k u j t u a t ë p y e s t e e d h e një h e r ë pë r r r u g ë n .

— Do të ecësh d r e j t r r u g ë s së m a d h e , — i t h a h a n x h i u , — pas t a j , k u r të a r r i s h te V a r r e t e K r u s h q v e , a t j e ku j

- r r u g a n d a h e t më dysh , k i ku jdes që të m a r r ë s h k r a h u n c

e d j a t h t ë e jo të ma j t i n . Më k u p t o n , k r a h u n e d ja th të .

K u r G jo rgu doli pë r j a sh ta , sh iu i sh te r r a l l u a r e d h e më , po ajr i i sh te k r e j t i l agësht . Di t a i sh te po aq e v r e n j -t u r s a në m ë n g j e s d h e , a s h t u s i a t y r e g r a v e që n u k u k u p -tohe t mosha , asaj n u k i k u p t o h e s h i n orë t .

G j o r g u ecte d u k e u p ë r p j e k u r të m o s m e n d o n t e asgjë. R r u g a zgjatej p a f u n d ë s i s h t n ë p ë r n jë zal l inë n g j y r ë h i r i . K u r v ë s h t r i m i i tij n d e s h i d i sa v a r r e g jy smë të v i th i su ra n d a n ë sa j , a i t h a me v e t e : kë to d u h e t t ë j e n ë V a r r e t e K r u s h q v e . Mi rëpo r r u g a s ' ndahe j më d y s h d h e a i e m o r i me m e n d se V a r r e t e Kr i f t hqve d u h e j t ë ishin më tu t j e . D h e i s h t e v ë r t e t a s h t u . P a s n jë çe rek o r e a t a i dolën p ë r p a r a , po aq t ë v i t h i s u r s a e d h e t ë parë t , p o r më t ë t r i s h t u a r d h e k r e j t t ë m b u l u a r m e m y s h k . D u k e k a l u a r p ë r b r i t y r e , a i i sh te ga t i të b e s o n t e se k a r v a n i i k r u s h q ­ve që k i sh t e t a k u a r në mëng je s , n u k k i sh t e b ë r ë gjë t je -

211

ter, véçse i sh te r r o tu l l ua r , k i sh t e n d ë r r u â r r r u g ë , p ë r t ë a r d h u r e pë r t ' u f u t u r në kë to v a r r e , që d u h e j t ë i sh in banesa e tij e p ë r h e r s h m e .

Ai m o r i degëz imin e d j a t h t ë të r r u g ë s , s ic e k i s h t e kësh i l lua r h a n x h i u dhe , n d ë r s a l a r g o h e j , m e z i e m b a j t i ve t en pë r t ë mos k t h y e r k o k ë n q ë t ë sh ih t e e d h e n jë h e r ë v a r r e t e v j e t r a . Një copë h e r ë ia doli të ec te pa a s n j ë m e n d i m n ë kokë , m e n jë ndjes i t ë ç u d i t s h m e h a r m o n i z i m i me g u n g a t e m a l e v e e të mjegu l l ë s që i v ë r t i t e s h i n në një val le t ë n g a d a l t ë p ë r r e t h . N u k e k u p t o i as v e t ë se sa vazhdoi kjo lëvizje e m p i r ë . Ai do të d o n t e - që ajo të mos k i s h t e fund, m i r ë p o p ë r p a r a i dol i d içka , që e s h k ë -p u t i m e s h p e j tësi nga g u r ë t d h e mjegu l l a . I s h t e g ë r m a d h a e një sh t ëp i e .

N d ë r s a ec te p ë r b r i sa j , v ë s h t r o n t e m e b i s h t t ë s y r i t g r u m b u l l i n e g u r ë v e , ku s h e n j a t e d jegies i sh in f sh i r ë p r e j kohësh p re j s h i u t d h e e rës , d u k e l ënë n ë v e n d t ë t y r e një gr i t ë s ë m u r ë , p re j s p i k a m ë s t ë së ci lës duke j s i k u r m u n d t a n x i r r j e m ë l eh t ë n j ë ngulç , t ë m b l e d h u r p r e j kohësh në gjoks.

G jo rgu eci sa eci, me b i s h t i n e s y r i t t ë n g u l u r m b i g ë r m a d h ë n , k u r befas , m e n jë k ë r c i m t ë s h p e j të, k a p ë r -ceu h e n d e k u n e cekë t n d a n ë u d h ë s d h e m e d y - t r i h e d h j e u g jend p r a n ë r r ëno j ë s . Një g r i m e q ë n d r o i i p a l ë v i z u r p r a n ë sa j , pa s t a j , s i a i n j e r i u që , k u r g j e n d e t p a r a n j ë t rup i k ë r k o n të m a r r ë vesh n g a ç 'p lagë a nga ç ' m j e t ë sh të g o d i t u r i v r a r i , a i bë r i d y - t r e h a p a g jer te n j ë r i nga cepa t e sh tëp i së . U p ë r k u l m b i ' t ë , m ë n j a n o i me k ë ­m b ë ca g u r ë , pas ta j shko i me r a d h ë t e t r e cepa t e t j e r ë dhe , k u r pa se g u r ë t e t h e m e l e v e në t ë k a t ë r cepa t i sh in të shku lu r , e k u p t o i se n d o d h e j p ë r p a r a r r ë n o j ë s së n j ë sh tëp ie b e s ë p r e r ë s e . K i s h t e d ë g j u a r se k ë s h t u u s h k u -leshin g u r ë t pas djegies s h t ë p i v e ku k r y h e j k r i m i më i m a d h pë r k a n u n i n : p r e r j a e n î i k u t në be së .

G j o r g u t i u k u j t u a s e s i v i t e m ë p a r e n ë k a t u n d i n e t i j i sh te n d ë s h k u a r n jë p r e r j e në besë . Vrasës i i s h t e g r i r ë k a t u n d i s h t , d u k e s h k u a r g j a k h u p ë s . S h t ë p i a k u m i k u u p re , p a v a r ë s i s h t se n je rëz i t e saj n u k i sh in fa j torë , u dogj . Ve të i zoti i sa j p r i n t e me u r ë e me sëpa t ë , d u k e

212

k l i thur s ipas zakon i t : « I m a r r s h a t ë l igat k a t u n d i t d h e f lamur i t» . P a s t i j , me u r ë e me s ë p a t a në dua r , v in t e gj i thë fsha t i . P a s kësa j , t ë zot i t t ë s h t ë p i s ë , pë r v i te me r a d h ë g j i t hçka d u h e j t ' i j epe j me d o r e t ë m a j t ë e p ë r n ë n gju, pë r t ' i k u j t u a r se d u h e j t ë p a g u a n t e m i k u n . Sepse dihej që baba , vël la i , mad j e e d h e fëmi ja i v r a r ë m u n d të faleshin, po r m i k u i p r e m ë , k u r r ë .

Ç 'pabesi m u n d t ë j e t ë b ë r ë va l le n ë k ë t ë sh tëpi , m e ­ndoi ai, d u k e s h t y r ë me k ë m b ë d y - t r e g u r ë . Z h u r m a e t y r e i sh te e s h u r d h ë t . Hodh i s y t ë p ë r r e t h p ë r t ë p a r e s h t ë -p i të e t j e ra të fshat i t , p o r n u k pa gjë, veçse një r r ë n o j ë t jetër , n jëze t h a p a larg . Ç ' ë sh t ë k ë s h t u ? t h a m e ve te . Pa d i tu r as v e t ë pse, u su l p ë r te g ë r m a d h a t je tër , iu vë r t i t c e p a v e të saj d h e he to i të n j ë j t ën gjë. G u r ë t e t heme leve i sh in s h k u l u r në të g j i tha qoshe t . Ësh të e m u n d u r q ë t ë j e t ë n d ë s h k u a r n j ë k a t u n d i t ë r ë ? m e n ­doi. K u r n d e s h i më tu t j e r r ë n o j ë n e t r e t e , u b ind se i sh te p ikër i sh t a s h t u . Diçka k i s h t e d ë g j u a r , v i t e më pa re , p ë r një k a t u n d besëshke lës , në n j ë k r a h i n ë t ë la rgët , t ë n d ë ­s h k u a r p r e j f l amur i t . I sh te v r a r ë n jë n d ë r m j e t ë s në n jë gr indje kuf i j sh midis dy f s h a t r a v e . M i k u n e p r e r ë në b e ­së f l amur i e l y p i nga k a t u n d i ku ai u v r a dhe , m e q e n ë s e k a t u n d i doli m e n d s h e n u k e l a u g j akun , u m o r v e n d i m për zhbë r j en e t i j .

Me h e d h j e t ë l eh ta n jë copë h e r ë t ë gja të , G jo rgu u vër t i t s i h i j e nga r r ë n o j a në r r ë n o j ë . Ç 'qe val le ai n je r i që me v d e k j e n e vet k i sh te m a r r ë p a s n jë k a t u n d të t ë r ë ? S h u r d h ë r i a e r r ë n o j a v e i sh te e d h i m b s h m e . Një zog, që Gjorgu e d i n t e se k l i th t e v e t ë m n a t ë n , ia b ë n t e -«or», «or». Gjorgut iu k u j t u a s e ' p o i b ë h e j v o n ë p ë r t ë m b ë r r i t u r në kul lë d h e k ë r k o i me sy u d h ë n e m a d h e . K l i t h m a e zogut u dëgjua e d h e n j ë herë , fa re la rg , t a m a m në k o h ë n që a i pyet i edhe n j ë h e r ë v e t e n s e k u s h k i s h t e q e n ë val le n j e ­r iu që u p r e në besë në k ë t ë k a t u n d fatzi . Zogu, s i p ë r t'i dhënë përg j ig je , i a bë r i p r a p ë «or», «or», dhe at i j iu d ë ­gjua s iku r a i t h a emr in e t i j . «Gjorg», «Gjorg». Buzëqesh i me ve te s i k u r t ' i t h o s h t e : « t an i po flet buda l l a l l ëqe» d h e u d re j tua nga u d h a .

Pas pak, k u r ishte pë r së r i në r r u g ë , s i p ë r t ë s h k a r k u a r

213

një pjesë të nd jen jës së r e n d e që i la k a t u n d i i z h d u k u r , a i u përpoq të s i l l te n d ë r m e n d n d ë s h k i m e t më të l e h t a të k a n u n i t . P r e r j a e m i k u t i sh te e r r a l l e d h e r r j e d h i m i s h t të r r a l l a i shin d jeg ie t e s h t ë p i v e e aq më p a k s h k u l j a e f s h a t r a v e t ë të ra . At i j i u k u j t u a s e pë r faje më p a k t ë r e ­n d a v ihe j n ë z b a t i m dëb imi p re j f l a m u r i t m e r o b e m e robi .

G jo rgu n d i e n t e se si, b a s h k ë me d y n d j e n e n d ë s h k i -m e v e , s h p e j t o h e s h i n e d h e h a p a t e t i j , t h u a s e a s h t u do t ë m u n d t ë s h p ë t o n t e p r e j t y re . N d ë s h k i m e t i sh in t ë s h u m -t a : Veç imi ose lëçitja, sic q u h e j në k a n u n , k u r n j e r i u veçohej pë r je të p r e j t ë g j i thëve . ( I n d a r ë p ë r m o r t , p ë r d a s m ë e pë r miel i h u a ) . Lën ia e t o k a v e d je r r , s h o q ë r u a r me p r e r j e n e d r u r ë v e t ë kopsh t i t . L ë n i a pa n g r ë n ë (në famil je) . Heq ja e a r m ë v e të k r a h u t a të b r e z i t p ë r n j ë apo dy j avë . L i d h j a d h e bu rgos j a në s h t ë p i . R r ë z i m i i t ë zo t i t apo së zonjës së sh t ëp i së p r e j g j ind jes së f a m i l ­jes .

Veçanë r i sh t p r e j m u n d ë s i s ë s ë n d ë s h k i m i t b r e n d a n ë fami l je a i i sh te s f i l i tur s h p i r t ë r i s h t p ë r n jë k o h ë të g j a ­të . D h e kjo k i sh te n d o d h u r g ja të kohës k u r a t i j i k i s h t e a r d h u r r a d h a pë r t ë m a r r ë g j a k u n e vë l la i t .

At i j n u k i h iqe j nga m e n d j a a i m ë n g j e s i n g r i r ë j a -nar i , k u r i a t i e t h i r r i në d h o m ë n e m i q v e , në k a t i n e s i p ë r m t ë kul lës , p ë r t ë b i s e d u a r m e t ë k o k ë m ë k o k ë . I sh t e një mëng je s j a s h t ë z a k o n i s h t i k th je l l ë t , q ie l l i d h e d ë b o r a që k i sh te r ë n ë t ë l ë b y r n i n sy të , g j i t h ç k a i sh t e e q e l q t ë e r rezë l luese , s a q ë të besohej se b o t a e t ë r ë m u n d të r r ë s h q i s t e e t ë t h ë r r m o h e j në mi l iona c o p e r à p ë r s h k a k t ë ç m e n d u r i s ë së saj k r i s t a l i ne . P i k ë r i s h t në n j ë m ë n g j e s t ë tillë i a t i i kuj to i a t i j d e t y r ë n . G j o r g u r r i n t e p r a n ë d r i ­t a r e s d h e dëgjonte të a t in që fl iste p ë r g j a k u n . B o t a e t ë r ë u bë p l l a n g a - p l l a n g a pre j t i j . Ai s k u q t e m b i d ë b o -rën e b a r d h ë , pe l lg je t e tij z m a d h o h e s h i n e n g r i n i n e d h e a to k u d o . Pas t a j e k u p t o i se skuq j a i sh t e në s y t ë e t i j . E dëgjoi k o k u l u r të a t in , pa i t h ë n ë asgjë . D h e p ë r h e r ë t ë p a r e në d i të t që e r d h ë n më pas, G j o r g u t pa e d i t u r a s v e t ë pse, i u r e n d i t ë n n d ë r m e n d t ë g j i t h a n d ë s h k i m e t që m u n d t ë m e r r t e n j e r i u i p a b i n d u r në fami l j e . S ' don te

214

t ' ia p o h o n t e as vê t e s që s 'k i sh te dë sh i r ë t ë v r i s t e n jë n je r i . Ur re j t j a që i a t i u pë rpoq t ' i r i nd i z t e në gjoks p ë r K r y e -qyqë t , n ë a t ë m ë n g j e s j ana r i , d u k e j s i k u r s h u h e j n d ë r k a q nga ndr i ç imi i d i tes . G j o r g u a t ë h e r ë n u k e k u p t o n t e se një nga a r s y e t që zjarr i i u r r e j t j e s n u k ndize j dot , i sh te se v e t ë z j a r rvënës i , i ati, i sh t e aku l l i f toh të . Me sa d u k e j , u r r e j t j a i sh te f t o h u r da lngada lë q y s h k u r , n ë v i t e t e - h a k -m a r r j e s së g ja të , apo n d o s h t a ajo s 'k i sh te q e n ë k u r r ë . I at i fl iste d h e Gjorgu me f r ikë , gat i me t m e r r , e n d i e n ­te se n u k i sh t e i aftë të u r r e n t e v i k t i m ë n e a r d h s h m e . D h e k u r në d i t ë t e pasta j me m e n d j a e t i j v e n t e nga v e n ­t e d h e k t h e h e j t e r a d h a e n d ë s h k i m e v e që m u n d t ë p ë -son te në sh tëp i n j e r iu i p a b i n d u r , a i nisi të k u p t o n t e se po pë rga t i t e j s h p i r t ë r i s h t pë r t ë m o s d e r d h u r gjak. D h e p o në a t ë kohë e k u p t o i se sa i k o t ë i sh te v r a p i m i i m e n d j e s së tij pas n d ë s h k i m e v e në fami l je . Ai, a s h t u s i të g j i ­thë , e d in te m i r e se pë r m o s m a r r j e n e g j aku t k i s h t e n d ë s h -k i m e t ë t jera , s h u m ë m ë t ë r ë n d a .

Në b i s edën e t y r e të d y t ë pë r çësh t jen e g j a k u t ton i i të a t i t i sh t e më i z y m t ë . E d h e d i ta i sh te n d r y s h e , n j ë d i te e qu l lë t në një m ë n y r ë të mje rë , pa shi , m a d j e pa mjegul l , p ë r t ë mos k u j t u a r v e t ë t i m a t , që do t ë i sh in luks i m a d h p ë r a të qiell va r f an jak . G j o r g u p ë r p i q e j t ' i s h m a n g e j v ë s h t r i m i t të të a t i t , por më në fund sy t ë e t i j r a n ë s i në g rackë .

— Sh iko je këmishën , — t h a t je t r i , d u k e b ë r ë me k o ­kë nga k ë m i s h a e v a r u r në m u r i n pë rba l l ë .

G jo rgu k t h e u kokën a n d e j . l u d u k se d a m a r ë t e q a -fës i kë rc i t ën s i k u r t 'i k i sh in zënë n d r y s h k .

— G j a k u -po zve rdhe t në të , — t h a i a t i . — I v d e k u r i kë rkon s h p a g i m .

G j a k u v ë r t e t ishte z v e r d h u r m b i k ë m i s h ë . M ë t e p ë r se zve rdh im , ajo i sh te n jë n g j y r ë n d r y s h k u , s i ajo që lëshojnë t u b a t e një cezme të p a p ë r d o r u r p r e j kohësh .

— Ti po vono n s h u m ë , Gjorg , — vazhdo i i a t i . — N d e -r i ynë , po r s idomos yti . . .

Dy g ish t n d e r në Iu le të ba l l i t na i ka q i t ë i m a d h i zot. Me q i n d r a e q i n d r a h e r ë . G jo rgu k i sh t e p ë r s ë r i t u r me vete , në j a v ë t e pas ta jme , fjalët e k a n u n i t , që i a t i ia

215

t ha a t ë dite. F y t y r ë n e v r u g u a r në daç laje, n ë daç zezoje dhe m ë . J e i lire t ë m b a s h b u r r ë r i n ë t e n d e , j e i lire t ë z h b u r r ë r o h e s h .

J a m val le i l i r e ? p y e s t e a i v e t e n m ë v o n ë , k u r n g j i -tej i v e t ë m në k a t i n e s i p ë r m të ku l l ë s p ë r t ' u m e n d u a r . N d ë s h k i m e t që m u n d t ' i b ë n t e i a t i p ë r faje t ë n d r y s h m e s ' ishin asgjë p ë r p a r a r r e z i k u t t ë h u m b j e s s ë n d e r i t .

D y g ish t n d e r n ë Iule t ë balli t . . . A i p r e k t e ba l l in m e dore , s i pë r t ë g j e t u r vend in e s ak t ë ku m u n d të i s h t e nder i . E p s e p i k ë r i s h t k ë t u ? k i s h t e t h ë n ë m e v e t e . I sh te n jë f razë që përc i l l e j gojë më gojë, pa u k a p ë r d i r ë k u r r ë plotës isht . T a n i a i e k i sh te z b ë r t h y e r më në f u n d k u p t i m i n e saj të v ë r t e t ë . Nder i e k i s h t e se l inë e v e t në Iule t ë bal l i t , p r a në q e n d ë r t ë bal l i t , s e p s e a i i sh t e v e ­ndi ku m u n d të god i s t e p l u m b i y t k o k ë n e t j e t r i t , ose p l u m b i i t j e t r i t k o k ë n t e n d e . P u s h k ë t ë b u k u r p a s k a q i të , t hosh in p leq të k u r d i k u s h e godis te h a s m i n balle p ë r balle dhe n ë kokë . Ose, p u s h k ë t ë p a b u k u r , k u r p l u m b i s h p o n -te s t o m a k u n ose kë l lqe t , pë r t ë m o s p ë r m e n d u r s h p i n ë n .

G j i t h s a h e r ë G j o r g u ngj i te j në k a t i n e s i p ë r m të k u ­llës p ë r të p a r e k ë m i s h ë n e Mëhil l i t , i d u k e j s i k u r ba l l i po i d ig j te . S h e n j a t e g j a k u t mbi p ë l h u r ë sa v e n t e ç n g j y -rosesh in e d h e më . D o t ë ngrohe j m o t i d h e a to d o t ë z v e r -dhesh in fare . A t ë h e r ë m u n d t ë f i l lonin f i a j e p n i n f i l x h a -n in e kafes pë r n ë n g ju . Kjo do të t h o s h t e se a i do të ishte i v d e k u r pë r k a n u n i n .

Të g j i tha r r u g ë t i sh in m b y l l u r p ë r të . As d u r i m i i n d ë s h k i m e v e , asnjë lloj flije t je tër n u k e s h p ë t o n t e dot . Kafja n ë n gju, që e t m e r r o n t e G j o r g u n më s h u m ë se çdo gjë t je tër , e p r i s t e d i k u p ë r p a r a . Të g j i t ha p o r t â t i sh in të m b y l l u r a p ë r të , p ë r v e ç n jë rës . I k o r i t u r i e ka d e r ë n të çe lu r pë r nga k a n u n i , t h u h e j në k a n u n . E v e t m j a d e r ë e çe lur p ë r të i sh te v r a s j a e d iku j t nga fisi i K r y e q y q ë -ve. D h e kësh tu . p r a n v e r ë n e v i t i t që shkoi , a i v e n d o s i të s h k o n t e n ë p r i t ë .

G j i t hçka në s h t ë p i n ë e t i j u g ja l l ë rua . S h u r d h ë r i a që e r r e t h o n t e u m b u s h befas me mu^ikë. E d h e m u r e t r r e t h t i j duke j s iku r u zbu t ën .

A i do t a k i sh te k r y e r v ras j en qysh a t ë h e r ë d h e t an i

216

do të i sh te i qe t ë , i m b y l l u r në ku l l ën e n g u j i m i t , apo a k o m a më i qe të , n ë n tokë , s iku r t ë mos n d o d h t e diçka. Nga n jë f l amur i l a r g ë t k i sh t e a r d h u r p a p r i t u r n jë teze e t y r e , e m a r t u a r a t j e . E shqe t ë sua r , t ë r ë b r e n g a , k i s h t e k a p ë r c y e r s h t a t ë a t e t ë m a i e d h e po aq k r a h i n a , p ë r t ë n d a l u a r d e r d h j e n e g j a k u t . G j o r g u ë sh t ë m a s h k u l l i i f und i t i f ami l jes pas të a t i t , t h a ajo. J a , do ta v r a s i n G jo rgun , pas ta j do të vdesë n jë n g a K r y e q y q ë t , pas ta j do t ' i vi jë r a d h a babës , d h e fami l j a e Ber i sha jve do të s h u h e t . Mos e b ë n i kë të , t h a ajo, m o s e t h a n i l isin. K ë r k o n i p a j t i m i n e g j aku t .

Në fill im as që d e s h ë n ta dëgjonin , pas t a j h e s h t h i n , n d ë r s a ajo f l is te d h e m ë n ë fund e r d h i n jë k o h ë boshe , që s ' i sh in a s në n jë m e n d j e me të , po a s k u n d ë r . I sh in t h j e s h t t ë lodhur . K u r s e tez ja n u k lodhe j . D i t e p ë r d i te e n a t ë pë r na t ë , d u k e b u j t u r h e r ë në n jë ku l l ë , h e r ë në t j e t rën , n ë p ë r k u s h ë r i n j e vë l lazër i , ajo e a r r i t i më në fund t ë v e t ë n : p a s s h t a t ë d h j e t ë v je t v d e k j e s h d h e zie, Be r i sha j t v e n d o s ë n t ë k ë r k o n i n p a j t i m g j a k u m e K r y e ­q y q ë t .

K ë r k e s a pë r pa j t im të g jaku t , aq e r r a l l ë në males i , bë r i bu j ë në k a t u n d , m a d j e e d h e në f l a m u r . U m o r ë n t ë g j i t ha m a s a t që g j i thçka t ë k r y h e j s ipas r r e g u l l a v e t ë p ë r p i k t a t ë k a n u n i t . N d ë r m j e t ë s i t e pa j t imi t , b a s h k ë me ca s h o k ë e d a s h a m i r ë s t ë Ber i sha jve , që në k ë t ë r a s t q u h e -sh in « të zotët e g j aku t» , i s h k u a n gjakësi t , p r a K r y e q y -qëve , pë r t ë n g r ë n ë b u k ë n e g j a k u t t ë p a j t u a r . S ipas zakoni t , a ta h ë n g r ë n d r e k ë s ë b a s h k u m e v r a s ë s i n d h e c a k t u a n çmimin e g j a k u t që d u h e j t ë p a g u a n i n K r y e q y ­që t . P a s kësaj m b e t e j v e t ë m që i at i i G jo rgu t , p r a i zoti i g j aku t , me s q e p a r e da l t ë të ska l i s te n jë k r y q te de r a e vrasës i t , t ë p in in n jë p ikë g jak të shoshoq i t d h e të q u -h e s h i n t ë p a j t u a r p ë r j e t ë . Mi rëpo a i çast n u k e r d h i Tcurrë, sepse një x h a x h a p l a k u bë s h k a k që të p r i s h e j g j i thçka . D h e kjo ndodh i k u r p a s d rekës , n d ë r s a n je rëz i t , s ipas za ­koni t , h y n i n n ë çdo d h o m ë t ë ku l lës d h e p ë r p l a s n i n k ë -m b ë t pë r t ë t r e g u a r se h i ja e g j a k u t do të d ë b o h e j nga çdo k ë n d i sh tëp isë , x h a x h a i p l a k i G j o r g u t t h i r r i be fa s : jo . I sh t e n j ë p l ak i qe të , që s ' i sh te nd ie r k u r r ë në fisin

217

e t y r e d h e pre j tij më p a k se p re j k u j t d o p r i t e j n jë g jë e t i l lë . Të g j i thë n g r i n ë në vend , d h e s y t ë , d h e qa fa t , dhe k ë m b ë t q ë q e n ë n g r i t u r pë r t 'u p ë r p l a s u r m e force në d y s h e m e , u u l ën s h u r d h t a z i s i në p a m b u k . J o , t h a p r a p ë x h a x h a i p lak . A t ë h e r ë prif t i që n d o d h e j a t je , s i n d ë r m j e t ë s i k r y e s o r i pa j t imi t , bër i n j ë s h e n j ë me d o r e . « A t ë h e r ë g j aku v a z h d o n » , t h a ai .

G jo rgu , që g ja t ë kësa j kohe k i s h t e m b e t u r s i j a s h t ë vëmend jes , u g jend p ë r s ë r i në q e n d ë r t ë s a j . B a s h k ë me a n k t h i n e v je tër , p r e j t ë cilit p ë r k o h ë s i s h t k i s h t e s h p ë -tua r , a i p rovo i e d h e n jë ndjes i k ë n a q ë s i e . Me sa d u k e t i shte p i k ë r i s h t k ë n a q ë s i a që rifi toi v ë m e n d j e n e h u m b u r . Tan i i d u k e j se n u k i sh t e në g jendje të k u p t o n t e se ci la j e t ë i sh te më e m i r e , a jo e qe ta , e m b u l u a r me n j ë t is h a r r e s e d h e j a s h t ë m a k i n ë s së g jakut , apo t j e t ra , e r r e z i -kua r a , p o r me një s b k r e p t i m ë zie, që e k a r f o s t e t e j p ë r -tej s i t ege l i d r i d h s h ë m . I k i sh t e p r o v u a r që të d y j a d h e po t ' i t h o s h i n t a n i : zg j idh n jë rën p r e j t y r e , Gjorg , a i m e s igur i d o t ë m b e t e j n ë m ë d y s h j e . N d o s h t a d u h e s h i n v i te p ë r t ' u m ë s u a r m e p a q e n , a s h t u sic i sh in d a s h u r n d o ­sh t a p o a q v i t e p ë r t ' u m ë s u a r m e h u m b j e n . M e k a n i z m i i g j a k u t i sh te i t i l lë që , e d h e k u r të l ë s h o n t e së j a s h t m i , t ë m b a n t e t ë l i dhur s h p i r t ë r i s h t p ë r n jë k o h ë t ë g j a t ë .

Në d i t ë t pas d ë s h t i m i t t ë pa j t imi t , k u r në qiel l in e t i j g jer a t ë h e r ë bosh u d y n d ë n p r a p ë r e t e e r r ez iku t , G j o r g u disa h e r ë k i s h t e p y e t u r v e t e n : val le i sh t e m ë m i r e apo më k e q që u bë kjo p ë r p j e k j e pa j t im i? Ai n u k i s h t e në g jendje t ë pë rg j ig je j . I sh t e më m i r e s e p s e i d h a a t i j e d h e një v i t t j e t ë r j e t ë t ë l i re , por , nga ana t je tër , i sh t e më k e q sepse t a n i d o t ' i d u h e j t ë m ë s o h e j r i sh taz i m e a t ë j e t ë q ë i sh te ç m ë s u a r : idenë pë r t ë v r a r ë d ikë . Së shpe j t i a i d u h e j t ë b ë h e j n jë doreras, sic q u h e s h i n në k a n u n a t a që s h t i ­n in p ë r v ra s j e . Dorërasët i sh in n j ë lloj p a r a r o j e e fisit , a t a që v r i sn in , por e d h e që f l i joheshin t ë p a r ë t g ja të h a k -m a r r j e s . K u r fisit k u n d ë r s h t a r i v in te r a d h a p ë r t ë m a r r ë g j akun , ai l a k m o n t e të v r i s t e p ikë r i sh t dorërasin e fisit t je tër . V e t ë m n ë r a s t p a m u n d ë s i e , n ë v e n d t ë tij v r i t e j n jë m a s h k u l l t je tër . G j a t ë s h t a t ë d h j e t ë v j e t ë v e t ë a r m i q ë -sisë me K r y e q y q ë t , fami l ja e Ber i sha jve k i s h t e p a s u r n j ë -

218

zet e dy dorërasë, s h u m i c a e të c i lëve i sh in g r i r ë më v o n ë nga p l u m b i . Ûorërasët i shin lu l ja e n jë fisi, pa lca d h e k u j -tesa e t i j k r y e s o r e . S h u m ë g jë ra h a r r o h e s h i n në j e t ë n e fisit, n j e r ë z d h e ng ja r j e m b u l o h e s h i n m e p l u h u r , v e t ë m dorërasët, f lakëzat e vogla të p a s h u a r a m b i t u m u l e t e fisit, s ' h a r r o h e s h i n k u r r ë .

E r d h i v e r a dhe kaloi , e s h k u r t ë r s i a sn jë h e r ë t j e të r . Ber i sha j t s h p e j t o n i n të m b a r o n i n p u n ë t e bu jqës i së , në m ë n y r ë q ë pas v ras jes s ë a r d h s h m e t ë m u n d t ë m b y l l e -shin në ku l l ë . Gjorgu i sh te qe tës i sh t i p i k ë l l u a r . J K i s h t e n jë g jendje s h p i r t ë r o r e s i p ë r p a r a d h ë n d ë r i s ë .

Në fund t ë v jesh tës së dy t ë a i sh t i u më në f u n d m b i Zefin e K r y e q y q ë v e , por n u k e v r a u dot, v e t ë m e p iagosi në nofull . E r d h ë n m j e k ë t e k a n u n i t , që m e r r e s h i n me cak t imin e gjobës që d u h e j t ë p a g u a n t e n je r iu në r a s t se p l agos t e d ikë dhe , m e q e n ë s e p lagos j a i sh te në kokë , e ç m u a n a t ë me një g jobë pre j t r i qe sesh g roshë ose b a r a z me g j y s m ë gjaku. Kjo do t ë t hosh t e s e Be r i sha j t m u n d t ë zg j idhn in n j ë nga të d y j a : ose të p a g u a n i n gjobën, ose ta q u a n i n p lagos jen sa një g j y s m ë g jaku . Në ras t in e fundi t , pra , në qof të se Be r i sha j t n u k p a g u a n i n g jobën, p o r e fu tn in p lagos jen në l logar inë e g jaku t , a t a n u k k i s h i n të d re j t ë m ë t ë v r i sn in një n j e r i nga K r y e q y q ë t , s epse g j y s m a e g j a k u t i sh t e la rë . A t a k ish in të d r e j t ë v e t ë m të p l a -gosnin n j ë n jer i .

N a t y r i s h t q ë Ber i sha j t n u k p r a n u a n t a q u a n i n p l a g o ­s jen s i g j y s m ë gjaku. Megj i thëse gjoba i sh te e r e n d e , a t a m b l o d h ë n një pjesë të k u r s i m e v e d h e e sh lyen a të , k ë ­sh tu që l logar ia e g j a k u t m b e t i e p a p r e k u r .

G j a t ë g j i thë kohës që vazhdo i h i s to r i a e g jobës pë r plagosje , s y t ë e të a t i t të G j o r g u t i sh in v a z h d i m i s h t s i t ë p ë r q a r ë nga n jë pë rbuz j e z e m ë r i m i d h e he lmi . A t a sy duke j s i k u r i thosh in G j o r g u t : n u k mjaf ton që e s h t y v e m a r r j e n e g j aku t kaq vonë , p o r t an i po na s h k a t ë r r o n dhe e k o n o m i n ë e sh tëp i së .

G j o r g u e n d i e n t e d h e ve të se e g j i thë k i o k i s h t e n d o ­d h u r p ë r s h k a k të p a v e n d o s m ë r i s ë së t i j t ë v j e t ë r , që e bër i t ' i dEàdhej do ra në s e k o n d ë n e fund i t dhe të s h ë -n o n t e g a b i m i s h t . Në t ë v ë r t e t ë G j o r g u s ' i shte në g j end je

219

as ve të t ë k u p t o n t e më vonë , s e i u d r o d h d o r a v ë r t e t në çast in e s h ë n i m i t , apo e uli v e t ë shën je s f r ën nga bal l i i v ik t imës , në p j e s ë n e p o s h t m e të f y ty r ë s .

P a s kësaj ng ja r j e j e e r d h i n jë p e r i u d h ë mp i r j e j e . J e t a u d u k s iku r q ë n d r o i në vend . I p l agosur i p r e j G j o r g u t p ë r një k o h ë t ë g j a t ë lëngoi në sh tëp i . T h o s h i n se p l u ­m b i i k i sh te t h y e r noful lën , se p laga i qe m a h i s u r . D i m r i i sh te i g ja të d h e i m ë r z i t s h ë m si a s n j ë h e r ë t j e të r . Mbi dëbo rën e u r t ë (p leq të t hosh in se r r a l l ë m b a h e j m e n d një dëborë k a q e s h t r u a r , që s ' k r i jon te a s g j ë k u n d a sn j ë or tek) f i shkël lente u l t az i n jë e r ë po aq e p a n d r y s h u e s h m e sa ajo. Zefi i K r y e q y q ë v e , që l l imi i v e t ë m i j e t ë s së Gjorgu t , vazhdon te t ë l ë n g o n t e në sh t r a t , k ë s h t u që G j o r g u t i d u ­ke j vet ja s i n j ë i p a p u n ë , që v ë r t i t e t k o t r r e t h e r ro tu l l .

Vë r t e t i sh t e n j ë d i m ë r që duke j s i k u r s 'do t ë k i sh t e m b a r i m . D h e t a m a m n ë k o h ë n k u r t h a n ë s e i p l agosur i po shë rohe j , u s ë m u r Gjorgu . Do ta d u r o n t e me s h p i r t n ë d h ë m b ë çdo l ë n g a t ë , n ë m ë n y r ë q ë t ë m o s z in t e s h t r a -t in pa k r y e r v r a s j e n , m i r ë p o i sh te k r e j t ë s i s h t e p a m u n d u r . U z v e r d h si dyl l i , d u r o i sa d u r o i më k ë m b ë , pas ta j u sh t r i . D y m u a j r r e s h t qënd ro i n ë sh t ra t , t a m a m n ë k o h ë n që Zefi i K r y e q y q ë v e , d u k e pë r f i t ua r n g a s ë m u n d j a e t i j , k i sh t e n i su r t ë d i l t e l i r i sh t n ë p ë r k a t u n d . Q ë n g a k ë n d i k u i sh te i s h t r i r ë në k a t i n e dy t ë të kul lës , G j o r g u v ë s h t r o n t e a t ë copë p a m j e që i l e jon te d r i t a r j a d h e p o t h u a j s e n u k m e n d o n t e asgjë. I s h t e k r e j t i t r u l l o s u r n g a s ë m u n d j a e g ja të . M a t a n ë d r i t a r e s i sh te bo ta e z b a r d h u r n g a dëbora , me t ë cilën, p ë r v e ç n j ë v ras je je , t an i n u k e l i d h t e më asgjë. P r e j k o h ë s h i s h t e b ë r ë i h u a j , m a d j e i t e p ë r t në a t ë bo te dhe , në qof të se a t je pë r j a sh t a e p r i s n i n akoma , kjo n d o d h t e veç p ë r s h k a k t ë asaj v ras j e j e .

Me orë t ë t ë r a a i v ë s h t r o n t e t okën e m b u l u a r me d ë ­borë , me ca sy mospër f i l l ë s , s i k u r t ë t h o s h t e : do t ë vi j , do t ë vi j s ë shpe j t i , t a d e r d h a t ë g r u s h t gjak. D h e k a q s h u m ë n u k i n d a h e j ky m e n d i m , s aqë k i sh t e cas t e që i d u k e j se po e sh ih t e v ë r t e t n jol lën e vogël të k u q e , që ia h a p t e m e s për mes g j i thshkaf jes së z b a r d h u r .

Në di të t e p a r a të m a r s i t e nd jeu v e t e n p a k më m i r e d h e j avën e d y t ë të m a r s i t u ngr i t . K ë m b ë t i k i s h t e a k o m a

220

t ë dobë t a k u r doli pë r j a sh ta . A s k u s h n u k e m e n d o n t e se a s h t u i t r u l l o su r sic ish n g a sëmundja , me f y t y r ë n të b a r d h ë s i p ë l h u r ë , a i po nise j pë r në p r i t ë . Kjo i sh te n d o ­s h t a e d h e a r sye ja që Zefi i K r y e q y q ë v e , d u k e e d i t u r a k o m a të s ë m u r ë a r m i k u n e t i j , qe k a p u r në befasi .

S h i u r ra l lohe j h e r ë p a s h e r e aq sa d u k e j se do t ë m e n t e , po r t a m a m në ças t in e fund i t n is te t ë cu r i s t e p ë r s ë ­ri . D u h e j të i sh te m b a s d i t e , por G jo rgu i n d i e n t e k ë m b ë t t ë m p i r a . I sh te po ajo d i t e gr i , v e t ë m k r a h i n a i sh te t j e të r . D h e k ë t ë Gjo rgu e k u p t o i nga n d r y s h i m i i veshjes së m a -lësorëve , që t a k o n t e pë rba l l ë . K a t u n d t h e t i m ë n j a n o h e s h i n p ë r h e r ë e më t e p ë r r r u g ë s së m a d h e . A t y - k ë t u , në la rgës i mez i da l lohe j nd r i ç imi i z b e h t ë i b ronz i t të n d o n j ë k ë m b a -ne. P a s t a j m e k i l o m é t r a t ë t ë r ë i sh te p r a p ë boshës i .

P ë r b a l l ë tij k a l i m t a r ë t i shin p ë r h e r ë e më të r r a l l ë . G j o r g u pye t i p ë r s ë r i p ë r ku l l ën e Orosh i t d h e n j ë h e r ë i t h a n ë se ajo i sh te t a s h m ë afër, k u r s e më tu t je , k u r a i p r i s t e që ajo të qe a f rua r vë r t e t , i t h a n ë se ku l l a i sh t e e n d e t e p ë r larg. D h e t ë d y h e r ë t k a l i m t a r ë t t r e g u a n m e do re t ë n jë j t in d re j t im , k u n u k d u k e j veçse mjegu l l inë .

D y - t r i h e r ë G j o r g u t i u d u k s e p o b i n t e m b r ë m j a , por n u k i sh te a sh tu . V a z h d o n t e t ë i sh te po ajo m b a s d i t e pa m b a r i m ku k a t u n d e t i m ë n j a n o h e s h i n r rugës , s i k u r t ë d o n i n t ' i f sh ihesh in pë r j e t ë asaj d h e g j i thë bo tes . Ai pye t i p r a p ë p ë r ku l l ën d h e i t h a n ë se t a s h m ë ajo i sh te afër . Mad je k a l i m t a r i i fund i t i a bë r i e d h e me d o r e në d r e j t i ­m i n që d u h e j të i sh te i s a j .

— A m b ë r r i j p a r a m b r ë m j e s ? — p y e t i Gjo rgu . — Besa, po, — tha ma lëso r i . — T a m a m në m b r ë m j e

k e p ë r t ë m b ë r r i t u r . G j o r g u u vu p r a p ë të ec te . Ai nd ihe j k r e j t ë s i s h t i lor

221

d h u r d h e h e r ë i sh te ga t i t ë b e s o n t e s e i s h t e m b r ë m j a a i o që v o n o n t e t ë b in t e , d u k e e l a r g u a r k ë s h t u kul lën , h e r ë i duke j se , p ë r k u n d r a z i , i sh t e la rgës ia e ku l l ë s që e m b a n ­te m b r ë m j e n pezul l në e r ë , pa e l ënë t ë r r ëzohe j m b i dhé .

N j ë h e r ë iu d u k se dal loi s i lue tën e sa.) mid i s m j e g u -llës, por n g r e h i n a e z y m t ë s ' i sh te veçse n j ë k u v e n d m u r -geshash , s i a i që k i sh t e p a r e në p a r a d i t e n e kësaj d i t e t ë g ja të . P a s n jë copë r r u g e pa t i p r a p ë nd j e s inë që po i a f rohej ku l lës , m a d j e iu d u k se e dal loi më në f u n d qa r të , në k r y e të n jë s h k a r r ë z i m e . por, k u r eci e d h e ca, e kup to i se ajo që pa n u k i s h t e ku l l a e Orosh i t , s ' i sh te as n g r e h i n ë e ç f a r ëdoshme , p o r n jë copë mjegu l l , veç më e z e -zë se të t j e ra t .

S h p r e s a se më në f u n d po i av i te j ku l lës , iu d a v a r i t krej t , k u r u g jend p r a p ë i v e t ë m në r r u g ë n e m a d h e . Zb razë t i në nga të dy a n ë t e sa j e s h t o n i n e d h e më ca s h k u r r e t ë s h k u r t r a , t ë m b i r a a t y s i m e që l l im t ë k e q . Ç 'është k ë s h t u . m e n d o i G j o r g u . Tan i s ' d u k e s h i n m ë a s k a -tunde , qof të edhe t ë m ë n j a n u a r a . d h e më e keq ja i s h t e se duke i s i k u r a to s 'do t ë s h f a q e s h i n m ë k u r r k u n d .

N d ë r s a ec te , h e r ë - h e r ë n g r i n t e k o k ë n p ë r t a k ë r k u a r kul lën në n jë r in nga h o r i z o n t e t d h e p r a n ë iu d u k se e pa . por n u k b e s o n t e m ë . Q y s h nga fëmi jë r ia k i s h t e d ë g j u a r pë r ku l l ën p r incë ro re , e c i la p r e j s h e k u j s h v ig i i lon te që t ë mos s h k e l e j k a n u n i , po r p r a p ë s e p r a p ë n u k e d in t e o a -mjen e sa j , a s h t u sic n u k d i n t e asgjë t j e t ë r pë r të. B a -no rë t e R r a f s h i t e t h ë r r i t n i n t h i e s h t Orok , por . k u r t r e -gonin p ë r të , p r e j t r e g i m e v e t ë t y r e i s h t e e n a m u n d u r t ë k u o t o j e s e ç ' p a m i e k i s h t e ajo. E d h e t an i a ë Gjo rgu p o e s h i h t e që larg, pa e b e s u a r se oe a io . n u k i sh t e në g i end i e të k u p t o n t e se s i e k i s h t e p a m i e n . Ri lueta e s a i . në miegu l l . n u k duke j as e l a r t ë , as e u l ë t d h e n g a n j ë h e r ë n g i a n t e e s h t r i r ë e n g a n j ë h e r ë e m b l e d h u r . N j ë h e r ë G i o r -gu t iu d u k se kjo n d o d h t e n s a a ë r r u e a ng j i te j d u k e u l a -k u a r v a z h d i m i s h t dhe p ë r s h k a k t ë kësa i p a m j a n d ë -r ron t e . P o r e d h e k u r u a f rua më p r a n ë , a sg i ë n u k u q a r -t ë s u a . I sh t e po thua j se i s i g u r t që i sh te ajo. sic i sh te i s i -g u r t që n u k qe . H e r ë i d u k e j s i k u r kishte n jë çati m b i

222

disa n g r e h i n a të n d r y s h m e e h e r ë s iku r k i sh t e disa ça t i mb i t ë n jë j t ën n g r e h i n ë . S a m ë s h u m ë q ë a f rohe j , a q m ë t epër n d r y s h o n t e p a m j a . T a n i i d u k e j se mid is d i sa k u l l a v e k i sh t e n jë s i ku l lë k r y e s o r e . G j i t h ç k a t je të r i sh te s i s h t e s ë r r o -tu l l s a j . P o r ec i d h e p a k d h e ku l l a k r y e s o r e u z h d u k e n u k d u k e s h i n veçse s h t e s a t p ë r r e t h . Mad je d h e a to n i sën t ë s h p ë r b ë h e s h i n d h e , k u r u a f rua e d h e ca, v u r i r e se a to s ' ishin a s p a k kul la , p o r ca s i banesa , m a d j e një p jesë n u k i sh in as banesa , p o r më t e p ë r u n g j a n i n h a j a -t eve g j y s m ë t ë b r a k t i s u r a . P ë r r e t h s 'nd ihe j a sn j ë f r y m ë e gjal lë . Mos k a m a r d h u r g a b i m i s h t ? t h a a i me ve t e . Po në a t ë ças t pë rba l l ë tij s e n g a m b i u n j ë n je r i .

— Taksë e m o r t i t ? — p y e t i ai, d u k e v ë s h t r u a r r r ë s h q i -tazi m ë n g ë n e d j a t h t ë t ë G j o r g u t dhe , pa p r i t u r pë rg j i -gje , t regoi m e d o r e n ë d r e j t i m t ë n jë r i t p r e j h a j a t e v e .

G jo rgu u d r e j t u a a n d e j . K ë m b ë t i d u k e j se n u k do t a m b a n i n do t m ë . P ë r p a r a t i j i sh te n jë d e r ë p r e j ' d r u r i , t e p ë r e v je të r . Ai k t h e u k o k ë n pas s i p ë r t ë p y e t u r n j e -

i r i u n që i k i s h t e folur , se a d u h e j të h y n t e n ë p ë r a t ë derë , po n j e r i u se n g a i sh te z h d u k u r . Ai e vë sh t ro i n j ë g r i m e de rën , p a r a se të v e n d o s t e të t rok is te në t ë . D r u r i i saj i sh te i b r e j t u r k u d o d h e mid i s asaj b re j t j e j e d u k e s h i n g j i th fa rë k o k a gozhdësh e c o p e r à h e k u r a s h të n g u l u r a t y ko t s ë koti , s h u m i c a s h t r e m b t a z i d h e p a n d o n j ë k u p t i m . N d r y s h k u i t y r e i sh t e b ë r ë n jësh me v j e t ë r s i n ë e d ru r i t , a s h t u s i ca t hon j t ë v j e t ë r në n jë dore p l aku .

G jo rgu ng r i t i d o r ë n p ë r t ë t rok i tu r , p o r në a t ë çast vu r i r e se m b i a t ë de rë , ku i sh in n g u l u r e ng j i t u r g j i t h ­farë h e k u r i s h t e s h , n u k k i s h t e t rok i tëse . Mad je n u k k i sh t e asn jë g j u r m ë b r a v e . V e t ë m a t ë h e r ë v u r i r e s e d e r a s ' i shte p lo tës i sh t e m b y l l u r . A t ë h e r ë G jo rgu b ë r i d içka që n u k e k i sh te b ë r ë k u r r ë g ja të g j i thë je tës së t i j : s h t y u n jë de rë , pa t h i r r u r së pa r i «o i zoti i sh tëp i së» .

B r e n d a i sh t e g j y s m ë t e r r . Në fill im at i j i u d u k se ha ja t i i sh te bosh , po r p a s t a j , n ë n j ë r ën n g a q o s h e t d a ­lloi n jë z ja r r . Ky i sh te n jë z j a r r i z y m t ë , ku n d i h e j m e ­n j ë h e r ë d r u r i i lagët , që më s h u m ë b ë n t e t y m se f lakë. « P ë r p a r a se t ë s h q u a n t e n je rëz i t , a i n d j e u e r ë n e s h a j a k u t të lagët të x h o k e v e , pas ta j i pa dhe a t a ve të , disa të u l u r

4 223

m b i nden jëse p r e j d r u r i , disa t ë k r u s p u l l o s u r qosheve . U p l a t i t d h e a i në n jë qoshe , d u k e e v ë n ë p u s h k ë n

mid i s g jun jëve . S y t ë po i m ë s o h e s h i n d a l n g a d a l ë me g j y s -m ë t e r r i n . A t h ë t i r a e t y m i t po i h i d h ë r o n t e g r y k ë n . Ai m u n ­di të da l lon te s h i r i t a t e zinj në m ë n g ë t e t y r e d h e e k u p ­toi se , a s h t u s i ai , t ë g j i t hë a t a i sh in p a g u e s t ë t a k s ë s së m o r t i t . I sh in g j i thse j k a t ë r ve t ë . P a s p a k v u r i r e s e i sh in pese . P o r n u k ka lo i a s n j ë ç e r e k o re d h e p ë r s ë r i i u d u k se i sh in k a t ë r . I pes t i , që në fi l l im s'e k i s h t e s h q u a r do t d h e pas ta j i qe d u k u r s i i pes t i , n u k i s h t e v e ç s e n j ë t r u n g i m b ë s h t e t u r , k u s h e d i pse , te qosh ja më e e r r ë t .

— Nga j e? — e p y e t i n j e r i u që i sh t e p ë r b r i t i j . G jo rgu i t h a e m r i n e k a t u n d i t . J a s h t ë k i sh t e r ë n ë m b r ë m j a . G j o r g u t i u d u k s e ajo r a

p a p r i t u r , porsa a i k a p ë r c e u p r a g u n e ha ja t i t , a s h t u s i a jo g ë r m a d h a që r r ë z o h e t p a s s h p i n ë s sa te , p o r s a M l a r g o h e s h p re j hïjes së sa j .

— Ti s 'paske q e n ë d h e aq larg , — i t h a n j e r i u p ë r b r i . %

— M u a m ' u desh të b ë j a dy d i t e e g j y s m ë r r u g ë pa p u ­sh im.

G jo rgu s 'd in te ç ' t ë t hosh t e . H y r i d ikush , d u k e s h t y r ë d e r ë n q ë kuis i v a j t u e s h ë m .

A i m b a n t e n ë d u a r n jë k r a h d ru , q ë i a h o d h i z j a r r i t . D r u t ë i sh in t ë lagët d h e a i p a k n d r i ç i m që f ë rgë l l on t e p ë r r e t h u s h u a . Po r pas n j ë g r i m e n jer iu , që d u k e j s i u lok, n d e z i n j ë l l ambë va jgur i , që e va r i m b i n j ë r ë n p r e j g o z h d ë v e të s h u m t a të n g u l u r a në m u r . D r i t a e v e r d h ë e l l ambës , e d o b ë s u a r nga b loza që k i s h t e z ë n ë qe lq i i sa j , u p ë r p o q m ë ko t t ë a r r i n t e g je r n ë s k u t a t m ë t ë l a r g ë t a t ë ha ja t i t .

A s k u s h n u k po f l is te . N je r iu doli d h e h y r i n j ë t j e të r . Ky i n g j a n t e të p a r i t , v e ç s e në d u a r s ' k i sh t e asg jë . I v ë s h ­t ro i t ë g j i thë s i k u r t ' i n u m ë r o n t e (dy - t r i h e r ë k t h e u s y t ë nga t r ungu , s i pë r t ' u b i n d u r ^ s e a i n u k i sh te n jer i ) d h e doli . P a s p a k u d u k p r a p ë me n jë v o r b e në d u a r . P a s i v i n t e n jë t j e të r q ë m b a n t e c a k u p a d r u r i d h e d y b u k ë mi s r i . Ky i dy t i i v u r i sec i l i t n g a një k u p ë d h e n g a n jë copë

»büke p ë r p a r a , k u r s e t j e t r i u h o d h i f a su le me l ë n g nga vorba .

— Ti p a t e fat, — i t h a fqinj i G j o r g u t . — E r d h e t a m a m

224

k u r j e p e t b u k a . N d r y s h e do t ë m b e t e s h e gjer n e s ë r në d r e -kë pa ng rënë .

— U n e k isha p a k b u k ë e gjizë me ve te , — t h a G jo rgu . — P s e ? — t h a t je t r i . — K u l l a j ep b u k ë dy h e r ë d i tën

p ë r p a g u e s i t e m o r t i t . — U n e n u k e dija, — t h a Gjorgu , d u k e f u t u r në gojë

një k a f s h a t ë të m a d h e b ü k e . Misërn ik ja i sh te e for te , por a i qe s h u m ë i u r i t u r .

G j o r g u nd jeu n j ë gjë m e t a l i k e që i ra në p r e h ë r . I sh te p a k e t a e d u h a n i t të fqinj i t të t i j .

— Ndize n jë d u h a n , — i t ha . y

— Sa kohë ke që p r ê t k ë t u ? — pye t i G jo rgu . — Q y s h në mesd i t ë . G j o r g u n u k t h a asgjë, m e g j i t h a t ë t je t r i u d u k s i k u r

e n d j e u hab inë e t i j . — Pse çud i t e sh? Ka n je rëz që p res in q y s h dje. — A s h t u ? ! — ia bë r i Gjo rgu . — K u r s e u n e ku j to ja se

s o n t e do t ë dorëzoja p a r e t d h e nesë r do t ë n i sesha pë r në k a t u n d .

— O, jo, — t h a t j e t r i . — Do të kesh fat në qof të se p a -g u a n nesë r n ë m b r ë m j e . P ë r n d r y s h e m u n d t ë p r e s ë s h e d h e d y d i te , m a d j e e d h e t r i .

— E d h e t r i ? Si ë sh të e m u n d u r ? — Kul l a n u k n g u t e t k u r r ë të m a r r ë p a r e t e g j aku t .

D e r a e ha ja t i t kërc i t i d h e h y r i p r a p ë n j e r iu që k i sh t e s je l lë vo rbën me fasule . A i m b l o d h i k u p a t boshe , t razoi në ka l i rn e s ipë r z j a r r i n d h e doli . G jo rgu e n d o q i me sy.

— S h ë r b y e s të p r inc i t j a n ë k ë t a ? — pye t i a i me zë të u lë t fq in j in e t i j .

T j e t r i ngr i t i supe t .

1 5 - 2 225

— S'di ç ' të t h e m . Me sa d i une , a t a j a n ë g j y s m ë k u -shër in j , g j y s m ë s h ë r b ë t o r ë .

— A s h t u ? ! — A i pe n d ë r t e s a t r r e t h e r r o t u l l ? Në to b a n o j n ë s h u ­

m ë fami l je q ë k a n ë l idh je f i snore m e k a p e d a n i n . Po , d u k e q e n ë k u s h ë r i n j t ë t i j , a t a j a n ë n j ë k o h ë s i s h t ro j a d h e n ë -punës . N u k ua pe vesh je t s i i k i s h i n ? As m a l ë s o r ë as q y t e t a r ë .

— Ke të d re j t ë , — t h a Gjo rgu , — a s h t u d u k e s h i n . — D r i d h e d h e një d u h a n , — t h a t j e t r i . — F a l e m n d e r i t , — t h a Gjo rgu , — u n e e pi r r a l l ë . — K u r e ke b ë r ë v r a s j e n ? . — P a r d j e . Që j a s h t ë dëgjohej s h i u që cur i s t e .

— S 'dashka të da lë ky d i m ë r .

— Po , — ia bë r i G jo rgu . — Si s h u m ë u zgjat .

Larg , n g a the l lës ia e g r u m b u l l i t t ë n d ë r t e s a v e , n d o s h t a nga v e t ë ku l l a k r y e s o r e , u dëg jua n j ë r r a p ë l l i m ë p o r t e . I sh te n jë mby l l j e , n d o s h t a h a p j e k a n a t e s h t ë r e n d e , k ë r -kë l l ima e së cilës vazhdo i një copë h e r ë të g ja të . Fi l l p a s saj u dëg jua një s i k l i t h m ë s h p e n d i , që m u n d të i s h t e n jëkohës i sh t b r i t m ë roje , p ë r s h ë n d e t j e , apo n d a r j e m e m i ­kun . G j o r g u u p l a t i t e d h e më në q o s h e n e ve t . Gj i thses i n u k i besohe j se n d o d h e j në Orok .

Kuis j a e de rës e p ë r s h k o n t e k r y q e t ë r t h o r d r e m i t j e n e t i j . P ë r t ë t r e t e n h e r ë G j o r g u h a p i s y t ë d h e pa u l o k u n q ë p o h y n t e m e n jë k r a h d r u n ë d u a r . Pas i h o d h i d r u t ë në z jarr , a i ng r i t i f i t i l in e l l ambës me v a j g u r i . D r u t ë p i -kon in u jë d h e nga kjo k u p t o h e j s e j a s h t ë sh iu n u k k i s h t e p u s h u a r .

226

N ë n d r i t ë n e l l ambës G jo rgu v u r i re se asn je r i nga njerëzi t n u k po f l in te . A i k i sh te f t oh të në kur r i z , p o r d i ­çka e p e n g o n t e t 'i a f rohej z jar r i t . Veç kësa j , i d u k e j se ai z jarr n u k të n g r o h t e . N d r i ç i m e t e t i j t ë pas igu r t a , t ë h a l l a -k a t u r a e s i t ë a r n u a r a v e n d e - v e n d e me p l l anga të zeza, e bën in e d h e më të r e n d e he sh t j en e p r ï t ë sve .

D y - t r i h e r ë G j o r g u t i shkoi n ë p ë r m e n d se t ë t ë r ë a t a ishin v r a s ë s d h e t ë t ë rë k i sh in nga n jë h is tor i . P o r h i s t o ­r i t ë i sh in t ë k y ç u r a the l l ë b r e n d a t y r e . Jo më ko t gojë t dhe s idomos nofu l l a t e t y r e , nën n d r i ç i m i n e zjarr i t , të k u j ­tonin ca f o r m a b r a v a s h t ë v je t ra . G j a t ë g j i thë u d h ë t i m i t pë r k ë t u G j o r g u i sh te i t m e r r u a r n g a m e n d i m i se d i k u s h m u n d ta p y e s t e p ë r h i s to r inë e t i j . ( K u l m i n e d rua j t j e s e p rovoi k u r h y r i në k ë t ë haja t , meg j i t hë se , me t ë h y r ë , diçka e s igu ro i se n d o d h e j j a s h t ë r r ez iku t . K ë t ë s igu r i e j ep te n d o s h t a q ë n d r i m i i n g r i r ë i a t y r e që i sh in a t je , apo n d o s h t a t r u n g u , të c i l in çdo i p o r s a a r d h u r e m e r r t e në fi l l im p ë r n je r i . e pa s t a j p ë r t r u n g , apo, p ë r k u n d r a z i , e m e r r t e p ë r t r u n g në fil l im, pas t a j q e s h t e me ve te , d u k e e m a r r ë p ë r n jer i , g jersa e k u p t o n t e se i sh t e v ë r t e t t r u n g . Tani G j o r g u ga t i -ga t i e b e s o n t e se a i t r u n g i sh te l ë n ë a t y t a m a m m e a t ë qël l im.

D r u t ë e lagët , t ë p o r s a h e d h u r p r e j u loku t , kë r c i t n in n ë z jarr . G j o r g u m o r i f r y m ë the l lë . N a t a j a s h t ë m e s igu r i i shte n x i r ë e d h e m ë . Diku m u r l a n i f i shkë l l in te u l taz i m b i tokë. Ai, p ë r çudi . nd j eu nevo jën t ë t r e g o n t e diçka. P o r n u k e h a b i t i kjo. se sa d içka t je tër . G j o r g u t iu d u k se fo rma t e . no fu l l ave t ë n j e r ëzve p ë r r e t h po n d r y s h o n i n da lngada lë . A s h t u s i d e m a v e që në n e t ë t e f toh ta u v j en ushq imi n ë g r y k ë p ë r t a r i p ë r t y p u r , a s h t u e d h e h i s t o -r i të i sh in n g j i t u r në g r y k ë t e t y r e . D h e a to n isën t ë p i -konin. Sa d i te ke në g j ak? K a t ë r . Po t i ?

D a l n g a d a l ë h i s to r i t ë n i sën t ë d i ln in p re j a t y r e v e s h -jeve p r e j s h a j a k u s i b u b u z h a r ë t ë z in j , v ë r t i t e s h i n h e -sh tu raz i p ë r r e t h , pë rz ihesh in me n j ë r a - t j e t r ë n . Ç 'do t ë bësh m e besën t r i d h j e t ë d i t ë s h e ?

C'do t ë b ë j ? m e n d o i Gjorgu . Asgjë . H e r ë - h e r ë i duke j se do të r r i n t e i m b ë r t h y e r p ë r j e t ë

t e a i h a j a t i lagësht , p r a n ë at i j z ja r r i , që më s h u m ë

227

t ë ng je th te , s e t ë ng roh t e , n g a q ë n u k nd ize j k u r r ë p l o -tësisht , dhe p r a n ë a t y r e b u b u z h a r ë v e t ë z in j , q ë v ë r t i -t esh in n ë p ë r d y s h e m e .

K u r d o t a t h ë r r i t n i n va l le p ë r f i a m a r r ë t a k s ë n ? G j a t ë g j i thë k o h ë s që a i i sh te a ty , v e t ë m n jë r in p r e j t y r e k ishin p r a n u a r . V ë r t e t m u n d t ë p r i s t e a t j e d i te t e t ë r a ? Po s i k u r të k a l o n t e j a v a e të m o s e t h ë r r i t n i n ? Po s iku r të mos e p r a n o n i n f a re? '

U hap d e r a d h e h y r i n jë n je r i . D u k e j m e n j ë h e r ë që v in t e nga larg . Z j a r r i i hodh i d y - t r i f l a k ë r i m a pë rbuz je j e , sa p ë r ta d a l l u a r që i sh te l l angosu r g j i t h ë b a l t e e u j ë d h e e l a n d ë r k a q në g jy smë te r r , a s h t u s i g j i t h ë t ë t j e rë t .

I h u t u a r , a i ec i d r e j t n jë qoshëze d h e z u r i v e n d a ty , pë rb r i t r u n g u t . G j o r g u e n d i q t e me b i s h t t ë syr i t , s i k u r t ë don te t ë d i n t e s e s i i sh te d u k u r a i v e t ë k u r k i s h t e h y r ë k ë t u pa ra disa o rë sh . N je r iu uli k a p u ç i n d h e m b ë s h t e t i m j e k r ë n m b i g jun j ë . D u k e j m e n j ë h e r ë që h i s t o r i n ë e k i ­s h t e thellë, a k o m a s h u m ë la rg fyti t . N d o s h t a ajo s ' k i sh te h y r ë akoma as në q e n i e n e t i j , p o r k i s h t e m b e t u r j a sh t ë , t e d u a r t e k a l l k a n o s u r a , me t ë c i la t p o r s a k i s h t e b ë r ë v ras jen . Ai i l ëv i z t e a to me n jë m ë n y r ë n e r v o z e s i p ë r g jun jëve .

228

KAP IT ULLI I TRETE

K a r r o c a vazhdon te t ë ngj i te j m e leh tës i n ë p ë r r r u g ë n ma lo re . Ajo i sh te me r r o t a p re j gome , e t ip i t l l andon , n g a a to që p ë r d o r e s h i n zakon i sh t në k r y e q y t e t pë r shë t i t j e , ose s i t aks i dhe që jo v e t ë m n d e n j ë s e t i k i sh in të v e s h u r a me kadi fe të zezë, por, në pë rg j i thës i , në t ë rë f o r m e n e t y r e k i sh in d içka t ë kad i fen j t ë . N d o s h t a p i k ë r i s h t p ë r kë t ë a r s y e ecja e saj n ë p ë r r r u g ë n e v ë s h t i r ë m a l o r e n g j a n ­te s h u m ë më e b u t e se ç 'pr i te j d h e do të duke j n d o s h t a e d h e më e b u t e , po të m o s i sh in t r o k ë l l i m a t e p o t k o n j v e d h e n g u l ç i m a t e kua jve , të ci la t ve sh j a p re j kad i fe je s ' k i ­sh t e si t ' i pakëson te .

229

Pa i a l ë s h u a r d o r ë n së shoqes , B e s i a n Vorps i af roi f y t y r ë n te x h a m i i d r i t a r e s , s i p ë r t ' u b i n d u r se q y t e t i i vogël p re j të cilit a t a i sh in n i s u r p a r a g j y s m ë ore , i f u n d i t q y t e t në k ë m b ë t e r r a f s h n a l t ë s së m a d h e t ë V e r i u t , i s h t e z h d u k u r m ë n ë fund nga p a m j a . T a n i p ë r p a r a d h e a n a s h t y r e i sh te n jë u l t ë s i r ë e p j e r r ë t , një t r u a l l disi i ç u d i t -shëm, as fushë, as ma l , a s p l la jë . M a l e t s ' k i sh in f i l lua r akoma , po r h i j a e t y r e n d i h e j q y s h k u r d h e d u k e j s e i s h t e p ikë r i sh t ajo h i je që , d u k e m o s e p r a n u a r në b o t ë n e m a -leve , e p e n g o n t e m e g j i t h a t ë k ë t ë t rua l l t ë q u h e j u l t ë s i r ë . K ë s h t u që, i m id i s t e , a i t r u a l l i sh te d j e r r d h e p o t h u a j s e i p a b a n u a r .

H e r ë p a s h e r e p ikëza t e vogla t ë s h i u t t ë i m ë t b u l ë -zonin m b i x h a m a t e ka r rocë s .

— B j e s h k ë t e N ë m u r a , — t h a ai me zë të u lë t , p a k të d r i d h s h ë m , sic m u n d të t h u h e t e m r i i d i çka je , sh faq j en e së cilës e p r ê t p r e j n jë k o h e t e p ë r të g j a t ë . Ai e n d j e u se kv e m ë r s h k a k t o i t ek e shoq ja një n g j e t h j e s o l e m n e d h e iu bë qejfi .

Ajo afroi k o k ë n nga ana e t i j p ë r të p a r e , d h e a i n d j e u a r o m ë n e m i r e të aa fë s së s a j .

— K u ? A i bë r i m e k o k ë p ë r p a r a , pas ta j t r ego i m e d o r e a n d e j ,

p o r në d r e j t i m i n që t r e g o n t e dora e tij a jo n u k pa gjë t j e ­tër . vecse n j ë pësh t j e l l im mjegu l l a sh .

— S 'duke t asgjë e q a r t ë , — shpjegoi ai. — J e m i a k o m a t e n e r la rg .

Aio e la p ë r s ë r i dorën e sa j m b i të t i i ë n d h e u m b ë s h t e t nas ndenjëses . N g a l ë k u n d j e t e ka r rocës . g a z e t a që e k i s h i n b l e r ë pak pa ra nis jes , në q y t e t i n e vogël . d h e që s h k r u a n -te në faqen e p a r e p ë r ta . r r ë sho i t i e ra p o s h t ë . p o r psn iër i p re i t y r e n u k u p ë r k u l t a n g r i n t e . A io b u z ë a e s h i n ë r h u m b s h ë m , d u k e r is ie l lë n d ë r m e n d t i tu l l in e s h k r i m ï t , k u s M u a r u d h ë t i m i t t ë t v r e . «Një sensac ion i k ë n d s h ë m : SVikrimtari Bes ian Voros i me g r u a n e t i i t ë r e . D i a n e n , v e -ndosën ta b ë i n ë m u a i i n e m i a l t i t në R r a f s h i n e V e r i u t ! »

M ë p o s h t ë s h k r i m i i s h t e pakëz i t u r b u l l t . N u k k u o -toViPi m i r e në se a u t o r i i s h k r i m ï t , n i e f a r ë A.G. (të i s h t e va l le i n johur i i t y r e i p ë r b a s h k e t A d r i a n G u m a ? ) , e

230

mira ton t e , apo k i s h t e një f a r ë qesënd i s je t ë l e h t ë nda j kët i j udhë t imi .

Asaj ve t ë ide ja e u d h ë t i m i t i i sh t e d u k u r k r e j t e j a ­s h t ë z a k o n s h m e , k u r e k i sh t e d ë g j u a r së p a r i p r e j gojës së t i j , dy j a v ë p ë r p a r a m a r t e s ë s . Po t i m o s u h a b i t aspak, i k i sh in t h ë n ë shoqe t . P ë r d e r i s a po m a r t o h e s h m e një n jer i t ë j a s h t ë z a k o n s h ë m , p re j t i j s ' ke p ë r t ë d ë ­g jua r veçse g j ë r a t ë ç u d i t s h m e . N ë fund t ë fund i t , s ' m u n d të të t h e m i g jë t j e t ë r v e ç s e : e l u m j a t i .

Në të v ë r t e t ë ajo n d i h e j e l u m t u r . G j i t h ë a to d i t e p a r a dasmës , n ë r r e t h e t g j y s m ë m o n d a n e , g j y s m ë a r t i s t i k e t ë Ti ranës , n u k fli tej veçse p ë r u d h ë t i m i n e t y r e t ë a r d h s h ë m . S h u m i c a e n t u z i a z m o h e s h i n : t i do t ë s h k o s h nga bo ta r ea l e d r e j t e në b o t ë n e l eg j endave , m i d i s epos i t t ë mirëf i l l të , që r r a l l ë e g jen a k o m a t ë g ja l lë m b i f y t y r ë të r ruzuUit tokësor . D h e v i jon in fjalët p ë r z a n a t e sh to j zo -vallet , pë r r apsodë t , h o m e r i k ë t e f u n d i t t ë bo tes , d h e p ë r k a n u n i n e t m e r r s h ë m , po r m a d h ë s h t o r s i asg jë t j e të r . Të t je rë t n g r i n i n s u p e t p ë r k ë t ë t r i l l , d u k e u p ë r p j e k u r ta sh faqn in sa më l eh t ë m o s b e s i m i n e t y r e , i cili l idhe j gj i thsesi m e çësh t je komod i t e t i , a q m ë t e p ë r q ë i sh te fjala pë r një u d h ë t i m p a s m a r t e s o r , p r a m e d içka de l ika te , k u r s e n ë Alpe i sh te a k o m a f toh të d h e kuUat ep ike ishin t ë g u r t a . K u r s e më t ë r a l l ë q e n ë a t a që i d ë g j o -n in t ë g j i tha m e n j ë f a r ë qe sënd ie t ë l e h t ë , s i k u r t ë t h o ­s h i n : shkon i , s h k o n i n ë Ver i , mid i s sh to jzova l l eve , n d o ­s h t a d o t ' j u b ë j ë m i r e t ë d y v e , s i domos B es i a n Vorps i t .

Dhe j a t an i a t a po r e n d n i n d r e j t R r a f s h i t t ë z y m t ë ) ver ior . A i Rra f sh , p ë r t ë cil in ajo k i s h t e l e x u a r d h e d ë ­g jua r aq s h u m ë k u r s t u d i o n t e në I n s t i t u t i n e va jza ve «Nëna M b r e t n e s h ë » e s idomos më pas , g j a t ë k o h ë s së fejesës me Bes i an Vorps in , e d h e e t ë r h i q t e , e d h e e t r e m b -te . Në t ë v ë r t e t ë , nga a t o që k i sh t e l e x u a r e d ë g j u a r p ë r të , m a d j e e d h e n g a v e t ë s h k r i m e t e Bes ian i t , a jo e k i s h t e p a s u r t ë v ë s h t i r ë t ë k u p t o n t e s e s i i s h t e j e t a a t j e la r t , p r a p a m j e g u l l a v e të p ë r j e t s h m e . Asaj i d u k e j se çdo gjë që t h u h e j p ë r R r a f s h i n , m e r r t e a t y p ë r a t y n j ë k u p t i m t ë d y -fishtë, mjegu l lo r . Bes ian Vorps i k i s h t e s h k r u a r p ë r V e -r i u n t r e g i m e g j y s m ë t rag j ike , g j y s m ë filozofike, t ë c i la t

231

i sh in p r i t u r n ë s h t y p p o a sh tu , n ë m ë n y r ë t ë d y f i s h t ë : d i sa i k i sh in p ë r s h ë n d e t u r s i pe r la , të t j e r ë i k i sh in k r i -t i k u a r pë r m u n g e s ë rea l i zmi . D y - t r i h e r ë D i a n e s i k i s h t e s h k u a r n ë p ë r m e n d s e n d o s h t a j o a q p ë r t ' i t r e g u a r asa j k u r e s h t i t ë e Ve r iu t , s e sa p ë r t ë v e r i f i k u a r d i ç k a b r e n d a v e t v e t e s , i shoq i e k i s h t e n d ë r m a r r ë a t ë s h t e g t i m të j a -s h t ë z a k o n s h ë m . M i r ë p o e k i s h t e h e d h u r p o s h t ë k ë t ë h a -m e n d j e , d u k e m e n d u a r se, p o t ë i sh te a s h t u , a i m u n d t a k i s h t e n d ë r m a r r ë a t ë u d h ë t i m s h u m ë k o h ë m ë p a r e d h e , veç kësa j , v e t ë m .

Ja tan i s h i k o n t e v j e d h u r a z i prof i l in e t i j d h e n g a t e n d o s j a e m o l l ë z a v e d h e m ë n y r a se s i a i v ë s h t r o n t e j a s h t ë x h a m i t t ë ka r rocës , k u p t o h e j m e n j ë h e r ë q ë m e ­zi e f sh ih te n jë f a r ë p a d u r i m i . D i a n a e k u p t o n t e f a r e m i r e pe r se a i i sh te s i në n jë g jend je p r i t j e j e t ë v a z h -d u e s h m e . Me s igu r i at i j i d u k e j se g j i thë ajo b o t e g j y s m ë f an t a s t i ke , g j y s m ë ep ike , p ë r të ci lën i k i s h t e fo lu r d i t e t ë tëra , p o v o n o n t e t ë s h f a q e j . J a s h t ë , p ë r b r i k a r r o ­cës, v a z h d o n t e të shpa lose j d j e r r i na e g ja të , e p a b a n u a r , m b i gu r i çka t e p a n u m ë r t a n g j y r ë - k a f e t ë z b e h t ë t ë së ci lës b i n t e më m e d i o k r i i s h i r a v e të bo te s . Ai ka f r ikë s e m o s u n e filloj t ë z h g ë n j e h e m , m e n d o i ajo d h e d y -- t r i h e r ë u m a t t ' i t h o s h t e : po t i m o s u m ë r z i t , Bes ian , n e s ' kemi veçse n j ë o rë q ë u d h ë t o j m ë d h e v e ç kësa j u n e s ' j am as aq e p a d u r u e s h m e , as aq na ive , s a q ë të ku j to j se g j i t hë k u r e s h t i t ë e V e r i u t do t ë na da l in p ë r p a r a b e -fas isht . Mi rëpo n u k ia t h a kë to fjalë, v e t ë m u m j a f t u a q ë m e n j ë lëvizje t ë n a t y r s h m e t ë m b ë s h t e s t e k o k ë n m b i s u p i n e t i j . I n t u i t a i t h a se kjo i sh te më q e t ë s u e s e se të g j i t h a fjalët d h e n j ë k o h ë t ë g ja t ë q ë n d r o i a s h t u , d u k e p a r e me bisht t ë s y r i t s e s i f lokët e saj n g j y r ë g ë s h t e n j e t ë çe lë t l ë k u n d e s h i n m b i s u p i n e t i j s ipas ec jes së k a r r o ­cës . ; 0 - — -

I sh t e d u k e q ë n d r u a r k ë s h t u n ë p r a g t ë d r e m i t j e s , k u r n d j e u se t rup i i t i j lëvizi .

— Diane , sh iko , — t h a me zë të u lë t , d u k e i k a p u r d o r ë n .

Larg , në anë t ë r rugës , d u k e s h i n ca s i l u e t a t ë zeza. — Malësorë? — p y e t i ajo.

232

— Po. S a m ë s h u m ë q ë ka r roca a f rohe j , s i l u e t a t b ë h e s h i n

më t ë g ja ta . A t a t ë dy i k i sh in f y t y r a t p o t h u a j s e t ë ng j i -t u r a me x h a m i n d h e ajo d y - t r i h e r ë f sh iu avu l l in e k r i j u a r p re j h u k a t j e s s ë t y r e n ë të .

— Ç'kanë a s h t u në dua r , c a d r a ? — pye t i ajo, po r me zë fa re t ë ulët , k u r ka r roca i sh te j o më s h u m ë se p e s ë -d h j e t ë h a p a l a rg nga ma lë so rë t .

— Ash tu duke t , — ia b ë r i ai n ë p ë r d h ë m b ë . — H m , nga dolën kë to c a d r a ?

K a r r o c a kalo i më në fund p ë r b r i m a l ë s o r ë v e . që e n d o q ë n me sy. A i k t h e u k o k ë n pas , s i p ë r t ' u b i n d u r që a to r r anga l l a q ë m b a n i n m a l ë s o r ë t n ë d u a r , i shin v ë r t e t c a d r a t ë v je t ra , m e te la t ë s h q y e r d h e m e p ë l h u r ë n t ë b ë r ë leckë.

— S 'kisha p a r e n d o n j ë h e r ë m a l ë s o r me çadër , — s h k r o -fët iu a i n ë p ë r d h ë m b ë . D i a n a g j i t h a s h t u i s h t e e b e f a -suar , por n u k e shfaqi h a b i n ë e sa j , p ë r të m o s e b ë r ë n e r v o z t ë shoq in .

K u r m ë tu t j e a t a p a n e n jë g r u m b u l l t j e t ë r ma lë so rë sh , d y p r e j t ë c i lëve i sh in t ë n g a r k u a r m e nga n jë t he s . ajo b ë r i s iku r n u k i pa. Bes ian Vorps i i n d o q i një copë h e r ë m e sy.

— Miser, — t h a a i më në fund, po r D i a n a n u k iu përg j ig j . Ajo m b ë s h t e t i p ë r s ë r i k o k ë n m b i s u p i n e t i j , d h e flokët n isën t ' i s h p ë r n d a h e s h i n e t ' i r i s h p ë r n d a h e s h i n p r a p ë bu t ë s i sh t s ipas l ë k u n d j e v e t ë ka r rocës .

Tan i i sh te a i që v ig j i lon te r r u g ë n , d h e ajo u p ë r p o q t a conte m e n d j e n n ë g jëra m ë t ë g ë z u e s h m e . N ë fund t ë fundi t , s ' i shte n d o n j ë h â t a e m a d h e në qof të se n j ë m a ­lësor k re shn ik n g a r k o n n ë k r a h ë n jë thes mise r , ose m b a n n ë do re një ç a d ë r s h k a t a r r a q e p ë r t ' u m b r o j t u r nga sh iu . A n u k k i s h t e p a r e ajo me d h j e t ë r a m a l ë s o r ë , që m b u s h n i n r r u g ë t e qy t e t eve , në p r a g t ë d imr i t , me nga një s ëpa t ë në k r a h ë dh'e me b r i t m ë n e p i k ë l l u a r « d r u m e pre» , q ë m ë s h u m ë s e n jë z ë n j e rëzo r n g j a n t e m e një k l i t h m ë s h p e n d i ? P o r Bes ian i i k i s h t e t h ë n ë se a t a n u k i sh in p ë r f a q ë s u e s t ë v ë r t e t ë t ë malës i së . D u k e i k u r p ë r a r s y e t ë n d r y s h m e nga zona ep ike , s i d r u r ë t që s h k u -

233

len n g a t a b a n i i ve t , a t a v e t ë ç h e r o i z o h e s h i n d h e i h u m b n i n ci lës i të e t y r e të mirëf i l l t a . M a l ë s o r ë t e v ë r t e t ë j a n ë a t j e në Rra f sh , i k i s h t e t h ë n ë a i n j ë n a t ë , d u k e b ë r ë me d o r e n ë n j ë d r e j t i m q ë m ë t e p ë r t r e g o n t e l a r t ë s i n ë q ie l lo re , sesa n d o n j ë p i k ë t ë hor izon t i t , t h u a s e Rra f sh i v e r i o r n d o d h e j në qie l l e jo në t okë .

Tan i , i m b ë s h t e t u r pas d r i t a r e s , a i n u k ia h i q t e s y t ë d j e r r inës , i t m e r r u a r n d o s h t a se m o s e s h o q j a i b ë n t e p y e t j e n : va l le k ë t a u d h ë t a r ë m j e r a n ë , m e ato c a d r a s k e -le t ike n ë d u a r , apo m e s h p i n a t ë k ë r r u s u r a n ë n t h e s i n m e miser , i sh in k r e s h n i k ë t e mi rë f i l l t ë t ë b j e s h k ë v e ? P o r Diana , e d h e s iku r t ë zhgën jehe j p lo t ë s i sh t n g a g j i thçka , k u r r ë n u k k i sh t e n d ë r m e n d f i a b ë n t e a t ë p y e t j e .

A s h t u , e m b ë s h t e t u r sic qe p a s t i j , me s y t ë që h e r ë -- h e r ë i p u l i t e s h i n n g a lëkundja , s i n j ë m b r o j t j e n g a p i k ë -llimi që t ë zg jon te k jo d j e r r i në s h t e r p ë , ajo s i l l t e n d ë r m e n d c o p e r à nga k u j t i m e t e sa j me Bes i an V o r p s i n , në d i të t e n joh jes së t y r e d h e në j a v ë t e p a r a të fe jesës . G ë s h -ten ja t p ë r b r i b u l e v a r d i t t ë m a d h , d y e r t e k a f e n e v e , vezu l l i -m i n e u n a z a v e g ja të pë rqa f imi t , s t o l a t në p a r k me g j e t h e t e r ë n a t ë v jesh tës p ë r s i p ë r d h e d h j e t ë r a g jë ra t ë t j e r a a jo i h i d h t e p a k u r s i m m b i a t ë d j e r r i n ë t ë pafund , m e s h p r e ­së se m u n d t a p o p u l l o n t e dis i s h k r e t i m i n e saj . P o r d j e r r i -na i sh te e p a n d r y s h u e s h m e . L a k u r i q ë s i a e sai e l a g ë s h t i sh te ga t i t ë g l l abë ron t e p ë r n j ë g r i m e j o v e t ë m k r e i t r e -ze rvën e l u m t u r i s ë së sa j . p o r n d o s h t a g r a m b u j l u m t u r i s h t ë b r e z a v e t ë t ë rë n je rëzorë . D i a n a s ' k i sh t e p a r e k u r r ë n ë i e t ë n j ë y r t t ë t i l lë . J o m ë k o t k ë t u n i sn in B j e s h k ë t e N ë m u r a .

Nffa g jendja e g j y s m ë p ë r g j u m j e s e n x o r i n j ë lëv iz je e supi.t d h e pa s t a j zër i i t i i i k u j d e s s h ë m : •

— D i a n e , sh iko n jë k ishë . Ajo u af rua te x h a m i dhe s y t ë e sa j e k a p ë n m e n j ë h e r ë

k r v o i n m b i k ë m b a n a r e n e g u r t ë t ë k i shës . K i s h a i sh t e m b i m'ë l a r t ës i s h k ë m b o r e dhe , n g a q ë r r u g a k a l o n t e t e p ë r p o ­sh t ë n ë k r a h a s i m m e të, apo n d o s h t a p ë r s h k a k t ë g r i s e së oiel l i t , k r v o i i z i d u k e j s i k u r l ëv iz t e k ë r c ë n u e s h ë m midis r e v e . K i s h a i s h t e a k o m a larg , por , k u r u a f r u a n d h e pak, a ta d a l l u a n k ë m b a n ë n , p ë r n d r i t j a e zbeh të , v e r d h a -

234

I

me e b r o n z i t të së cilës s h p ë r n d a h e j s i n jë n ë n q e s h j e nën a t ë k ë r c ë n i m të z i k r y q o r .

— Sa b u k u r ! — t h a Diana . A i bë r i «po» me kokë , pa folur.- Në t ë v ë r t e t ë z y m t i a

e k r y q i t d h e n ë n q e s h j a z b u t ë s e e k a m b a n ë s v a l v i t e s h i n m b i çdo gjë, d h e d u h e j t ë d u k e s h i n s h u m ë mi l j e p ë r r e t h , p ë r h e r ë së b a s h k u e të p a n d a r a .

— Ja d h e k u l l a t ma lësore , — t h a a i . Ajo i s h k ë p u t i s y t ë me zor n g a k i sha p ë r t ë k ë r k u a r

ku l l a t . — K u ? K u ? — J a , a t je , në faqen e b r e g o r e s , — tregoi ai me d o r e ,

— Ja n jë më tu t je , në b r e g u n t j e t ë r . — Ah, po . Ai u g j a l l ë rua p a p r i t u r d h e s y t ë e tij k ë r k o n i n me

e t je në hor izon t . — Malësore , — t h a ajo, d u k e t r e g u a r me d o r e nga

x h a m i i p ë r p a r m ë , pë r t e j s h p i n ë s së ka r roc ie r i t . Ma lë so rë t v in in në d r e j t i m t ë t y r e , po r a t a i sh in

t e p ë r l a rg d h e a k o m a s ' da l lohesh in q a r t ë . — K ë t u p r a n ë d u h e t t ë j e t ë n d o n j ë k a t u n d i m a d h . K a r r o c a po u afrohej m a l ë s o r ë v e d h e D i a n a n d j e u

g j i t hë t endos j en e tij te x h a m i i a v u l l u a r i d r i t a r e s . — J a n ë me p u s h k ë në k r a h ë , — t h a ajo. — Po , — u përgj ig j ai, dis i i l eh t ë sua r , pa e h e q u r

k o k ë n nga x h a m i . S y t ë e tij d u k e j se k ë r k o n i n d içka t je tër . Ma lë so rë t n u k ishin m ë s h u m ë s e n jëze t h a p a la rg .

— J a , — t h i r r i a i më në fund , d u k e e t ë r h e q u r D i a n e n me force nga supe t . — Ja r u b i i z i në m ë n g ë n e d j a t h t ë . E s h e h ?

— Po , po, — ia bë r i ajo. — Ja d h e n j ë t j e t ë r me s h e n j ë n e vdekjes . Ja d h e i

t re t i . N g a gëzimi , at i j i qe ç r r e g u l l u a r f r y m ë m a r r j a . — Sa e t m e r r s h m e ! — i s h p ë t o i asaj p a d a s h u r . — Si? — D e s h a të t hosha sa e b u k u r d h e sa e t m e r r s h m e

n jëkohës i sh t .

235

— A s h t u ë sh të , n jë b u k ù r i e t m e r r s h m e , një t m e r r i b u k u r , q u a j e s i të d u a s h .

Ai u k t h y e befas i sh t d r e j t sa j , me n j ë d r i t ë t ë ç u d i t ­s h m e në sy, s i k u r t ' i t h o s h t e : d h e t i n u k besoj e në t ë g j i tha kë to . M i r ë p o në t ë v ë r t e t ë ajo s'i k i s h t e s h f a q u r k u ­r r ë një d y s h i m të t i l lë.

K a r r o c a i k i s h t e l ë n ë p a s m a l ë s o r ë t d h e Bes ian i i sh te m b ë s h t e t u r n ë nden jë se m e n jë b u z ë q e s h j e l o d r u e s e në fy ty rë .

— Po i a f r o h e m i zones së hi jes , — t h a ai , s i k u r të f l i s te me ve t e , — a t j e ku r r e g u l i a t e vdek jes s u n d o j n ë m b i a t o të j e tës .

— Po s i da l lohen a t a që k a n ë pë r t ë m a r r ë gjak, nga a t a që k a n ë p ë r të d h ë n ë g j ak? — pye t i a jo . — R u b i i z i ë s h t ë i n jë l lo j të p ë r të g j i thë , apo jo?

' — Po , ai ë s h t ë i n jë l lo j të . Vu la e vdek j e s ë sh t ë n jë , si p ë r a t a që e k ë r k o j n ë vdekjen , s i p ë r a t a që k ë r k o h e n p r e j sa j .

— E t m e r r s h m e ! — ia bë r i ajo. — A s g j ë k u n d në bo t e n u k ka n jë v e n d ku m u n d t ë

t akosh n ë p ë r r r u g ë njerëz , që , a s h t u s i a t a d r u r ë t e py l l i t , t ë ci lët s h ë n o h e n p ë r t ' u p r e r ë , t ë m b a j n ë m b i ve t e s h e n j ë n e vdekjes .

Ajo e vësh t ro i me bu tës i . S y t ë e t i j i sh in të n d e z u r që b renda , me a t ë lloj nd r i ç imi që vjen p a s n j ë p r i t j e je l o d h ë -se. Tan i m a l ë s o r ë t , m e a to c a d r a t ë s h k a l l m u a r a q e s h a -r a k e d h e m e t h a s ë t b a n a l e t ë m i s r i t s i p ë r kur r i z i t , d u k e j s ikur s 'k i sh in e k z i s t u a r k u r r ë .

— Ja , p r a p ë ma lësore , — t h a ai. K ë t ë h e r ë r u b i n e zi m b i m ë n g ë n e n j ë r i t e pa e p a ­

ra ajo. — Po, t an i m u n d t ë t h e m s e h y m ë t a m a m n ë m b r e -

t ë r inë e vdekjes , — t h a Bes iani , d u k e m o s i h e q u r s y t ë nga x h a m i . J a s h t ë s h i u v a z h d o n t e t ë b i n t e s i më p a r e , i hol lë d h e s i i p ë r z i e r me mjegu l l .

D i a n e Vorps i p a d a s h u r lëshoi n jë p s h e r ë t i m ë t ë t he l l ë . — Po , — t h a ai, — h y m ë në m b r e t ë r i n ë e vdek jes , si

Ulisi, veçse Ulisi zbr i t i p o s h t ë pë r t ë m b ë r r i t u r a t j e k u r s e ne po ng j i t emi l a r t .

236

Ajo dëg jon te pa i a h e q u r sy t ë . Ai k i sh t e m b ë s h t e t u r bal l in te xhami , që i sh te k re j t i a v u l l u a r nga h u k a t j a . P r a p a qe lq i t bo ta d u k e j e s h f y t y r u a r .

— V ë r t i t e n r r u g ë v e me a t ë r u b t ë z i në m ë n g ë , s i s h p i r t r a n ë p ë r mjegu l l , — t h a ai .

Ajo dëg jon te s i e n e m i t u r . Sa h e r ë p a r a nis jes k i sh in b i s e d u a r pë r të g j i tha kë to , por t an i f jalët e tij m e r r n i n një t ingë l l im të r i . P r a p a ty re , s i k u a d r o t e n jë f i lmi p r a p a s u b t i t r a v e shp j egues , pe jzazhi n g j a n t e d h e më i z y m t ë . Ajo deshi të p y e s t e se a do të t a k o n i n va l l e e d h e n jerëz që ecn in me qef in në kokë , sic i k i sh te s h p j e g u a r a i d ikur , por d içka e pengoi pë r ta b ë r ë kë t ë pye t j e . N d o ­sh t a i sh t e një lloj f r ike na ive , se, d u k e e b ë r ë pye t j en , a ta do t ë ku j tohesh in t ë sh faqesh in v ë r t e t , gjë që ajo nuk e don te .

T a n i karrocä« i s h t e l a r g u a r mja f t d h e k a t u n d i n u k duke j m ë . V e t ë m k r y q i i k i shës l ë k u n d e j n g a d a l ë në s k a -j in e hor izont i t , p a k ë z i s h t r e m b ë r u a r m ë n j a n ë , si a to k r y q e t m b i va r r e , t h u a s e e d h e qiel l i qe v i t h i s u r pak , s ic vi thisej d h e u i v a r r e z a v e .

— Ja një m u r a n e , — tha ai, d u k e t r e g u a r me dore anën e r r u g ë s .

Ajo u zgjat p ë r t ë p a r e më m i r e . I s h t e një g r u m b u l l g u r ë s h p a k më t ë çe lë t s e t ë z akonshmi t , v e n d o s u r s i pa ku jdes njër i m b i t j e t r in . Asaj iu d u k se , po të m o s i sh te dite shiu, a ta n u k do t ë ng jan in aq t ë p ikë l lua r . l a t h a a t i j kë të m e n d i m , po r a i buzëqesh i d u k e t u n d u r k o k ë n n ë m ë n y r ë k u n d ë r s h t u e s e .

— M u r a n a t j a n ë p ë r h e r ë të p ikë l lua ra , — t h a ai. — Madje , sa më e b u k u r të j e t ë p a m j a p ë r r e t h , aq më t ë t r i s h t m e d u k e n a to .

— Ndoshta , — u përgj ig j ajo. — U n e k a m p a r e lloj-lloj v a r r e s h e v a r r e z a s h , me

g j i th fa rë shen ja sh e s imbo le sh pë r s ipë r , — vazhdo i ai , po r v a r r më t ë v ë r t e t ë s e m u r a n a e t h j e s h t ë që n g r ë n ë m a l ë ­sorë t t anë , p ikë r i sh t te vertdi ku n j e r i u vr i te t , ë s h t ë e p a m u n d u r t ë g jende t .

— Po , — tha ajo. — Ë s h t ë t epë r e p i k ë l l u e s h m e p a m j a e sa j .

237

— E d h e e m r i n e ka të t i l lë , të z h v e s h u r , të g u r t ë , v e ­t ë m d h e m b j e d h e asgjë t j e t ë r zbutëse , m u r a n e , apo j o ?

Ajo bë r i -«po»- me k o k ë d h e p r a p ë p s h e r ë t i u . Ai , i r i -g j a l l ë rua r n g a fjalët e ve ta , vazhdoi të f l is te . I foli p ë r a b s u r d e n e j e tës d h e p ë r r e a l i t e t i n e vdek j e s në Ve r i , p ë r n j e r i u n ver ior , q ë v l e r ë s o h e t apo z h v l e r ë s o h e t k r y e -s i sh t nga r a p o r t e t që k r i jon me vdek jen d h e p ë r u r i m i n e t m e r r s h ë m q ë bë jnë m a l ë s o r ë t k u r l ind n j ë f o s h n j ë : « m e j e t ë t ë g ja të e t a v ra f t ë p u s h k a » , gjë që t r e g o n t e se v d e ­kja e n a t y r s h m e p re j s ë m u n d j e v e apo p l e q ë r i s ë i s h t e e t u r p s h m e p ë r n j e r i u n e b j e shkës d h e , më në fund , p ë r s y n i m e t e ma lëso r i t në j e t ë , i cili n u k ka që l l im t j e t ë r , veçse t ë g r u m b u l l q j ë aq n d e r në j e t ë , s a q ë t ' i m j a f t o j ë s i k a p i t a l p ë r t ' i n g r i t u r n jë m o n u m e n t p a s vdek j e s .

— I k a m dëg jua r ca k ë n g ë p ë r të v r a r ë t , — t h a a jo . — J a n ë njël loj si m u r a n a t e t y r e .

— A s h t u ësh të . Të r ë n d o j n ë mu k ë t u s i n j ë g r u m b u l l g u r ë s h . Z a t e n e d h e këngë t , d h e m u r a n a t j a n ë t ë n g r i t u r a s ipas të n jë j t i t koncep t .

D i a n e Vorpsi mez i e m b a j t i n jë p s h e r ë t i m ë t j e t ë r . Diçka i h u m n e r o h e j h e r ë p a s h e r e b r e n d a v ê t e s . Ai , s i k u r ta n d i e n t e a t ë zgavër që i k r i j ohe j asa j , shpe j to i t ' i t h o s h t e se , m e g j i t h a t ë , e g j i thë kjo, d u k e qenë p a d y s h i m e t r i s h -t u a r , i sh te n jëkohës i sh t e m a d h ë r i s h m e . Ai u p ë r p o q t ' i s h p j e g o n t e asaj se, në fund të fundi t , p e r m a s a e v d e k j e s i j e p t e d içka e t e r n e j e t ë s së n j e r iu t t o n ë ver io r , s e p s e n jë p e r m a s e e tillë, e p a m b a r i m , e p a s k a j , e n d i h m o n t e a t ë t ë ng r ihe j m b i vogë ls i të d h e m e s k i n i t e t e t e j e t ë s .

— Të m a t ë s h d i t ë t e j e t ë s me m e t r i n e vdekjes , ë s h t ë , në r a d h ë të pa re , n jë d h u n t i , — t h a ai, — apo j o ?

Ajo buzëqesh i d u k e n g r i t u r supe t . — I t i l lë ë sh të k a n u n i , s i domos p jesa e tij m o r t o r e , —

vazhdo i Bes ian i . — Ty të k u j t o h e t ? — Po , — t h a ajo, — më k u j t o h e t f a r e m i r e . — Një k u s h t e t u t ë e v ë r t e t ë e vdekjes , — t h a ai , d u k e

u k h y e r befas i sh t nga a jo . — P ë r të f lasin s h u m ë d h e g j i t h fa rë g jë rash , m e g j i t h a t ë , sado i e g ë r d h e i p a m ë s h i r -s h ë m të j e t ë ai , p ë r një gjë j a m i b i n d u r : kjo ë s h t ë n j ë nga k u s h t e t u t a t m ë m o n u m e n t a l e t ë l i n d u r a m b i f y t y -

238

r ë t ë globit tokësor , d h e n e s h q i p t a r ë t d u h e t t ë j e m i k r e -n a r ë që e po l l ëm atë-.

Ai p r i t i s ic d u k e t që ajo t ë t hosh t e diçka, p r o ose k u n d ë r , p o r ajo n u k s h q i p t o i asn jë fjalë, v e t ë m s y t ë e saj q ë n d r u a n m b i sy të e t i j , b u t ë s i s h t s i e d h e më p a r e .

— Po , d u h e t të j emi t a m a m ash tu , k r e n a r ë , — vazhdo i ai. — Rra f sh i ësh të i v e t m i r a jon në Evropë , që, d u k e q e n ë p jesë e një sh te t i m o d e m , e përsër i s , p jesë e një s h t e t i m o d e m e v r o p i a n dhe j o n j ë v e n d b a n i m t r i b u s h p r i m i t i v e , i ka f l aku r ligjet, s t r u k t u r a t ju r id ike , pol icinë, g jyqe t , me një fjalë, k re j t o r g a n i z m a t s h t e t ë r o r e ; i ka f l akur , më kup ton , i ka p a s u r d i k u r d h e i ka f l akur p ë r t ' i z ë v e n d ë -s u a r me ligje t ë t jera , m o r a l e , t ë ci lat jarie kaq t ë p io ta , saqë i k a n ë d e t y r u a r a d m i n i s t r a t a t e h u a j a të p u s h t i m i t dhe më vonë a d m i n i s t r a t ë n e ve t ë shte t i t t ë p a v a r u r s h q i p -tar , t ' i n johë a to dhe t a l ënë k ë s h t u Rra f sh in , d o m e t h ë n ë gat i g j y s m ë n e m b r e t ë r i s ë j a s h t ë kon t ro l l i t t ë sh t e t i t .

V ë s h t r i m i i Dianes n d i q t e h e r ë lëvizje t e b u z ë v e , h e r ë s y t ë e të shoqi t .

— D h e kjo his tor i ë s h t ë e v je të r j a s h t ë z a k o n i s h t , — vazhdoi ai . — Sepse ka n i s u r të ngj izet q y s h a t ë h e r ë k u r Kos tand in i i ba lades u n g r i t nga v a r r i p ë r të m b a j t u r besën . Të ka s h k u a r n d ë r m e n d , k u r e k e n i b ë r ë a t ë ba l ade në shkollë, se besa , që p ë r m e n d e t at je , ë sh t ë n j ë nga g u r ë t e p a r e të t h e m e ! i t të kësai n g r e h i n e sa të l l a h -t a r s h m e aq edhe t ë m a d h ë r i s h m e ? Sepse k a n u n i s ' ë sh t ë ve tëm k u s h t e t u t ë , — v a z h d o i ai i n d e z u r . — Ai ë s h t ë një mi t kolosal në f o r m e k u s h t e t u t ë . N j ë pasu r i b o t ë r o -re, p ë r p a r a së cilës l igjet e H a m u r a b i t . aDO ç ' janë a to a n d e i tu t je , ng ja jnë s i lodra fëmi jësh . Më kuDton? Nda j p ë r të n u k m u n d të p y e t e t ë s h t ë i m i r e ano i keq , sic p v e s i n p ë r g je ra t ka l ama j t ë . Si çdo gjë e m a d h ë r i s h m e , k a n u n i ë s h t ë p ë r t e i mirës i së apo l igësisë. Ai ë s h t ë p ë r t e j . . .

Ajo nd jeu t ' i s k u q e s h i n faqe t nga fyer ja . Një m u a j më p a r e i sh te p ikë r i sh t ajo që i a k i sh te b ë r ë n jë p y e t j e të t i l l ë : ë sh të i m i r e apo i k e q k a n u n i ? A t ë h e r ë ai i k i s h t e b u z ë q e s h u r , pa i t h ë n ë asgjë , k u r s e tani . . .

— S'ka nevojë për i roni , — e n d ë r p r e u ajo, d u k e u l a r g u a r sa mundi në ska j in t j e të r të nden jëses .

239

- Çfa rë? U d e s h ë n disa m i n u t a sa t ë m e r r e s h i n vesh se p ë r se

i sh t e fjala. Ai qesh i me zë të l a r t ë , iu b e t u a se s ' k i sh t e t h ë n ë asgjë m e qël l im, m a d j e s e n u k e m b a n t e m e n d f a r e pye t j en e saj t ë d i k u r s h m e d h e më në fund i k ë r k o i n j ë m i j ë ndjesa .

Kjo ng ja r je e vogël u d u k s i k u r çliroi d içka të g ja l lë b r e n d a ka r rocë s . A t a u p ë r q a f u a n një copë h e r ë , i p ë r -k ë d h e l ë n f lokët n jë r i - t j e t r i t , pas t a j ajo h a p i ç a n t ë n , n x o r i që ande j p a s q y r ë z ë n d h e pa se mos i k i s h t e i k u r i k u q i i l eh t ë p re j buzëve . K ë t o lëvizje t ë n j o h u r a të sa j so l len pas vê te s cope rà b i s edash pë r sh t ëp inë , t ë n j o h u -r i t e t y r e d h e pë r T i r a n ë n , p r e j së cilës be fas asaj iu d u k s e k i s h t e s h u m ë k o h ë q ë i sh in l a r g u a r . E d h e k u r fo lën p r a p ë p ë r k a n u n i n , b i seda n u k i sh t e më e f t o h t ë d h e e t e n d o s u r s i n jë t e h s h p a t e t ë v je të r , p o r më e n a t y r s h m e . Kjo v i n t e n d o s h t a n g a q ë b i seda u vë r t i t k r y e s i s h t r r e t h p j e s ë v e t ë k a n u n i t që i p ë r k i t n i n j e t ë s së p ë r d i t s h m e . K u r ai, në p r a g t ë fejesës, i k i s h t e d h u r u a r b o t i m i n l u k -soz të k a n u n i t , p ikë r i sh t kë to p j e së ajo i k i s h t e l e x u a r më pa ku jdes d h e s h u m ë f o r m u l i m e që a i i p ë r m e n d t e t an i , asa j mezi i ku j tohesh in .

H e r ë - h e r ë a t a k t h e h e s h i n p r a p ë në r r u g ë t e k r y e -q y t e t i t d h e t e t ë n j o h u r i t e p ë r b a s h k e t , po r m j a f t ô n t e që n ë ho r i zon t t ë duke j n j ë mul l i , n j ë k o p e d h e n s h apo n j ë u d h ë t a r i v e t m u a r , që a i të ku j t o n t e n e n e t e k a n u n i t p ë r ta .

— K a n u n i ë sh t ë total , — t h a mjëherë ai , — d h e s ' ka a sn jë s fe rë t ë j e t ë s e k o n o m i k e a p o m o r a l e që të m o s e pë r f sh i j ë .

P a k p a r a m e s d i t ë s a t a n d e s h ë n një k a r v a n k r u s h q i s h , d h e ai i shpjegoi ec jen e t y r e në r r e s h t s ipas r r e g u l l a v e k r e j t t ë n g u r t a , shke l ja e t ë c i lave m u n d t a k there te d a s m ë n në zi. J a k r u s h k a p a r i , t h o s h t e ai , ja , në fund t ë k a r v a n i t , i a t i apo vël la i i n u s e s me ka l ë p ë r do re .

Diana , me f aqen t ë n g j e s h u r pas x h a m i t , k r e j t e m r e k u l l u a r , n u k i s h k ë p u s t e do t s y t ë nga k o s t u m e t p o p u -l lore t ë g r a v e . Sa t ë b u k u r a , oh, s a t ë b u k u r a , t h o s h t e h e r ë pas h e r e me ve te , n d ë r s a ai , i m b ë s h t e t u r pas s a j ,

240

me një zë n a n u r i t ë s i p ë s h p ë r i s t e te vesh i p a r a g r a f e t e k a n u n i t p ë r k r u s h q i t : D i t a e m a r t e s ë s n u k s h t y h e t k u r r ë . K r u s h q i t do t ë shko jnë , e d h e s i k u r nus j a t ë j e t ë d u k e v d e k u r , zha rgas e r r ë s h q a n a s h do ta ço jnë në sh t ëp i t ë d h ë n d r i t . I v d e k u r i në sh tëp i , k r u s h q i t do t ë n isen . Nus ja h y n në sh tëp i , i v d e k u r i del sh tëp ie . A n d e j t ë vaj tohet , k ë n d e j t ë k ë n d o h e t .

K u r k r u s h q i t m b e t ë n pas , a t a t ë dy folën pë r «f i -s h e k u n me t ' i u m t ë dora», që, s ipas zakoni t , i j epe j d h ë ­n d r i t pre j fami l jes s ë nuses , në m ë n y r ë që t a p ë r d o r t e k u n d ë r saj , po qe se ajo e t r a d h t o n t e , d h e që të dy, d u k e q e s h u r e d u k e b ë r ë s h a k a se ç ' m u n d të n d o d h t e në qof të se ajo ose ai e shke ln in b e s n i k ë r i n ë b a s h k ë s h o r t o r e , e n g a c m u a n e i s h k u l ë n vesh in n j ë r i - t j e t r i t në fo rme q o r -t imi duke i t h ë n ë « t ' i u m t ë do ra !»

— Ti je fëmijë , —i i t h a Bes iani pas v ru l l i t të p a r e t ë ha re së d h e asaj iu d u k se a i k i s h t e n jë fa rë k e q a r d h j e j e që a t a b ë n i n s h a k a me k a n u n i n , d h e k ë t ë a i n u k e b ë n t e veçse p ë r t ' i k r i j u a r n jë k ë n a q ë s i asa j .

Me k a n u n i n s 'bëhe t shaka , , iu k u j t u a fraza e d ikuj t , p o r sakaq e hoq i m e n d j e n p re j a n d e j . lu de sh d y - t r i h e r ë të v ë s h t r o n t e pë r j a sh t a që v ru l l i i gëz imi t t ' i b in t e . P e j -zazhi k i sh te n d ë r r u a r , qiell i i sh t e b ë r ë më i g je rë , po p i ­k ë r i s h t kjo g je rës i e k i sh t e b ë r ë e d h e më s h t y p ë s e q e -n d r ë n e t i j . Asa j iu duk se pa një zog d h e ga t i sa s 'k l i -th i «një zog», s i k u r t ë s h i h t e n j ë s h e n j ë zbut je je , apo m a r r ë v e s h j e j e mid i s ati j qiell i . po r a jo që pa, n u k i sh t e veçse një k r y q t je tër , i a n u a r p a k a s h t u s i k r y q i i pa re , mid i s v i th is jes së mjegul lës . Në thel lës i d u h e t t ë j e n ë k u v e n d e t e f r ançeskanëve , m e n d o i ajo, d h e a k o m a më tu t j e ato t ë m u r g e s h a v e .

Ka r roca v a z h d o n t e t ë ec te m e një l ë k u n d j e t ë l eh të , t ë n j ë t r a j t shme . H e r ë - h e r ë në p r a g t ë d r e m i t j e s ajo d ë -g jon te zër in e t i j , që d u k e j s i k u r i v in t e n g a l a r g dhe_ i v e s h u r me një o shë t imë shpe l l e . A i v a z h d o n t e t ' i k u j t o n t e n e n e t ë n d r y s h m e t ë k a n u n i t , k r y e s i s h t a to që k i sh in t ë b ë n i n me j e t ë n e p ë r d i t s h m e . Po i fl iste p ë r r r e g u l i a t , e mikpr i t j e s d h e në përg j i thës i i r i k u j t o n t e asaj të g j i tha n e n e t që k ish in të bën in me m i k u n , i cili i sh t e p ë r s h q i p -

1 6 - 2 241

t a r i n d içka abso lu te , e p a k r a h a s u e s h m e me asg jë t j e të r . Të k u j t o h e t p ë r c a k t i m i i sh t ëp i s ë në k a n u n ? t h o s h t e ai . S h t ë p i a e s h q i p t a r i t ësh të e zo t i t d h e e m i k u t . E zot i t d h e e miku t , më k u p t o n ? P r a , p ë r p a r a se t ë j e t ë e v e t ë p r o n a r i t , ajo ë s h t ë e m i k u t . M i k u ë s h t ë k a t e g o r i a më e l a r t ë e t i ke në j e t ën e s h q i p t a r i t , v a z h d o n t e a i . Ë s h t ë d içka që n g r i h e t m b i l idh je t e g j a k u t . G j a k u i b a b ë s d h e i djal i t m u n d të falet, i m i k u t k u r r ë .

Ai k t h e h e j e r i k t h e h e j te r r e g u l i a t e mifcprit jes, p o r a s h t u g jy smë e f j e tu r sic i sh te , ajo e n d i e n t e se n e n e t e v je t ra , d u k e u r r o t u l l u a r me g ë r v i m ë , s i d h ë m b ë z a t e n d r y s h k u r a t ë n jë m e k a n i z m i , n g a p j e sa e p ë r d i t s h m e p a q ë s o r e po i a f rohesh in p jesës m o r t o r e të k a n u n i t . S ido që t a vër t i t j e b i s edèn p ë r k a n u n i n , ajo do t ë t ë s i l l t e që do t ë t ë s i l l te at je . J a , t an i , me a t ë zë p lo t j e h o n a shpe l l e , a i po i t r e g o n t e një ng j a r j e t i p ike k a n u n o r e . Ajo v a z h d o n t e t ' i m b a n t e s y t ë m b y l l u r , d u k e u p ë r p j e k u r t ë m o s d i l t e n g a g jend ja g jy smë d r e m i t ë s e , sepse e n d i e n t e se v e t ë m k ë ­s h t u zëri i tij do të v a z h d o n t e t a r u a n t e a t ë j e h o n ë l a r -gësie . Ai zë po i t r e g o n t e p ë r një u d h ë t a r që po k a l o n t e i v e t ë m në muzg , në n jë r r ëzë b j e s h k e . U d h ë t a r i k i s h t e p ë r t ë d h ë n ë një g j a k d h e p re j k o h ë s h r u h e j n g a g j a k -m a r r ë s i t . D h e befas , a t y në u d h ë n e m a d h e , në a t ë o r ë të m u z g u t a t ë e k a p i n jë a n k t h e n j ë p a r a n d j e n j ë e keqe . P ë r r e t h i sh te s h k r e t i m i p io te , s ' duke j as sh t ëp i , as f r y m ë e gjallë n j e r i u , ku m u n d të fu te j ose t ë d o r ë z o h e j s i m ik . I sh te v e t ë m një kope dhish , p o r e d h e ajo pa ba r i . D h e a t ëhe rë , p ë r t ë t r i m ë r u a r sado p a k v e t e n , apo n d o s h t a p ë r t ë m o s m b a r u a r j e t ën p a n j ë s h e n j ë , n j e r i u i t h i r r i t r i h e r ë b a r i u t t ë tufës . Asn jë zë n u k iu pë rg j ig j . A t ë h e r ë ai i t h i r r i c japi t të k ë m b o r ë s : O cjap i k ë m b o -rës , i t h u a j t ë t zoti se , po më gjeti gjë pa k a l u a r a a f ë n e k o d r ë s p ë r t e j , t a d i jë se i j a m p r e r ë m i k . Dhe , s i k u r t a d in te , p a k h a p a më tu t je , n j e r iun e q ë l l u a n d h e e v r a n ë .

D i a n a hap i s y t ë . — E pas ta j , — p y e t i ajo, — ç 'ndodh i p a s t a j ? Bes ian Vorps i b u z ë q e s h i h i d h u r : — Një bar i , fq in je me b a r i u n e kopesë , i dëgjoi f jalët

e fund i t të v ik t imës d h e i t h a fq in j i t të ve t . D h e u ng r i t

242

ky i fundi t , që as e n j ih te , as e k i s h t e p a r e d h e as e k i ­sh t e dëg jua r k u r r ë e m r i n e të v r a r i t , u n g r i t p r a ky bar i , la tufën, f ami l j en e çdo p u n ë t j e t ë r e , d u k e s h k u a r të m a r r ë h a k u n e n j e r i u t t ë p a n j o h u r që i u p r e m i k në besë të t i j , u fut në q e r t h u l l i n e g j a k m a r r j e s .

— E t m e r r s h m e , — t h a Diana . — Po kjo ë sh t ë a b s u r d e . Kjo ësh të fa ta le .

— Ësh të e v ë r t e t ë , — t h a ai. — Ë s h t ë d h e e t m e r r s h ­m e , dhe a b s u r d e , d h e fatale , s i të g j i tha g j ë r a t e m ë d h a .

— Si g j i thë g j ë r a t e m ë d h a , — pë r së r i t i ajo, d u k e u s t r u k u r p ë r s ë r i në qoshen e ve t . K i s h t e f toh të . S y t ë e saj vë sh t r on i n p ë r h u m b s h ë m h a p ë s i r ë n e s h q y e r mid i s dy maleve , s i k u r t ë k ë r k o n i n mid i s g r i se së saj s f inksore shp jeg imin e é n i g m e s .

— Sepse m i k u p ë r s h q i p t a r i n ë sh t ë g j y s m ë pe rënd i , — t h a Besian Vorps i , s i k u r ta n d i e n t e p y e t j e n e saj t ë p a -s h p r e h u r .

Diana m b y l l i s y t ë p ë r g j y s m ë , në m ë n y r ë që fjalët e tij të mos i v i n i n aq të z h v e s h u r a . Ai e uli z ë r i n e d h e më , a sh tu s i më p a r e , d h e zëri i r i f i toi j e h o n ë n më s h p e j t se ç 'pr is te ajo.

— Sepse, s ic k a m d ë g j u a r n j ë h e r ë , — vazhdoi ai, — n d ë r s a s h u m ë popu j i k a n ë r e z e r v u a r m a l e t p ë r hy jn i t ë , ma lë so rë t t anë , d u k e q e n ë se i k a n ë a to t ë v e t m e t t ro je b a -n imi , k a n ë q e n ë t ë d e t y r u a r që ose t ' i d ë b o j n ë h y j n i t ë që ande j , ose t ' i p ë r s h t a t i n s ipas vê t e s , në m ë n y r ë që t ë m u n d t ë j e to jnë t ë pë rz ie r m e ta . M ë k u p t o n , D i a n e ? K ë s h t u s h p j e g o h e t kjo bote g j y s m ë rea le , g j y s m ë f a n t a s t i -k e n ë Rra f sh s i n ë k o h ë r a t h o m e r i k e . D h e k ë s h t u s h p j e ­gohe t kr i j imi i g j y s m ë - h y j n i v e të ti l la, sic ë sh t ë «miku» .

Ai pusho i n j ë g r ime , d u k e i v ë n ë vesh in , k u s h e d i pse, z h u r m ë s së r r o t a v e që f ë rkohesh in p a s r r u g ë s .

— Miku ë s h t ë t a m a m g jysmë p e r ë n d i , — vazhdo i pas pak, — d h e fak t i që çdo n jer i i z a k o n s h ë m m u n d të n g r i -h e t befas në l a r t ë s inë e m i k u t , n u k e zbeh, p ë r k u n d r a z i , e thekson më s h u m ë d iv in i t e t in e t i j . F a k t i që ky d iv i -n i t e t f i tohet be fas i sh t d h e ras tës i sh t , b r e n d a një m b r ë m j e -je , v e t ë m me n jë t ë t r o k i t u r në po r t e , e bën a t ë e d h e më t ë v ë r t e t ë . Q y s h në ças t in që u d h ë t a r i më i z a k o n -

243

shëm, m e opinga d h e t r a s t ë n ë k r a h ë , t r oke t n ë p o r t e d h e t ë do rëzohe t mik , a i b r e n d a s e k o n d ë s s h n d ë r r o h e t në n jër i të j a s h t ë z a k o n s h ë m , s o v r a n i p a p r e k s h ë m , l i g jvë -nës , d r i t ë e botes . P i k ë r i s h t kjo befasi . e s h n d ë r r i m i t ë s h t ë t a m a m në shi jen e j e t ë s së h y j n i v e . A n u k s h f a q e s h i n befas isht , n ë m ë n y r ë n m ë t ë p a p r i t u r , h y j n i t ë e g r e k ë v e t ë v j e t ë r ? Ja , k ë s h t u sh faqe t m i k u te p o r t a e s h q i p t a r i t . Dhe , s i g j i thë hy jn i t ë , a i ë s h t ë p lo t e n i g m ë d h e v j e n d r e j t e nga m b r e t ë r i a e f au t , apo fa ta l i te t i t , q u a je s i ta d u a s h . Trok i t j a e tij ë sh të e t i l lë, s a q ë b r e z a të t ë r ë n j e -r ë z o r ë m u n d t ë v a z h d o j n ë t ë j e t o j n ë ose t ë s h u h e n n g a kjo b o t e pë r s h k a k t ë sa j . J a , ky ë s h t ë m i k u .

— Ky ësh të n jë t m e r r , — t h a ajo. Ai bë r i s i k u r n u k e dëgjoi, v e t ë m qeshi , p o r me n j ë

qesh je të f tohtë , n g a a to që i r r i n ë l a rg p ë r m b a j t j e s së një b i sede .

— P r a n d a j p r e r j a e m i k u t në besë ë s h t ë p ë r s h q i p t a r i n g j ëma më e m a d h e , — vazhdoi ai , — një fund i v ë r t e t ë i bo te s .

Ajo vësh t ro i nga x h a m i dhe iu d u k se i sh te v ë s h t i r ë të gjej e në bote n jë v e n d më të p ë r s h t a t s h ë m sesa k ë t o b j e shkë , pë r të p ë r f y t y r u a r fund in e bo tes .

— Disa v i te më p a r e ka n d o d h u r k ë n d e j r r o t u l l n j ë ng ja r je , që pë r c i l indo do të i sh te e h a b i t s h m e , p o r jo p ë r ma lëso r in , — t h a Bes ian Vorps i , d u k e i v ë n ë D i a n e s d o r ë n m b i s u p . D o r a e tij asaj iu d u k e r e n d e si a s n j ë h e r ë t je tër . — Po, n j ë ng j a r j e v ë r t e t n g j e t h ë s e .

Po p e r s e n u k e t r e g o n ? pye t i ajo v e t v e t e n , k u r i u d u k se kaloi mja f t k o h ë d h e a i s 'po n i s t e t ë t r e g o n t e a s ­gjë. Në t ë v ë r t e t ë ajo a s ve t ë n u k i sh te në g j e n d j e t ë k u p t o n t e , don te apo n u k d o n t e t ë düg jon te një n g j a r j e t j e ­të r ng je thëse .

— K i s h t e n d o d h u r një vras je , — vazhdo i befas ai, — d h e jo në pr i t ë , po r në m e s të t r e g u t .

Me b i sh t të s y r i t D i a n a n d i q t e cepa t e b u z ë v e të t i j tek lëv izn in për t ë k r i j u a r fjalët. Ai t r e g o n t e se s i v r a s j a k i s h t e n d o d h u r n ë m e s t ë di tes , m id i s z h u r m ë r i s ë s ë t r e ­gut , d h e vël lezër i t e v ik t imës , që i sh in n d o d h u r a ty , q e n ë v ë n ë në ndjekje të gjakësi t , sepse ishin o r ë t e p a r a pas

244

vdekjes , k u r s ' i sh te k ë r k u a r a k o m a besa, dhe g j a k u m u n d të -merrej. a ty , p ë r a ty . P r a g jakës i a r r i t i t ' i s h p ë t o n t e a t y p ë r a ty ndjekjes , po r n d ë r k a q g j i thë fisi i të v r a r i t q e n g r i t u r m ë k ë m b ë d h e p o e k ë r k o n i n k u d o . P o b i n t e m b r ë m j a dhe gjakës i , q ë k i s h t e a r d h u r n g a n j ë k a t u n d t j e t ë r d h e n u k e n j i h t e m i r e vend in , i t r e m b u r se do ta zbu lon in , t rok i t i në p o r t ë n e p a r e që i doli p ë r p a r a dhe kë rko i besë . S ipas zakoni t , i zoti i sh tëp i së e p r i t i dhe i d h a besë t ë pan johu r i t .

— D h e e m e r r me m e n d se cila i sh te kjo s h t ë p i ku ai u d o r ë z u a m i k ? — t h a Besiani , me go jën fare p r a n ë qafës së s a j .

D i a n a k t h e u k o k ë n v ru l l t az i . S y t ë e saj i sh in t ë m ë -dhen j e të pa l ëv iz shëm.

— Ish te s h t ë p i a e v i k t i m ë s . — Ah, — ia bë r i ajo, — s i k u r ta dija. E pa s t a j ? Ç 'ndo -

dh i pas ta j? Bes ian i m o r i f r y m ë the l l ë . A i t rego i se në fillim

a s n j ë r a pale n u k e m o r i me m e n d të v ë r t e t ë n . Gjakës i e k u p t o i s e n ë s h t ë p i n ë k u k i s h t e h y r ë s i mik , p o r s a k i sh t e n d o d h u r një fa tkeqës i , p o k u r r s e s i s 'e m o r i m e m e n d s e s h k a k t a r i î saj i sh te ai ve t ë . N g a a n a t je tër , i zot i i s h t ë ­pisë , pava rë s i sh t n g a d h e m b j a e h u m b j e s së djal i t , e p r i t i s ipas zakon i t m i k u n , d u k e e k u p t u a r se a i posa k i sh t e v r a r ë d ikë d h e n d i q e j , p o r pa e d i t u r se k i sh t e v r a r ë p ikë r i sh t të b i r i n e t i j .

— D h e kësh tu , a t a q ë n d r u a n p r a n ë va t r ë s d u k e n g r ë -në b u k ë të dy e d u k e p i r e kafe . I vdeku r i , s i p a s . z a k o n i t , i sh t e n ë d h o m ë t je të r .

D i a n a hap i gojën p ë r t ë t h ë n ë diçka, por e n d j e u se n u k do t ë pë r së r i s t e veçse fjalët « a b s u r d i t e t » d h e «fa-ta l i te t» , p r a n d a j n u k shq ip to i asgjë .

— P o r në m b r ë m j e vonë , të l o d h u r e të k ë p u t u r nga ndjek ja , në ku l l ë u k t h y e n të vë l lezër i t e v ik t imës , — vazhdo i Besiani , — d h e a ta , po r sa h y n ë d h e e p a n e m i k u n te v a t r a , e n johën që ai i sh te g jakës i .

Bes iani k t h e u f y t y r ë n nga ajo pë r t ë p a r e e fek t in e f ja lëve të t i j .

— Mos u t r e m b , — t h a ai. — N u k ndodh i asgjë .

245

— S i ? ! — Po , asgjë. Në fillim, në v ru l l të z e m ë r i m i t , v ë l l e ­

zër i t n x o r ë n a r m ë t , p o r u d e s h v e t ë m n jë fjalë e p l a k u t , që a t a t ë u r t ë s o h e s h i n në ças t . Besoj t i e m e r r m e m e n d ç ' i sh te ajo fjalë, — vazhdo i a i .

Ajo t u n d i k o k ë n g j i thë vua j t j e . — «Ai ë sh të mik , m o s e p r e k n i » , kë to q e n ë f ja lë t e

p l aku t . — E pas ta j? — ia bë r i a jo. — Ç'u bë pa s t a j ? — P a s t a j a ta q ë n d r u a n me a r m i k u n — m i k aq k o h ë

sa e lyipte zakoni . E m b a j t ë n me m u h a b e t . E v u n ë p ë r të f je tur d h e në m ë n g j e s e pë rco l lën s h ë n d o s h ë e m i r e gjer në kuf i t ë fshat i t .

D i a n a k i sh te v ë n ë d y g i s h t a t m i d i s ve tu l l ave , s i k u r t ë h i q t e a n d e j d içka.

— J a , ky ësh të m i k u . Bes ian i e t h a k ë t ë f razë mid i s dy he sh t j eve , a s h t u

sic v e n d o s e t në një h a p ë s i r ë b o s h e d içka që n j e r i u d ë s h i r o n t ë b j e r ë në sy. A i p r i t i që D i a n a t ë t h o s h t e « k y ë s h t ë t m e r r » , a s h t u s i h e r ë n e p a r e , ose të t h o s h t e d i ç k a t j e t ë r , por a jo n u k foli asgjë. V e t ë m g i s h t a t v a z h d o n t e t ' i m b a n t e mid i s ba l l i t , at je k u b a s h k o h e n ve tu l l a t , s i k u r t ë m o s e g j e n t e do t a të që d o n t e t ë s h k u l t e që a n d e j .

Që j a s h t ë v in in m b y t u r a z i n g u l ç i m a e kua j ve t ë k a ­r rocës d h e vë r shë l l ima t e h e r ë p a s h e r s h m e të k a r r o c i e r i t . Të p ë r z i e r me to, D iane Vorps i dëg jon t e zë r in e t ë s h o q i t , që, k u s h e d i pse, i sh te b ë r ë p ë r s ë r i i u l ë t e i n g a d a l t ë .

— D h e tan i v jen p y e t j a : pe r se s h q i p t a r i e ka k r i j u a r kë t ë g j ë? — t h o s h t e ai .

Ai f l i s te d u k e e m b a j t u r k o k ë n e tij f a r e p r a n ë s u p i t t ë sa j , t h u a s e k ë r k o n t e e d h e një m e n d i m t ë sa j p ë r t ë g j i tha p y e t j e t apo h à m e n d j e t q ë t h o s h t e , m e g j i t h ë s e r i t -m i k a e të folur i t t ë tij i sh t e e t i l lë që n u k l in t e b o s h l l ë q e pë r n d o n j ë n d ë r h y r j e t ë sa j . A i v a z h d o n t e t ë p y e s t e , ( v e t -ve t en , D i a n e n , apo d ikë t j e të r , kjo n u k k u p t o h e j m i r e ) , p r a a i v a z h d o n t e t ë s h t r o n t e pye t j en s e cila i s h t e va l l e a r s y e j a që s h q i p t a r i e k i sh t e k r i j u a r i n s t i t uc ion in e m i k u t , d u k e e n g r i t u r a t ë m b i të g j i tha l i dh j e t e t j e r a n j e r ë -zore, m a d j e mbi a to t ë g j aku t .

246

— Përg j ig j j a d u h e t k ë r k u a r n d o s h t a në ve t ë k a r a k -t e r i n d e m o k r a t i k të kët i j ins t i tuc ion i , — a r s y e t o n t e a i . — Çdo n jer i i z akonshëm, në çdo d i t e apo n a t ë t ë z a k o n s h m e , m u n d t ë n g r i h e t gjer n ë l a r t ë s i n ë s u b l i m e t ë m i k u t . P r a , r r u g a d r e j t kë t i j hy jn iz imi t ë p ë r k o h s h ë m ësh të e h a ­p u r k u r d o d h e pë r këdo. A p o jo , D i a n e ?

— Po , — t h a ajo fa re u l taz i , pa e h e q u r d o r ë n n g a bal l i .

A i lëvizi në nden j ë se në n jë m ë n y r ë t ë tillë, t h u a s e b a s h k ë m e k ë r k i m i n e n jë q ë n d r i m i m ë t ë r e h a t s h ë m t ë t r u p i t do të g j e n t e n j ëkohës i sh t e d h e fjalët e p ë r s h t a t -s h m e pë r t ë t h ë n ë a të q ë d o n t e .

— P r a p ë r d e r i s a s k e p t r i n e m i k u t m u n d t a m a r r ë k u s h -do, — vazhdo i Besiani , — d h e , p ë r d e r i s a ky s k e p t ë r p ë r s h q i p t a r i n ë s h t ë më i l a r t ë se çdo s k e p t ë r sovran i , p e r s e t ë m o s m e n d o j m ë s e n ë j e t ë n plot r r e z i q e d h e v a r f ë r i t ë shq ip t a r i t , t ë qen i t mik , qof të e d h e p ë r n j ëze t e k a t ë r orë, qoftë e d h e p ë r k a t ë r orë , ë s h t ë n jë lloj ç lodhje je , n jë h a r r i m , n j ë a r m ë p u s h i m , n jë s h t y r j e afat i , e pse jo , një ikje n g a j e t a e p ë r d i t s h m e d r e j t n jë rea l i t e t i d iv in .

Ai p u s h o i s i në p r i t j e d h e ajo, n g a q ë e nd jeu se d u ­he j t ' i t h o s h t e diçka, e pat i më l e h t ë t ' i m b ë s h t e s t e p ë r s ë r i k o k ë n te sup i , sesa t 'i f l is te.

A r o m a e n j o h u r e f lokëve të së s h o q e s ia p logësh to i n jë çast r r j e d h ë n e m e n d i m e v e . S i b l e r i m i që më m i r e se çdo gjë t j e t ë r j ep t e i denë e p r a n v e r ë s , apo s i d ë b o r a që j e p t e d imr in , a sh tu ajo f lokna jë n g j y r ë gësh ten jë , e r ë n ë m b i s u p i n e t i j , j e p t e l u m t u r i n e . M e n d i m i se a i i sh te n jë n jer i i l u m t u r , ve të to i në n d ë r g j e g j e n e t i j të z b e h t ë mid i s kad i fesë së kar rocës , që i j e p t e a t i j m e n d i m i g j i thë lodhjen d h e f sheh të s inë e g j ë r a v e luksoze .

— Ti je e lodhur , D i a n e ? — pye t i ai . — Pak , Bes ian .

Ai i v u r i k r a h u n m b i s u p e d h e e s h t r ë n g o i l eh t ë pas vê tes , d u k e t h i t h u r a r o m ë n e l eh të . t ë k ë n d s h m e , që t r u p i i saj p re j g r u a j e të p o r s a m a r t u a r e dha me k u r s i m s i çdo gjë t ë s h t r e n j t ë .

— J a , e d h e p a k dhe do të a r r i j m ë

247

Pa e h e q u r k r a h u n pre j saj , a i p ë r k u l i k o k ë n te x h a ­mi i ka r rocës , p ë r të p a r e pë r j a sh ta .

— Një orë, e s h u m t a një o rë e g j y s m ë d h e do të m b ë r r i j m ë , — p ë r s ë r i t i ai .

P a s x h a m i t d u k e j b j e shka e p ë r t h y e r , m e m b a s d i t e n e mars i t , g j i thë sh i s i pë r sa j .

— Ç ' k r a h i n ë ë s h t ë k jo?

Ai vë sh t ro i pë r j a sh ta , po r n u k u përg j ig j , v e t ë m n g r i ­t i s u p e t p ë r t ë t h ë n ë : n u k e d i . Asa j iu k u j t u a n p r a p ë d i të t p a r a nisjes , (a to d i te që tani i d u k e s h i n të p r e r a jo n g a ky m a r s , p o r nga një m a r s t j e të r , i l a rgë t s i y j të) . t ë m b u s h u r a p lo t fjalë, t ë q e s h u r a , s h a k a r a , f r ikë ra , z i -lira, p ë r -«aventurën e t y r e ve r io re» , s ic e k i s h t e o u a j t u r A d r i a n G u m a . t ë ci l in ß k i sh in t a k u a r në pos te , k u r po b ë h e s h i n gat i t ' i d ë r g o n i n t e l eg ramin m i k u t që do t ' i p r i s ­t e n ë Ver i . N i e t e l e g r a m n j ë b a n o r i t ë R r a f s h i t ? k i ­sh t e t h i r r u r ai. Po k i o ë sh të njël loj s i k u r t ë p ë r p i q e s h t 'u b ë s h një t e l e g r a m zogjve apo b u b u l l i m a v e . A t a k i ­sh in q e s h u r a t ë h e r ë t ë t r e s ë b a s h k u d h e p ë r m e s s h a k a -v e A d r i a n G u m a v a z h d o n t e t ë t h o s h t e : ken i m e t ë v ë r t e t ë një a d r e s ë ? Më falni, po s ' m ë besohe t .

— Ja edhe p a k d h e do të m b ë r r i j m ë , — t h a p ë r h e r ë t ë t r e t ë Besiani , d u k e u p ë r k u l u r t e x h a m i . Ajo h a b i t e j se s i e k u p t o n t e ai që po a f rohesh in , nga ajo r r u g ë ku n u k k i s h t e a s t a b e l a dhe a s g u r ë k i l o m e t r i k ë . K u r s e a i m e n d o n t e se s ' i sh t e e ras t i t që i sh te h a p u r b i s e d a p ë r m i k p r i t i e n dhe m i k u n . t a m a m n ë k o h ë n q ë a t a p o i a f ro ­h e s h i n o ë r h e r ë e m ë tepër . b a s h k ë m e m u z g u n , ku l l ë s k u do t ë f l inin a t ë n a t ë .

— E d h e p a k d h e ne do ta v ë m ë s o n t e k u r o r ë n e m i k u t , — i tha a i me p ë s h p ë r i m ë , d u k e p r e k u r me b u z ë mol lëzën e sai të d ja th të . Ajo b ë r i n i e lëviz je të k o k ë s d r e i t t i j . Meg j i thëse f r y m ë m a r r i a i u s h p e s h u a s i në çastnt e a f r imi t të t y r e in t im, ajo n u k p ë r f u n d o i veçse në n j ë p s h e r ë t i m ë .

— C 'ke? - i t h a ai.

— Asgjë, — u përgj igj ajo qe tës i sh t . — K a m v e t ë m pak f r ikë . •

248

— V ë r t e t ? — qeshi ai . — Po si ësh të e m u n d u r ? — N u k e d i . Ai t u n d i k o k ë n me v e t e një copë h e r ë , s i k u r e q e ­

s h u r a t ë i sh t e n j ë f lakë s h k r e p ë s e j e p ë r p a r a f y t y r ë s së t i j d h e a i p ë r p i q e j t a s h u a n t e .

— A t ë h e r ë , j a ku t a t h e m , Diane , m e g j i t h ë s e n d o -d h e m i në z o n ë n e vdekjes , t ë j e s h e s i g u r t se k u r r ë n d o -n jë . . e rë në j e t ë n t ende s ' ke q e n ë k a q e m b r o j t u r s e sa sonte , jo v e t ë m nga fa tkeqës i t ë , por n g a fyer ja më e vogël . S e p s e a sn jë çift m b r e t ë r o r n u k k a p a s u r n d o n j ë -h e r ë ro jë m ë t ë d e v o t s h m e , t ë g a t s h m e p ë r t ' u f l i juar , me të t a s h m e e me të a r d h m e , sic do të k e m i ne son t e . A n u k të j e p s igu r i kjo g j ë?

— S'e k i s h a fjalën a t je , — t h a Diana , d u k e l ëv izur në nden jë se . — F r i k a ime ë s h t ë e një l loji t je të r , as v e t ë s 'di s i t a t h e m . T i p a k m ë p a r e p ë r m e n d e fjalët h y j -ni , fa t d h e fa ta l i te t . Të g j i t h a kë to j a n ë t ë b u k u r a , po r a to n j ë k o h ë s i s h t t ë t r e m b i n . U n e s 'dua t ' i s hkak to j fa t -keqës i a sku j t .

— O, — ia bë r i ai g ë z u e s h ë m . — Si çdo sov ran , k u r o r a e d h e t ë t ë r h e q , e d h e t ë t r e m b . P o r m u a kjo m ë d u k e t e k u p t u e s h m e , sepse, në f u n d të fundi t , çdo k u r o r ë ka m e ve te e d h e shkë lq imin , e d h e he lmin .

— Mjaft , Besian, — t h a ajo me zë të b u t e . — Mos u ta l l .

— U n e n u k ta l lem, — t h a a i po me a t ë s h k u j d e s j e ngazë l luese . — U n e ve të p rovo j të n jë j t ën nd jen jë s i d h e ti. Miku , besa d h e gjaku j a n ë s i ny j e t e t r ag jed i së a n t i k e dhe , t ë h y s h në m e k a n i z m i n e t y r e , do t ë t ho t ë t ë p r a n o s h m u n d ë s i n ë e t rag jedisë . M e g j i t h a t ë ne s ' kemi pse t ë t r e m -bemi , D i a n e . N ë mëng je s n e d o t a h e q i m p ë r s ë r i k u r o r ë n d h e d o t ë ç l odhemi pre j b a r r e s s ë s a j , g je r n ë m b r ë m j e n t je tër .

Ai n d j e u g i sh ta t e sa j ta p ë r k ë d h e l n i n në qafë d h e e m b ë s h t e t i k o k ë n mbi f lokët e s a j . S i do të f l emë at je , t h a ajo me ve t e , b a s h k ë a p o veç e veç, k u r s e me zë p y e t i :

— A ë s h t ë a k o m a l a r g ? Bes i an Vorps i hap i p a k de rën e ka r rocës , p ë r t ë

p y e t u r ka r roc i e r i n , q e n i e n e të cilit a ta p o t h u a j s e e k i sh in

249

h a r r u a r . B a s h k ë m e përg j ig jen n ë k a r r o c ë h y r i n jë v r u n -dul l a j r i i f toh të .

— Po a f r o h e m i , — t h a Bes ian i . — Br, sa f toh të , — ia b ë r i a jo. J a s h t ë mbasd i t j a , që g je r a t ë h e r ë d u k e j s i k u r s 'do t ë

m b a r o n t e k u r r ë , po j e p t e s h e n j a t e p a r a t ë ikjes . G u l -ç ima t e kua j ve dëg johesh in t a n i më for t d h e D i a n a p ë r -f y t y r o n t e s h k u m ë n që u d i l te n g a goja, n d ë r s a t ë r h i q n i n k a r r o c ë n d r e j t ku l l ë s s ë p a n j o h u r k u d o t ë b u j t n i n .

M u z g u n u k k i s h t e r ë n ë a k o m a m i r e k u r k a r r o c a ndalo i d h e a t a zb r i t ën . P a s t rosh i t j e s s ë g ja të , bo t a d u ­kej e s h u r d h ë t d h e e n g r i r ë k re j t . K a r r o c i e r i t r e g o n t e me dore n j ë rën nga k u l l a t q ë çohesh in m a t a n ë r rugës , p o r a t y r e , n g a q ë i k i sh in k ë m b ë t të m p i r a , u v i n t e çudi se s i do t ë m b ë r r i n i n g j e r a t je .

Një copë h e r ë u v ë r t i t ë n r r e t h ka r rocës , h y n ë e d o ­lën në të, d u k e u m a r r ë h e r ë me ç a n t a t e u d h ë t i m i t e h e r ë me va l ixhe t , g je r sa u n i s ën më në fund d r e j t ku l lës , k o r t e z h i ç u d i t s h ë m , a t a t ë dy p ë r p a r a , t ë z ë n ë p ë r k r a h u d h e p a s t y r e , m e v a l i x h e t p re j l ë k u r e n ë d u a r , k a r r o ­cieri .

K u r iu a f r u a n kul lës , Bes i an i u s h k ë p u t nga e s h o -qja d h e me h a p a që asaj i d u k e s h i n k r e j t t ë pas igur t , iu avi t n g r e h i n ë s së g u r t ë . P o r t a e n g u s h t ë i s h t e e m b y l l u r , d r i t a r e z a t pa j e t ë d h e asaj v e t ë t i m t h i i ka lo i n ë p ë r m e n d p y e t j a : e k a n ë m a r r ë va l le t e l e g r a m i n t o n ë ?

N d ë r k a q Bes ian i k i sh t e n d a l u a r p r a n ë ku l lës d h e p o n g r i n t e k o k ë n p ë r t ë t h i r r u r , s ic d u k e t , s i pa s z a k o n i t : «a p r ê t miq , o i zot i i sh t ëp i së? !» Në n jë r r e t h a n ë t j e t ë r D i a n a do t ë q e s h t e me t ë m a d h e , d u k e e p a r e t ë s h o q i n në rol in e m y s a f i r i t ma lëso r , p o r t an i d içka e p e n g o n t e . I sh t e m b a s e h i ja e kul lës , (gur i e ka h i j en të r e n d e , t h o ­shin p leqtë) , që i p e s h o n t e m b i m u s h k ë r i .

Bes ian Vorps i p ë r t ë d y t ë n h e r ë ng r i t i k o k ë n d h e befas t r u p i i t i j iu d u k asaj i vogël e i p a m b r o j t u r , në r r ë -zë të a t i j m u r i t ë f toh të mi jëv jeçar , t ë ci l i t a i po b ë h e j gat i t ' i b ë z a n t e .

250

t

M e s n a t a k i s h t e k a l u a r p re j kohësh , p o r D i a n e n s 'po e z in te g jumi . Ajo r ro tu l lohe j p a p u s h i m n ë n d y v e l e n -x a t e leshta , p r e j të c i lave h e r ë i d u k e j se k i s h t e v a p ë e h e r ë f tohtë . I k i s h i n s h t r u a r d r e j t e në d y s h e m e n ë p re j d ë r r a s e , në k a t i n e d y t ë t ë kul lës , k r a h a s n u s e v e dhe va jzave . Bes iani f l in te l a r t në ka t i n e t r e t e , në d h o m ë n e miqve . Me s igur i d h e a t ë n u k e z in te g j u m i .

Posh të , n ë n d y s h e m e , dëgjohej b ë r l y k j a e n j ë k a u . K u r e k i s h t e n d i e r në fillim, ajo qe t m e r r u a r , p o r n j ë r a nga nuse t , ajo që i sh te s h t r i r ë p ë r b r i sa j , i k i s h t e t h ê n ë me zë të u l ë t : m o s u t r e m b , ë sh t ë Kazi l i . N g a m ë s i m i i zoologjisë i qe k u j t u a r se k ë s h t u e r i p ë r t y p n i n lopë t u s h -q i m i n e n g r ë n ë g ja t ë d i t e s d h e i sh te q e t ë s u a r . P o r kjo n u k e k i sh te n d r h m u a r që t a z in te g jumi .

N d ë r m e n d i d y n d e s h i n në m ë n y r ë t ë ç r r e g u l l t d h e p a k ë m b ë n g u l j e g j i th fa rë copëza m e n d i m e s h a p o b i sedash , t ë dëg jua ra d i k u r apo disa orë më pa re . N j ë h e r ë i u d u k se s h k a k u i pag jumës i s ë së saj i sh te p i k ë r i s h t d y n d j a e t y r e e ç r regu l l t d h e u p ë r p o q t ' i s i s t e m o n t e a t o n j ë f a r ë -so j . P o r kjo i sh te t e p ë r e vë sh t i r ë . Sa a r r i n t e t ë s h t r o n t e n j ë r ë n l injë t ë m e n d i m i t , t j e t r a egë r sohe j n ë çast , d u k e da lë j a s h t ë s h t r a t i t t ë vet . Një copë h e r ë u p ë r p o q ta p ë r -q ë n d r o n t e m e n d j e n te p lan i i t y r e i u d h ë t i m i t , a s h t u sic ia k i s h t e s h p j e g u a r Bes ian i p a r a nisjes . Nisi t ë l l oga r i s t e d i t ë t që do t ë q ë n d r o n i n në males i , ku l l a t e n d r y s h m e ku do t ë b u j t n i n , disa p r e j t ë c i lave ishin pë r t ë p lo t t ë p a n j o h u r a , s i 'kulla e Orosh i t , në të ci lën do të b u j t n i n të n e s ë r m e n d h e ku do t ' i p r i s t e k ryezo t i i m i s t e r s h ë m i R r a f s h i t v e ­r ior . D iana d o n t e t ë m e r r t e m e m e n d s e s i m u n d t ë ishin t ë g j i tha ato, p o r p i k ë r i s h t a t y m e n d i m i i u s h t h u r pë r së r i . Ajo vu r i d o r ë n n ë t ë m t h a , s i pë r t ë n g a d a l ë s u a r r r a h j e n

251

e t y r e të s h p e s h t ë , që asaj i d u k e j se k i s h t e l idh je me a c a r i m i n e t ru r i t , po r pas disa ças tesh iu d u k se s h t r ë n -gimi i t y r e e s h t o n t e s h t h u r r j e n . I hoq i d u a r t që a n d e j d h e n jë copë h e r ë e l a m e n d i m i n të ha rga l i s e j n g a t ë don te . Mi rëpo kjo i sh t e e p a d u r u e s h m e . D u h e t t ë m e n d o j d içka gj i thsesi t ë r r egu l l t , t h a me ve t e . D h e nisi t ë s i l l t e ndë r m e n d g j i thçka q ë i s h t e b i s e d u a r p a k o r ë m ë p a r e , në d h o m ë n e m i q v e . Do t ' i r is jel l të g j i tha , m e n d o i , s i k a u q ë b ë r l y k e t p o s h t ë n ë k a t u a . Bes ian i t d o t ' i p ë l q e n t e m e s igur i n j ë k r a h a s î m i t i l lë . Ai i sh te t r e g u a r m j a f t i d a ­s h u r me t ë a t j e l a r t në d h o m ë n e m i q v e . I k i s h t e s h p j e -g u a r asaj g j i thçka, d u k e i m a r r ë më p a r e le je p ë r k ë t ë t ë zot i t t ë sh tëp i së . Sepse në d h o m ë n e m i q v e , apo në d h o m ë n e b u r r a v e , sic q u h e j n d r y s h e , n u k le johe j p ë s h ­p ë r i m a apo të fo lur i t në vesh . At je , sic i k i s h t e s h p j e g u a r Bes ian i , f l i teshin v e t ë m «fjalë b u r r a s h » , n u k l e johesh in t h a s h e t h e m e t , n u k k i s h t e f raza apo m e n d i m e t ë m b e t u r a pezul l , çdo b i sedë m i r a t o n e j me fjalët « m i r e e ke«-, apo « të l u m t ë goja». Ja , v ë r v e s h i n në a to që t h o n ë , i p ë s h p ë r i s t e Bes ian i . D h e ajo i v i n t e v e s h i n b i sedës d h e i sh t e v ë r t e t a s h t u sic e s h p j e g o n t e ai . P ë r d e r i s a s h t ë p i a e s h q i p t a r i t ë sh t ë një kësht je l lë , mê k u p t i m i n e mi rë f i l l t ë të fjalës, i shp j egon te ai, d h e p ë r d e r i s a n d ë r t i m i i b r e n d s h ë m i f a ­mil jes , s ipas k a n u n i t , t ë ku j ton n j ë s t r u k t u r e t ë vogël s h t e t ë r o r e , ësh të e k u p t u e s h m e , që e d h e b i s e d a e s h q i p ­ta r i t të j e të e st i l i t e t a t i s t . P a s t a j , g j a t ë d a r k ë s Bes ian i i sh t e k t h y e r p r a p ë t e b i seda e p r e f e r u a r p ë r m i k u n dhe mikpr i t j en , d u k e i s h p j e g u a r asa j , SQ. f e n o m e n i «mik» , s i çdo f enomen i m a d h , k r a h a s anës s u b l i m e k i sh t e a n ë n e t i j a b s u r d e . Ne j e m i s o n t e k ë t u të p l o t f u q i s h ë m s i h y j n i ­të, i k i s h t e t h ë n ë ai, ne m u n d të b ë j m ë çdo m a r r ë z i , m a d j e m u n d të v ra s im d i k ë d h e p ë r g j i thçka e m e r r faj in i zoti i sh tëpisë , s epse a i na dha b u k ë , ( b u k a m ' u g je t p ë r d req , t h o t ë kanun i ) , p o r ka m e g j i t h a t ë një kuf i e d h e p ë r ne . hy jn i t ë . D h e e d i cili ë s h t ë k^ifiri? N e v e , që m u n d të b ë j m ë gj i thçka, m a d j e e d h e vras je , s 'na l e johen dy g j ë r a : e pa ra , të fshi jmë me k a f s h a t ë p ja tën , e d y t a . të p r e k i m vegsh in e va t r ë s . D i a n a m e z i e k i sh t e m b a j t u r të q e s h u r ë n . Po k jo ësh të komike , k i s h t e t h ë n ë ajo n ë p ë r d h ë m b ë , kjo

252

ë s h t ë pë r te j k o m i k e s . A s h t u është , i qe pë rg j i g ju r ai, m e g j i t h a t ë kjo ë sh t ë e v ë r t e t ë . Në qoftë se u n e do ta b ë -ja s o n t e një g jë të t i l lë , i zoti i s h t ë p i s ë do të ng r ihe j në çast, do t 'i a f rohej d r i t a r e s dhe me një k u j ë t ë t m e r r ­s h m e do të l a j m ë r o n t e f sha t in se t ryeza e t i j u fye p re j m i k u t . D h e q ë n ë a t ë ças t m i k u k t h e h e t n ë a r m i k p ë r vdek je . Po pse, p y e s t e Diana , pse t ë j e t ë k ë s h t u . Bes ian i n g r i n t e supe t . N u k e di, t hosh te , s 'di ç ' të t h e m . N d o s h t a ë s h t ë d ia l ek t ika e g j ë r ave ajo që d u k u r i v e të m a d h ë r i s h m e u vë p ë r b r e n d a n jë cen, jo pë r t 'i zhv l e f t ë sua r ato, p o r p ë r t ' i b ë r ë më t ë v ë r t e t a . K ë s h t u fl iste Bes ian i , n d ë r s a ajo me b i sh t t ë s y r i t v ë s h t r o n t e p ë r r e t h , d u k e u m a t u r d y -- t r i h e r ë t ' i t h o s h t e : t ë m a d h ë r i s h m e v ë r t e t j a n ë kë to gjëra , por a n u k m u n d t ë k i sh te pakëz më s h u m ë p a s t ë r t i ? Në fund të fundi t , k u s h t i i pa r e që një ferner të m u n d të k r ahasohe j me një zane ma l i duhe j n jë salle de bain, apo jo? P o r D i a n a n u k i a k i sh te t h ë n ë kë to fjalë, jo se n u k k i s h t e pasu r g u x i m , por nga keqa rdh ja , p ë r t ë mos i p r i s h u r ati j f an t az inë . JNë të v ë r t e t ë kë to i sh in nga të r r a l l a t fjalë që ajo i k i sh t e m e n d u a r , pa ia t h ë n ë . Në p ë r -g j i thës i ajo i t h o s h t e g j i thçka që m e n d o n t e d h e ai e d i n t e k ë t ë gjë, nda j n u k i a m e r r t e k u r r ë pë r keq , në qoftë se ajo i t hosh t e n d o n j ë h e r ë ndon jë gjë p lagosëse , sepse, në fund të fundit , kjo i sh te n jë t aksë p ë r s i n q e r i t e t i n e s a j .

D i a n a u r r o t u l l u a n d o s h t a pë r t ë n j ë q i n d t ë n h e r ë në k r a h u n t je tër . P r a , pësh t je l l imi i m e n d i m e v e në kokën e saj n u k k ish te n i s u r pas r en ie s pë r g jumë , po r q y s h at je , në d h o m ë n e m i q v e . Megj i thëse ajo p ë r p i q e j t 'i v i n t e v e s h i n g j i thçka je që t h u h e j . q y s h at je m e n d j a e saj nisi t ë f l u t u r o n t e degë më degë. Tani , n d ë r s a b ë r l y k e j , (ajo buzëqesh i me v e t e pë r t ë d y t ë n herë) , ajo n d i e n t e h e r ë a f r imin e t r e m b s h ë m të g jumi t , h e r ë ikjen e t i j nga n j ë kë rc i t j e d y s h e m e j e apo nga një p ickim. Një h e r ë r ënko i «pe r se më solle kë tu» , d u k e u h a b i t u r dhe v e t ë p ë r n g u l -ç i m ë n e sa j , s epse i sh te a k o m a zg juar p ë r të d ë g j u a r zër in e ve t , m e g j i t h ë s e jo aq sa të k u p t o n t e fjalët. T a n i g jumi i shpa lose j p ë r p a r a në fo rmen e d je r r ines së mëngjes i t , m id i s së cilës k i s h t e p lot p j a t a që n u k d u h e j t ë f sh ihesh in k u r r s e s i m e ka f sha t ë , dhe a jo b e n t e p i k ë r i s h t a t ë q ë n u k

253

d u h e j t a bën t e , zg jas te do rën d r e j t t y r e , p r a n d a j d h e g j i t hçka t r a n d e j r ë n k u e s h ë m .

Kjo ësh të t o r t u r e , m e n d o i ajo dhe h a p i s y t ë . P ë r b a l l ë sa j , m i d i s m û r i t t ë e r r ë t dal lo i n jë k a t r o r t ë n d r i ç u a r d o -bë t . P ë r n jë k o h ë të g ja të , s i e m a g j e p s u r , ajo m b a j t i s y t ë m b i a t ë copëz h i ro she . K u k i s h t e q e n ë k y ka t ro r , p e r s e n u k e k i s h t e v ë n ë r é më p a r e ? J a s h t ë , sic duke t , po g d h i n - , te . D i a n a n u k i s h t e n ë g jendje t ' i h i q t e sy t ë n g a d r i t a r j a e n g u s h t ë . Midis t e r r i t t ë m u n d i m s h ë m të d h o m ë s a i copë ag a k o m a i z b e h t ë i sh t e s i një m e s a z h s h p ë t i m i . D i a n a e n d i e n t e se s i nën e f e k t i n e tij q e t ë sues ajo po ç l i rohej me shpe j t ë s i nga a n k t h e t . N ë a t ë k a t r o r t ë h i r t ë d r i t e p ë r f a -qësohesh in s h u m ë m ë n g j e s e , n d r y s h e a i n u k k i s h t e s i t ë i sh te aq esëll , i q e t ë d h e mospërf i l lës nda j t m ê r r e v e t ë na t ë s . N ë n n d ë r h y r j e n e t i j D i a n e n e zur i g jumi s h u m ë shpe j t .

K a r r o c a ec te p ë r s ë r i n ë p ë r n jë r r u g ë m a l o r e . Di ta i sh t e e h i r t ë me n jë h o r i z o n t s h u r d h . që m b y l l e j në l a rgës i t ë a l ­p ine . Përc je l lës i t s a p o i sh in k t h y e r m b r a p s h t , d h e a t a t ë dy, me g j u r m ë t e lodh jes në f y t y r ë n g a n a t a e k a l u a r , t ë s h k u r o r ë z u a r n g a k u r o r a e m i k u t , i sh in g j e n d u r p ë r s ë ­r i v e t ë m m b i n d e n j ë s e n e kad i fen j t ë .

— Si f jete? — e p y e t i ai . — Të zur i g j u m i ? — Disi . Afër m ë n g j e s i t . — E d h e u n e p o t h u a j s e s ' k a m f jetur . — E m o r a me m e n d . Bes i an i i zuri d o r ë n d h e ia m b a j t i në të t i jën . I sh t e

n a t a e p a r e pas m a r t e s ë s që k i sh in f je tur t ë n d a r ë . Me b i sh t të sy r i t a i v ë s h t r o i n jë g r i m e prof i l in e sa j . D i a n a iu d u k e zbehtë . Ai desh i ta pë rqa fon te , po sepse u d rua j t .

Një copë h e r ë i m b a j t i s y t ë në d r i t a r e z ë n e ka r rocës ,

254

pas ta j , pa e k t h y e r kokën , vë sh t ro i p r a p ë v j e d h u r a z i p r o ­filin e së shoqes . Më t epër se e zbeh të , ajo fy ty r ë iu d u k e f toh të . D o r a e saj r r i n t e e p logë t në d o r ë n e t i j . Me v e t e a i p y e t i «ç 'ke?» , po r me fjalë n u k t h a asgjë . N jë a l a r m i d o b ë t i b i n t e d i k u thel lë , s h u m ë thel lë , p ë r b r e n d a qe -nies së t i j .

N d o s h t a i sh t e s h u m ë t a q u a n t e f tohtësi . I sh t e m ë t e p ë r një m ë n j a n i m , apo faza e p a r e e n jë farë t ëhua jz imi , në m u n d të p ë r d o r e j n jë fjalë e t i l lë .

K a r r o c a l ë k u n d e j r i tmik i sh t , d h e a i m e n d o i s e n d o s h t a n u k i s h t e a s n j ë r a nga t ë dyja . S igur i sh t , t h a m e ve te , a sn jë ra . I sh te d içka më e t h j e s h t ë . I sh te th j e sh t doza e l a r -gësisë, apo e y l lëz imi t , në m u n d të q u h e j kë sh tu , që ka çdo n je r i d h e që , në fund t ë fund i t , p ë r b ë n një nga s e k r e t e t e t ë r h e q j e s së t i j . P r a , i sh t e kjo dozë e qie l lz imit , që i sh te r r i t u r p a k s a k ë t ë m ë n g j e s t e D i a n a d h e që at i j i b ë n t e p ë r s h t y p j e n g a q ë i sh te m ë s u a r t a n d i e n t e a t ë p ë r h e r ë të a fë r t e të k u p t u e s h m e .

N d r i ç i m i i h i r t ë i d i tes fu te j me k u r s i m b r e n d a k a ­r rocës d h e , s i k u r t ë mos m j a f t ô n t e kjo, vesh j a p re j k a -di fe je , t h i t h t e p jesën e vet , d u k e e z y m t u a r e d h e m ë . Bes ian Vorps i m e n d o n t e s e p o p r o v o n t e h u m b j e n n ë fazën e saj t ë p a r e , a t ë h e r ë k u r n u k k u p t o h e t m i r e në ë s h t ë e h i d h u r a p o e ëmbë l sh i j a e s a j . Sepse ai e q u a n t e v e t e n aq fin, s a q ë t ë d i n t e t ë g j e n t e h u m b j e n a t y ku t ë t j e r ë t s h i h n i n a k o m a f i toren .

A i b u z ë q e s h i m e ve t e d h e n g a kjo kup to i s e s ' i sh te a spak i trishtuar^. Në fund të fundi t , me s igur i a s h t u p a -këz i l a r g ë t i qe d u k u r p ë r h e r ë a i asa j , d h e s ' k i sh te asgjë t ë k e q e në qof të s e e d h e ajo m e r r t e p a k largës i . Mad je k ë s h t u do t ' i d u k e j e d h e më e d ë s h i r u e s h m e .

Bes ian i e k a p i ve t en d u k e m a r r ë f r y m ë the l lë . Do të v in in d i t e të t j e r a në j e t ën e t i j , h e r ë n jër i , h e r ë t je t r i do t ë e n i g m a t i z o h e s h i n p ë r k o h ë s i s h t d h e me s igur i a i do t ë r i f i t on t e p r a p ë g jend jen e p a r e .

O zot, po ç 'pozi të k a m h u m b u r që më d u h e t t a r i f i -to j? qesh i me ve te . E q e s h u r a , n g a q ë n u k u shfaq m b i asn jë p j e së të l ë k u r ë s së t i j , u r roku l l i s p ë r b r e n d a me n jë z h u r m ë t ë m b y t u r . Dhe , s i pë r t ' u b i n d u r p ë r buda l l a l l ë -

255

k u n e h a r n e n d j eve t ë t i j , p ë r t ë k a t ë r t ë n h e r ë vësh t ro i v j e -dhu raz i f y t y r ë n e së shoqes , me s h p r e s ë që t ë g j e n t e v ë r t e t i m i n e së k u n d ë r t ë s në të. M i r ë p o fy ty r a e b u k u r e D i a n e Vorps i t n u k j e p t e asgjë .

K i s h i n mjaf t o rë q ë u d h ë t o n i n , k u r ka r roca n d a l o i n d a n ë r r u g ë s . P a p a s u r k o h ë t ë p y e t n i n p e r s e n d a l u a n , a t a p a n e k a r r o c i e r i n t ë zb r i s t e d h e t ' i afrohej d r i t a r e -zës, nga a n a e Bes ian i t . Ai hap i d e r ë n d h e t h a se k ë t u i sh te n jë v e n d k u m u n d t ë h a n i n d r e k ë .

V e t ë m a t ë h e r ë a t a v u n ë r e s e k i sh in n d a l u a r p ë r ­p a r a një n d ë r t e s e m e k u l m t ë p j e r r ë t , q ë duhe j t ë i s h t e han .

— G j e r në k u l l ë n e Ofoshi t ka e d h e k a t ë r - p e s ë o r ë r rugë , — po i s h p j e g o n t e ka r roc i e r i Bes ian i t , — d h e p ë r t ë n g r ë n ë d rekë , s 'besoj se g j e jmë n d o n j ë vend t j e t ë r pë r t ë q e n ë . Veç kësa j , e d h e k u a j t k a n ë nevojë t ë ç l o -d h e n p a k .

Pa t h ë n ë asgjë, Bes iani zbr i t i i p a r i d h e i d h a d o ­rën së shoqes , p ë r t a n d i h m u a r t ë zb r i s t e dhe ajo. Me një k ë r c i m të l eh të D i a n a u h o d h në tokë . Pa e h e q u r dorën n g a k r a h u i t ë shoqi t , ajo v ë s h t r o i në d r e j t i m të han i t . T r e - k a t ë r n j e r ëz k i sh in a r r i t u r t ë d i ln in q ë b r e ­nda d h e p o v ë s h t r o n i n g j i thë k u r e s h t j e t ë p o r s a a r d h u ­ri t . Një t je tër , që doli i f und i t nga po r t a e bu j t i në s , u a f rua me një ec je s h t r e m b a l u q e .

— U r d h ë r o n i , zo të r in j , — t h a ai . K u p t o h e j m e n j ë h e r ë q ë i sh t e b u j t i n a r i d h e k a r r o ­

cieri e p y e t i se a h a h e j d r e k ë në h a n i n e tij d h e a k i s h t e g j i t ha sh t u u s h q i m p ë r kua j t .

— Pos i , posi. H y n i , ju l u t em, — u përgj igj i zot i i hani t , d u k e t r e g u a r m e dore nga p o r t a , k u r s e m e s y

256

një p j e së t ë m û r i t , ku n u k k i s h t e a s po r t e , a s ndon jë vend t j e t ë r hy r j e j e . — U r d h ë r o n i , z o t ë r i n j . Mi re se e r d h ë t !

D i a n a po e s h i k o n t e me hab i , po r Bes ian i i p ë s h p ë r i t i : Ësh të i v ë n g ë r .

N d ë r s a e c n i n d r e j t por tes , h a n x h i u u di l te u d h ë t a -r ë v e h e r ë në n j ë r i n k r a h , h e r ë në t j e t r i n . Në lëv iz je t e g j y m t y r ë v e t ë t i j t ë s h t r e m b r a , k r a h a s g ja l lër isë p ë r b u j -tësit , k i s h t e d h e n jë fa rë shqe t ë s imi .

— K a m n j ë k t h i n ë të veçan të , — s h p j e g o n t e ai , — m e ­gj i thëse t r y e z a e sa j so t ë sh të e zënë , p o r u n e do të r r e -gulloj n j ë t r y e z ë t j e të r p ë r j u . Al i B i n a k u m e n d i h m ë s i t e t i j ka t r i d i t e që ka b u j t u r kë tu , — sh to i me k r e n a r i . — Si t h a t ë ? Al i B i n a k u , ai ve t ë . N u k e n j i h n i ?

Bes ian i ng r i t i s u p e t . — Ju v in i n g a S h k o d r a ? J o ? N g a T i r a n a . Ah, s igu r i sh t

m e k ë t ë k a r r o c ë . D o t ë fl ini son t e k ë t u ? — J o , ne u d h ë t o j m ë p ë r në k u l l ë n e Orosh i t . — A h , po . E m o r a me m e n d . K a m dy v j e t që n u k

k a m p a r e n jë k a r r o c ë të t i l lë. J e n i fis i p r i nc i t ? — J o . Mysa f i r ë të t i j . N d ë r s a k a l o n i n p ë r m e s k t h i n ë s s ë m a d h e t ë h a n i t

d r e j t d h o m ë s s ë ve ç a n t ë , D i a n a n d j e u v ë s h t r i m e t e b u j -tësve, n j ë p jesë e t ë c i lëve h a n i n d r e k ë në n jë t r y e z ë t ë g ja të e t ë p i s te me d r u lisi, k u r s e t ë t j e r ë t r r in in qosheve , t ë u l u r m b i t r a s t a t e zeza p r e j sha j aku . Dy a t r e p r e j t y r e , që i sh in u l u r d re j t e në tokë , l ëv izën pak, p ë r t ë l ënë g r u p i n e vogël të ka lon t e .

— K ë t o t r i d i t ë t e fund i t k e m i p a s u r p a k r r ë m u j ë në han , p ë r s h k a k t ë n j ë nda r j e j e kuf i j sh q ë b ë h e t k ë t u afër .

— N j ë n d a r j e kuf i j sh? — p y e t i Bes ian i . — Si u r d h ë r o n , — t h a bu j t i na r i , d u k e s h t y r ë me n j ë ­

r ë n d o r e n jë d e r ë g j y s m ë t ë shka l a f i t u r . — Ndaj ka a r d h u r d h e Ali B i n a k u me- n d i h m ë s i t e ve t .

Ai i t h a f jalët e fund i t me zë të ulë t , t a m a m në k o h ë n q ë t ë p o r s a a r d h u r i t n g a T i r a n a k a p ë r c y e n p r a g u n e k t h i n ë s së v e ç a n t ë .

— J a k u j a n ë , — p ë s h p ë r i t i h a n x h i u , d u k e b ë r ë m e k o k ë nga qosh ja b o s h e e k t h i n ë s . P o r a t a t ë dy , t ë m ë s u a r t a n i me s y t ë e t i j t ë vëngër , v ë s h t r u a n në d r e j t i m i n t je tër ,

1 7 - 2 257

at je ku , t ë u l u r n ë n jë t r y e z ë p r e j d r u lisi , por m ë t ë vogël e p a k më të p a s t ë r se t ryeza e k t h i n ë s k r y e s o r e , p o h a n i n d r e k ë t r e n j e r ëz .

— J a , t a n i po ju s je l l t r y e z ë n t ua j , — t h a h a n x h i u d h e u z h d u k n ë ças t . D y p r e j t r e d r e k u e s v e v ë s h t r u a n n ë d r e j t i m t ë bu j t ë sve , k u r s e i t r e t i v a z h d o n t e t ë h a n t e , pa n g r i t u r s y t ë . Q ë j a s h t ë n is i t ë dëg johe j n jë r r a p ë l l i m ë e ç r regu l l t , e n d ë r p r e r ë n g a godi t je të s h k u r t r a , që , sa ven te , a f rohej d h e , më në fund, t e d e r a e k t h i n ë s a t a p a n e t ë fu t e sh in n ë f i l l im d y k ë m b ë t r y e z ë , pas ta j n j ë p jesë e t r u p i t t ë h a n x h i u t d h e p a s p a k k r e j t t r y e z a d h e h a n x h i u , t ë s h t r e m b ë r e t ë p l e k s u r b a s h k ë , mid i s o f s h a -m a v e d h e m a l l k i m e v e t ë k ë t i j t ë fund i t .

H a n x h i u e lëshoi m ë n ë fund t r y e z ë n p ë r t o k ë d h e doli pë r së r i p ë r t ë s je l lë c a n d e n j ë s e d r u r i .

— Ulun i , zotni , — t h a d u k e i v e n d o s u r n d e n j ë s e t p r a ­në t ryezës . — Ulun i , zonjë . Ç ' u r d h ë r o n i të h a n i ?

Bes iani p y e t i s e ç f a r ë k i s h t e d h e D i a n a t h a s e d o n t e v e t ë m d y vezë t ë s k u q u r a d h e p a k d j a t h ë . H a n x h i u p ë r çdo gjë t h o s h t e «si u r d h ë r o n i » d h e n jë copë h e r ë e r d h i vë rda l l ë p lo t t e l a she n ë p ë r k t h i n ë n e n g u s h t ë , p ë r t ' u s h ë r b y e r m y s a f i r ë v e t ë r i n j , po r p a h a r r u a r t ë v j e t r i t . Duke j m e n j ë h e r ë se g j i t hë q e n i a e tij i sh t e në n jë m u n d i m t ë m a d h n d ë r s a vë r t i t e j m i d i s d y g r u p e v e t ë b u j t ë s v e t ë s h q u a r , pa e k u p t u a r do t se ci lët i sh in më t ë r ë n d ë s i s h m i t . Nga m ë d y s h j a d u k e j s e p o s h t r e m b ë r o h e j e d h e m ë , d h e h e r ë - h e r ë n g j a n t e s i k u r n j ë p jesë e g j y m t y r ë v e të t i j s y n o n t e d r e j t n jë r i t g r u p , k u r s e p jesa t j e t ë r d r e j t t j e t r i t .

— K u s h e d i p ë r kë po na m a r r i n , — t h a Diana .

Bes iani , pa e n g r i t u r kokën , v ë s h t r o n t e p j e r r t az i t r e b u r r a t q ë h a n i n d r e k ë . N d ë r s a p o p ë r k u l e j p ë r t ë f s h i r ë d içka m e l eckë m b i t r y e z ë n e t y r e , k u p t o h e j m e n j ë h e r ë që h a n x h i u po u j e p t e a t y r e t ë d h ë n a p ë r t ë p o r s a m b ë r r i -t u r i t nga T i r a n a . Një r i p r e j t y r e , a i më i s h k u r t r i , b ë n t e s i ­k u r n u k dëg jon te ose n u k dëg jon te . v ë r t e t . T j e t r i v ë s h ­t r o n t e h u t u e s h ë m m e c a s y t ë çelët, q ë d u k e s h i n s e i s h i n t a m a m në v e n d i n e t y r e m b i f y t y r ë n e t i j t ë f l a s h k ë t moskokëça rë se . I t r e t i , v e s h u r m e n j ë x h a k e t ë m e k a -

258

t r o rë , n u k i a h i q t e sy t ë D ianes . K u p t o h e j m e n j ë h e r ë q ë k i s h t e pire.

— Ku b ë h e t nda"rja e ku f i j ve? — pye t i Bes ian i , k u r b u j t i n a r i solli v e z ë t e s k u q u r a të Dianes . y

— Te S h t e g u i Ujku t , zotni , — iu përg j ig j b u j t i n a r i . — G j y s m ë o rë l a rg që k ë n d e j . Po , në qof të se zo tn ia d ë -sh i ron t ë shko jë , m e k a r r o c ë ësh të m ë p a k .

— A s h k o j m ë , D i a n e ? — t h a Besiani . — D u h e t të j e t ë n jë g jë e p a z a k o n s h m e .

— Si të d u a s h , — t h a ajo. — A ka p a s u r s h e r r të v j e t ë r p ë r k ë t a kuf i j , — iu

k t h y e Bes ian i bu j t i na r i t . — A ka p a s u r v r a s j e? H a n x h i u lëshoi n jë vë r shë l l imë . — Po si jo, zotni . Ë s h t ë një r r i p t o k e që s ' k ë r k o n •

veç m o r t . P ë l l ë m b ë e m u r a n e q y s h nga k o h ë t që s ' m b a h e n m e n d .

— D u h e t të s h k o j m ë pa t j e të r , — t h a Bes ian i . — Si të d u a s h , — p ë r s ë r i t i e shoqja . — T r i h e r ë ka a r d h u r g je r më so t Ali B i n a k u d h e p r a p ë

s h e r r i d h e g j a k u s ' janë m e h u r , — vazhdoi b u j t i n a r i . Në a t ë k o h ë b u r r i i s h k u r t ë r nga t r y e z a t j e t ë r u n g r i t .

N g a m ë n y r a se s i fill p a s t i j u ng r i t ën dy t ë t j e r ë t , B e ­s iani k u p t o i se a i d u h e j t ë i s h t e Ali B i n a k u .

A i b ë r i n jë p ë r s h ë n d e t j e m e kokë, p a v ë s h t r u a r a s k ë n d d h e dol i i p a r i . Dy t ë t j e r ë t i r a n ë pas . A i me x h a k e t ë me k a t r o r ë dol i i fundi t , d u k e p ë r p i r ë e d h e një h e r ë D i a n e n me s y t ë e s k u q u r nga p i ja .

— Ç ' t ip i pë sh t i r ë , — ia b ë r i Diana . Bes ian i b ë r i n jë lëviz je m e dua r . — N d o s h t a s'i d u h e t v ë n ë fa j . — tha . — k u s h e d i sa k o h ë

k a q ë v ë r t i t e t n ë m a i e p a gra , p a dëf r im. M e s a d u k e t nga vesh ja , ë sh të n g a q y t e t i .

— M e g j i t h a t ë m u n d t ' i p ë r m b a i ë pak a t a sv g j i thë ly re , — t h a D i a n a d u k e s h t y r ë p ja tën , në t ë ci lën n j ë r a nga v e z ë t i sh te e p a p r e k u r .

Bes ian i t h i r r i b u j t i n a r i n pë r t ë p a g u a r . — Në qof të se zotnia me zonjën d ë s h i r o i n ë t ë s h k o i -

në te S h t e g u i Ujkut , t an i s apo u n isën p ë r a t i e Ali B i n a k u me n d i h m ë s i t e vet . M u n d t ë nd iqn i r r u g ë n me k a r r o c ë

259

pas k u a j v e t ë t y r e . P ë r n d r y s h e , n ë qoftë s e don i n d o n j ë shoqërues . . .

— Po s h k o j m ë p a s k u a j v e të t y r e , — t h a Bes ian i . K a r r o c i e r i i sh te d u k e p i r e ka fe në k t h i n ë n e m a d h e

k u r a t a dolën . A i u ng r i t m e n j ë h e r ë d h e eci pas t y r e . B e ­s iani pa o rën .

— K e m i s ë p a k u dy orë k o h ë t ë t e p ë r t p ë r t ë p a r e n j ë n d a r j e kufi jsh, apo jo?

K a r r o c i e r i t u n d i k o k ë n m e m ë d y s h j e . — S'di s i të t h e m , zotni . R r u g a g jer në O r o s h ë s h t ë

e g ja të . Meg j i t ha t ë , në qof të se ju dësh i ron i . . . — Mjaf ton që në k u l l ë n e O r o s h i t t ë m b ë r r i j m ë në

m b r ë m j e , — v a z h d o i Bes iani . — T a n i ë sh të p o t h u a j s e m e s -d i të d h e ne k e m i p ë r p a r a m j a f t k o h ë . Ë s h t ë një r a s t i r r a l l ë që s ' d u h e t h u m b u r , — iu k t h y e a i D ianes .

Ajo k i s h t e n g r i t u r j a k ë n p r e j gëzofi t ë pa l l tos d h e p r i s t e m ë k ë m b ë ç 'do t ë v e n d o s n i n a ta .

P a s d h j e t ë m i n u t a s h k a r r o c a e t y r e i a r r i t i k u a j t e g r u p i t t ë vogël t ë Ali B i n a k u t . A t a b ë n ë m ë n j a n ë p ë r t ë l ënë k a r r o c ë n të ka lon t e d h e u d e s h një copë h e r ë që ka r roc i e r i t ' u s h p j e g o n t e s e k a r r o c a do t ë e c t e p a s t y r e , m e q e n ë s e n u k e d i n t e r r u g ë n p ë r t e S h t e g u i U j k u t . G j a t ë g j i thë kësa j k o h e D i a n a r r i n t e e z h y t u r në the l lës i t ë nden jëses , n ë m ë n y r ë q ë s y t ë e b e z d i s s h ë m t ë n j e r i u t me x j i ake të me k a t r o r ë , kal i i t ë ci l i t d i l te h e r ë n g a e d ja th ta , h e r ë nga e m a j t a e k a r r o c ë s , të m o s e g jen in dot .

S h t e g u i U j k u t i sh te më l a r g s e ç ' tha h a n x h i u . Që nga l a r g a t a p a n e një pl lajë t ë h a p ë t , s i p ë r s ë cilës n j e ­rëz i t që lëv izn in d u k e s h i n s i n jo l lëza të zeza. N d ë r s a i a f rohesh in vend i t , Bes ian V o r p s i p o p ë r p i q e j t ë k u j t o n t e ç ' t h o s h t e k a n u n i p ë r kuf i j t ë . D i a n a e d ë g j o n t e e q e t ë . E s h t r a t e v a r r i t d h e gu r i i k u f i r i t n u k lozin k u r r ë , t h o s h ­t e ai. P o e n g a t ë r r o i k u s h ku f i r in d h e p ë r k ë t ë a r s y e n d o d h vras je , a t ë h e r ë fa j tor i g r i h e t k a t u n d i s h t .

— Mos po verni të s h o h i m n d o n j ë p u s h k a t i m ? — t h a D i a n a a n k u e s h ë m . — E d h e kjo na d u h e j .

Bes i an i b u z ë q e s h i . — M o s k i f r ikë . Kjo d u h e t të j e t ë n d o n j ë zgj idhje p a -

qësore , m e q e n ë s e k a n ë f t u a r a të , s i e qua jnë , Ah B i n a k u n .

260

— D u k e j n j e r i s h u m ë ser ioz , — t h a D iana . — K u r s e n jër i n g a n d i h m ë s i t , a i me a t ë x h a k e t ë s i k l loun , ë sh t ë aq i p ë s h t i r ë .

— Ç'ia vë r e , — t h a Bes ian i . Ai i m b a n t e s y t ë p ë r p a r a , s i k u r n u k i d u r o h e j sa të

m b ë r r i n i n n ë p l la jë . — V e n d o s j a e g u r ë v e të ku f i r i t ë sh të n jë p r o c è s m a -

dhësh to r , — t h a ai , pa i s h k ë p u t u r s y t ë n g a la rgës ia . — N u k e d i n ë s e so t do të k e m i fa t in të s h o h i m p i k ë r i s h t n j ë gjë t ë t i l lë . Ah , s h i k o një m u r a n e .

— K u ? — J a , at je , p a s kaçubës . Dja th tas . . . — Po , po, — ia bë r i D iana . — Ja një t j e t ë r . — Po , po. E shoh . Ja d h e më t u t j e n jë t j e t ë r . — J a n ë m u r a n a t p ë r t ë c i la t na foli h a n x h i u , — t h a

Bes iani . — Ato s h ë r b e j n ë s i kuf i j n a t y r o r ë m i d i s a r a v e ose p r o n a v e .

— Ja n jë t j e të r , — tha D iana . — K ë s h t u t h u h e t në k a n u n , — vazhdo i Bes ian i . — K u r

n d o d h v ras j a m u n ë k o h ë t ë g r ind j e s p ë r kuf i r in , a t y k u n g u l e n m u r a n a t , a t y m b e t e t d h e kuf i r i .

D i a n a e m b a n t e k o k ë n v a z h d i m i s h t t e x h a m i i d r i t a ­res .

— M u r a n ë n që b ë h e t kufi , s 'e l uan a skush në j e t ë t ë j e t ëve , — v a z h d o i Besiani , — se, s ic t h u h e t në k a n u n , u m o r me gjak e me kokë t ë l ënë .

— Sa s h u m ë s h k a q e p ë r të v d e k u r , — t h a D i a n a . A jo -i s h q i p t o i a t o fjalë fa re p r a n ë x h a m i t , k ë s h t u që ai u ve sh s a k a q m e avul l s i k u r t ë d o n t e t ë b ë n t e një s h k ë p u t j e mid i s saj d h e pe izazhi t .

P ë r p a r a t y r e t r e ka lo rës i t k i sh in n d a l u r d h e p o zb r i t ­n in n g a kuajt.- K a r r o c a q ë n d r o i disa h a p a la rg . M e t ë z b r i -t u r p r e j sa j , a t a e n d i e n p ë r n j ë h e r ë s h v ë m e n d j e n e p ë r -g j i t h s h m e . P ë r r e t h k i sh te b u r r a , g r a d h e s h u m ë fëmi jë .

— Ka fëmijë , e s h i k o n ? — i t h a Bes ian i D i a n e s . — Ngul j a e kuf i jve ë sh të e v e t m j a ng ja r j e e r ë n d ë s i s h m e në j e t ë n e m a l ë s o r i t ku t h i r r e n fëmijë t , dhe kjo b ë h e t me që l l im q ë kuf i r i t ë m b a h e t m e n d .

261

A t a v a z h d u a n t ë f l isnin n jë copë h e r ë m e n j ë r i - t j e t r i n , sepse k ë s h t u u d u k e j se e pë rba l l on in më n a t y r s h ë m k u -r e s h t i n ë e m a l ë s o r ë v e . Me b i s h t t ë s y r i t D i a n a v ë s h t r o n ­te g r a t e e re ja , x h u b l e t a t e zeza të të c i l ave l ë k u n d e s h i n va l ë -va l ë pas çdo lëviz je je . Të g j i tha i k i s h i n f lokë t t ë l y e r m e bo jë t ë zezë, t ë p r e r ë s i pa s n j ë m o d e l i t ë n j ë j t ë : b a -

. l u k e m b i balle d h e f lokë t ë d r e j t ë n ë t ë d y j a anë t , q ë t ë ku j ton in p e r d e n e n jë s k e n e t e a t r i . A t o v ë s h t r o n i n që l a rg çift in e të p o r s a a r d h u r v e , d u k e u p ë r p j e k u r ta f s h i h -n i n k ë r s h ë r i n ë .

— Ke f toh t ë? — e p y e t i Bes ian i të s h o q e n . — P a k . Në të v ë r t e t ë p l la ja i s h t e e f tohtë , d h e k a l t ë r i m i i A l p e -

ve r r e t h e r r o t u l l d u k e j s i k u r e f t oh të e d h e më g r i n ë e s a j . — Sa m i r e që s 'po b i e sh i , — t h a Bes i an i . — S h i ? ! — u h a b i t a jo . P ë r n j ë ças t iu d u k se s h i u

i sh t e njël loj v a r f a n j a k u , i p a p r a n u e s h ë m m i d i s kë t i j l uks i d i m r i a lp in .

Midis p l la jës Al i B i n a k u me n d i h m ë s i t e v e t d i çka po b i sedon in m e n jë g r u m b u l l b u r r a s h .

— S h k o j m ë at je , — t h a Bes ian i . — D i ç k a do të m a r r i m vesh .

A t a ecën n g a d a l ë m i d i s n j e r ëzve t ë s h p ë r n d a r ë aty-kë tu , d u k e d ë g j u a r c o p e r à p ë s h p ë r i m a s h , t ë cilat , c a n g a q ë f l i teshin n ë p ë r d h ë m b ë e ca nga d i a l ek t i ma lo r , p o t h u a j s e n u k k u p t o h e s h i n . A t a k u p t u a n v e t ë m f ja lë t « p r i n c e s h ë » d h e « m o t r a e m b r e t i t » , d h e D i a n a p ë r h e r ë t ë p a r e g j a t ë a t i j mëng je s i desh i t ë q e s h t e m e t ë m a d h e .

— E d ë g j o v e ? — i t h a ajo Bes ian i t . — Po më m a r r i n p ë r p r i n c e s h ë .

I g ë z u a r që a jo po g ja l l ë rohe j , a i i s h t r ë n g o i k r a h u n . — Të i ku p a k l o d h j a ? — Po , — ia b ë r i ajo. — K ë t u ë sh t ë b u k u r . Pa e n d i e r d h e ve t ë , a t a i i sh in a f r u a r g r u p i t t ë Al i

B inaku t . Njohja e t y r e u bë ve tve t iu , m i d i s g r u m b u l l i t t ë ma lëso rëve , që d u k e j s i k u r i s h t y n t e d r e j t n j ë r i - t j e t r i t t ë dy g r u p e t e t ë a r d h u r v e . Bes ian i t h a k u s h i sh t e d h e n g a v i n t e d h e t ë n j ë j t ën g jë b ë r i Ali B i n a k u , p ë r h a b i n ë e ma lëso rëve , që e d i n i n a t ë t ë n j o h u r në t ë r ë r r u z u l l i n t o -

262

kësor . N d ë r s a a t a b i sedon in , r r e t h t y r é n j e rëz i t u s h t u a n e d h e m ë , d u k e m o s i h e q u r s y t ë p re j t y r e , s i domos p r e j D ianes .

— B u j t i n a r i n a t h a s e n ë k ë t ë pl la jë k a n ë n d o d h u r s h p e s h g r i n d j e p ë r ku f i j , — t h a Bes ian i .

— P o , — u përgj ig j A l i B i n a k u . Ai f l i s te me zë të u lë t , m e n j ë m ë n y r ë m o n o t o n e , p a asn jë s h e n j ë pas ion i , g jë që i a k i s h t e m ë s u a r n d o s h t a v e t ë p u n a e t i j s i s h k o q i t ë s k a n u n i . — Besoj se i p a t ë m u r a n a t në të d y j a a n ë t e r r u g ë s .

Bes ian i m e D i a n e n b ë n ë t ë d y «po» m e kokë . — Gj i t hë a to v d e k j e d h e p r a p ë çësh t ja n u k ë s h t ë zgj i-

d h u r ? — t h a D iana . Al i B i n a k u e v ë s h t r o i qe tës i sh t . P a s v ë s h t r i m e v e k u -

r e s h t a r e t ë t u r m ë s që i r r e t h o n t e d h e s idomos p a s v ë s h t r i -m i t t ë n d e z u r t ë x h a k e t ë k a t r o r s h i t , që u p r e z a n t u a s i g j e o -m e t ë r , s y t ë e Al i B i n a k u t iu d u k ë n Dianes s i sy s t a t u j a s h k las ike .

— N u k b ë h e t m ë s h e r r p ë r a t ë p jesë t ë k u f i r i t t ë v e n d o s u r me gjak, — t h a a i . — Ajo p j e së ë s h t ë n g u l i t u r n j ë h e r ë e p ë r g j i t h m o n ë m b i fy ty r ë t ë d h e u t . Ë s h t ë p i k ë ­r i sh t kjo p jesa t j e të r që s h k a k t o n gr ind je , — d h e a i t r e ­goi me do re në n jë d r e j t i m t ë pllajës.

— P jesa e p a p ë r g j a k u r ? — t h a Diana . — P ikë r i sh t , zonjë . Ka s h u m ë e s h u m ë v i t e që n u k

p o s h u h e t s h e r r i mid i s d y k a t u n d e v e p ë r k ë t ë ku l l o t ë . — Po val le a ë sh të e d o m o s d o s h m e p r a n i a e v d e k j e s ,

që kuf i r i të j e t ë i q ë n d r u e s h ë m ? — e n d ë r p r e u D i a n a , e h a b i t u r d h e ve t ë p ë r n d ë r h y r j e n e s idomos p ë r t on in e s a j , ku n u k i sh te vësh t i r ë t ë da l l o j e pë rz ie r j en e n jë l loj p r o ­t e s t e m e i ron inë .

Al i B i n a k u b u z ë q e s h i f toh të . — Po ne p r a n d a j j e m i k ë t u , zonjë, që t ë m o s l e jo jmë

v d e k j e n . Bes ian i , n ë m ë n y r ë p y e t ë s e , s iku r t ë t h o s h t e « ç ' p a t e

k ë s h t u ? » , i ngul i s y t ë së s h o q e s . Në s y t ë e saj at i j iu d u k s e p a n j ë s h k a r k i m t ë s h k u r t ë r , t ë p a n j o h u r . M e n j ë f a r ë ngu t j e j e , s i p ë r t ë s h l y e r k u j t i m i n e i nc iden t i t t ë vogël , a i e p y e t i Ali B i n a k u n p ë r d içka , po pa u p ë r q é n d r u a r do t p ë r t ë d ë g j u a r pë rg j ig jen .

SIS

P ë r r e t h t ë g j i t h ë n d i q n i n m e s y g r u p i n e vogë l t ë ba shkëb i seduesve . V e t ë m c a p l e q r r i n i n m ë n j a n ë , t ë u l u r m b i c a g u r ë t ë m ë d h e n j , k r e j t mospër f i l l ë s p ë r g j i t hçka .

Al i B i n a k u v a z h d o n t e t ë f l i s te n g a d a l s h ë m d h e v e t ë m pas n jë m i n u t e Bes ian i e k u p t o i që e k i s h t e p y e t u r p i k ë ­r i sh t p ë r d i ç k a q ë n d o s h t a n u k d o t ë i sh te m i r e t a p y e s t e , p ë r v r a s j e t që s h k a k t o h e s h i n në g r i n d j e e s i p ë r p ë r ku f i j t ë .

— Po qe se i v r a r i n u k r r ë z o h e t p r e j p u s h k ë , p o r i j e p z e m ë r vê te s e s h t y h e t , ku d u k e u ç u a r e ku d u k e u r r ë z u a r , r r ë s h q a n t h i , d r e j t ku f i r i t t ë h u a j , s ado t he l l ë t ë hy j ë , a t y ku r r ë z o h e t e i l o d h u r p r e j p l a g ë v e vdes , a t y i v i h e t m u -r a n a , e ajo m u r a n e , e d h e pse n ë t o k ë t ë h u a j , m b e t e t p ë r -g j i t h m o n ë .

S ' i sh te v e t ë m p a m j a , p o r e d h e s i n t a k s a e t ë fo lu r i t t ë Ali B i n a k u t k i s h t e d içka të f t o h t ë e j a s h t ë së fo lmes së p ë r d i t s h m e .

— E po u v r a n ë dy v e t ë f l akë p ë r f l a k ë ? — p y e t i Bes ian i .

A h B i n a k u n g r i t i s y t ë . D i a n e s i u d u k s e i r a l l ë k i s h t e t a k u a r n jë n j e r i k a q t ë s h k u r t ë r , a u t o r i t e t i i t ë ci l i t t ë mos p r e k e j a s p a k p r e j s h k u r t ë s i s ë .

— Po të v r i t e n dy ve t ë f l akë p ë r f lakë e l a r g n j ë r i -t je t r i t , kuf i r i m b e t e t t ek ra seci l i e h a p ë s i r a m i d i s q u h e t tokë e a s k u j t

— T o k ë e asku j t , — pë r së r i t i D i a n a . — T a m a m si m i ­dis s h t e t e v e .

— Ë s h t ë ajo që b i s e d u a m m b r ë m ë , — i t h a Bes i an i . — Jo v e t ë m në s t i l in e t ë fo lur i t , p o r në g j i thë m e n d ë s i n ë d h e v e p r i m e t e b a n o r i t t ë R r a f s h i t ka d içka e t a t i s t e .

— E kur ' s ' ka q e n ë p u s h k a ? — p y e t i Bes i an i . — K a ­n u n i ë s h t ë më i v j e t ë r se a r m ë t e z ja r r i t , a p o j o ?

— S h u m ë më i v je të r , s i g u r i s h t . v

— A t ë h e r ë p ë r d o r e j r r a s a e gu r i t , a p o jo? — Po , — t h a Al i B i n a k u . — K u r s ' ka q e n ë p u s h k a ,

pë rdo re j g u r a p e s h i . Në r a s t i n e g r i nd j e s m i d i s dy f a m i l -jeve , d y k a t u n d e v e , a p o d y f l a m u r ë v e , c a k t o h e s h i n n g a t ë d y p a l e t m b a r t ë s i t e g u r a p e s h i t . K u s h s h t y h e j m ë l a r g me r r a s ë n e g u r i t në k r a h ë , a i f i t on t e .

*• Po so t ç 'do të b ë h e t ? — p y e t i Bes ian i .

264

— S o t do të b ë h e t n j ë r i v ë r t e t i m kuf i j sh . Ali B i n a k u r ro tu l lo i v ë s h t r i m i n mid i s t u r m ë s s ë s h p ë r -

nda rë , g je r sa s y t ë e t i j u n d a l ë n në g r u p i n e vogël të p leqve .

— J a n ë t h i r r u r p leq t ë m o ç ë m nga f l a m u r i pë r t ë d ë s h m u a r v i j ën e v je të r të kuf i jve të ku l lo tës .

Bes ian i m e D i a n e n k t h y e n s y t ë n g a ajo a n ë k u p l e q t ë vazhdon in t ë r r i n i n t ë u l u r m b i g u r ë t e m ë d h e n j , s i a t a ak to r ë t që p r e s i n t ë f u t e n në ro i . D u k e s h i n aq t ë m o ç ë m , saqë h e r ë - h e r ë m e s igur i h a r r o n i n p e r s e i sh in a ty .

— Do të fi l lojë s h p e j t ? — p y e t i Bes ian i . Ali B i n a k u nxor i n j ë o rë me z i n x h i r nga x h e p i i v o ­

gël i j e l eku t . — Po , — ia bë r i ai . — Besoj se do të fillojë s h u m ë

shpej t . — Do të q ë n d r o j m ë ? — p y e t i Besiani me zë të u l ë t

Dianen . . — Si të d u a s h , — t h a a io .

S y t ë e ma lëso rëve , s i domos të g r a v e e fëmi jëve , nd iqn in çdo lëviz je t ë t y r e , p o r t a n i a t a u m ë s u a n disi me kë t ë gjë. D i a n a k i s h t e k u j d e s v e t ë m q ë t ' u s h m a n g e j s v v e g jysmë t ë d e h u r t ë g jeomet r i t . Që t ë dy, a i b a s h k ë me n d i h -mës in t j e të r , që u p r e z a n t u a në h a n s i mjek , i s h k o n i n p r a p a h a p p a s h a p i Ali B i n a k u t , m e g j i t h ë s e ky i f u n d i t n u k u d r e j t ohe j a s n j ë h e r ë p ë r asgjë, t h u a s e n u k k i s h t e asnjë p u n ë m e t a .

N g a n i e zhvendos j e d is i e s ihqetësuar e n j e r ëzve n d i ­he j m e n j ë h e r ë që po a f r o n t e o ra e ce r emon i së . Pas i u n d a n ë p r e j t y r e , Ali B i n a k u me n d i h m ë s i t e v e t s h k o n i n e v i n i n n g a n jë r i g ruo i n j e r ëzve te t je t r i . V e t ë m t a n i , pas zhvendos je s s ë n j e rëzve , Bes ian i m e D ianen v u n ë re g u r ë t e k u f i r i t të v j e t ë r , që e p ë r s h k o n i n t e j p ë r t e j pl la jën.

Befas u d u k se mbi p l l a i ë p l îakosi n jë a t m o s f e r e p r î -t ie je . D i a n a i v u r i k r a h u n Bes ian i t dhe u m b ë s h t e t e g i i -tha p a s t i j .

— Po s i k u r të n d o d h ë g jë? — t h a ajo. — Cfa rë? — G j i t h ë ma lë so rë t j a n ë me pushkë , n u k i s h i k o n ?

265

Ai e sh ikoi n g u l t a z i d h e v e t ë t i m t h i i shko i n d ë r m e n d t ' i t h o s h t e : k u r s e t i , v e t ë m s e p e n j a d y m a l ë s o r e m e c a ­d r a s h k a t a r r a q e , k u j t o v e s e m u n d t ë t a l l e s h e m e R r a f s h i n . Tan i e n d i e n r r e z i k u n , e h ? Mi rëpo në ças t i u k u j t u a se ajo n u k k i s h t e t h ë n ë asgjë p ë r c a d r â t d h e g j i t hçka a i e k i sh t e b l u a r n ë k o k ë t ë ve t .

— Të n d o d h ë n d o n j ë v r a s j e? — ia b ë r i ai . — N u k e b e ­so j .

N ë t ë v ë r t e t ë g j i t hë m a l ë s o r ë t i sh in t ë a r m a t o s u r d h e m b i pl la jë r ë n d o n t e n j ë a l a r m i n g r i r ë . A t y - k ë t u m b i m e n ­g e t e t y r e d u k e j r u b i i zi. D i a n a u m b ë s h t e t a k o m a më s h t r ë n g u e s h ë m p a s t ë shoq i t .

— Së shpe j t i do të fillojë, — t h a ai , d u k e m o s i h e q u r s y t ë nga p leq të e m o ç ë m , t ë cilët i sh in n g r i t u r t an i më k ë m b ë .

D i a n a e n d i e n t e v e t e n ç u d i t ë r i s h t t ë zb razë t . R a s t ë -s ish t në një nga r r o t u l l i m e t e s h i k i m i t s y t ë e sa j k a p ë n k a r r o c ë n . E n d a l u r në a n ë të pl lajës, e zezë, me f o r m a t e s p ë r d r e d h u r a r o k o k o t ë d y e r v e d h e k u p e s ë , m e k a d i f e n ë e saj p r e j l lozhe k o n c e r t i , ajo r r i n t e a t y m ë n j a n ë k r e j t e h u a j në s fondin g r i a lp in . Ajo d e s h i f i a t u n d t e k r a h u n Besiani t , p ë r f i t h ë n ë «sh iko karrocën»-, p o r n ë a t ë ças t a i p ë s h p ë r i t i :

— Po fillon. Nga grup i i p l e q v e qe s h k ë p u t u r n j ë r i p r e j t y r e d h e

po b ë h e j gati p ë r d i çka . — Të a f rohemi e d h e pak, — t h a B e s i a n i d h e e t ë r h o q i

p ë r d o r e . — Sic d u k e t , k ë t ë p l a k k a n ë z g j e d h u r t ë dy pa le t e g r i n d ë s v e p ë r t ë s h ë n u a r k u f i r i n .

P l a k u i v e ç u a r n g a t ë t j e rë t b ë r i d isa h a p a , p a s t a i qëndro i p ë r p a r a n jë g u r i d h e n jë plisi d h e u t ë f reskë t . Në pllajë u bë n jë fa rë h e s h t i e , apo u d u k k ë s h t u , s e p s e në t ë v ë r t e t ë z h u r m ë r i a n j e r ëzo re i sh t e s h u m ë m ë e p a k t ë s e oshë t ima e v a z h d u e s h m e e b jeshkës , k ë s h t u që h e s h t j e n n u k k i sh te fuqi t a v e n d o s t e e l e m e n t i n j e rëzo r . M e g j i t h a t ë ajo u nd je .

P l a k u u p ë r k u l . k a p i me t ë dy d u a r t g u r i n d h e e vu r i * m b i S U D . D ikush t j e t ë r i vu r i m b i t ë n j ë j t i n s u p e d h e

pl is in e dheu t . F y t y r a e p laku t , e t h a t ë , me ca p l l anga

266

të h i r t a n e p e r të , i sh t e e pa lëv izu r . A t ë h e r ë m i d i s hesh t j e s një zë i t ingu l l t , me n jë k u m b i m b ronz i që s 'u k u p t u a n g a ç 'anë e r d h i , t h i r r i :

— P r i j , p r a , e , në m o s p u n o f s h me të d re j t ë , kjo p e s h ë t 'u r ëndof t ë n ë a t ë j e t ë .

S y t ë e p l ä k u t m b e t ë n ca ca s t e t ë pa l ëv i z shëm. N u k t ë besohej që g j y m t y r ë t e tij do të b ë n i n qof të e d h e n jë l ë -vizje t je tër , pa u s h k a t ë r r u a r k r e j t ajo s t r u k t u r e v j e t r a n e . M i r ë p o p l a k u lëvizi .

— Af rohemi d h e pak , — p ë s h p ë r i t i Bes ian i . A t a t ë d y i sh in t a n i p o t h u a j s e n ë m e s t ë g r u m b u l l i t

t ë n je rëzve , që e c n i n p a s p l a k u t . — K u s h f let k ë s h t u ? — p ë s h p ë r i t i D iana . — P laku , — u përg j ig j Bes ian i po me p ë s h p ë r i m ë .

— Me g u r e b a l t e në s u p të k r a h u t be tohe t , s ic t h u h e t në k a n u n .

Zë r i i p l aku t , i the l lë , si i m a r r ë h u a nga shpe l l ina t , mezi dëg johe j .

— P ë r kë t ë g u r e dhé , me të ci lë t n g a r k o v a ve ten , .për ç k a k a m d ë g j u a r p r e j t ë p a r ë v e , k ë t u e k ë t u j a n ë k u -fi j të e h e r s h ë m të ku l lo t ë s e k ë t u pò i n g u l e d h e u n e . Po r re j t a , i m b a j t s h a në a t ë j e t ë g u r e b a l t e në shp i r t .

P l aku , d h e p a s tij g r u m b u l l i i n j e rëzve , i r a n ë d a l ­ngada lë m e s p ë r m e s pl la jës . U d ë g j u a n p ë r h e r ë t ë f u n ­di t f jalët e p l a k u t : «Po r r e j t a , ky g u r e kjo b a l t e m ' u r ë n -dofsh in në k ë t ë e në a t ë j e të» , d h e i lëshoi a t o p ë r t o k ë .

Disa p re j m a l ë s o r ë v e q ë e c n i n pas t i j , n i s ën t ë g ë r m o -nin m e n j ë h e r ë n ë p ë r t ë g j i tha p i k a t q ë s h ë n o i p l aku .

— Ja , po zhgu l i n g u r ë t e v j e t ë r d h e po n g u l i n g u r ë t e r in j të kuf i r i t , — i shp jego i Bes ian i së shoqes .

A t y - k ë t u dëg johesh in godi t je t e çekiçëve . D i k u s h t h ë -r r i s t e : Afroni fëmi jë t . Af ron i f ëmi jë t t ë sh iko jnë .

D i a n a v ë s h t r o n t e p ë r h u m b s h ë m v e n d o s j e n e g u r ë v e . P a p r i t u r mid is x h o k e v e t ë zeza t ë m a l ë s o r ë v e ajo pa d i sa k a t r o r ë t ë p ë r b u z s h ë m që po a f rohesh in d h e e k a p i p ë r m ë n g e të shoqin , s i p ë r t ' i k ë r k u a r n d i h m ë . Ai e vë sh t ro i në m ë n y r ë pye t ë se , p o r ajo n u k a r r i t i t ' i s h p j e g o n t e asgjë, sepse g j eome t r i i sh te n d ë r k a q p ë r b a l l ë t y r e . Buzëqesh j a i b ë n t e të d u k e s h i n e d h e më të d e h u r s y t ë e t i j .

267

— Ç'komedi , — t h a ai , d u k e t r e g u a r me k o k ë në d r e j ­t im t ë ma lë so rëve . — Ç ' t r a g j i k o m e d i ! Ju j en i s h k r i m t a r , apo jo? S h k r u a j e n i k ë t ë idiotësi , j u l u t e m .

Bes iani e vë sh t ro i r r e p t a s , pa i d h ë n ë përg j ig je . — Më falni që n d ë r h y r a k ë s h t u pa t a k t . A? Më fa ln i

j u l u t em, s idomos ju , zonjë . A i bë r i n jë p ë r k u l j e p a k ë z t ea t r a l e p ë r p a r a d h e D i a n a

n d j e u e r ë n e p i jes . — Ç 'dësh i ron i? — t h a ajo f tohtë , pa e f s h e h u r p ë r -

buz j en . T je t r i hap i d y - t r i h e r ë gojën p ë r t ë folur , p o r q ë n d r i ­

mi i sa j , sic duke t , e h u t o i d h e n u k t h a do t asgjë . E k t h e u k o k ë n n g a m a l ë s o r ë t d h e q ë n d r o i n j ë g r i m e a s h t u , m e f y t y r ë t ë pa l ëv i z shme , m b i t ë ci lën k i s h t e a k o m a n jë p jesë t ë buzëqesh je s s ë t i j dhe p i k ë r i s h t p j e s ë n më t ë k e q e t ë s a j .

— Ësh të v ë r t e t p ë r të v ë n ë ku jën , — m ë r m ë r i t i p a s pak . — A s n j ë h e r ë g j e o m e t r i s ë n u k i ë s h t ë b ë r ë n j ë fye r j e më e m a d h e në f y t y r ë t ë d h e u t .

— Çfarë? — E s i të mos fias k ë s h t u ? J a , u n e j a m g j e o m e t ë r .

K a m s t u d i u a r pë r k ë t ë p u n ë , më k u p t o n i ? P ë r m a t j en e t okave . E m e g j i t h a t ë v ë r t i t e m v i t e me r a d h ë n ë p ë r R ra f sh , pa e u s h t r u a r dot p ro fe s ion in t i m . S e p s e m a l ë s o r ë t n u k d u a n ta n joh in p rofes ion in e g jeomet r i t . Ju i p a t ë v e t ë se si i zg j idhn in a t a p u n ë t e kuf i jve . Me g u r ë e m a l l k i m e e s h t r i g a e ku d i u n e . K u r s e veg la t e m i a r r i n ë p r e j v i -tesh të m b y l l u r a në t r a s t ë n e u d h ë t i m i t . A t j e në b u j t i n ë i k a m lënë , h e d h u r n ë n j ë qoshe . Ndon jë d i t e k a n ë p ë r t ë m ' i v j e d h u r fare , n ë m o s m ' i k a n ë v j e d h u r . P o r u n e s ' k a m pë r t a l ënë q ë p u n a t ë v e j ë g jer a t je . K a m p ë r t ' i d a l ë p u n ë s p ë r p a r a e k a m p ë r t ' i s h i t u r e p ë r t ' i p i re , p ë r p a r a se n d o k u s h të m ' i v j e d h ë . Oh , d i te e z e z ë ! Ika , zotni , po m a b ë n m e shen jë Ali B i n a k u , us t a i I m . M ë falni , zot i s h k r i m t a r , në b ë r a n d o n j ë gab im, më fa ln i , zonjëz e b u ­k u r . L a m t u m i r ë .

— T i p i çud i t shëm, — t h a Bes ian i , k u r t j e t r i u l a rgua .

— Ç'do të b ë j m ë t a n i ? — t h a D iana .

268

Midi s t u r m ë s s ë r r a l l u a r a t a k ë r k u a n m e s y ka r roc i e r in , i cili u a f r u a m e n j ë h e r ë po r sa n d e s h i v ë s h t r i m i n e t y r e .

— Do të n i semi? Bes i an i bë r i «po» m e k o k ë . A t a iu a f r u a n k a r r o c ë s në k o h ë n që p l a k u i m o ç ë m

p r e k t e me do re g u r ë t e p o r s a v e n d o s u r t ë kuf i r i t t ë r i , d u k e s h q i p t u a r n j ë f o r m u l e m a l l k i m i p ë r a t a q ë d o t ë g u x o -nin t ' i l ëv i zn in .

N d ë r s a h i p n i n në k a r r o c ë , D i a n a e n d j e u se v ë m e n d j a e m a l ë s o r ë v e , që i sh te t ë r h e q u r p ë r k o h ë s i s h t n g a s h ë n i m i i kuf i jve , u p ë r q e n d r u a p ë r s ë r i t e k a t a . Ajo u f u t e p a r a n ë k a r r o c ë n ë k o h ë n q ë Bes i an i p ë r s h ë n d e s t e e d h e n jë h e r ë me d o r e së l a r g u Al i B i n a k u n d h e n d i h m ë s i t e t i j .

D i a n a e n d i e n t e v e t e n p a k t ë l o d h u r d h e r r u g ë n g je r në h a n e b ë r i p o t h u a j s e pa fo lur .

— P i m ë n jë k a f e p ë r p a r a se të n i s e m i ? — pye t i Bes ian i . — Si të duash , — t h a D i a n a . N d ë r s a u s i l l te ka fen , h a n x h i u u t r e g o n t e r a s t e p l e q ë -

s imesh t ë f a m s h m e t ë Ali B i n a k u t , t ë ci la t r r ë f e h e s h i n gojë p a s goje në males i . K u p t o h e j m e n j ë h e r ë që a i i sh t e t e p ë r k r e n a r pë r bu j t ë s in e t i j .

— K u r v jen në k ë t ë k r a h i n ë , g j i t h m o n ë në b u j t i n ë n t ime b ie , — tha .

— Po zakon i sh t ku b a n o n ? — p y e t i Besiani , sa p ë r të t h ë n ë d içka .

— A s g j ë k u n d , — t h a h a n x h i u . — I t i l lë ësh të Al i B i ­naku , ë s h t ë k u d o e s ' ë sh të a sg j ëkund . S e p s e a i ë sh të g j i t h ­m o n ë në sh t eg t im , s e p s e g j i t h m o n ë e g j i t h k u n d ka s h e r r e p e z m a t i m , d h e n jerëz i t k a n ë nevo jë p ë r g jyq ta r .

Ai e vazhdo i b i s edën p ë r Ali B i n a k u n e pë r p e z m i n sheku l lo r të n je rëzve e d h e pas i solli kafen , e më vonë , k u r e r d h i t ë m e r r t e f i l x h a n ë t e p a r e t d h e pas ta j , k u r i përcol l i a t a g jer j a s h t ë .

I s h i n d u k e h i p u r n ë k a r r o c ë , k u r Besiani n d j e u q ë Diana i s h t r ë n g o i k r a h u n :

— Bes ian , sh iko , — fha ajo me zë të ulët . Disa h a p a la rg t y r e n jë m a l ë s o r i r i , t e p ë r i zbeh të ,

v ë s h t r o n t e m e c a s y t ë s h t a n g u r n ë d re j t im t ë t y r e . N ë m ë n g ë n e tij dal lohej q a r t ë r u b i i zi.

269

— Një g j akës , — t h a Bes ian i , d u k e iu d r e j t u a r h a n -xh iu t . — Ti e n j e h ?

S y t ë e v ë n g ë r t ë b u j t i n a r i t v ë s h t r u a u d i sa h a p a a n a s h malësor i t . K u p t o h e j m e n j ë h e r ë q ë u d h ë t a r i p o bëhe j ga t i t ë h y n t e n ë h a n d h e k i s h t e n d a l u r s a p ë r t ë p a r e m y s a f i r ë t e r ra l l ë me k a r r o c ë .

— Jo , — t h a bu j t i na r i . — P a r a t r i d i t ë s h ka k a l u a r k ë n d e j p ë r në O r o s h , pë r t a k s ë n e g j a k u t . E j , djalosh, — i t h i r r i ai të p a n j o h u r i t , — si e ke e m r i n ?

Malësori , që , s ic duke t , i e r d h i e p a p r i t u r t h i r r j a e bu j t inar i t , k t h e u s y t ë nga ai. D i a n a n ë a t ë ças t k i s h t e h y r ë n ë k a r r o c ë , p o r Bes ian i q ë n d r o i a k o m a n jë g r i m e te shka l l ina , s i p ë r t ë p a r e do të pë rg j ig j e j apo jo i p a ­n johur i . Te d r i t a r j a e ka r rocës , e k a l t ë r y e r l eh t az i n g a q e l -qi, u d u k f y t y r a e Dianes .

— Gjorg, — u përgj igj i p a n j o h u r i , me n j ë zë d i s i të pas igur t , të s h k ë r m o q u r pak , s i zë r i i çdo n j e r i u që s ' ka folur p ë r një k o h ë t ë g ja të .

Besiani u l ë s h u a në n d e n j ë s e p r a n ë së shoqes . — K a v r a r ë p a r a c a d i t ë sh d h e t a n i p o k t h e h e t n g a

Orosh i . — E dëgjova, — tha ajo me zë të u lë t , pa i h e q u r s y t ë

nga x h a m i . Që nga v e n d i ku d u k e j s i i m b ë r t h y e r , ma lë so r i e

v ë s h t r o n t e s i në e t h e g r u a n e r e . — Sa i z b e h t ë , — ia b ë r i D iana . — E q u a n i n Gjorg , — t h a Bes ian i d u k e u r r e g u l l u a r

n ë nden jëse . D i a n a v a z h d o n t e t a m b a n t e k o k ë n t e x h a m i . Që j a s h t ë dëg johesh in fjalët e b u j t i n a r i t .

— E di r r u g ë n ? — i t h o s h t e ai me zë të l a r t ë k a r r o ­cieri t . — Ki k u j d e s te V a r r e t e K r u s h q v e , a t j e n g a t ë r r o h e n t ë g j i thë , në v e n d që t ë m a r r i n k r a h u n e d j a th t ë , m a -r r i n t ë m a j t i n .

K a r r o c a lëviz i . S y t ë e të p a n j o h u r i t , që u d u k ë n j a -sh t ëzakon i sh t t ë e r r ë t , n d o s h t a p ë r s h k a k t ë zbeh tës i së s ë fy tyrës , v a z h d u a n të ngu le sh in m b i k a t r o r i n e d r i t a r e s , ku i sh te f y t y r a e Dianes . Asaj g j i t h a s h t u , m e g j i t h ë s e e n d j e u s e n u k d u h e j t ë v ë s h t r o n t e m ë , i u d u k s e n u k k i s h t e fuqi t ë h i q t e s y t ë nga a i s h t e g t a r q ë k i s h t e m b i r ë a s h t u

270

p a p r i t u r n d a n ë r rugës . N d ë r s a k a r r o c a l a rgohe j , d y - t r i h e r ë ajo f sh iu avul l in q ë sa johe j m b i x h a m n g a f r y m ë -m a r r j a e sa j , p o r avul l i r i 'kr i johej p r a p ë a t y p ë r a ty , s i ­k u r t ë s h p e j t o n t e t ë n g r i n t e n j ë p e r d e m i d i s t y r e .

— Ti k i s h e të dre j të , — t h a ajo, d u k e u m b ë s h t e t u r e l odhu r m b i s h p i n ë n e nden jëses , 'kur" k a r r o c a u l a r g u a mjaf t d h e p ë r j a s h t a s 'duke j m ë asn jë f r y m ë n je r iu .

Besiani v ë s h t r o i n jë g r i m e m e h a b i t ë s h o q e n . A i u m a t ta p y e s t e se ç ' ishte a jo gjë, pë r të ci lën a i k i s h t e p a s u r t ë d r e j t ë , po r diçka e pengo i . Në t ë vë r t e t ë , g j a t ë g j i thë u d h ë t i m i t t ë p a r a d i t ë s a t i j i qe d u k u r se në d i çka ajo n u k i j e p t e t ë dre j të . K u r s e t a n i që ajo ve t ë p o h o n t e t ë k u n d ë r t ë n , a t i j iu d u k e p a n e v o j s h m e , p ë r t ë m o s t h ë n ë disi e r r e z i k s h m e të k ë r k o n t e s o a r i m e . K r y e s o r e i sh te që ajo të m o s dil te e z h g ë n j y e r nga ky u d h ë t i m . D h e ajo porsa i k i s h t e p o h u a r n j ë gjë të t i l lë . Bes ian i nd jeu t ë g ja l lë rohe j . M a d j e at i j i u d u k se, m e g j i t h ë s e tu rbu l l , pak a s h u m ë po e k u p t o n t e p e r s e a i k i s h t e p a s u r të d re j t ë .

— E v u r e re se sa i z b e h t ë i sh te ai ma lë so r i që k i sh t e b ë r ë v ras je p a r a ca di tësh, — t h a Bes ian i d u k e ia n g u l u r sy të , k u s h e d i p s e , unazës në d o r ë n e sa j . — Ai që p a m ë pak p ë r p a r a , a p o j o ?

— Vër t e t , i s h t e t m e r r ë s i s h t i zbeh të . — tha Diana . — K u s h e d i ç 'dysh ime , ç ' i ë k u n d i e ka p a s u r g jersa

ësh të n i s u r p ë r të b ë r ë v r a s j e n , E ç ' j anë l ë k u n d j e t e Hamle t i t p ë r p a r a m ë d y s h j e v e t ë kë t i j H a m l e t i t ë ma lës ive t ona?

Sy të e sa j e v ë s h t r u a n me m i r ë n j o h j e . — Të d u k e t e t e p r u a r që të p ë r m e n d e m r i n e p r inc i t

danez p ë r n j ë m a l ë s o r t ë R r a f s h i t ? — Aspak , — t h a Diana . — Ti i t h u a g j ë r a t kaq b u k u r

d h e t i e di se" sa të çmoj u n e p ë r k ë t ë . R r ë s h a i t a z i a t i j i kaloi n ë p ë r t r u ide j a se i s h t e p i k ë ­

r i sh t e fo lura ajo që e k i s h t e n d i h m u a r p ë r ta f i tua r Dianen .

— H a m l e t i t iu shfaq f a n t a z m a e të a t i t pë r ta s h t y r ë •>të h a k m e r r e i . — vazhdoi Bes ian i , i n d e z u r . — Po a e m e r r dot me m e n d se ç ' fan tazmë e t m e r r s h m e del p ë r p a r a m a l ë -sori t , pë r t a s h t y r ë t ë n i se t p ë r g j a k m a r r j e ?

271

S y t ë e Dianes , t ë zg je rua r j a s h t ë m a s e e v ë s h t r o n i n ngu l taz i .

— Në sh t ëp i t ë që k a n ë p ë r t ë m a r r ë gjak, v a r e t në n jë k ë n d të kul lës k ë m i s h a e p ë r g j a k u r e v i k t i m ë s , e ci la n u k h i q e t që ande j pa u s h l y e r g jaku , — v a z h d o i Bes i an i . — E m e r r me m e n d ç 'gjë e t m e r r s h m e ë s h t ë k jo? F a n t a z m a e b a b a i t i u shfaq H a m l e t i t d y - t r i h e r ë , n ë m e s n a t ë , d h e v e ­t ë m p ë r pak cas te , k u r s e k ë m i s h a q ë k ë r k o n g j a k m a r r j e , në k u l l a t t ona r r i a t y dite e net , m u a j d h e s t i n ë t ë t ë r a , d h e g j aku n d ë r r o n n g j y r ë n ë të , d h e n j e r ë z i t t h o n ë : ja , t ë v d e k u r i t s 'po i d u r o h e t sa të m e r r e t h a k u i t i j .

— P r a n d a j ai i s h t e n d o s h t a aq i z b e h t ë , — t h a D i a n a . — K u s h ? — Ai... ma lësor i a t j e . — Ah, po. S i g u r i s h t . P ë r n j ë g r i m e Bes i an i t i u d u k se D i a n a e shq ip to i

f jalën «i zbeh të» në n j ë m ë n y r ë t ë t i l lë , s i k u r t ë t h o s h t e « i b u k u r » , por e h o q i m e n d j e n s a k a q që a n d e j .

— E ç 'do të b ë j ë t a n i ai? — p y e t i D i a n a . — K u s h ? — Ai.. . pra , m a l ë s o r i . — Ah, ç 'do të b ë j ë a i? — Bes ian i b ë r i n jë îëv iz je me

s u p e . — Në qoftë se a i e ka b ë r ë v r a s j e n p a r a k a t ë r - p e s ë d i t ë sh , sic t h a b u j t i n a r i d h e në qof të s e e ka m a r r ë b e s ë n e m a d h e , d o m e t h ë n ë b e s ë n n j ë m u a j s h e , a t ë h e r ë n u k i m b e -t e n veçse n jëzet e p e s ë d i te j e t ë n o r m a l e p ë r t ë j e t u a r .

Bes ian i b u z ë q e s h i h i d h u r , p o r f y t y r a e sa j m b e t i e p a l ë v i z s h m e .

— Kjo ësh të n j ë f a r ë leje e t i j e f u n d i t m b i k ë t ë b o t e , — v a z h d o i ai. — S h p r e h j a e f a m s h m e se të g ja l lë t s ' j anë veçse t ë v d e k u r q ë k a n ë a r d h u r m e l e j e n ë k ë t ë j e t ë , n ë b j e s h k ë t t ona m e r r n jë k u p t i m k r e j t t ë s a k t ë .

— A s h t u d u k e j a i , k r e j t s i i a r d h u r me le je që a n d e j , — ia b ë r i ajo. — D h e me a t ë s h e n j ë n e a t j e s h m e në m ë n g ë , — D i a n a mor i f r y m ë the l l ë . — Ti e t h e m i r e , — v a z h d o i ajo, — t a m a m si n j ë H a m l e t .

Bes iani v ë s h t r o n t e pë r jash ta , m e n j ë b u z ë q e s h j e t ë n g r i r ë në p jesën e s i p ë r m e të fy ty rë s .

— D h e t ë m e n d o s h se Hamle t i , pas i b i n d e t p ë r a t ë që

272

d u h e t të bëjë , e k r y e n v r a s j e n me pas ion . K u r s e ai , — B e ­s iani t regoi me dore në r r u g ë , në d r e j t i m i n e k u n d ë r t nga po ik t e ka r roca , — m o t o r i që vë në lëviz je atë , ë s h t ë j a s h t ë t i j , m a d j e disa h e r ë j a s h t ë k o h ë s s ë t i j .

D i a n a dëg jon te e p ë r q e n d r u a r , m e g j i t h ë s e d içka i s h p ë t o n t e nga k u p t i m i i f ja lëve të t i j .

— D u h e t n j ë vu l l ne t p r e j t i t an i që të n i s e sh d r e j t vdekjes , s ipas n jë u r d h r i t ë m a r r ë p r e j një l a rgës i e t e ­p ë r të m a d h e , — vazhdoi Bes i an i . — Sepse u r d h r i v jen disa h e r ë v ë r t e t q ë larg , m a d j e n d o n j ë h e r ë p r e j b r e z a s h t ë z h d u k u r n j e rëzorë .

D i a n a pë r së r i m o r i f r y m ë the l l ë . — Gjorg, — t h a ajo me zë të u lë t . — K ë s h t u e k i sh t e

e m r i n , apo jo? — K u s h ? — Ai pra , malësor i . . . te b u j t i n a . — Ah, po, Gjorg. T a m a m k ë s h t u d u k e j . Ty të bë r i

p ë r s h t y p j e , a p o jo? Ajo bë r i «po» me kokë .

D y - t r i h e r ë u d u k se do të n i s t e shi , por p i k l a t e t i j t ë vogla h u m b i s n i n , s ic d u k e t , në a t ë h a p ë s i r ë t ë p a ­n ia te , pa e a r r i t u r t okën . V e t ë m disa p re j t y r e k i s h i n r ë n ë m b i x h a m i n e ka r rocës d h e d r i d h e s h i n m b i t ë s i ca p ikëza lot i . K i s h t e n j ë copë h e r ë q ë D i a n a v ë s h t r o n t e d r i d h j e n e a t y r e p ikëzave , p re j të c i l ave qe lq i d u k e j i m a l l ë n g j y e r .

Ajo ve të s ' nd ihe j më a s p a k e l odhur . P ë r k u n d r a z i , nga n jë fa rë leh tës ie e b r e n d s h m e , ve t j a i duke j dis i e t e j -d u k s h m e , meg j i thëse e g j i thë k jo i sh te e f t oh të d h e pa gëz im.

— I g ja të ky d imër , — t h a Bes ian i . — S'do që s 'do t ë da lë .

1 8 - 2 273

D i a n a v a z h d o n t e t ë v ë s h t r o n t e pe izazh in . K i s h t e n ë të d içka që t ë s h p ë r n d a n t e v ë m e n d j e n , t ë z b r a z t e ty vetë, d u k e t ë l e h t ë s u a r k ë s h t u n g a çdo d e n d ë s i m m e n d i m e s h . D ianes i v i n i n n d ë r m e n d r a s t e shkoq i t j e sh të v ë s h t i r a të k a n u n i t prej Ali B inaku t , a s h t u sic i k i s h t e d ë g j u a r në h a n prej bu j t i na r i t . Në t ë v ë r t e t ë , jo n g j a r j e të piota, p o r copëza të tyre, p a m j e ose p jesë n o t o n i n n g a d a l s h ë m n ë r r j e d h ë n e m e n d i m e v e të s a j . Ja dy p o r t a sh t ëp i sh , që s h k u l e s h i n nga vend i p ë r t ë k ë m b y e r v e n d e t . N j ë r a u Bhpua me p l u m b p re j d iku j t n j ë n a t ë v e r e . I zoti i k u ­llës s ë f y e r d u h e j t ë m e r r t e s h p a g i m , p o ç ' të b ë n t e ? P ë r s h p i m i n e p o r t e s n u k m u n d t ë d e r d h e j g jak, po r as fyer ja e po r t e s s ' m u n d të d u r o h e j . A t ë h e r ë Al i B i n a k u , i t h i -r r u r p ë r g jyqës i , k i s h t e v e n d o s u r : t ' i s h k u l e t p o r t a e sh t ëp i së fa j to r i t dhe në v e n d të saj t ' i v i h e t p o r t a e s h p u a r , q ë t a m b a j ë a s h t u m e b r i m a t ë r ë j e t ën , p a p a s u r t ë d r e j t ë ta n d ë r r o j ë .

D i a n a p ë r f y t y r o n t e e n d j e n e Ali B i n a k u t k a t u n d më k a t u n d e k r a h i n ë më k r a h i n ë , i -ndjekur n g a dy n d i h m ë s i t e t i j , m j e k u dhe g jeomet r i . G r u p më t ë ç u d i t s h ë m v ë s h ­t i r ë s e m u n d t ë pë r fy ty ro j e dot . J a , n j ë n a t ë t j e t ë r d i k u j t i v i n t e b e f a s m i k u në sh t ëp i , d h e a i d ë r g o n t e g r u a n t e fqinjët , ( d h e fqinjë t më t ë a f ë r t i shin n j ë ç e r e k o r e la rg) , për t ë m a r r ë h u a d içka . K a l o n i n orë t d h e g r u a j a s ' k t h e -h e j , p o r ai e m b a n t e v e t e n p ë r p a r a m i k u t e k ë s h t u e f s h i h t e s h q e t ë s i m i n g je r n ë mëng je s . N d ë r k a q g r u a j a s ' k thehe j a s t ë n e s ë r m e n , a s t ë p a s n e s ë r m e n , s e p s e k i s h t e n d o d h u r d içka q ë s ' n d o d h t e k u r r ë n ë R r a f s h : g r u a n e m b a -n in me fo rce rob inë në s h t ë p i n ë e t y r e t r e vë l lezër i t fq in je , d u k e f j e tu r secili nga n jë n a t ë me t ë .

D i a n a e pë r fy ty ro i v e t e n në g j end jen e g r u a s d h e u n g j e t h n g a t m e r r i . S h k u n d i kokën . s i o ë r t ' u ç l i r ua r p r e j m e n d i m i t t ë neve r i t shëm, po r a i s'i n d a h e j l eh t ë .

P a s n a t ë s së t r e t ë g rua j a u k t h y e d h e i t r ego i të s h o q i t g j i thçka . Po ç ' të b ë n t e i fye r i ? Ng.iarja i sh te k r e j t e j a s h t ë ­z a k o n s h m e d h e m u n d të l ahe j veç me g jak . M i r ë p o fisi i vë l lezërve l a p ë r d h a r ë i sh t e fis i s h u m t ë e i f u a i s h ë m d h e qysh në s t i n ë t e pa r a të g j a k u t fami l ia e n i e r i u t të f y e r do të s h u h e j kre j t . Veç kësa j , n je r iu i fyer s 'k i sh te q ë -

274

l luar s h u m ë t r i m . D h e kë sh tu , p ë r ng ja r jen e j a s h t ë z a ­k o n s h m e ai k ë r k o i d i çka që r r a l l ë e k ë r k o n ma lëso r i : n d i h -m ë n e g j y q i t të p l eqve . Gjyq i i s h t e i vësh t i r ë . S ' i sh t e e l eh të t ë g jykohe j n jë p u n ë që i s h t e e p a s h e m b u l l t në k u j -tesën e Rrafsh i t , po aq v ë s h t i r ë i s h t e të g jende j ç ' dën im d u h e j t ë m e r r n i n t r e vë l lezër i t . A t ë h e r ë t h i r r ë n Al i B i ­n a k u n d h e a i vendosi n j ë r ë n n g a d y zg j idh je t : o s e t ë t r e vë l lezër i t t ' i dë rgo jnë g r a t e e t y r e me r a d h ë të f l ene n g a një n a t ë me n j e r i u n e fyer, o s e t ë zg jedhin n j ë r i n p r e j ty re , q ë t ë v r i t e t p re j t ë fyer i t , d u k e s h k u a r g j a k h u p ë s . Vël lezër i t e p l e q ë s u a n /punën d h e zg jodhën të d y t ë n : n jë r i •prej t y r e të vd i s t e dhe p i k ë r i s h t i m e s m i .

P j e s ë n e vdekjes së vë l la i t të m e s ë m D i a n a e p ë r f y -tyroi k r e j t ë s i sh t me lëviz je t ë n g a d a l ë s u a r a , s i në f i lma. Vëllai i m e s ë m kë rko i nga p l eqës i a t r i dh j e t ë d i t ë t e besës . Pa s t a j , d i t ë n e t r i d h j e t e n j ë t ë i i 'yeri i zu r i p r i t ë d h e e v r a u qe tës i sh t .

E p a s t a j ? k i s h t e p y e t u r Bes i an i . Pas ta j asgjë , i sh te pë rg j ig ju r h a n x h i u . I sh t e n j e r i u n ë bo t e d h e iku , s ' ë sh të më, d h e e g j i thë kjo kot , pë r n j ë m a r r ë z i .

Në p r a g t ë nemi t j e s D i a n a e k i s h t e m e n d j e n t e k o h a q ë i k i s h t e m b e t u r p ë r t ë j e t u a r a t i j ma lë so r i t m e e m r i n Gjorg. I p ë r k o h s h ë m , t h a ajo me v e t e d h e p s h e r ë t i u .

— Ja n j ë ku l l ë ngu j imi , — t h a Bes iani , d u k e i r ë n ë x h a m i t m e g ish t .

D i a n a vësh t ro i n ë d r e j t i m i n k u a i t r e g o n t e m e d o r e . — Ajo e veçuara , e s h i k o n ? Ajo me frëngj i t e p ë r të

n g u s h t a . — Sa e z y m t ë , — t h a D iana . Ajo k i s h t e dëg jua r s h p e s h të f l i tej pë r k u l l a t e f am-

s h m e t ë ngu j imi t , k u m b y l l e s h i n p a s m b a r i m i t t ë afa t i t t ë besës g j i t hë g jakës i t që ikn in n g a sh t ëp i t ë p ë r t ë m o s r r e z i k u a r fami l je t e t y r e . I s h t e h e r a e p a r e që s h i k o n t e një ku l l ë ngu j imi e që dëg jon te ho l l ë s i r a të p io ta p ë r të .

— F r ë n g j i t ë e saj v ë s h t r o j n ë n g a çdo r r u g ë e fshat i t , në m ë n y r ë që a s k u s h t ë m o s a f r o h e t pa u d i k t u a r p re j të n g u j u a r v e , — s h p j e g o n t e Bes ian i . — K u r s e n j ë r a f rëngj i vësh t ron nga po r t a e k ishës , p ë r r a s t e t e pa j t imi t , p o r kë to j a n ë t e p ë r t ë r ra l la .

275

— E sa r r i n ë n je rëz i t a t j e? — pye t i D i a n a . — Në k u l l ë n e nguj i ra i t? O, me v i t e të t ë ra , g j e r sa

pë r j a sh t a t ë n d o d h i n ngjar je t ë ti l la, që t ë ndër ro jmë r a ­p o r t i n mid i s g j a k u t t ë d h ë n ë d h e g j a k u t t ë m a r r ë .

— G j a k u t të d h ë n ë , g j a k u t të m a r r ë , — p ë r s ë r i t i D iana . — Ti f le t p ë r k ë t ë g j ë s i k u r t ë i sh in v e p r i m e b a n k a r e .

Bes iani buzëqesh i . — Po në n jë fa rë m ë n y r ë a s h t u ësh të , — t h a ai. — K a ­

n u n i n e p ë r s h k o n t e j e m b a n ë n j ë l logar i e f t o h t ë . — Ësh të v ë r t e t e t m e r r s h m e , — t h a D i a n a , d h e B e s i a n i

n u k e k u p t o i nëse ajo e t h a k ë t ë p ë r k u l l ë n e ngu j imi t , apo p ë r fjalët e fund i t t ë t i j . Në t ë v ë r t e t ë a jo k i s h t e a f r u a r p r a p ë k o k ë n t e x h a m i , p ë r t ë p a r e e d h e n j ë h e r ë k u l l ë n e z y m t ë , së cilës i d u k e j t a n i v e t ë m n j ë r a b r i n j ë .

K ë t u do të fu te j a i m a l ë s o r i i z b e h t ë , m e n d o i ajo. P o r k i s h t e m u n d ë s i q ë t ë v r i t e j p ë r p a r a s e t ë m b y l l e j n ë a t ë g u r ë r i .

Gjorg, pë r s ë r i t i ajo me v e t e e m r i n e t i j d h e i u d u k se n d j e u n jë r r ë z o m ë d iku në p j e sën e p o s h t m e t ë g joks i t . A t j e diçka u s h p ë r b ë d h i m b s h ë m dhe në t ë n j ë j t ë n k o h ë ëmbëls i sh t .

D i a n a n d j e u t ë h u m b t e n j ë lloj m b r o j t j e j e , që , a s h t u s i çdo g r u a t ë r e g j a t ë p e r i u d h ë s së fe jesës a p o d a s h u r i s ë , e k i sh te m b a j t u r e d h e a t ë l a rg r r e z i k u t t ë n d j e n j a v e p ë r d ikë t je tër . I sh t e h e r a e p a r e , q y s h p a s n joh je s me B e -s ian in , që ajo e l a v e t e n l i r s h ë m të m e n d o n t e p ë r d ikë . Ajo po m e n d o n t e p ë r atë, që i s h t e k ë t u me leje , s ic t h a Bes ian i , dhe le ja e tij i sh t e e s h k u r t ë r , d i ç k a më t e p ë r s e t r i j avë , d h e çdo di te q ë ik te , i a p a k ë s o n t e a t ë e d h e m ë , n d ë r s a a i e n d e j b j e s h k ë s m e a t ë r u b t ë zi, q ë t r e g o n ­te se g j akun e k i s h t e b o r x h , k r e j t g j a k u n e t i j , që d u k e j se po e j e p t e p a r a kohe , k a q i z b e h t ë ish, i z g j e d h u r p r e j vdekjes , s i d r u r i i s h ë n u a r p ë r t ' u p r e r ë , në pyl l , s ic e qua j t i Bes iani , d h e të g j i t ha kë to i t h o s h i n s y t ë e t i j t ë n g u j u a r m b i s y t ë e s a j : u n e j a m k ë t u p ë r p a k k o h ë , g r u a e h u a j .

A s n j ë h e r ë një v ë s h t r i m b u r r i n u k e k i s h t e t r o n d i -t u r D ianen n ë një m ë n y r ë t ë t i l lë . N d o s h t a nga p r a n i a

276

e vdekjes , k i sh t e m e n d u a r ajo, apo n d o s h t a n g a k e q -a rdh j a që i sh te aq i b u k u r . T a n i e k i sh te v ë s h t i r ë të k u p ­ton t e nëse- a to d y - t r i p ikëza lot i shin s i p ë r x h a m i t apo në sy t ë e s a j .

— Ç'di të e g ja të , — t h a ajo me zë, e h a b i t u r d h e ve t ë pë r fjalët e s a j .

— Ndihesh e l o d h u r ? — t h a Bes iani . — Pak . — P a s n jë ore , e s h u m t a pas n jë o r e e n jë çerek , d u ­

h e t t ë m b ë r r i j m ë . Ai i v u r i k r a h u n m b i s u p e d h e e afroi l eh taz i d r e j t

vê tes . Ajo q ë n d r o i e qe t ë , pa iu l a rgua r , po r e d h e pa e l e h t ë s u a r p e s h ë n e saj p ë r f i a b ë r ë a t i j më t ë l e h t ë t ë rheq j en . Ai e nd jeu këtë, m e g j i t h a t ë a r o m a e m i r e që v in t e p re j qafës së saj , e bë r i të p ë r k u l t e k o k ë n te veshi i saj d h e t ' i p ë s h p ë r i s t e :

— Si do të flerne s o n t e ? Ajo ngr i t i s u p e t p ë r të t h ë n ë « k u e d i u n e ? » .

— Sidoqof të ku l l a e- O r o s h i t ë sh të si ku l l ë p r inc i d h e besoj s e n ë t ë d p t ë n a v ë n ë t ë f l emë t ë d y n ë n j ë d h o m ë , — vazhdoi a i me zë t ë u lë t , me një n u a n c e f sheh t ë s i e n ë të, — apo j o ?

Sy të e tij b i n i n p j e r r t a z i m b i prof i l in e s a j , d u k e s h o q ë r u a r n ë n jë m ë n y r ë k u p t i m p l o t e f s h e h t ë s i n ë p ë r k ë -dhe lëse t ë zë r i t t ë t i j . P o r ajo e m b a n t e v ë s h t r i m i n p ë r ­p a r a d h e n u k i u pë rg j ig j . Pezu l l , m id i s fyer jes d h e m o s -fyerjes, a i e l i roi pakëz k r a h u n d h e n d o s h t a do f i a h i q t e fa re n g a supe t , s i k u r ajo, në ças t in e fund i t , n g a q ë e n d j e u ndosh ta kë t ë gjë, apo a s h t u kot , i foli d içka .

— Si? — ia bë r i ai . — Të p y e t a , a ka l i dh je g j a k u mid i s p r i n c i t të Orosh i t

dhe famil jes m b r e t ë r o r e . •— Aspak , — u përg j ig j ai . — Po s i ë s h t ë e m u n d u r që q u h e t p r i n c ?

Besiani u r r u d h në f y t y r ë . — Ë s h t ë p a k e n g a t ë r r u a r , — tha . — Në të v ë r t e t ë

a i n u k ë sh t ë p r inc , p a v a r ë s i s h t s e n ë r r e t h e t ë c a k t u a r a e qua jnë a s h t u d h e n je rëz i t e R ra f sh i t e t h ë r r e s i n s h p e s h

277

P r e n k , që do të t h o t ë p i k ë r i s h t p r i nc . P o r a t a e n j o h i n m ë s h u m ë m e e m r i n « k a p i d a n » , megj i thëse . . .

Bes iani u k u j t u a se n u k k i s h t e n d e z u r c i g a r e p r e j k o h ë s h . Si çdo n je r i që e pi c igaren r ra l le , ai u m o r n jë copë h e r ë me p a k e t ë n d h e s h k r e p ë s e n . D i a n e s i d u k e j s e e b ë n t e kë t ë s a h e r ë që d o n t e t ë s h t y n t e s a d o p a k n jë s h p j e g i m t ë vë sh t i r ë . Në t ë v ë r t e t ë , ajo që n i s i t ' i s h p j e ­g o n t e Besiani asaj p ë r k u l l ë n e Orosh i t , ( s h p j e g i m që k i ­s h t e m b e t u r p ë r g j y s m ë q y s h n ë T i r a n e , a t ë h e r ë k u r n g a k a n c e l e r i a e p r inc i t , me n j ë g j u h ë t ë n g r i r ë , d i s i t ë ç u ­d i t s h m e , ati j i k i s h t e a r d h u r ftesa, ku i n jo f tohe j se i s h t e i m i r ë p r i t u r në Orosh , në çdo k o h ë të v i t i t e në çdo o r ë të d i tes e të na tës ) , p r a ajo që po i t h o s h t e t a n i në k a r r o c ë , n u k i sh te më e q a r t ë se ajo që i k i s h t e t h ë n ë d i k u r në T i rane , p r a n ë n j ë go te çaji, m b i k a n a p e n ë e s t u d i o s s ë t i j . P o r n d o s h t a kjo v i n t e s e p s e k i s h t e d i ç k a t ë mjegu l l t në g j i t hçka që l idhe j me k u l l ë n d r e j t s ë ci lës a t a p o shkon in m y s a f i r ë .

— N u k ësh të t a m a m p r i n c , — t h a Bes ian i , — e m e g j i t h ­a t ë , n g a një p i k ë p a m j e , ë sh t ë m ë s h u m ë s e p r i n c , j o v e t ë m p ë r f ak t i n se fami l ja e ku l l ë s së Orosh i t ë s h t ë s h u m ë më e v j e t ë r se fami l ja m b r e t ë r o r e , po r s i domos p ë r m ë n y r ë n se s i a jo s u n d o n m b i k r e j t R r a f s h i n .

Ai vazhdoi t ' i s h p j e g o n t e se ky i sh t e n j ë s u n d i m i n j ë l loji t ë veçantë , s u n d i m me a n ë t ë k a n u n i t , i p a n g j a s h ë m m e asnjë s u n d i m t je tër m b i fytyr^ë t ë d h e u t . Q y s h p r e j k o h ë s h që s ' m b a h e s h i n m e n d , a s pol icia d h e a s a d m i n i -s t r a t a s h t e t ë r o r e n u k n d ë r h y n i n n ë R r a f s h . K u l l a v e t ë s ' k i sh te a s polici, a s a d m i n i s t r a t e , m e g j i t h a t ë R r a f s h i i s h t e i g j i th i nën kon t ro l l in e s a j . K ë s h t u k i s h t e q e n ë në k o ­h ë n e Turq i së , m a d j e m ë p ë r p a r a , d h e k ë s h t u m ë vonë , g j a t ë p u s h t i m e v e s e r b e e a u s t r i a k e , d h e p a s t a j g j a t ë r e -p u b l i k ë s së p a r e d h e më pas , në r e p u b l i k ë n e d y t ë e g j e r t a n i , n ë n m b r e t ë r i n ë . M a d j e d isa v je t m ë p a r e n ë P a r l a ­m e n t i sh te bë rë n j ë p ë r p j e k j e e fund i t n g a n j ë g r u p d e -p u t e t ë s h , pë r t ë f u t u r a d m i n i s t r a t ë n s h t e t ë r o r e n ë Rra f sh , p o r pë rp j ek j a k i s h t e d ë s h t u a r . N e d u h e t t ë ë n d ë r r o j m ë q ë k a n u n i të sh t r i j ë p u s h t e t i n e tij m b i g j i thë t r o j e t e vend i t , k i s h i n t h ë n ë m b r o j t ë s i t e Orosh i t , d h e jo të p ë r p i q e m i ta

278

s h k u l i m p re j b j e s h k ë v e të t i j , m e g j i t h ë s e a t ë nuk ka force n ë b o t e q ë t a s h k u l ë .

D i a n a p y e t i p r a p ë d içka p ë r or ig j inën p r i n c o r e t ë z o t ë r v e të kul lës , d h e Bes ian i t iu d u k se ajo e b ë r i a t ë pye t j e m e p o a t ë m ë n y r ë t ë t h j e sh të , k u r n jë g r u a k ë r k o n t ë dijë në se j a n ë a p o s ' janë v ë r t e t p re j f lorir i b i z h u t ë që b ë h e n ga t i t ' i v ë n ë p ë r p a r a .

Ai i t h a se n u k e b e s o n t e që të zo të t e O r o k u t r r i d h -n i n nga ndon jë fami l je e v j e t ë r p r i nco re s h q i p t a r e . Së p a k u një gjë e t i l lë n u k n j ihe j . Or ig j ina e t y r e g j i thses i i sh te e h u m b u r në mjegu l l . S ipas tij k i sh t e dy m u n d ë s i : ose fami l ja e t y r e i sh t e filiz i n d o n j ë fami l je je të h e r s h m e feudale , por jo s h u m ë të n j o h u r , që u k i sh t e s h p ë t u a r r r e b e s h e v e t ë kohës , ose m u n d t ë i sh te t h j e s h t n d o n j ë fami l je q ë i sh te m a r r ë b r e z p a s b rez i m e i n t e r p r e t i m i n e k a n u n i t . Dihe j se sh t ëp i të t i l la, që i sh in s i ca lloj f a l -t o r e sh ju r id ike , d içka mid i s v e n d e v e t ë o r a k u j v e d h e a r k i v a v e g jyqësore , me k a l i m i n e kohës g r u m b u l l o n i n fuqi t ë m ë d h a , g jersa u h a r r o h e j f a re or ig j ina d h e s h n d ë r r o h e -sh in n ë s u n d i m ta re . "

— T h a s h ë i n t e r p r e t u e s k a n u n i , — vazhdoi të s h p j e ­g o n t e Besiani , — sepse ku l l a e O r o s h i t edhe so t e kësa j d i t e p ë r c a k t o h e t në k a n u n s i v ig j i luese e k a n u n i t .

— Aio ve t ë q ë n d r o n j a s h t ë k a n u n i t ? — p y e t i D iana . — Më d u k e t se k ë s h t u më ke t h ë n ë n jëhe rë .

— Po , ë sh të p ikë r i sh t a s h t u . E v e t m j a ajo q ë n d r o n j a s h t ë k a n u n i t në g j i thë Rra f sh in .

— P ë r t ë ka s h u m ë l e g i e n d a t ë zymta , apo j o ? Bes iani u m e n d u a një h o p . — Në të v ë r t e t ë ësh të e n a t y r s h m e që një k u l l ë të

t i l lë s h e k u l l o r e ta r r e t h o j ë n jë a t m o s f e r e g j i thses i e m i s -t e r s h m e .

— Sa qejf, — t h a Diana g ë z u e s h ë m d u k e u b ë r ë p a p r i -t u r e a fë r t si më p a r e Dër të. — S h u m ë qejf që po s h k o j m ë m y s a f i r ë a t je . A p o jo?

Ai m o r i f r y m ë thel lë , s i pas një lodh je je të m a d h e . Ta sh t r ëngo i p r a p ë s u p e t d h e e vë sh t ro i me ëmbë l s i të pë rz i e r m e qor t im, s i k u r t'i t h o s h t e : p o p s e m ë m u n d o n d u k e më iku r befas la rg , k u r j e k a q e a fë r t ?

279

Ajo k i s h t e në f y t y r ë p r a p ë a t ë b u z ë q e s h j e , s ë c i lës a i i s h i k o n t e v e t ë m anë t , k u r s e p jesa k r y e s o r e e sa j i k t e p ë r ­p a r a n ë la rgës i .

A i afroi k o k ë n t e x h a m i . — Së shpe j t i do të b j e r ë m u z g u , — t h a . — Besoj se ku l l a do të j e t ë a fër t an i , — t h a D i a n a . Të dy e k ë r k o n i n n g a të dy ja d r i t a r e t e k a r r o c ë s . Në

qiel l in e v o n ë pasd i to r k i s h t e një p a l ë v i z s h m ë r i të r e n d e . R e t ë d u k e j s i k u r k i sh in n g r i r ë n jë h e r ë e p ë r g j i t h m o n ë a t j e l a r t dhe , në qof të s e a k o m a k i s h t e n j ë f a r ë l ëv iz je je t ë fund i t p ë r r e t h , k jo n u k n d o d h t e n ë qiell , p o n ë t o k ë . L a r t ë s i t ë m a l o r e sh t j e l l e sh in n g a d a l s h ë m , s ipas r i t m i t t ë ecjes së ka r rocës .

A t a t ë d y i sh in k a p u r p ë r dore , n d ë r s a s y t ë v a z h d o -n in të k ë r k o n i n k u l l ë n në hor izon t . Mi s t e r i i sa j i a f r o n -t e e d h e m ë . «Ja , j a !» t h a n ë d y - t r i h e r ë p o t h u a j s e n ë n j ë gojë, p o r n u k i sh t e ajo. I sh in v e t ë m f o r m a k r e s h t a s h a p o re sh t ë n g e c u r a p ë r b r i t y r e .

R r e t h e r r o t u l l i sh t e shkre t i , t h u a s e s h t ë p i t ë e t j e ra , ve t ë j e t a i sh in t ë r h e q u r p rap taz i , p ë r t ë m o s b e z d i s u r v e r m i n e e kul lës së Orosh i t .

— Po ku ë sh t ë? — ia b ë r i D i a n a a n k u e s h ë m . S y t ë e t y r e e k ë r k o n i n k u l l ë n në çdo p i k ë të h o r i z o n t i t

d h e shfaqja e saj m id i s t ë ç a r a v e të r e v e , l a r t në q ie l l , do t 'u d u k e j ndosh t a po aq e n a t y r s h m e , sa e d h e d i k u m i d i s s h k ë m b i n j v e në tokë .

' D r i t a e l l ambës p re j b a k r i që m b a n t e në d o r e n j e r i u që u p r i n t e në k a t i n e t r e t e të ku l lës , l ë k u n d e j f r i k s h ë m n ë p ë r m u r e .

— K ë n d e j , zotni , — t h a ai p ë r të t r e t e n h e r ë , d u k e e m ë n j a n u a r l l a m b ë n pre j vê tes , n ë m ë n y r ë q ë a t a t ë s h i h -

280

n i n më m i r e r r u g ë n . D y s h e m e j a i s h t e e s h t r u a r e g j i tha m e d ë r r a s a q ë k ë r c i t n i n e d h e m ë t e p ë r n ë a t ë o r ë t ë p a s -m e s n a t ë s . — K ë n d e j , zo tn i .

B r e n d a një l l a m b ë t j e të r po p r e j b a k r i , me f i t i l t ë n g r i t u r f a r e pak , n d r i ç o n t e dobë t m u r e t d h e f i g u r â t e n jë q i l imi n g j y r ë v i s h n j e . D i a n a lëshoi p a d a s h u r n j ë p s h e -r ë t i m ë .

— T a n i po ju s je l l va l ixhe t , — t h a n j e r i u d h e u z h d u k p a z h u r m ë .

A t a t ë d y m b e t ë n n jë copë h e r ë m ë k ë m b ë , d u k e v ë s h t r u a r në f i l l im n jë r i - t j e t r in d h e pa s t a j d h o m ë n .

— Si t ' u d u k p r i n c i ? — p y e t i a i me zë të u lë t . — S'di s i të t h e m , — u përgj ig j D i a n a ga t i me p ë s h p ë -

r imë . Në një r a s t t j e t ë r ajo do t ' i t h o s h t e se a i iu d u k paksa i p a k a p s h ë m , gj i thses i i p a n a t y r s h ë m , a s h t u si g j u -ha e f tesës së t i j , m i r ë p o d h ë n i a e k a q s h p j e g i m e v e në a t ë orë të p a s d a r k ë s iu d u k e p a k u p t i m t ë . — S'di s i ta t h e m , — përsë r i t i . — K u r s e ai, «qehaja i i g j aku t» , sic e q u a n i n , n u k m ë pë lqeu .

— As m u a , — t h a Besiani . V ë s h t r i m i i t i j , d h e pas tij ai i s a j , u n d a l ë n d y - t r i

h e r ë r r ë shq i t az i m b i n j ë s h t r a t t ë r e n d e p re j d r u lisi, t ë m b u l u a r m e f lokëse p re j leshi n ë n g j y r ë t ë k u q e t ë e r r ë t . N ë m u r , m b i k o k ë t ë sh t r a t i t , i s h t e n j ë k r y q p o p r e j d r u lisi.

Bes ian i i u a f r u a n jë rës p re j d r i t a r e v e . A i i s h t e a k o m a atje k u r t e d e r a u d u k p r a p ë n j e r i u m e l l ambë b a k r i n ë dore . N ë d o r ë n t j e t ë r m b a n t e m e v ë s h t i r ë s i d y v a l i x h e t .

A i p o l in te a t o n ë d y s h e m e k u r Bes ian i , a s h t u sic i sh t e i k t h y e r m e s h p i n ë , m e fy ty rën ga t i t ë n g j i t u r t e x h a m a t e d r i t a re s , p y e t i :

— Ç'është ajo a t j e? Njer iu , me h a p a t ë l eh të , i u a f rua . D i a n a i pa n jë

copë h e r ë t ë dy, g j y s m ë t ë p ë r k u l u r t e pa rvaz i , d u k e v ë s h ­t r u a r poshtë , s i në n jë h u m n e r ë .

— Ë s h t ë n j ë f a r ë d h o m e , zotni , n j ë f a r ë ha ja t i , s 'di q y s h t a q u a j , ku p r e s i n n je rëz i t e a r d h u r n g a t ë g j i t ha anë t e Rra f sh i t p ë r të d h ë n ë t aksën e g j a k u t .

— Ah , — dëg jo i D iana zë r in e të shoqi t . N g a q ë ai

281

i shte ga t i i n g j i t u r p a s d r i t a r e s , zër i i e r d h i i ç n a t y r u a r . — Ësh të p a r a d h o m a e f a m s h m e e v r a s ë s v e .

— E g jakësve , zo tn i . — Po , e g jakësve . . . E d i , e d i . K a m d ë g j u a r p ë r të . . . Bes iani vazhdo i t ë q ë n d r o n t e t e d r i t a r j a . N j e r i u i k u ­

llës u t ë r h o q disa h a p a pas , pa z h u r m ë . — N a t ë n e m i r e , zo tn i ! N a t ë n e m i r e , zon jë ! — N a t ë n e m i r e , — t h a Bes iani me po a t ë zë të p a ­

na t y r s h ë m . — N a t ë n e m i r e , — t h a Diana , pa n g r i t u r k o k ë n

nga va l ixh ja e p o r s a h a p u r . Një copë h e r ë , me ca l ëv iz je pa gjal lër i , ajo t r azo i t e s h a t e sa j , pa v e n d o s u r d o t se ç 'duhej t ë n x i r r t e p r e j va l ixhes . D a r k a k i s h t e q e n ë e r e n d e d h e t a n i n d i e n t e n j ë p e s h ë t ë p a k ë n d s h m e n ë s t o -m a k . Vësh t ro i f lokësen e k u q e m b i s h t r a t i n e m a d h d h e p r a p ë ngu l i s y t ë m b i b r e n d ë s i n ë e v a l i x h e s , pa d i t u r s e ç ' duhe j t ë v i s h t e p ë r n a t ë n .

I s h t e a k o m a d u k e t r a z u a r t e sha t , k u r dëg jo i z ë r i n e t i j :

— Eja të sh ikosh ! D i a n a u n g r i t d h e iu a f rua d r i t a r e s . Ai lëviz i p ë r

t ' i b ë r ë v e n d d h e ajo n d j e u aku l l s i rën e x h a m a v e f i a p ë r -s h k o n t e t e jpë r t e j q e n i e n e sa j . P ë r t e j a t y r e x h a m a v e n a t a n g j a n t e s i e v a r u r në h u m n e r ë .

— S h i k o at je , — t h a Besiani , me zë të dobë t .

Ajo ngu l i s y t ë n ë t e r r , p o n u k p a asg jë , veç n d j e u pa fundës inë e n a t ë s , që të ka l l te d r i t h ë t i r ë n .

— Atje , — t h a ai , d u k e p r e k u r me d o r e x h a m i n , — p o ­shtë. . . a n u k dal lon n j ë d r i t ë z?

— K u ? — Atje thel lë . . . s h u m ë posh të . S y t ë e saj k a p ë n më në fund n j ë n d r i ç i m t ë z b e h t ë .

Më t e p ë r se dr i tëz i sh te n j ë k u q ë l i m i d o b ë t në b r i n j ë t e h u m n e r ës .

— E shoh , — p ë s h p ë r i t i ajo. — Po ç ' ë sh t ë? — Haja t i i f a m s h ë m , ku gjakësi t p r e s i n me d i t e e n d o -

n j ë h e r ë m e j a v ë p ë r t ë d h ë n ë t a k s ë n e g j a k u t . F r y m ë m a r r j a e D i a n e s nd ihe j e s h p e s h t ë p r a n ë s u p i t

të t i j .

282

— E p e r s e p res in k a q g ja t ë? — p y e t i ajo. — N u k e d i . Ku l l a n u k e m e r r t a k s ë n kol la j . N d o s h t a

q ë n ë ha j a t t ë ke t ë g j i t h m o n ë pr i t ës . T i k e f t oh t ë ! H i d h d içka k r a h ë v e .

— Ai malësor i atje. . . t e buj t ina , ka q e n ë k ë t u ? — Po , p ikë r i sh t . Na t h a h a n x h i u p ë r të , apo jo? — P o , ka t r i d i t e që kalo i k ë n d e j p ë r t ë d h ë n ë t a k ­

sën e g jakut , k ë s h t u na t h a . — E p ra , ë sh të t a m a m ash tu . Dianes i shpë to i n j ë p s h e r ë t i m ë . — D o m e t h ë n ë ka q e n ë atje. . . — Të g j i thë g jakës i t e Rrafsh i t , pa p ë r j a s h t i m , k a l o j -

në n ë p ë r a t ë p a r a d h o m ë , — t h a ai. — E f r ik shme . Si t h u a t i ? — A s h t u ë sh t ë . Q y s h p r e j k a t ë r q i n d e ca v je tësh ,

q y s h s e ë sh të në k ë m b ë k u l l a e Orosh i t , d i t e e n a t ë , d i -m ë r e ve rë , në a t ë ha j a t ka p ë r h e r ë v r a së s .

Ajo e n d j e u f y t y r ë n e t i j fare p r a n ë bal l i t . — Ë s h t ë e f r ik shme , n a t y r i s h t , s 'ka s i të m o s j e t ë

e f r ikshme . Vrasës që p r e s i n t ë p a g u a j n ë . Në t ë v ë r t e t ë ë sh t ë t r ag j ike . Madje do t ë t hosha , në n j ë f a r ë m ë n y r ë e m a d h ë r i s h m e .

— E m a d h ë r i s h m e ? ! — Jo me a t ë k u p t i m t ë mirëf i l l të . . . P o r s idoqoftë . . .

ajo d r i t ëz në gj ir in e n a t ë s , s i n j ë q i r i m b i vdekjen . . . o zot , ë s h t ë v ë r t e t d i çka m a d h ë r i s h t e f r i k shme . D h e t ë m e n d o s h se s ' ë sh të fjala p ë r vdek j en e n j ë n j e r i u , p ë r d r i t ë z ë n m b i v a r r t ë t i j , po r p ë r n j ë vdek je t ë m a d h e . T i k e f t o h t ë ? T ë t h a s h ë t ë h e d h ë s h d i ç k a k r a h ë v e .

A t a q ë n d r u a n n j ë copë h e r ë a s h t u , pa i h e q u r s y t ë nga nd r i ç imi at je p o s h t ë , g jersa D i a n a n d j e u t ë f toh -t ë t t ' i fu te j g je r në pa lcë .

— Ësh të v ë r t e t s h u m ë f tohtë , — t h a d h e u l a r g u a n g a d r i t a r j a . — Bes ian , m o s r r i a t je , — i t h a p a s p a k të shoqi t . — Do të f tohesh.

Ai u k t h y e nga ajo d h e bë r i d y - t r e h a p a d r e j t m e s i t t ë d h o m ë s . Në a t ë kohë , me n jë t i ngu l l t ë r e n d e që i b ë r i t ë d r i d h e s h i n t ë dy, n j ë o rë e v a r u r në m u r , që s'e k i sh in v ë n ë r e gjer a t ëhe rë , r a dy pas m e s n a t e .

283

— O zot, sa u t r o m b a , — t h a Diana . Ajo u u l p r a p ë në g jun jë p ë r p a r a v a l i x h e s d h e n j ë

copë h e r ë t razoi n ë p ë r të. — Të t ' i n x j e r r e d h e ty p i z h a m e t ? — p y e t i p a s p a k . A i m ë r m ë r i t i d içka n ë p ë r d h ë m b ë d h e n i s i t ë e c t e

p o s h t ë e l a r t n ë p ë r d h o m ë . D i a n a iu afrua p a s q y r ë s së v e ­n d o s u r s ipë r n jë s ë n d u k u :

— Ti ke g j u m ë ? — p y e t i ai pas p a k . — J o . P o t i ? — As une . Ai u ul t e k a n a e s h t r a t i t d h e ndez i n j ë c iga re . — N d o s h t a s ' duhe j të k i s h i m pixë kafen e d y t ë , — t h a . D i a n a t h a diçka, por , n g a q ë në cepin e m a j t ë t ë gojës

m b a n t e n j ë ka r f i cë q ë bëhe j ga t i t a v i n t e n ë f lokë, n u k iu s h q u a n fjalët.

Bes ian i u m b ë s h t e t t e k o k a e k r e v a t i t d h e me sy të s h p ë r q e n d r u a r n d i q t e lëviz je t e n j o h u r a t ë s ë s h o q e s p r a n ë p a s q y r ë s . P a s q y r a , s ë n d u k u m b i t ë cilin i sh te m b ë ­s h t e t u r ajo, ora n ë m u r , a s h t u s i e d h e s h t r a t i d h e s h u -mica e mobi l j eve të t jera në ku l lë , ng j an in s i t ë s t i l i t b a -r rok , p o r t e p ë r t ë t h j e s h t ë s u a r .

N d ë r s a k r i h e j p ë r p a r a p a s q y r ë s , m e b i s h t t ë s y r i t D i a n a v ë s h t r o n t e fjollat e t y m i t s i p ë r f y t y r ë s së p ë r h u m -b u r t ë Bes ian i t . K r e h r i r r ë s h q i s t e p ë r h e r ë e m ë n g a d a l ë , s i me m ë d y s h j e , në flokët e s a j . Pa s t a j d o r a i nge l i p ë r n j ë ç a s t pezul l në e r ë . N g a d a l ë ajo e l a k r e h r i n m b i s ë n -d u k d h e , p a i a h e q u r sy të p a m j e s s ë t ë shoq i t n ë p a s q y r ë , qe taz i , t h u a s e d o n t e m e çdo k u s h t t ' i s h p ë t o n t e v ë m e n d j e s s ë t i j , me h a p a t ë l eh t ë i u a f rua d r i t a r e s .

P a s x h a m a v e i sh te a n k t h i d h e n a t a . Ajo e l a v e t e n t ë p ë r s h k o h e j p r e j d r i t hë t i r ë s s ë sa j , n d ë r s a s y t ë k ë r k o n i n me n g u l m n ë p ë r a t ë kaos d r i t ë z ë n e h u m b ë t . E gje t i më në fund . I sh t e në t ë n jë j t in vend , a t je posh t ë , s i e v a r u r n ë hon . t e k r e g ë t i n t e dobë t , ga t i t ë gë l l t i t e j n ë ç d o çast p r e j n a t ë s . N jë copë h e r ë t ë g ja t ë sy t ë e saj n u k s h q i -t e sh in do t n g a a i k u q ë l i m i z b e h t ë në a t ë r r o k u l l i m ë t e r r i . Ai i s h t e si k u q ë l i m i n jë z ja r r i p r imi t i v , m a g m ë e v j e t ë r m i j ë r av j eça r e , re f leks i i d o b ë t i së cilës d i l t e që n g a q e n d r a e globit tokësor . I sh te s i p o r t â t e fe r r i t . D h e p a p r i -

284

tu r , m e n j ë dendës i t ë p a p ë r b a l l u e s h m e , D i a n a kuj to i a t ë , n j e r i u n që k i sh t e ka lua r n ë p ë r a t ë ferr . Gjorg , e t h i r r i ajo me ve te , d u k e lëv izur b u z ë t e n g r i r a . Ai v e n t e e v i n t e n ë p ë r a to u d h ë t ë p a a r r i t s h m e , me m e s a z h e t e vdek je s n ë p ë r d u a r , m ë n g ë , f la t ra . D u h e j t ë i sh t e g j y s m ë p e r ë n d i pë r t ë p ë r b a l l u a r a t ë t e r r e a t ë k a o s të f i l l imi t t ë b o t e s . D h e a s h t u i j a s h t ë z a k o n s h ë m , i p a a r r i t s h ë m , a i m e r r t e p e r ­m a s a të m ë d h a , f ryhej e va lon te n ë p ë r n a t ë , s i n j ë ku jë .

Tan i n u k i besohej se e k i s h t e p a r e d h e i sh te p a r e p r e j t i j . Vet ja iu d u k e çng jyrosur , e z h v e s h u r n g a çdo m i s t e r në k r a h a s i m me të . H a m l e t i b j e s h k ë v e , pë r së r i t i ajo fja­lët e Besiani t . P r inc i im i zi.

D o t a t a k o n t e e d h e n j ë h e r ë va l le? D h e a t y t e d r i -tar ja , me bal l in që po i bëhe j a k u l l p re j x h a m i t t ë n g r i r ë , ajo e n d j e u se p ë r a të t a k i m i s h t e ga t i t ë j e p t e s h u m ë .

Në a t ë çast nd j eu pas vê t e s f r y m ë m a r r j e n e të shoq i t dhe do rën e t i j që iu m b ë s h t e t në ijë. Disa s e k o n d a ai e pë rkëdhe l i m e bu tës i n ë a t ë p j e së t ë t r u p i t q ë i a p ë l q e n t e veçanë r i sh t d h e pas ta j , m e g j i t h ë s e n u k sh ikon te ç ' n d o d h t e në f y t y r ë n e sa j , pye t i me n j ë zë t ë s h u r d h ë t :

— Ç 'ke k ë s h t u ? Diana n u k u përg j ig j , v e t ë m f y t y r ë n v a z h d o n t e t a

m b a n t e t ë k t h y e r nga x h a m a t e e r r ë t , s i k u r t a f t on te e d h e a t ë t ë sh ikon te ande j .

285

KAPITULLl I KATËRT

N d ë r s a ng j i t t e shka l l ë t p re j d r u r i q ë çon in n ë k a t i n e t r e t e t ë ku l l ë s , M a r k Ukaç j e r r a dëg jo i n j ë zë që t h i r r i fare u l t a z i :

— S h ë t ! Mysa f i r ë t e n d e po f lenë. Ai v a z h d o i t ë ng j i t e j , pa n d ë r r u a r asgjë në ec j en e

vet , d h e zë r i n ë k r y e t ë shka l l ëve p ë r s ë r i t i : — K u j d e s , po të t h o n ë . A n u k e d ë g j o v e që m y s a f i r ë t

po f lenë? M a r k u ng r i t i s y t ë p ë r t ë p a r e s e k u s h k i s h t e g u x i -

m i n t ' i f l i s te k ë s h t u , t a m a m n ë k o h ë n k u r n jë r i nga

286

s h ë r b ë t o r ë t p o zgjas te k o k ë n t e pa rvaz i p ë r t ë p a r e p r i -shës in é qe tës i së . Shë rbyes i m b u l o i gojën me do re n g a t m e r r i k u r n j o h u «Qeha janë e g j aku t» .

M a r k U k a ç j e r r a vazhdoi t ë ng j i t e j d h e , k u r a r r i t i n ë k r y e t ë shka l l ëve , kaloi p ë r b r i s h ë r b ë t o r i t t ë n g r i r ë , p a t h ë n ë asgjë , m a d j e p a k t h y e r a s k o k ë n .

Ai i sh te n jë nga k u s h ë r i n j t ë e a fë r t t ë p r i n c i t d h e , n g a q ë n ë n d a r j e n e p u n ë v e t ë ku l l ë s m e r r e j m e p j e s ë n e g j a k m a r r j e s , q u h e j «Qehaja i i g j aku t» . S h ë r b y e s i t , m e ­g j i thëse n j ë p j e së e t y r e i sh in g j i t h a s h t u k u s h ë r i n j , po t e ­p ë r t ë l a rgë t t ë p r inc i t , e k i sh in f r ikë a t ë ga t i n jë l lo j s i p r i nc in . Të h a b i t u r , a t a sh ikon in s h o k u n e t y r e , që s h p ë -toi n g a n jë r r e b e s h i s igur t , d u k e s jel lë n d ë r m e h d , j o pa k e q a r d h j e , r a s t e t ë t je ra , k u r , p ë r paku jdes i m ë t ë vogla ,

„ a t a k i sh in p a g u a r t e p ë r s h t r e n j t ë . P o r «Qehaja i i g j aku t» , m e g j i t h ë s e p a s n j ë d a r k e t ë b o l l s h m e e me m i q , k i s h t e n j ë f y t y r ë n g j y r ë ba l te a t ë m ë n g j e s . D u k e j m e n j ë h e r ë që i sh t e i m ë r z i t u r d h e m e n d j e n e k i s h t e g je tkë . Pa k t h y e r k o k ë n n g a asn jër i , a i s h t y u d e r ë n e n j ë d h o m e t ë m a d h e , p ë r b r i d h o m ë s s ë m i q v e d h e h y r i b r e n d a .

D h o m a i sh te e f toh të . N g a x h a m a t e d r i t a r e v e t ë n g u s h t a , p o r t ë l a r t a , m e ko rn i za p r e j d r u lisi t ë p a l y e r , h y n t e n jë n d r i ç i m , që ati j i u d u k s i k u r v in te n g a n j ë d i t e a r m i q ë s o r e . U a f r u a e d h e m ë p r a n ë x h a m a v e d h e v ë s h ­t ro i j a s h t ë r e t e e pa lëv izshme . P o h y n t e m a r s i , p o r n ë qiel l i sh te a k o m a s h k u r t . Ky m e n d i m i ka lo i n ë p ë r t r u m e n j ë fa rë ne rvoz izmi , s i k u r e d h e kjo t ë i sh te n j ë p a d r e j -tës i që i bëhe j posaçër i sh t a t i j .

D u k e i m b a j t u r s y t ë pë r j a sh t a , s i k u r t ë d o n t e t ' i m u n -d o n t e me a t ë n d r i ç i m që , m e g j i t h ë s e i h i r t ë , i sh te i f o r t e p ë r v ë s h t r i m i n , a i i h a r r o i në ças t ko r r ido re t e m b u s h u r a m e h a p a t ë k u j d e s s h ë m e m e a t ë «shët , qe tës i !» , d h e t ë g j i tha kë to p ë r s h k a k t ë çiftit t ë m y s a f i r ë v e t ë m b r ë m -s h ë m , të cilët , as a i ve të s 'd in te pse , i k i sh in ng j a l l u r n j ë nd j en j ë j omiqëso re .

Në përgj i thësà da rka e m b r ë m s h m e k i s h t e q e n ë p ë r të e bezd i sur . N u k i h a h e j . Në s t o m a k n d i e n t e v a z h d i m i s h t n j ë g ë r r y e r j e , n j ë s i boshl lëk, që a i p ë r p i q e j t a m b u s h t e ,

287

por , pë rkundraz i* s a m ë s h u m ë q ë s h t y n t e u s h q i m i n m e zor në të , aq më t e p ë r i d u k e j se s t o m a k u po i b o s h a -t isej .

M a r k U k a ç j e r r a i h o q i s y t ë n g a d r i t a r e t d h e n jë c o p ë h e r ë vësh t ro i r a f t e t e r è n d a p r e j d r u l is i t ë b ib l io tekës . S h u m i c a e l i b ra ve t ë v e n d o s u r në t ë i sh in t ë h e r s h ë m , n j ë p jesë l ibra fe ta rë , t ë t j e r ë n ë l a t in i sh t a p o n ë s h q i p e t ë v je të r . Në një ra f t t ë v e ç a n t ë , posh të , i sh in b o t i m e b a s h k ë -kohore , q ë k i sh in l i dh j e t ë d r e j t ë apo t ë t ë r t h o r t ë m e k a n u n i n d h e m e k u l l ë n e Orosh i t . K i s h t e l i b r a t ë t ë r ë t ë s h k r u a r p ë r t ë , ose r e v i s t a k u q e n ë b o t u a r p jesë l ib ras t i apo a r t i k u j , s t u d i m e apo v je r sha .

N ë t ë vë r t e t ë , s i p u n ë k r y e s o r e M a r k U k a ç j e r r a k i s h t e çësht je t e g j a k m a r r j e s , p o r ai qe i n g a r k u a r , veç k ë s a j , e d h e me a rk iv in e ku l l ë s . A r k i v i i sh te v e n d o s u r në p j e s ë n e p o s h t m e të b ib l io tekës , në p jesën e m b y l l u r , të v e s h u r p ë r b r e n d a m e l l a m a r i n ë . A t j e i sh te n d r y r ë g j i thë d o k u -men tac ion i i ku l l ë s : ak t e t , m a r r ë v e s h j e t e f sheh ta , k o r r e s -pondenca m e konsu j t ë h u a j , ako rde t m e q e v e r i t ë s h q i p ­t a re , me r e p u b l i k ë n e p a r e , me r e p u b l i k ë n e d y t ë , me m b r e t ë r i n ë , a k o r d e t m e g u v e r n a t o r ë t apo k o m a n d a n t ë t e t r u p a v e p u s h t u e s e , t u r q , së rbë , a u s t r i a k ë . * A k t e t i s h i n në disa g j u h ë , p o r s h u m i c a q e n ë t ë s h k r u a r a në s h q i p e n e v je tër . Një d r y n i m a d h , çelësin e të c i l i t ai e m b a n t e v a r u r n ë qafë , l ë s h o n t e n j ë r r ezë l l imë v e r d h a n e m i d i s d y k a p a k ë v e .

M a r k U k a ç j e r r a b ë r i e d h e n jë h a p d r e j t b ib l io t ekës d h e d o r a e t i j , me n j ë l ëv iz je g jysmë p ë r k ë d h e l ë s e , g j y s ­m ë t ë egër , p r e k u r a d h ë n e l ib rave d h e t ë r e v i s t a v e b a s h k ë k o h o r e . Ai d i n t e s h k r i m e k ë n d i m , m e g j i t h a t ë j o a q s a t ë i sh t e n ë g j end j e t ë l exon t e s e ç fa rë s h k r u h e j në to p ë r O r o k u n . N jë n g a pr i f t ë r in j të e k u v e n d i t t ë r au r -geshave , q ë i sh te j o l a r g q ë k ë n d e j , v in te n j ë h e r ë n ë m u a j , p ë r t ë s i s t e m u a r s ipas pënmbaj t jes l i b r a t d h e r e v i s t a t e m b ë r r i t u r a n ë ku l lë . A i i n d a n t e ato n ë t ë m i r a d h e t ë këqi ja , m e n j ë fjalë n ë a t o q ë s h k r u a n i n m i r e p ë r O r o k u n d h e K a n u n i n d h e n ë a to q ë s h k r u a n i n k e q p ë r t ë . Sas i a e t ë m i r a v e n ë k r a h a s i m m e t ë këq i ja t n d r y s h o n t e v a z h -d imish t . Z a k o n i s h t t ë ' m i r â t i shin m ë t e p ë r , por e d h e t ë

288

këq i j a t s ' i sh in pak . K i s h t e s t inë që t ë këq i j a t s h t o h e s h i n m e vru l l , s aqë i sh te r r e z i k t ë b a r a z o h e s h i n m e t ë m i r â t .

P ë r t ë d y t ë n h e r ë d o r a e M a r k u t ka lo i m e n e r v o z i z ë m m b i r a d h ë n e l i b rave , d u k e r r ë z u a r d y - t r e p r e j t y r e . K i s h t e a t je n o vela, d r a m a d h e go j ëdhëna p ë r Rra f sh in , që , sic t h o ­sh t e pr i f t i që i l e x o n t e , t ë qe tëson in s h p i r t i n , p o r k i sh t e d h e asosh , t ë h i d h u r a h e l m , q ë s 'me r r e j v e s h s e s i p r i n ­c i i d u r o n t e t ë r r i n i n në b ib l io tekën e t i j . Të i s h t e p ë r a të , M a r k U k a ç j e r r ë n , a t a l ibra d o t ' i k i s h t e d j e g u r p r e j kohësh . P o r p r inc i i sh te i d u r u e s h ë m . Jo v e t ë m që n u k i d ig j te , apo së p a k u n u k i f lakte n g a d r i t a r j a , p o r k i s h t e cas te që e d h e i s h f l e t o n t e n g a pak . P o r a i i sh te zot i tdj d h e a i d i n t e ç 'bën te .

J a , e d h e p a s d a r k ë s s ë m b r ë m s h m e , k u r po u t r e g o n t e m y s a f i r ë v e mjed i se t p ë r b r i d h o m ë s s ë m i q v e , k u r e r d h ë n t e kjo d h o m ë , a i k i s h t e t h ë n ë : «Sa h e r ë k a n ë v je l lu r v r e r k u n d ë r Oroku t , p o r s ' t unde t O r o k u d h e s 'do t ë r u n ­de t k u r r ë . » D h e në v e n d që t ë v ë s h t r o n t e s h a r a p o l l ë t e kul lës , s y t ë i m b a n t e te raf t i i l i b r a v e d h e r ev i s t ave , t h u a s e a t je i sh t e jo v e t ë m sulmi, p o r e d h e m b r o j t j a e k u ­llës. «Sa qeverdra k a n ë r ë n ë , — k i s h t e v a z h d u a r p r inc i , — d h e sa m b r e t ë r i r a j a n ë fshi rë nga faqja e d h e u t , k u r s e O r o k u ë s h t ë n ë k ë m b ë . »

K u r s e ai, mysa f i r i s h k r i m t a r , t ë cilin M a r k u n u k e desh i q y s h në fillim, b a s h k ë me g r u a n e ve t t ë b u k u r , p ë r -ku le j p ë r t ë p a r e t i t u j t e l ib rave d h e t ë r e v i s t a v e d h e s ' thosh te asgjë . Sic e k i s h t e k u p t u a r M a r k u g ja t ë b i s e -dës s ë d a r k ë s , a i k i sh t e s h k r u a r p ë r R r a f s h i n n ë n j ë m ë ­n y r ë t ë t i l lë që s 'mer re j vesh , i sh te m i r e apo i sh t e keq . M e një fjalë n j ë fa rë s h k r i m i de ledash . P o r n d o s h t a p i k ë ­r i sh t p ë r k ë t ë a r s y e p r i n c i e k ish te f t u a r në ku l lë , m a d j e b a s h k ë m e g r u a n , p ë r t a k u p t u a r ç 'k l sh te n ë k o k ë d h e p ë r t a b ë r ë p ë r ve te .

«Qehaja i i g j aku t» i k t h e u s h p i n ë n b ib l io tekës d h e p r a p ë vësh t ro i n g a d r i t a r j a . T ë i sh te p ë r a t ë , n u k d o t ' i z in t e s h u m ë b e s ë at i j mysa f i r i . S ' i sh te v e t ë m n jë n d j e ­n jë e t u r b u l l t a r m i q ë s o r e , që p rovo i q y s h në ças t in e p a r e k u r i pa , t ek n g j i t n i n shka l lë t me a to ç a n t a t e t y r e t ë l ë k u r t a n ë dua r . I s h t e diçka t je tër , m a d j e kjo t j e t r a

\ 1 9 - 2 289

k i s h t e l i n d u r e d h e n d j e n j ë n a r m i q ë s o r e . I s h t e n j ë l loj f r ike nda j t y r e , s i domos n g a g r u a j a e mysa f i r i t . «Qeha ja i i g j a k u t » buzëqesh i h i d h u r me ve t e . Do të d u k e j e ç u d i t ­s h m e t ë dëg jon te d ikush , s e ai , M a r k U k a ç j e r r a , q ë r r a l l ë i sh te t r e m b u r n ë j e t ë e d h e n g a g j ë r a t p r e j t ë c i lave z a ­kon i sh t z v e r d h e s h i n t r i m a t , m u n d t ë k i sh t e p r o v u a r n j ë ndjes i f r ike p ë r p a r a n j ë g r u a j e . M i r ë p o i sh te t a m a m a s h t u . A i p a t i f r ikë p r e j s a j . Ajo d i ç k a s 'besonte n g a a to që t h u -h e s h i n r r e t h t r y e z ë s s ë d a r k ë s . D h e kjo k u p t o h e j m e n j ë ­h e r ë n g a s y t ë e sa j . Një p jesë e f j a l ëve të k u r s y e r a të zo t i t t ë t i j , p r inc i t , që a t i j i i sh in d u k u r p ë r h e r ë l igje t ë p a -k u n d ë r s h t u e s h m e , h u m b n i n fuq inë , m b y t e s h i n qe tës i sh t , r r ë n o h e s h i n , po r sa m b ë r r i n i n në s y t ë e s a j . A ë s h t ë e m u n ­d u r , k i s h t e t h ë n ë a i d y - t r i h e r ë m e ve te d h e p o m e v e t e i sh te pë rg j i g ju r : s ' ë sh të e m u n d u r , kjo ë s h t ë n j ë m a r r ë z i imja . P o r k i sh t e p ë r v j e d h u r p r a p ë me sy g r u a n e r e d h e k i sh t e p a r e s e i s h t e t a m a m a s h t u . F ja lë t t r e t e s h i n n ë a t a sy, h u m b n i n fuq inë . D h e p a s f jalëve r r ë n o h e j qe t ë s i sh t n j ë p j e së e kul lës , a i ve të , M a r k U k a ç j e r r a d h e pas t i j . . . D h e kjo n d o d h t e p ë r h e r ë t ë p a r e , p r a n d a j d h e , m e s a d u ­ke t , i s h k a k t o i ati j f r ikë . S e p s e në d h o m ë n e m i q v e të p r i n ­cit k i sh in b u j t u r l loj- l loj m y s a f i r ësh t ë r ë n d ë s i s h ë m , që nga të d ë r g u a r i t e pàpës , apo n je rëz i t e a f ë r t të m b r e t i t Zog, g j e r t ek a t a m j e k r o s h ë t e d i t u r që q u h e n filozofë apo d i j e t a rë d h e a sn jë r i p r e j t y r e n u k i k i s h t e s h k a k t u a r M a r k u t n j ë ndjes i t ë t i l lë .

N d o s h t a kjo k i s h t e q e n ë d h e a r sye j a q ë n a t ë n e m b r ë m s h m e pr inc i k i s h t e fo lu r m ë s h u m ë s e zakon i sh t . E d in in të g j i thë se a i f l iste f a r e pak , n g a n j ë h e r ë e h a p t e go jën s a p ë r t ë t h ë n ë m i r ë s e a r d h j e n d h e i sh in t ë t j e r ë t a t a që e m b a n i n gjallë b i sedën . K u r s e m b r ë m ë , s i k u r t a k u p ­t o n t e d h e ve t ë boShin n ë p ë r t ë cil in k u l l o n t e g j i thçka , a i e s h k e l i zakonin . D h e p ë r p a r a k u j t ! P ë r p a r a n j ë g r u a j e ! Jo g r u a , po s h t r i g ë k i sh t e q e n ë a jo . E b u k u r s i o rë t e b j e shkëve , p o r orë e keqe . N d r y s h e s ' i shte e m u n d u r të c e n o n t e fuq inë e zo t i t t ë t i j . Në t ë v ë r t e t ë g a b i m i i sh t e b ë r ë q ë k u r s e q e p r a n u a r , k u n d ë r zakoni t , n ë d h o m ë n e b u r r a v e . S'e k i s h t e k o t k a n u n i që n d a l o n t e h y r j e n e g r a v e në d h o m ë n e m i q v e . Mi r ëpo , p ë r fa t t ë keq , k o h ë t e fund i t

290

r end ja p a s modes i sh te e t i l lë , saqë g je r kë tu , në s h t y l l ë n e k a n u n i t , në Orok, n d i h e j f r y m a e saj d ja l lëzore .

M a r k U k a ç j e r r a n d j e u p r a p ë a t ë bosh l l ëkun e n e v e r i t -s h ë m n ë s t omak . N jë ina t i s h u r d h ë t p ë r z i h e j m e k r u p ë n e s t o m a k u t , pë rp iqe j t ë s h p ë r t h e n t e d iku , por , n g a q ë n u k g jen te ven d i n e p ë r s h t a t s h ë m , k t h e h e j p r a p ë p ë r b r e n d a ti j p ë r t a b ë r ë t ë v u a n t e . I v in te p ë r t ë vjellë. Në t ë v ë r ­t e t ë e k i s h t e vënë re p r e j k o h ë s h se n j ë e r ë e m a l l k u a r që ï r y n t e që ande j l a rg , n g a q y t e t e t d h e fusha t e z h b u r r ë -r u a r a q y s h k u r , p ë r p i q e j t ë n d y n t e e t ë mol i s te e d h e m a ­let . D h e k jo p o n d o d h t e q y s h s e mid i s m a l e v e n i sën t ë e n d e -sh in k ë t o g r a t ë s p i t u l l u a r a m e f lokë t ë g ë s h t e n j t a apo n g j y -r ë la j th ie , q ë s h t o n i n e t j en p ë r t ë j e t u a r , qof të e d h e p a nde r , t ë h i p u r a n ë c a k a r r o c a g j i thë s p ë r d r e d h j e , t a m a m ka r roca - l av i r e , m e c a b u r r a q ë m u n d t ë i sh in çdo gjë, p ë r -veç b u r r a . Dhe , ç ' ë sh të më e keqja , k ë t o b u k u r o s h e gji'thë n a z e na u fu tkësh in g j e r në d h o m ë n e m i q v e , d h e ku pa, mu k ë t u në Orok, në d j e p i n e k a n u n i t . J o , s ' ishin t ë r a s t i t t ë g j i tha kë to . Diçka p o zve t ënohe j m e shpe j t ës i p ë r r e t h , d içka po b j e r r t e . K u r s e a t a i k ë r k o n i n l logari a t i j p e r s e po p a k ë s o h e j g j a k m a r r j a . E d h e n a t ë n e m b r ë m s h m e k r v e - . zoti i k i s h t e t h ë n ë , m i d i s të t j e r a sh , g j i thë v r e r : «Disa n je rëz k ë r k o j n ë z b u t j e n e k a n u n i t t ë të p a r ë v e » d h e e k i sh t e v ë s h t r u a r v ë n g ë r M a r k u n . C'do të t h o s h t e zot i i O r o k u t m e a të v ë s h t r i m ? Mos va l le ai, M a r k U k a ç j e r r a , i sh te fa j to r që k a n u n i , e s idomos g j akmar r j a , k o h ë t e fun ­d i t po j e p t e shen ja z b u t j e i e ? A n u k e n d i e n t e a i d u h m ë n që f ryn te n g a q y t e t e t d e l e d a s h e ? I sh t e e v ë r t e t ë që t ë a r -d h u r a t p r e j t aksës s ë g j a k u t k ë t ë v i t i sh in p a k ë s u a r , p o r n u k i sh te v e t ë m a i fa j to r p ë r kë t ë , a s h t u sic n u k i sh te v e t ë m m é r i t e e q e h a i a i t të t o k a v e p r o d h i m i i m b a r ë i m i s -r i t . Le të b ë n t e k o h ë e keqe , pa do të sh ih t e a i se ç 'misë r do të k o r r t e . Mi rëpo v i t i bë r i i m b a r ë d h e qeha ja i i t o k a v e u l a v d ë r u a p re j p r inc i t . K u r s e g i a k u n u k i sh te sh i që d e r -dhe j p r e j qiejve. S h k a q e t e pakës imi t t ë t i j i sh in t e p ë r të mjegu l l t a . Ai n a t v r i s h t k i s h t e p j e s ë n e ve t t ë faut n ë t ë r ë k ë t ë gjë. M i r ë p o kjo n u k v a r e j v e t ë m p r e j t i j . Ah, po t ' i j epn in a t i j t ë d r e j t a më t ë m ë d h a d h e po t ' i l inin në d o r e disa g jëra , l e t ' i k ë r k o n i n pas ta j l logar i g jer

291

në n j ë p ë r t ë a r d h u r a t e g j aku t . A t ë h e r ë po, a i do t ë d i n t e ç' të bën t e . Mi rëpo , m e g j i t h ë s e n j e rëz i t d r i d h e s h i n n g a nofka e t i j e t m e r r s h m e , c a k u i fuqisë së t i j s 'qe aq i l a rgë t . Ndaj d h e p u n ë t e g j a k u t po m e r r n i n t a t ë p j e t ë n në Rra f sh . -Kishte r ë n ë n u m r i i v r a s j e v e n g a v i t i në vi t , p o r s t ina e p a r e e kët i j vi t i k i sh t e q e n ë s idomos k a t a s t r o f i k e . A i e k i sh te n d i e r k ë t ë dhe me gjak t ë n g r i r ë p r i s t e m b a -r i m i n e l logar ive që n d i h m ë s i t e tij po i b ë n i n q y s h p r e j d isa d i t ësh . P ë r f u n d i m i qe më i keq se ç 'e k i s h t e p r i t u r : as s h t a t ë d h j e t ë pë r q ind e s h u m ë s së t ë n jë j t ë s s t i n ë t ë v i -t i t t ë s h k u a r n u k i sh te d e r d h u r do t n ë a r k ë . D h e kjo n d o d h t e në k o h ë n që jo v e t ë m qeha ja i i t o k a v e , p o r g j i t h ë n d i h m ë s i t e t je rë të pr inc i t , qeha ja i i b a g ë t i v e e i k u l l o -t ave , qeha ja i i fa jdeve d h e s idomos qeha j a i i n m l l i n j v e e i m i n i e r a v e , që k i sh t e n ë n u r d h ë r g j i t hçka që b ë h e j me vegël , d u k e n i su r n g a a v l ë m e n d e t g jer t e k o v a ç h a n a t , k i ­sh in d e r d h u r s h u m a t ë m ë d h a n ë a r k ë n e p ë r b a s h k e t . K u r ­se ai , qehaja i k r y e s o r , (të a r d h u r a t e të t j e r ë v e m b l i d h e -s h i n v e t ë m nga p r o n a t e ku l l ë s , k u r s e t ë t i j a t n g a g j i t hë Rrafsh i ) , p r a ai, q eha j a i më i r ë n d ë s i s h ë m , s h u m a t e të c i l i t d i k u r ba razobesh in m e s h u m ë n e p ë r b a s h k e t t ë g j i thë t ë t j e rëve , t an i mez i d h a g j y s m ë n e t y r e .

Nda j d h e v ë s h t r i m i i p r i n c i t në d a r k e n e m h r ë m s h m e i sh te më i h i d h u r se fjalët e t i j . Ai v ë s h t r i m d u k e j s i k u r t h o s h t e : t i j e qeha ja i i g jakut , p r a t i d u h e t t ë j e sh e g ë r s u e -s i k r y e s o r i g j akmar r j e s , t i j e a i që d u h e t ta n g u c ë s h a t ë , t ' i fu tësh zek th in , t a zgjosh, t a t ë rbosh k u r ajo f a sh i t e t apo p ë r g j u m e t . K u r s e t i p o n a b ë n t ë k u n d ë r t ë n . T ë r r u a t ajo nofkë që m b a n . Ja , k ë s h t u t h o s h t e a i v ë s h t r i m . O zot , p s h e r ë t i u the l lë M a r k U k a ç j e r r a a t y p r a n ë d r i t a r e s . P s e n u k e l in in të qe të . Va l l e të p a k t a i sh in a n k t h e t e t i j . . .

Ai u pë rpoq ta h i q t e m e n d j e n a n d e j , u p ë r k u l te k a t i i p o s h t ë m i b ib l io tekës dhe , pa s i h a p i n j ë n g a k a p a k ë t e r e n d e , n x o r i q ë b r e n d a n j ë r a d h o r j a s h t ë z a k o n i s h t t ë t r a -s h ë , t ë l i d h u r me l ë k u r ë . A i i s h t e «Libr i i g j aqeve» . N j ë copë h e r ë g i sb të r in j t ë e t i j s h f l e tuan f le të t e t r a s h a , të m b u s h u r a m e n j ë s h k r i m t ë d e n d u r , n d a r ë n ë d y ko lona t ë n g u s h t a . S y t ë e t i j n u k l e x o n i n asgjë, v e t ë m k a l o n i n f toh taz i m b i a ta m i j ë r a e m r a , r r o k j e t e t ë c i lëve d u k e s h i n

292

të n g j a s h m e me n j ë r a - t j e t r ë n s i gu r i çka t e n j ë zalli të pan ia t e . At j e i sh in s h ë n u a r me r r ë n j ë e me t h e m e l g j aqe t e g j i thë Rra f sh i t , b o r x h e t e vdek jes , që famil je t apo fiset i k i sh in n jë r i - t j e t r i t , sh lye r j e t n g a të d y j a pa le t , g jaqe t e pa sh lye ra , që p ë r t ë r i n i n g j a k m a r r j e n p a s d h j e t ë , n jëze t , disa h e r ë n j ë q i n d e n jëze t v j e t ë sh , l logar i t ë e p a f u n d m e p r a p ë m e b o r x h e m e sh lye r j e , b r e z a t ë t ë r ë n j e r ëzo rë t ë z h d u k u r , l isi i g jakut , sic t h i r r e j g j aku n g a baba i , d h e lisi i t ëmbl i t , s ic t h i r r e j g jaku n g a n ë n a , v ra s j a e l a r ë me vras je , f i lani p ë r f i lanin, n j ë p ë r n j ë , k o k ë p ë r kokë , k a t ë r çifte t ë v r a r ë s h , fca të rmbëdhje të , n jëze t e k a t ë r d h e p ë r ­h e r ë n jë g jak i t e p ë r t në k r y e , n j ë g jak tek, që , s i d a s h i pë rço r që i p r i n tufës , u p r i n t u r m a v e të r e j a të të v d e k u r v e .

Libr i i sh te i v je tër , n d o s h t a po aq sa kul la . At je n u k m u n g o n t e asgjë d h e f letët e t i j h a p e s h i n k u r v in in p ë r t ë b ë r ë h u l u m t i m e t ë d ë r g u a r t ë fami l jeve apo f iseve q ë p re j k o h ë s h j e t o n i n p a gjak. p o r a ë befas , p ë r s h k a k t ë n i e dysh imi , t ë n j ë h a m e n d i e j e , t ë n j ë p ë s h p ë r i m e apo të n i e ënidrre g jy smë të m a r r ë , u t u rbu l lohe j qe tës ia . A t ë ­h e r ë «Qeha ja i i g jaku t» , M a r k U k a ç j e r r a , a s h t u sic k i sh in b ë r ë më p a r e dh j e t ë r a p a r a a r d h ë s i t e t i j , h a n t e f le të t e t r a sha të l ibr i t , k ë r k o n t e f le të p a s f letè e ko lonë pas ko lone r r i e d h ë n e fisit t ë g jaku t d h e n d a l e i më në fund d iku . «Po, ken i g i ak p ë r t ë sh lye r . Në v i t in kaq e aa , në m u a i i n kaq e aq, n i e b o r x h iu ka m b e t u r pa e l a rë» . Në k ë t ë ras t sv ië e «Qehaja i t t ë e i a k u t » k i sh in n i e q o r t i m t ë r e ­n d e pë r h a r r e s ë n e Efiatë. V ë s h t r i m i i t i j d u k e j s i k u r t h o s h ­t e : p a a j a j u a i ka q e n ë e g ë n i e s h t ë r . m j e r ë j u !

P o r kjo n d o d h t e t e p ë r r r a l l ë . Zakon i sh t t ë g i i tha g ja­q e t m b a h e s h i n m e n d b rez p a s b r e z i n g a g i i thë p i e s ë t a r ë t e famil jes . Ato ishin ku j t e sa k r v e s o r e e fisit d h e h a r r e s a m u n d t ë n d o d h t e v e t ë m pas n g i a r j e s h t ë i a s h t ë z a k o n s h m e e aë v a z h d o n i n g ia të . K ë t o i sh in r r e b e s h e të bef ta , lu f të ra , s h p ë r n g u l i e , e p i d e m i m u r t a i e , a t ë h e r ë k u r vdek ja z h v l e -rësohe i . h u m b t e m a d h ë s h t i n ë , r r e e u l l a t , v e r m i n e e sai dhe , d u k e u b ë r ë k ë s h t u e z a k o n s h m e d h e e p ë r g j i t h s h m e , k t h e -he i në n j ë g ië bana le e pa n e s h ë . Në k ë t ë v ë r s h i m g i i thë ha l te e m ë r z i t ë vdekjes , a ë l l o n t e t ë h u m b t e n d o n j ë giak. P o r e d h e k u r n d o d h t e kjo, l ib r i i sh te a ty , i n d r y r ë n ë k u -

293

l lën e Orosh i t dhe , sado v i te të shkon in , sado që fisi të l u -lëzonte e t ë l ë shon te b i s q e t ë reja , do t ë v i n t e n j ë d i t e dysh imi , p ë s h p ë r i m a apo ë n d r r a g j y s m ë e m a r r ë p ë r t ë r i ng j a l l u r g j i thçka.

M a r k U k a ç j e r r a v a z h d o n t e t ë s h f l e t o n t e l i b r in . S y t ë e tij n d a l e s h i n h e r ë p a s h e r e në v i t e t e h o v z i m i t të g j a k ­m a r r j e s , ose, p ë r k u n d r a z i , në v i te t e r e n i e s së s a j . M e ­gj i thëse i k i sh te p a r e d h e k i sh t e b ë r ë k r a h a s i m i n m i d i s t y ­r e me dh je t ë r a h e r ë , t a n i që i sh f l e ton te sër i sh , t u n d t e k o k ë n n ë n j ë m ë n y r ë t ë p a k u p t u e s h m e . K i s h t e n ë a t ë l ë -vizje t ë kokës n j ë a n k i m t ë pë r z i e r me k ë r c ë n i m , t h u a s e i g ë r g a h e j s h u r d h t a z i k o h ë s s ë s h k u a r . J a v i t e t 1611-1628, m e n u m r i n m ë t ë l a r t ë t ë g j aqeve b r e n d a k r e j t s h e k u l l i t t ë s h t a t ë m b ë d h j e t ë . J a d h e v i t i 1639, m e n u m r i n m ë t ë u l ë t : g j i thse j 722 v r a s j e në g j i thë R r a f s h i n . A i i s h t e v i t i i t m e r r s h ë m i dy k r y e n g r i t j e v e , ku g j a k u u d e r d h l u m ë , po r a i i sh te gjak t j e të r , j o k a n u n o r . P a s t a j m e r a d h ë v i ­t e t 1640 g je r më 1690, n j ë g jy smë sheku l l r r e s h t , k u r n g a v i t i n ë v i t , p ë r h e r ë e m ë oak, g j aku q ë d i k u r r r i d h t e s i k rua , m e z i cur i s te pikë-jpikë. D u k e j s i k u r g j a k m a r r j e s po i v in t e fundi . P o r t a m a m në k o h ë n aë d u k e j s e po vd i s t e , ajo s h p ë r t h e u m e n j ë v ru l l t ë r i . Viti 1691 : d y f i s h i m i i g jaqeve . Vi t i 1693: t r e f i sh imi , 1694: k a t ë r f i s h i m i . K i s h t e n d o d h u r n j ë n d r y s h i m t h e m e l o r n ë k a n u n . M a r r j a e g j a ­kut , q ë g je r a t ë h e r ë b i n t e v e t ë m m b i d o r ë r a s i n , p r a m b i n j e r i u n që k i sh te s h t i r ë me p u s h k ë , t a n i u s h t r i m b i k r e j t fisin. V i t e t e fundi t të sheku l l i t që po i k t e d h e v i t e t e p a r a të sheku l l i t të r i u p ë r g j a k ë n fund e m a j ë . G j e n d j a v a z h ­doi k ë s h t u gjer p r a n ë m e s i t t ë shekul l i t , k u r u d u k ë n s h e -n ja t e n j ë t h a t ë s i r e të r e . Ja v i t i i t h a t ë 1754. Më v o n ë 1799. Një sheku l l më vonë , t r i v i te r r e s h t . 1878, 1879, 1880, p o r t ë g j i tha kë to ishin v i te k r y e n g r i t j e s h apo luf-t ë r a s h m e t ë hua j t , 'kur zakon i sh t g j a k m a r r j a b i n t e . G j a k u î t y r e i s h t e i j a s h t ë m p ë r k u l l ë n e O r o s h i t e p ë r k a n u ­nin , p r a a to ishin v i t e g j a k h u p ë s e .

K u r s e këtë v i t s t ina e p r a n v e r ë s po n i s t e keq e m ë keq. Ai ga t i u d r o d h n g a ku j t imi i d i tes së s h t a t ë m b ë d h j e t ë mars i t . S h t a t ë m b ë d h j e t ë m a r s , p ë r s ë r i t i m e v e t e . S i k u r t ë m o s i sh te ajo v r a s j a n ë Brez i f toht , ajo dite do t ë k i«

294

s h t e m b e t u r pa g jak . E p a r a d i t e e t i l lë , e bardhë, q y s h p re j n j ë shekuâli , n d o s h t a q y s h p re j d y , t r e , p e s e s h e -kujsh , apo n d o s h t a q y s h p r e j n i s m ë s s ë g j a k m a r r j e s . E d h e tani , t ek shf le ton te f le të t e l ibr i t , a t i j i d u k e j se g i sh t a t po i d r i dhesh in . J a , d i t a e g j a s h t ë m b ë d h j e t ë m a r s i t k i sh t e t e t ë vras je , m ë t e t ë m b ë d h j e t ë m a r s n j ë m b ë d h j e t ë , m ë n ë n t ë m b ë d h j e t ë e n j ë z e t m a r s n g a p e s ë v ras j e , k u r s e ajo d i ta e s h t a t ë m b ë d h j e t ë m a r s i t desh m b e t i pa vdek j e . H a ­rnend j a se m u n d t ë g d h i n t e n j ë d i te e t i l lë , M a r k U k a -ç je r rës i duke j e l l a h t a r s h m e . D h e ga t i sa n u k k i s h t e n d o ­d h u r a s h t u . Ajo h a t a d o t ë n d o d h t e m e s igur i , p o r i sh te n g r i t u r n j ë Gjorg, n j ë fa rë G jo rgu n g a Brez f toh t i , që e k i sh te p ë r g j a k u r d i t ë n é zoti t . D h e k ë s h t u e k i s h t e s h p ë -t u a r atë. . . N d a j , k u r n j ë d i te m ë p a r e a i k i sh t e a r d h u r të p a g u a n t e t a k s ë n e g j äku t , M a r k U k a ç j e r r a e k i s h t e v ë s h t r u a r n ë s y n ë n j ë m ë n y r ë t ë p a z a k o n s h m e , m e d h i m b -sur i , m e mi rën joh je , s a q ë t j e t r i q e h u t u a r .

M a r k U k a ç j e r r a e l a më në fund l ib r in m b i s y p r i n ë n e ka t i t të u l ë t të b ib l io tekës . S y t ë e t i j p ë r të d h j e t ë n h e r ë r r ë s h q i t ë n m b i l i b r a t d h e r ev i s t a t b a s h k ë k o h o r e . G ja t ë kohës së s i s t emimi t t ë t y r e , pr i f t i që m e r r e j me to , i l e x o n -t e h e r ë pas he re copa t ë n d r y s h m e n g a s h k r i m e t e k u n -d ë r s h t a r ë v e t ë k a n u n i t . Në to, p ë r h a b i n ë d h e t ë r b i m i n e M a r k Ukaç je r rës , s u l m o h e s h i n gat i h a p ë t , ose t ë r t h o r a z i p jesë t ë kanun i t , m a d j e d h e v e t ë ku l l a e Orosh i t . H m , h u n g r o n t e M a r k u g j a t ë l ex imi t , l exo m ë t e j . D h e t ë r b i m i i t i j , që sa ven te r r i t e j , p ë r f s h i n t e në vo rbu l l ën e v e t jo v e t ë m n je rëz i t që i s h k r u a n i n a to t m e r r e e t u r p ë r i , p o r g j i ­t h ë n je rëz i t e q y t e t e v e e të fushave , m a d j e ve t ë q y t e t e t e fushat , p ë r të m o s t h ë n ë k re j t u l t ë s i r a t e bo tes .

N g a n j ë h e r ë k u r e s h t j a e s h t y n t e t ë dëg jon t e me orë t ë t ë r a , ç ' t huhe j n ë . t o , sic i sh te ras t i i d i s k u t i m i t t ë h a ­p u r n g a n j ë r ev i s t ë , k u s h q y r t o h e j çësh t ja n ë s e k a n u n i m e l igje t e t i j të r r e p t a e n x i s t e g j a k m a r r j e n , apo, p ë r k u n d r a z i , e p e n g o n t e a të . Një p a i e s h k r u a n i n se d isa n g a n e n e t t h e -m e l o r e t ë k a n u n i t , s i a i q ë t h o s h t e s e g j a k u n u k h u m b k u r r ë dhe se g jaku l a h e t veç me gjak, e n x i t n i n h a k -m a r r j e n , p r a ishin n e n e b a r b a r e . T ë t j e rë t , p ë r k u n d r a z i , s h k r u a n i n s e n e n e t ë t i l la q ë n ë duk je d u k e s h i n t ë k u ç e -

295

d ë r s h m e , i sh in n ë t ë v ë r t e t ë n g a m ë n j e r ë z o r ë t , s e p s e p i k ë r i s h t d u k e e b ë r ë ligj l a r j e n e v d e k j e s me v d e k j e , e p a r a n d a l o n i n v ra sës in d u k e i t h ë n ë : m o s d e r d h g jak , s e d o t ë p ë r g j a k e s h e d h e t i p a s t a j .

K ë t o lloj s h k r i m e s h i sh in d is i t ë d u r u e s h m e p ë r M a r k U k a ç j e r r ë n , p o r k i s h t e t ë t j e r a q ë t ë p r i s h n i n g j a k u n . N j ë s h k r i m i t i l lë i m y n x y r s h ë m , që i n x o r i g j u m i n n e t me r a d h ë p r inc i t , i s h o q ë r u a r m a d j e m e n jë p a s q y r ë l loga r i e , i sh t e b o t u a r p a e m ë r k a t ë r m u a j m ë p a r e n ë n j ë n g a a to r e v i s t a t e m a l l k u a r a . Në p a s q y r ë n e l logar i së , me n j ë s ak t ë s i t ë ç u d i t s h m e ishin n x j e r r ë g j i thë t ë a r d h u r a t q ë k i s h t e m a r r ë ku l l a e Orosh i t n g a t aksa t e g j a k u t , g j a t ë k a t ë r v j e t ëve t ë fund i t ; i sh in b ë r ë k r a h a s i m e m e t ë a r ­d h u r a t e t je ra , t ë mis r i t , t ë bagë t i së , t ë sh i t j e s së t o k a v e , t ë m i n i e r a v e e t ë p ë r q i n d j e v e n g a fa jde të , d h e i s h i n n x j e ­r r ë c a p ë r f u n d i m e ç m e n d u r o r e . Një n g a k ë t o i s h t e s e gjoja n ë k o h ë n t o n ë , b a s h k ë m e p ë r ç u d n i m i n e g j i t hçka j e , po p ë r ç u d n o h e s h i n e d h e g u r ë t e t h e m e l i t t ë k a n u n i t s i «besa» , «g j akmar r j a» , « m i k u » , t ë ci lat n g a g j ë r a t ë m ë ­d h a e s u b l i m e në j e t ë n s h q i p t a r e , me k a l i m i n e v i t e v e , i sh in t j e t ë r sua r , d u k e u s h n d ë r r u a r d a l n g a d a l ë n ë n j ë m a k i n ë çn jerëzore , g jersa i sh in k a t a n d i s u r t a s h m ë , s i pa s a r t i ku l l shk rues i t , n ë n jë s i p ë r m a r r j e k a p i t a l i s t e f i t imesh .

N ë a t ë s h k r i m ish in p ë r d o r u r s h u m ë fjalë t ë h u a j a , që M a r k u n u k i k u p t o n t e e që p r i f t i i a k i s h t e s h p j e g u a r me d u r i m . K ë s h t u p ë r s h e m b u l l , iishin p ë r d o r u r s h p r e h j e t « i n d u s t r i a e g j aku t» , «g j aku s i ma i l» , « m e k a n i z m i i g j a k ­m a r r j e s » . K u r s e t i tu l l i i s b k r i m i t i sh te i p ë r b i n d s h ë m : «G j a k m a r r jelogj ia».

N a t y r i s h t q ë pr inc i , m e a n ë t ë n j e r ë z v e t ë v e t n ë T i r a n e , k i s h t e m u n d u r t a n d a l o n t e m e n j ë h e r ë r e v i s t ë n , m e g j i t h a t ë au to r i i a r t ikul l i t , me g j i thë p ë r p j e k j e t e p r i n ­cit, s ' u m o r q ë s 'u m o r vesh . P o r n d a l i m i i r e v i s t ë s n u k e q e t ë s o n t e M a r k U k a ç j e r r ë n . F a k t i që a to g j ë r a i sh in s h k r u a r , m a d j e q ë ishin m e n d u a r n g a n j ë m e n d j e n j e r ë -zore , i sh te i f r ikshëm.

O r a e m a d h e n ë m u r r a s h t a t ë h e r ë . A i u a f r u a p r a ­p ë t e x h a m a t d h e a s h t u m ë k ë m b ë , m e v ë s h t r i m t ë t r e -

296

t u r në l a rgës i t ë e b j e shkëve , e n d j e u se t r u r i i t i j po b o -sha t i se j disi n g a dendës ia e m e n d i m e v e . Po r , s i z akon i sh t , kjo i sh te n j ë bosha t i s j e e p ë r k o h s h m e . N g a d a l ë m e n d j e n e t i j po e m b u s h t e n j ë m a s ë e mjeguUt gr i . K jo i sh t e d içka m ë s h u m ë s e mjegu l l a d h e d içka m ë p a k s e m e n d i ­m i . I sh t e mid i s të dy j ave , e t u r b u l l t , e g je rë , e p a p l o t ë -sua r . Sa i zbu lohe j n j ë p jesë , t j e r a i m b u l o h e j në ças t . D h e M a r k u e n d i e n t e s e k ë s h t u m u n d t ë v a z h d o n t e m e orë , m a d j e m e d i t e t ë t ë r a .

N u k i sh te h e r a e p a r e që m e n d j a e t i j n g r i n t e k ë s h t u p ë r p a r a é n i g m e s s ë Rrafishit. A i i sh te p ë r t ë g j i t hë b o t a e l e jua r , n o r m a l e d h e e a r s y e s h m e . P je sa t j e t ë r e bo te s , ajo «a t je posh të» , s ' i sh te veçse n j ë u l t ë s i r ë k ë n e t o r e , p r e j së cilës n u k ng j i t e sh in veçse s ë m u n d j e e z v e t ë n i m .

T e k r r i n t e i p a l ë v i z s h ë m p r a n ë x h a m a v e , a s h t u s i h e r ë t e t j e ra , a i u p ë r p o q t ë toap te më k o t me m e n d i m g j i t hë s h t r i r j e n e p a f u n d m e t ë Rrafsh i t , që n i s t e p r e j q e -n d r ë s së Shq ipë r i s ë e v a z h d o n t e p ë r t e j k u f i j v e s h t e t ë ­ro re . E g j i thë kjo r r a f s h n a l t ë k i s h t e l idh je me M a r k u n , p ë r d e r i s a t a k s a t e g j aku t m b ë r r i n i n n g a të k a t ë r a n ë t e sa i , e m e g j i t h a t ë ajo k i s h t e m b e t u r p ë r t ë n j ë e n i g m ë . E k i sh in l eh t ë qehaja i i t o k a v e e i v r e s h t a v e , apo ai i m i n i e -r a v e . Misr i d u k e j m e sy , d h e r r u s h i d u k e j m e s y p o t ' i b i n ­t e v r u g u , d h e m i n i e r a t n o t ë s h t e r o n i n , k u r s e a r a t q ë a t i j i k i s h t e r ë n ë fat i t ë a d m i n i s t r a n t e , i sh in t ë p a d u k s h m e . H e r ë - h e r ë at i j i d u k e j se po e k a p t e e n i g m ë n , se po e m b a n t e m i d i s t r u r i t , p ë r t a z b ë r t h y e r m ë n ë fund, p o r a io ngada lë , s i a to r e t ë që z h v e n d o s e n pa k u p t u a r në oiel l , i i k t e . A t ë h e r ë m e n d i a i k t h e h e j p r a p ë t ek a r a t e vdek jes , d u k e u p ë r p j e k u r më k o t të g j e n t e se c'i b ë n t e p j e l l o r e e ç'i b ë n t e s h t e r p a ato. I sh t e n j ë t h a t ë s i r ë t i e t ë r l l o j , s h p e s h mid i s s h i u t d h e d imr i t , n d a j d h e më e f r i k s h m e se çdo gjë.

M a r k U k a ç j e r r a n s h e r ë t i u . M e Sytë t ë t r e t u r n ë l a r -gësi a i pë rp iqe i të o ë r f v t y r o n t e sh t r i r j en e pa fund të Rraf ­sh i t t ë m a d h . A i ishte i m b u s h u r m e pllaja, n ë r r e n j , h u m -ne ra , bore , cel t ina, k a t u n d e , k i s h a , p o r a t i j . M a r k U k a -c je r rës . n u k i i n t e re son in a to . P ë r të i g i i t hë R r a f s h i i m a d h n u k i sh te i n d a r ë veçse n ë d y p j e s ë : n ë p j e sën q ë

297

pi l l te vdek je dhe n ë t j e t r ën q ë s 'pi l l te . P j e sa v d e k ë s o r e , t ro je , s e n d e e n je rëz , k a l o n t e t an i n g a d a l s h ë m , a s h t u s i s h u m ë h e r ë n ë p ë r t r u r i n e t i j : Mi jë ra v i ja uji vad i t ë s e , t ë m ë d h a e t ë vogla, që r r i d h n i n n g a p e r ë n d i m i në l ind j e , apo n g a j u g u n ë ve r i d h e n ë b u z ë t ë t ë c i lave k i s h i n m b i r ë aq e aq s h e r r e e pas ta j g j aqe ; Q i n d r a vija m u l l i r i ,

. m i j ë r a g u r ë kufi jsh, p r a n ë t ë c i lëve g j i t h a s h t u m b i n t e l e h -tës ish t g r ind ja dhe p a s saj g j aku ; D h j e t ë r a m i j ë r a k r u s h q i , një p j e së e t ë c i lave p r i shesh in p ë r a r s y e t ë n d r y s h m e , por që s i l ln in pas v e ç n j ë g jë : z inë ; K r e j t m a s h k u l l i m i i Rrafsh i t , i r r e z i k s h ë m , g j a k n x e b t ë , që l u a n t e me v d e k j e n s i me n j ë l odë r t ë s ë dielës . E k ë s h t u me r a d h ë . K u r s e pjesa s h t e r p ë ishte , p ë r fa t t ë keq , po aq e s h t r i r ë : V a r r e -zat, q ë dulkej s ikur , t ë n g o p u r a me vdek je , s ' p r a n o n i n më mor t , n g a q ë në to i sh t e e n d a l u a r v r a s j a , g r ind ja , m a d j e d h e fjalosja; H u p ë s a t , a t a q ë p ë r a r s y e t ë m ë n y r ë s s i i s h i n v r a r ë , apo t ë r r e t h a n a v e t ë vdek jes , k a n u n i i shpa l l t e g j a k -h u p ë s ; P r i f t ë r in j t ë , q ë n u k q u h e s h i n k u r r ë t ë r ë n ë n ë g jak; K r e j t g ra r i a e Rrafsh i t , që g j aku n u k e k a p t e .

S a h e r ë M a r k u k i s h t e m e n d u a r m e v e t e m a r r ë z i r a , q ë n u k d o t ë g u x o n t e k u r r ë f i a t h o s h t e a s k u j t . S i k u r g r a r i a t ë b i n t e në gjak një l lo j s i b u r r a i . . Më v o n ë i k i s h t e a r d h u r t u r p n g a vet ja , m a d j e k i s h t e n d i e r e d h e n j ë lloj t m e r r i , po r kë to i sh in caste t ë r ra l la , t ë s h k a k t u a r a m ë t e p ë r n g a d ë s h p ë r i m i , k u r n ë fund t ë m u a j v e apo t r e m u j o r ë v e sh i ­k o n t e t a b e l a t e Uogar ive . I l odhur , a i p ë r p i q e j ta h i q t e m e n d j e n q ë ande j , p o r m e n d j a p r a p ë b ë n t e ç ' bën t e d h e k t h e h e j a t je . Veçse k ë t ë h e r ë k t h e h e j j o p ë r t ë b l a s f e m u a r k u n d ë r k a n u n i t , p o r m ë th jesh t , n ë f o r m e hab i t j e j e . K ë ­sh tu , a i h a b i t e j se s i zakon i sh t d a s m a t , që i sh in aq t ë g ë z u e s h m e , s h k a k t o n i n s h p e s h s h e r r e d h e f i l l ime g j a k -m a r r j e s h , k u r s e kësol le t , q ë i sh in t ë z y m t a , p o t h u a j s e k u ­r r ë . Nga k jo m e n d j a i s h k o n t e t e k r a h a s i m i mid i s g j a q e v e t ë re ja me gjaqet e v j e t r a .Të dy l lojet k i sh in t ë m i r â t e të këq i j a t e ve ta . G j a q e t e v je t ra , a s h t u si t o k a t që p u -n o h e s h i n p r e j k o h ë s h , ishin t ë s igu r t a , p o r a to i sh in disi të f tohta e të n g a d a l t a . G jaqe t e re ja , p ë r k u n d r a z i , i sh in t ë v r u l l s h m e dhe n g a n j ë h e r ë , p ë r n j ë p e r i u d h ë k o h e n j ë -vjeçare , j e p n i n aq vdek je , sa ç ' j epnin t ë v i e t r a t p ë r n j ë -

298

zet vjet. Mi rëpo , t ë p a s h t r u a r ende sic ishin, a ta m u n d të m b y l i e s h i n s h p e j t me n d o n j ë pa j t im . K u r s e ^ g j a q e t e v j e ­t r a i sh te e v ë s h t i r ë të pa j t ohesh in . B reza t n j e r ëzo rë m ë s o -hesh in m e t o q y s h n ë d jep d h e kë sh tu , n g a q ë n u k e m e -n d o n i n do t j e t ë n pa t o , a s që u s h k o n t e n ë p ë r m e n d se m u n d t ë ç l i rohesh in p r e j t y r e . N u k t hosh t e k o t f jala: «gja­ku, po zu r i v i t in e d y m b ë d h j e t ë , ë sh të s i lisi, n u k e shku l do t kol la j» . S idoqof të M a r k U k a ç j e r r a k i sh t e a r r i t u r n ë p ë r f u n d i m i n se të dy l lojet e g jaqeve , i v je t r i me h i s to r i -k u n e t i j d h e i r i u me g ja l lë r inë , n d i h m o n i n n j ë r i - t j e t r i n d h e se s h t e r j a e n j ë r i t n d i k o n t e m b i t j e t r in . J a , k o h ë t e fundi t , p ë r shembu l l , i sh t e e v ë s h t i r ë të k u p t o j e se cili p r e j t y r e n is i të m e h t e i pa r i . O zot, t h i r r i a i me zë, po të vazhdo jë k ë s h t u , u n e d o t ë m a r r fund k r e j t .

T ingul l i i v e t m u a r i o rës e b ë r i të d r i d h e j . Ai n u m ë -roi godi t je t . G jash të , s h t a t ë , te të . . . P r a p a d y e r v e , në k o r r i -dore , s 'dëgjohej gjë t j e t ë r veçse n j ë f ë sh fë r imë e b u t e f she -se. Mysaf i rë t a k o m a po fl inin.

Ndr i ç imi i d i t es , m e g j i t h ë s e i sh te s b t u a r pakëz , r u a n t e p r a p ë po a t ë f tohtës i a r m i q ë s o r e t ë la rgës isë p r e j n g a v in te . O zot, p s h e r ë t i u ai , k ë t ë h e r ë aq the l lë , s aqë iu d u k se b r i n j e t iu l ë k u n d ë n s i t r a r ë t e n jë kasol le je që do të s h k a l l m o h e j . V ë s h t r i m i i t i j m b e t i p r a p ë i h u m b u r në a t ë qie l l gr i , që sht jel lej v e t m u e s h ë m m b i b j e s h k ë t d h e që k u r r s e s i n u k qe e m u n d u r t ë k u p t o h e j , i sh te a i që i zymitonte a to , apo ve t ë z y m t o h e j p re j t y r e .

V ë s h t r i m i i M a r k U k a ç j e r r ë s k i sh te në ve tve t e e d h e pye t j e , e d h e k ë r c ë n i m , d h e k ë r k i m m ë s h i r e . Ç'ke, duke j s iku r i t h o s h t e a i v ë s h t r i m hapës i r ë s që k i s h t e p ë r p a r a , pe r se u b e r e e t i l lë. . .

I qe d u k u r p ë r h e r ë se e n j i h t e m i r e a t ë Rrafsh , p ë r t ë cil in t hosh in se i sh te n j ë n g a më të m ë d h e n j t ë e h i j e -r ë n d ë t e E v r o p ë s e që , pas i sh t r i he j me m i j ë r a k i l o m é t r a k a t r o r ë b r e n d a Shq ipë r i së , v a z h d o n t e pas ta j pë r t e j k u ­fijve, në viset s h q i p t a r e të Kosovës , ose a to që s l lavë t i q u a n i n «Serb ia e v j e t ë r» e që në të v ë r t e t ë n u k i sh in veç ­se p jesë të t i j . K ë s h t u k i sh t e k u j t u a r , p o r k o h ë t e fundi t , p ë r h e r ë e më s h p e s h g j e n t e në p a m j en e t i j d içka që s'e a f ronte . Mend ja e tij r r o p a t e j m u n d i m s h ë m n ë p ë r pllaja

299

e zgr ipe , s i k u r të k ë r k o n t e të g jen te se n g a v in t e ajo gjë e p a k u p t u e s h m e , m a d j e më keq , ajo d içka ta l lëse në n d r i -ç imin e d i tes . S idomos k u r reisnin v ë r s h ë l l i m a t e e r e s d h e k u r b j e s h k a n i s t e t ë v e t m o h e j , ajo i n g j a n t e h e r ë - h e r ë k r e j t e h u a j .

E d in t e se m e k a n i z m i i vdek jes i sh te at je , i n g r i t u r që n g a k o h ë r a t që s ' m b a h e s h i n m e n d , mu l l i i s t ë r l a s h -të që b l u a n t e d i t e e n a t ë d h e të f s h e h t a t e të cilit ai, s i q e h a j a i g jaku t , i njihite më m i r e se k u s h d o . Meg j i t h ­a t ë kjo n u k e n d i h m o n t e t a z h d u k t e a t ë ndjes i t ë h u a j z i -mi . A t ë h e r ë , s i p ë r t ë b i n d u r v e t e n p ë r t ë k u n d ë r t ë n , s i n ë e the , a i n i s t e t ë p ë r s h k o n t e në m e n d j e g je rë e g ja t ë a t ë h a p ë s i r ë t ë f t oh të që shpa lose j në t r u r i n e t i j në n jë for ­m e dis i t ë ç u d i t s h m e , d içka mid i s n j ë h a r t e d h e n j ë mësa l l e

. t ë n j ë d r e k e m o r t i . A t ë h a r t ë t ë p ë r z i s h m e po e si l l te t an i n d ë r m e n d

a t y p r a n ë x h a m a v e t ë b ib l io tekës . N ë n j ë r e n d t ë n g r i r ë shpa losesh in në m e n d j e n e tij g j i t hë t o k a t e b u k ë s të Rraf­shi t . Ato n d a h e s h i n n ë d y g r u p e t ë m ë d h a : n ë t o k a t e p u -n u a r a d h e n ë t o k a t e l ena d j e r r p ë r s h k a k t ë g j a k m a r r ­jes . E g j i thë k j o k i s h t e n j ë r r e g u l l s h m ë r i t ë t h j e s h t ë : n j e ­rëz i t që k i sh in g jak p ë r t ë m a r r ë , i p u n o n i n toka t , sepse r a d h ë n e v r a s j e s e k i s h i n ata , nda j s'i k ë r c ë n o n t e a s k u s h t ë d i l n in l i r i sh t në a r e . P ë r k u n d r a z i , n je rëz i t që k i sh in g jak p ë r t ë d h ë n ë , i l in in toka t d jer r , s epse d u h e j t ë m b y -Meshin në k u l l ë n e n g u j i m i t p ë r t ' u m b r o j t u r . P o r kjo g jendje n d r y s h o n t e m e n j ë h e r ë , po r sa n je rëz i t që k i sh in gjak p ë r t ë m a r r e e k r y e n i n v ra s j en . A t ë h e r ë a t a , n g a n jë fis që k i s h t e p ë r t ë m a r r ë n j ë gjak, k t h e h e s h i n n ë fis q ë k i s h t e p ë r t ë d h ë n ë n j ë gjak, p r a k t h e h e s h i n n ë g ja-kës d h e r r j e d h i m i s b t m b y ï ï e s h i n në ku l l ën e ngu j imi t , d u k e i l ënë t o k a t e t y r e d jer r . K u r s e a r m i q t ë e t y r e , p ë r ­k u n d r a z i , p u s h o n i n së q e n i g jakës , d i ln in n g a ku l l a e n g u ­j imi t d h e , n g a q ë e k i sh in a t a r a d h ë n p ë r t ë v r a r ë , s 'k ishin f r ikë t ' i p u n o n i n t o k a t l i r i sh t . D h e kjo v a z h d o n t e g je r në v ras jen e a r d h s h m e . A t ë h e r ë g j i thçka pë r së r i t e j .

Sa h e r ë që M a r k U k a ç j e r r ë s i k i s h t e që l l ua r t ë u d h ë -t o n t e p ë r p u n ë t e ku l l ë s n ë p ë r b j e shkë , s y r i t t ë t i j n u k i s h p ë t o n t e k u r r ë sas ia e t o k a v e t ë p u n u a r a në k r a h a s i m me

300

d je r r i na t . Zakon i sh t t oka t e p u n u a r a i sh in më s h u m ë . Ato p ë r b ë n i n ga t i t r i t ë k a t ë r t a t e g j i thë tokës së b u k ë s . M i ­rëpo k i s h t e v i te q ë r a p o r t i n d r y s h o n t e n ë dobi t ë t o k a v e djerr . A t o r r i t e sh in në t r idh je t ë p ë r q ind , dyze t e d isa h e r ë i a f rohesh in b a r a z i m i t me t o k a t e p u n u a r a . M a d j e m b a -h e s h i n m e n d dy v i t e , k u r s ipë r faq ja e t o k a v e d j e r r e k i ­sh te k a l u a r s i p ë r f a q e n e çe l t inave . Mi rëpo k jo n d o d h t e d ikur . Da lngada lë , me r ë n i e n e g j a k m a r r j e s , d j e r r i na t sa v e n t e zvogëloheshin . Ato d j e r r ina i sh in gëz imi i sy r i t t ë M a r k Ukaç j e r r ë s . A to t r egon in s e k a n u n i i sh t e ende i f u q i s h ë m k u d o . F ise të t ë r a pranonira t ' i l i n i n t oka t d j e r r e t ë v u a n i n p ë r b u k ë , veç t ë sh lyen in g j a k u n , a s h t u sic k i s h t e fise që b ë n i n t ë k u n d ë r t ë n , e s h t y n k i g j a k u n s t inë p a s s t ine e v i t p a s vi t i në m ë n y r ë që t ë k ish in m u n d ë s i t ë k o r r n i n aq miser , s a t ë n g u j o h e s h i n pa s t a j b r e ­n d a p ë r n j ë k o h ë t ë g ja të . J e i l i re t ë m b a s h b u r r ë r i n ë t e ­nde , j e i l i re t ë z h b u r r ë r o h e s h , t h o s h t e k a n u n i . Midis m i s -r i t d h e g jaku t secili zg j idh te a t ë që i p ë l q e n t e . Disa , pë r t u r p t ë t y r e , zg j idhn in mis r in , t ë t j e rë , p ë r k u n d r a z i , g j a k u n .

S h p e s h M a r k U k a ç j e r r ë s i k i s h t e q ë l l u a r t ë s h i k o n t e toka f isesh që i s h i n në gjak, fq in je me n j ë r a - t j e t r ë n . D h e g j i t h m o n ë e n j ë j t a p a m j e : n j ë n g a s t ë r e p u n u a r , t j e t r a d j e r r i në . Në pl isa t e a re s së mbje l l ë k i sh te d içka t ë t u r p -s h m e p ë r M a r k U k a ç j e r r ë n . D h e avul l i q ë l ë s h o n t e ajo, d h e a roma , d h e bu të s i a e saj p re j f e m r e i s h t i n i n p ë s h t i r o -s jen . K u r s e d j e r r i na e t h a r ë , a t y pë rb r i , m e t ë c a r a t q ë n g j a n i n h e r ë s i r r u d h a , h e r ë s i noful la t ë s h t r ë n g u a r a , gat i i a p ë r l e t t e sy të . D h e k u d o n ë p ë r b j e shkë t e m ë d h a i sh te e n j ë j t a p a m j e : çe l t ina d h e t oka d je r r , m a t a n ë d h e m ë k ë t ë a n ë t ë r rugës , n g j i t u r m e n j ë r a - t j e t r ën , t ë h u a j a , q ë e v ë -s h t r o n i n me u r r e j t j e n j ë r a - t j e t r ë n . D h e gjë ja më e p a b e -s u e s h m e i sh te që pas n j ë s t ine , pas d y , f a t e t e t y r e n d r y -s h o h e s h i n : t oka d je r r bëhe j p a p r i t u r p je l lore , k u r s e çe l t i ­n a k t h e h e j n ë d jer r .

M a r k Ukaç j e r r a , n d o s h t a p ë r t ë d h j e t ë n h e r ë a t ë mëng je s , p she rë t i u . Mend ja e tij i sh t e e n d e l a rg . Nga t o k a t ajo kaloi te r r u g ë t , n j ë p jesë të të c i lave a i i k i s h t e p ë r s h k u a r m ë k ë m b ë , apo m e ka lë g ja të s h ë r b i m e v e t ë

301

t i j . R r u g a e M a d h e e B j e s h k ë v e të N ë m u r a , R r u g a e H i -jes, R r u g a n d a n ë D r i n i t t ë zi, R r u g a n d a n ë Dr in i t t ë B a r ­dhë , R r u g a e K e q e , R r u g a e M a d h e e F l a m u r ë v e , R r u g a e Kryqiit . N ë p ë r to e c n i n d i te e n a t ë n j e r ë z i t e Rra f sh i t . Copa t ë v e ç a n t a t ë k ë t y r e r r u g ë v e i sh in n ë besë t ë p ë r -h e r s h m e . K ë s h t u , n ë R r u g ë n e M a d h e t ë F l a m u r ë v e , p j e ­sa n g a U r a e G u r t ë e g j e r te G ë s h t e n j a t e M ë d h a i s h t e në besë të N ika jve e të Sha lës . K u s h d o që p ë s o n t e g jë d u k e e c u r n ë p ë r to , g j a k u i m b e t e j k r a h i n ë s së N i k a j v e dhe Sha lës . Po k ë s h t u , në R r u g ë n e Hi jes p jesa n g a A r a t e Rekës g j e r te Mul l i r i i S h u r d h i t , i sh t e në besë . K r e j t R r u g a e C u r r a j t g je r t e K r o i i F t o h t ë i sh te në besë . K o -n a k ë t e N ika jve e të Shades ishin g j i t h a s h t u në besë . Han i i Vje të r , në R r u g ë n e K r y q i t , me p ë r j ash t im të s t a ­lles, i sh te në besë . H a n i i Ve jushës , g j i t ha sh tu , b a s h k ë m e k a t ë r q i n d h a p a u d h ë n g a p o r t a ve r io re . T ë t e t ë l ë -fyte t e K r o i t të Z a n a v e , dyze t h a p a p ë r së gjat i e p ë r së gjer i . K o n a k ë t e Rrëzës . L ivadh i i Kr i l l ave .

Ai u p ë r p o q t ë si l l te n d ë r m e n d me r a d h ë t ë g j i t ha v e n d e i e t j e ra që i sh in në besë të d iku j t , s i e d h e v e n d e t n ë besë t ë g j i thku j t , d o m e t h ë n ë a to k u n u k le johej t ë q ë -l lohej p ë r g j a k m a r r j e , s ic q e n ë t ë g j i thë mu l l i n j t ë pa p ë r -j a sh t im , dyze t h a p a d j a t h t a s e ma j t a s , s i d h e të g j i t ha u jëvara t , k a t ë r q i n d h a p a d j a t h t a s e m a j t a s , p ë r a r s y e n se z h u r m a e t r o k a s h k a v ë apo u t u r i m a e u j ë r a v e n u k l e -jonin të dëgjohej b r i t m a p a r a l a j m ë r u e s e e qël luesi t . K a ­n u n i n u k h a r r o n t e k u r r ë asgjë . S h u m ë h e r ë M a r k U k a ­ç jer ra e k i s h t e v r a r ë m e n d j e n p ë r t ë g j e t u r në se v e n d e të t i l la në besë i kuf izonin , apo, p ë r k u n d r a z i , i s h t o n i n gjaqet . H e r ë - h e r ë i d u k e j se a to , me m b r o j t j e n e s h p a l l u r pë r çdo ka l im ta r , e l a r g o n i n vdekjen , p o r h e r ë - h e r ë , p ë r ­kundraz i , i d u k e j se t a m a m r r u g a apo b u j t i n a e b e s ë -tua r , me p r e m t i m i n e t y r e p ë r t ' i m a r r ë g j a k u n e k u j t d o që v r i t e j m id i s t y r e , h a p n i n g j a q e të r e j a . E g j i thë k jo ishte , p ë r m e n d j e n e t i j , e p a q a r t ë d h e me k u p t i m të d y -zuar , a s h t u s i s h u m ë g j ë r a t ë k a n u n i t .

Të n j ë j t ën p y e t j e k i s h t e b ë r ë d i k u r p ë r ba l adâ t e s h u m t a p ë r g jaqe t , q ë k ë n d o h e s h i n a n e m b a n ë Rra f sh i t . Rapsodë t i shin t ë s h u m t ë n ë p ë r k a t u n d e t d h e p ë r g j a t ë

302

k r a h i n a v e . S 'k i sh te r r u g ë që të m o s i t a k o j e d h e s 'k i sh te h a n ku të m o s i dëgjoje . E sh ton in apo e pakëson in v d e ­kjen, i sh te v ë s h t i r ë t a kup to je . I sh t e e d h e ash tu , e d h e kësh tu . E n j ë j t a gjë m u n d t ë t h u h e j p ë r h i s to r i t ë që sh teg ton in gojë m ë gojë, ng ja r je t ë h e r s h m e apo m ë p a k t ë h e r s h m e , q ë r r ë f e h e s h i n m b a s d a r k a v e t ë d imr i t , p r a n ë z jarr i t d h e q ë s h p ë r n d a h e s h i n pas ta j , b a s h k ë m e u d h ë t a -rët , p ë r t ë r i a r d h u r n d o n j ë n a t ë pë r së r i , t ë n d r y s h u a r a , sic vjen i n d r y s h u a r n g a koha buj tës i i d i k u r s h ë m . Një pjesë të k ë t y r e r r ë f en j ave a i i g j en te n g a n j ë h e r ë të b o -tua ra në a to r ev i s t a t e n e v e r i t s h m e , t ë r e n d i t u r a në k o -lona s i në a rk ivo l e . Sepse p ë r M a r k U k a ç j e r r ë n ajo që sh type j në l ib ra , s ' i sh te gjë t je tër , veçse ku foma e asa j që r r ë fehe j me gojë apo me l ahu të .

Sidoqoftë , d o n t e apo s 'donte ai, t ë g j i tha kë to k i sh in l idhje me p u n ë n e t i j . Mad je dy j a v ë më p a r e pr inc i , ndë r sa b ë h e j ga t i t ' i t ë r h i q t e vë re j t j en p ë r vaj t jen keq

• t ë p u n ë v e , i a p ë r m e n d i në n j ë fa rë m ë n y r ë k ë t ë gjë. Ç ' i sh te e vë r t e t a . f jalët e t i j i sh in pakëz të e r r ë t a , p o r k u p t i m i pak a s h u m ë i sh te k y : në qoftë se ty , Q e b a i a i i g jakut , t ë ë sh të m ë r z i t u r kjo o u n ë , m o s h a r r o s e s h u m ë n je rëz e l a k m o i n ë a t ë d h e m a d j e jo n je rëz dosido, p o r e d h e m e shko l l ë t ë l a r t ë .

I s h t e h e r a e p a r e aë pr inci e k i s h t e p ë r m e n d u r s h k o -llën e l a r t ë d h e me n j ë f a r ë k ë r c ë n i m i . E d h e h e r ë t e t j e ra e k i sh t e p o r o s i t u r M a r k u n të s t u d i o n t e . me n d i h m ë n e prift i t , g i i t h ë c ë s h t i e t q ë k ish in t ë b ë n i n m e g jakun , p o r kë të h e r ë t o n i i tij i s h t e i p r e r ë . E d h e t an i aë e k u j t o n t e . Mark U k a ç j e r r a n d i e n t e një s h t y o i e n ë t ë m t h a . M e r r ndonjë shkol la r , n g a a t a q ë m b a j n ë e r ë p a r f u m d h e v ë r e në v e h d i n t im . shkrofë t iu me ve te . V ë r e q e h a j a n ë e g j a ­ku t m e shko l l ë , m e q e n ë s e t ë paska h y r ë n ë qejf s h k o -11a e m a d h e d h e pas ta j , k u r qehaia iushika të të ç m e n d e t që j a v ë n e t r e t e , do ta ku i t o sh M a r k U k a ç j e r r ë n . H m .

Një copë h e r ë e la m e n d i m i n e t i j të b r i d h t e egë r s i sh t nga një h a m e n d j e n ë t j e t r ën , d h e n ë t ë g j i tha a t o p r inc i pendohe j d h e a i t r i u m f o n t e . S idoqof të d u h e t t ë n d ë r m a r r një u d h ë t i m n ë p ë r Rrafsh , t h a m ë n ë fund m e v e t e , k u r e nd jeu se v ru l l i i deh jes së çast i t po i b i n t e . S ' i sh te keq

303

t ë p ë r g a t i s t e n j ë r a p o r t p ë r p r inc in , a s h t u s i k a t ë r v j e t m ë p a r e , m e t ë d h ë n a t ë s a k t a p ë r g j a n d j e n d h e m e p a -r a s h i k i m e pë r t ë a r d h m e n . N d o s h t a dhe p r i n c i t n u k i v e n i n m i r e p u n ë t d h e ha jde , m b i kë t ë s h f r e j e g je j M a r k U k a ç j e r r ë n . Po ne jse , a i i sh te zot i i t i j d h e q e -h a j a i t n u k i p ë r k i s t e t ë g j y k o n t e t ë zot in . M a r k U k a ç j e ­r r ë s i k i s h t e r ë n ë i n a t i k re j t . M e n d j a e t i j , që z e m ë r i m i i b e f t ë i a k i s h t e m b l e d h u r p ë r ca cas te , e ç l i r u a r t a n i n g a ngë rçe t , i ku p ë r s ë r i l a rg , n ë b j e s h k ë . N ë t ë v ë r t e t ë u d h ë -t i m i i t i j i sh t e i domos.doshëm. Aq më t e p ë r t a n i që n u k e n d i e n t e v e t e n m i r e . N d o s h t a r r u g a i a l e h t ë s o n t e d is i b r e n g ë n e k o h ë v e t ë fund i t . E d h e g j u m i m u n d t ' i r i -k t h e h e j . Veç kësa j , i s h t e m i r e q ë t ' i h i qe j p ë r c a k o h ë n g a sytë p r inc i t .

P r o j e k t i i u d h ë t i m i t nis i t a p ë r p i n t e n g a d a l ë , pa n d o ­n jë v r u l l t ë v e ç a n t ë , p o r m e k ë m b ë n g u l j e . D h e p r a p ë , a s h t u s i pak m ë p a r e , n i s ën t ' i ka lon in n ë p ë r m e n d r r u -gë t n ë p ë r t ë ci la t n d o s h t a do t ë u d h ë t o n t e , v e ç s e k ë t ë h e r ë , t ë l i d h u r a me o p i n g a t e t i j , apo me p o t k o n j t ë e ka l i t t ë t i j , a to i u p ë r f y t y r u a n n d r y s h e . P o a s h t u n d r y s h e i e r d h ë n n ë ku j t e së h a n e t d h e k u l l a t k u m u n d t ë f l inte , h ingë l l ima e kua jve n a t ë n , ç imka t .

K y d o t ë i s h t e n j ë u d h ë t i m p u n e , g j a t ë t ë ci l i t d o t ' i d u h e j ndosh t a t ë r i s h i k o n t e g j i thë a t ë që në m e n d j e n e t i j i s h t e sk i cua r s i d i ç k a e n g j a s h m e me n j ë m u l l i v d e ­k je j e , me m o k r a t e t i j , veg la t , r r o t a t d h e r r o t ë z a t e p a -f u n d m e . T ë k o n t r o l l o n t e n j ë p ë r n j ë g j i thë m e k a n i z m i n , p ë r t ë g j e tu r s e k u n g e c t e m a k i n a , ç 'qe n d r y s h k u r e s 'pu-n o n t e m i r e , apo ç 'qe k ë p u t u r .

U h , i a bë r i n g a n j ë t h e r j e n ë s t o m a k . T i s h i k o m ë m i r e ç ' të ësh të k ë p u t u r ty, desh i t ë t h o s h t e m e ve te , po r e n d ë r p r e u p ë r g j y s m ë m e n d i m i n . N d o s h t a e d h e a i bosh l l ëku i n e v e r i t s h ë m do t ' i i k t e me n d ë r r i m i n e ajr i t . Po , p o , t ë nisej s a m ë p a r e , t ë i k t e q ë k ë t e j . T ë s h i k o n t e n jë p ë r n j ë g j i thçka , t ë b i s e d o n t e g ia të , s i domos m e shkoq i t ë s i t e k a n u n i t , t ' u k ë r k o n t e m e n d i m e , t ë h y n t e n ë ­pë r k u l l a t e ngu j imi t , t ë t a k o h e j pas t a i m e f a m u l l -t a rë t . t ë p y e s t e se a k i s h t e m ë s u e s që p ë s h p ë r i t n i n k u n d ë r k a n u n i t , t ë s h ë n o n t e e m r a t e t y r e p ë r t ' i k ë r -

304

k u k a r p r inc i t d ë b i m i n e t j . Mend ja e M a r k U k a ç j e ­r r ë s u g ja l lë rua . A i m u n d t ' i b ë n t e v ë r t e t n j ë r a p o r t t ë ho l l ë s i shëm p r i n c i t p ë r t ë g j i tha kë to . M a r k u nis i t ë ec te p o s h t ë e p ë r p j e t ë n ë p ë r b ib l io tekë . H e r ë - h e r ë nda le j p ë r p a r a d r i t a r eve , pas t a j , p o r s a m e n d o n t e d i çka t ë re , n i s t e t ë l ëv iz te p ë r s ë r i . Q y s h t an i s i l l te n d ë r m e n d s h k o -q i t ë s i t e k a n u n i t , f ja lëve të të c i lëve p r inc i u j e p t e p ë r h e ­r ë r ëndës i . A t a i sh in r r e t h d y q i n d n ë g j i thë Rra f sh in , po r v e t ë m n d o n j ë d y z i n ë p re j t y r e i sh in t ë f a m s h ë m . N ë m o s g j i thë t ë f amshmi t , a i d u h e j t ë t a k o n t e t ë p a k t ë n g jy s -m ë n e t y r e . A t a i sh in sh ty l l a e k a n u n i t , t r u r i i Rra fsh i t , d h e a t a d o t ' i j e p n i n m e s igu r i ndon jë m e n d i m m b i g j e n -d j en d h e n d o s h t a ndon jë kësh i l l ë pë r r rugëzg j idh je . M e s igur i k ë s h t u do t ë n d o d h t e , meg j i t hëse a i s ' d u h e j t ë k ë n a q e j m e k a q . M e n d j a i t h o s h t e s e d o t ë i s h t e m i r e që , p ë r v e ç t a k i m e v e m e ta, t ë zbr i s t e e d h e a t j e k u i sh te baza e vdekjes , te gjakësi t . Të fu te j n ë p ë r k u l l a t e n g u j i ­mi t , t ë b i sedon te k o k ë m ë k o k ë m e t ë n g u j u a r i t , m e a t a që i sh in b u k a d h e k r i p a e k a n u n i t . Kjo ide e f u n d i t e g ë -zoi v e ç a n ë r i s h t . S a d o fjalë t ë m e n ç m e t ë t h o s h i n s h k o q i t ë -s i t e f a m s h ë m , f jalën e fund i t pë r sa i p ë r k e t vdek je s k a -n u n o r e e k i sh in g jakës i t .

Ai fërkoi ba l l i n me d o r e d u k e u p ë r p j e k u r t ë s i l l te n d ë r m e n d t ë d h ë n a t e m b l e d h u r a d y v je t m ë p a r e p ë r k u l l a t e ngu j imi t . Ah , t a n i iu k u j t u a sak tës i sh t . A to i sh in n j ëq ind e s h t a t ë d h j e t ë e k a t ë r në k r e j t Rra f sh in , me r r e t h n j ë mi jë b u r r a t ë n g u j u a r në to . U p ë r p o q t ' i pë r fy -t v r o n t e a s h t u sic ishin, n j ë kë tu , n jë at je , z y m t o r e d h e i d h n a k e , me f rëng j i t ë e zeza d h e p o r t â t e k y ç u r a nga b r e n d a . P ë r f y t y r i m i i t y r e iu m p l e k s me v i j a t e uj i t jes, p ë r s h k a k t ë t ë c i lave g j e n d e s h i n a t y n jë p jesë e t ë n g u -j u a r v e , m e r r u g ë t d h e b u j t i n a t n ë besë , m e shkoq i t ë s i t e k a n u n i t , k ron i s t ë t , lahu. tarët . Të g j i tha k ë t o i sh in v i -dha t , r r i p a t d h e r r o t ë z a t e m a k i n ë s së v je të r , e cila p u -n o n t e pa u n d a l u r që p r e j q i n d r a v je tësh . Që p r e j q i n d r a v je tësh , pë r së r i t i ai . D i t e p ë r d i t e e n a t ë p ë r n a t ë . Pa u n d a l u r k u r r ë . V e r ë s e d i m r i t . P o r ja, k i s h t e a r d h u r d i ta e s h t a t ë m b ë d h j e t ë m a r s i t p ë r të p r i s h u r r end i l i e g jë rave . K u j t i m i i saj e b ë r i M a r k U k a ç j e r r ë n të p s h e r ë t i n t e p r a -

2 0 - 2 305

pë . At i j i u d u k se, në qof të s e v ë r t e t a jo d i t e do t ë k a l o n t e ashtu , s ic d e s h kaloi , i g j i thë ky m u l l i vdek je j e , t r o k a -shkat , m o k r a t e t i j të r ë n d a , s u s t a t d h e r r o t ë z a t e s h u m t a , do t ë k ë r c i t n i n k o b s h ë m , do t ë t r a n d e s h i n k u l m e t h e m e l , g jersa t ë k ë p u t e s h i n e t ë s h k a t ë r r o h e s h i n në n j ë m i j ë copa.

O zot, m o s a r d h t ë ajo di te , i a b ë r i a i d h e p r a p ë n d j e u a të n e v e r i n ë m i d i s s t o m a k u t d h e z e m r ë s . P a s t a j , t ë p ë r -ziera m e të , p r a p ë i u k u j t u a n ca s t e n g a d a r k a e m b r ë m -shme, p a k ë n a q ë s i a e p r inc i t , d h e g ja l l ë r i a e p â k ç a s t e v e m ë p a r e i u f ik a t y p ë r a t y , p ë r f i a l ë n ë v e n d i n n jë b r e n -g e t ë ç u d i t s h m e . N ë d r e q t ë v e n ë t ë g j i tha , t h a m e v e t e . B renga i sh t e e n j ë lloji të veçan të , e n g j a s h m e me n j ë m a s ë t ë q u l l ë t gr i q ë fu te j k u d o , qe t ë s i sh t , p a m a j a q ë shpon in ose t h e r j e t ë d h i m b s h m e ; oh, a i do t ë d o n t e një mi j ë h e r ë t ë i sh t e a sh tu , po ç ' f i b ë n t e n j ë qu l l i t ë t i l lë , p re j t ë ci l i t s 'k i she ku t ë fu t e she . K u r s e a t a i b i n i n akoma më qafë , s i k u r të m o s - f m j a f t o n i n a n k t h é t e t i j . P ë r a to a i n u k i k i s h t e fo lur a sku j t . K i s h t e t r i j a v ë që i p ë r s ë r i t e s h i n s h p e s h e më s h p e s h d h e a i p a p r i t u r bër i me v e t e p y e t j e n që e k i s h t e s h t y r ë d i t e p a s d i t ë sh e ne t pas n e t ë s h : m o s po e z i n t e g j a k u ?

K ë s h t u i k i s h t e n d o d h u r s h t a t ë v j e t m ë p a r e . I s h t e v iz i tua r n g a g j i t h fa rë m j e k ë s h e k i s h t e p i r e g i i t h f a r ë ilaçesh, p o r p a asn jë dob i , g jersa n j ë p l a k n g a G j a k o v a i k i sh t e t h ë n ë : « K o t p i i laçe e s h i k o h e s h në dok to rë , b i r i im. L ë n g a t ë s s a t e s ' k a n ë ç'i b ë j n ë as d o k t o r ë t , as i laçet . t y t ë k a z ë n ë g jaku . G j a k u ? ! q e h a b i t u r ai . P o u n e s 'kam v r a r ë n je r i , o a x h ë . D h e p l a k u i qe p ë r g j i g j u r : S 'ka gjë se s 'ke v r a r ë n je r i , o b i r , t ë k i s h e v r a r ë n je r i do t a k i -she m b a s e m ë l e h t ë , p o t i k e n j ë p u n ë t ë t i l lë q ë e z ë g j a ­k u : D h e a i i k i s h t e t r e g u a r p ë r « q e h a l l a r ë t e t j e r ë të g jakut» , s h u m i c a e të ci lëve i sh in s ë m u r u r nga k jo lëngatë , m a d j e e d h e m ë keq , n u k i sh in s h ë r u a r m ë . K u r s e a i a r r i t i t ë s h ë r o h e j në b j e s h k ë t p ë r t e j Orosh i t . T h u h e i se ajri i t y r e i sh te i p ë r s h t a t s h ë m k u n d ë r l ë n g a t a v e të

S h t a t ë v j e t M a r k u k i s h t e q e n ë i a e t ë d h e v e t ë m k o h ë t e fundi t s ë m u n d j a po i j e p t e p r a p ë s h e n j a t e sa j . Ç 'm 'u

306

desh kjo p u n ë , t h a me ve te . G j a k u i n j ë n jer iu , k u r t ë zinte, d h e i sh te v ë s h t i r ë t a përbal lo je , po k u r t ë z in te një gjak i t i l lë, që s 'd ihej ku f i l lonte e ku m b a r o n t e ? Jo g jak po p ë r r e n j g j a k u b r e z a s h n je rëzorë , që ku l lon in t e j e m b a n ë Rrafshi t , të pë rz i e r b a s h k ë , të v j e t ë r e të r i n j , v i t e sh e shekujsh .

P o r n d o s h t a s ' ë sh të ajo, p s h e r ë t i u m e ve te m e n jë shpresë të fund i t . N d o s h t a ë sh të t h j e sh t n j ë m ë r z i e p ë r -k o h s h m e , p ë r n d r y s h e do t ë ç m e n d e s h a . A i t endos i qafën , sepse i u d u k s e dëgjoi z h u r m ë p a s de rës . I s h t e v ë r t e t a s h t u . Në k o r r i d o r e u dëg jua kuis ja e një de re , pas ta j h a p a d h e zëra.

Q e n k a n zg jua r mysaf i rë t , m e n d o i ai .

•

307

KAPITULLI I PESTE

Gjorgu u k t h y e në Brez i f toh t më 25 m a r s . U d h ë t o i po thua j se p a p u s h i m g j i thë d i t ën . N d r y s h e n g a va j t ja , g j a t ë k t h i m i t k o k ë n e k i s h t e v a z h d i m i s h t në n j ë g j e n ­d je pë rg jumje je , k ë s h t u q ë u d h a i u d u k m ë e s h k u r ­t ë r . Madje u h a b i t p a k k u r n j o h u r r e t h i n a t e f sha t i t . Pa e k u p t u a r a s v e t ë pse , ngada lëso i h a p a t . Z e m r a g j i t ha sh t u nis i t ' i r r i h t e m ë ngada lë , n d ë r s a s y t ë k ë r ­k o n i n diçka në b r e g o r e t p ë r r e t h . P l l a n g a t e bo re s q e n -k a n shkr i r ë , t h a me ve t e . K u r s e s h e g ë t e eg ra i sh in a t y . Meg j i tha të p s h e r ë t i u disi i l e h t ë s u a r . K u s h e d i p s e

308

i qe d u k u r se njollat- p r e j d ë b o r e do t ë i sh in më të p a m ë s h i r s h m e m e t ë .

Ja d h e vendi . . . n jë m u r a n e e vogël i sh te n g r i t u r a t y g j a t ë m u n g e s ë s s ë t i j : G jo rgu k i s h t e n d a l u r m u p ë r p a r a sa j . N jë çast i u d u k se do t ë sule j k u n d ë r asaj m u r a n e , p ë r f i a n g r i t u r g u r ë t e p ë r f i a s h p ë r n d a r ë n ë t ë k a t ë r anë t , q ë t ë m o s m b e t e j p re j saj a sn j ë g j u r m ë , p o r t a m a m n ë k o h ë n q ë t r u r i i p ë r f y t y r o n t e n j ë v e p r i m të t i l lë , do ra e t i j k ë r k o n t e s i në e t h e n j ë g u r m b i k a l l d r ë m i n e r r u g ë s . E gje t i më në fund g u r i n d h e me n j ë lëvizje të p a z a k o n s h m e , sikur. t ë i sh te g j y s m ë e k ë p u t u r , dora e tij e hodh i g u r i n m b i m u r a n e . G u r i lëshoi n j ë z h u r m ë t ë s h u r d h ë t , b ë r i d y - t r i r r o t u l l i m e br in jaz i , g j e r sa zu r i v e n d p r a n ë t ë t j e r ëve . G jo rgu n u k i a n d a n t e sy të , t h u a s e d y s h o n t e q ë g u r i d o t ë l ëv iz te p ë r s ë r i nga vend i , po r a i q y s h t a n i d u k e j a t j e i n a t y r s h ë m , s i k u r t ë q e h e d h u r p re j k o h ë s h . Meg j i t ha t ë G j o r g u n u k lëvizi .

M e s y t ë ng r i r ë , v ë s h t r o n t e m u r a n ë n . J a ç ' k i sh te m b e t u r p re j . . . p re j . . . (ai d e s h i t ë t h o s h t e : p r e j j e t ë s s ë a t i j t je t r i t ) , p o r m e v e t e m e n d o n t e : j a ç 'k i sh te m b e t u r p r e j j e t ë s së t i j . \

G j i t hn j ë ajo b r e n g ë , a t o n e t pa g j u m ë , s h e r r i i h e s h t u r m e t ë j a t in , m ë d y s h j e t , a r s y e t i m e t , vua j t j a n u k k i s h i n p je l lë veçse k ë t a g u r ë t ë l a k u r i q t ë d h e p a k u p t i m . A i b ë n t e t ë l a rgohe j p re j t y r e , p o n u k m u n d -te . B o t a nisi t ë - t r e t e j me shpe j tësi r r e t h e r ro tu l l , çdo g jë u f i rua , m b e t i v e t ë m a i d h e pë rba l l ë t i j g r u m b u l l i i g u r ë v e , v e t ë m a t a t ë dy , Gjorgu. d h e m u r a n a , k r e j t t ë v e t ë m m b i s ipë r f aqen e bo tes . D h e m i d i s dënesë s gat i sa s ' th i r r i me z ë : Po p e r s e ? Ç 'duhe j e g j i thë k jo? P y e t j a i sh te e l a k u r i q t ë , a s h t u s i g u r ë t a t y posh të , d h i m b t e nga të g j i tha anë t , o zot, s i d h i m b t e , d h e a i u p ë r p o q t ë lëv iz te më në fund, t ë s h k ë p u t e j , t ë i k t e s a më l a rg p r e j saj , s a më la rg , qoftë e d h e në ferr , v e ç t ë m o s m b e t e j a ty .

309

N ë s h t ë p i G j o r g u n e p r i t ë n m e n j ë n g r o h t ë s i t ë qe t ë . Baba i e p y e t i s h k u r t p ë r r r u g ë n , e ë m a e v ë s h t r o n ­t e v j e d h u r a z i m e c a s y t ë m j e g u l l u a r . A i t h a s e i s h t e t e p ë r i l o d h u r n g a r r u g a e n g a t ë q ë n d r u a r i t pa g j u m ë d h e u sh t r i t ë f l in te . P ë r n j ë k o h ë t ë g j a t ë h a p a t d h e p ë s h p ë r i m a t n ë p ë r ku l l ë i u n g j i t ë n s i k a r f o m a g j u m i t t ë t i j , g je r sa më në fund fjeti . Të n e s ë r m e n u z g j u a vonë . K u j a m ? t h a d y - t r i h e r ë m e v e t e d h e fjeti pë r së r i . E d h e k u r u ngr i t , k o k ë n e k i s h t e të r e n d e d h e s i t ë m b u s h u r m e s fungjer . S ' k i sh t e d ë s h i r ë t ë b ë n ­t e asgjë . Mad je a s t ë m e n d o n t e .

G j i t hë ajo d i t e ka lo i a s h t u d h e po a s h t u ka lo i e n e s ë r m j a d h e e p a s n e s ë r m j a . D y - t r i h e r ë i u v ë r t i t k u ­l lës d h e m e c a s y t ë p a l ë v i z s h ë m v ë s h t r o n t e h e r ë n j ë p jesë t ë g a r d h i t q ë d u h e j n d r e q u r p r e j kohësh , h e r ë q o s h e n e d j a t h t ë t ë pul lazi t , t ë r r ë n u a r d i m r i n që s h k o i . P o r s ' nd i en t e a sn j ë dë sh i r ë p ë r t ë p u n u a r . Më e k e q j a i sh te se n d r e q j a e t y r e i d u k e j e p a n e v o j s h m e .

I sh in d i të t e fund i t t ë m a r s i t . Së s h p e j t i do t ë h y n t e pri l l i . M e g j y s m ë n e t i j t ë b a r d h ë d h e m e g j y s m ë n t j e ­t ë r t ë zezë. P r i l l m o r t . N ë m o s d o t ë vd i s t e , d o t ë n d r y -he j në ku l l ën e ngu j imi t . S y t ë do t ' i cfobësoheshin n g a g j y s m ë t e r r i , k ë s h t u q ë p r a p ë s e p r a p ë , e d h e p o t ë m b e t e j gjal lë, s 'k i sh te p ë r t a p a r e m ë b o t ë n .

P a s p ë r g j u m j e s m e n d i m i n is i t ' i g j a l l ë rohe j disi . D h e g jë ja e p a r e që i lëvizi n ë p ë r t r u i s h t e m u n d ë s i a p ë r t ë g j e t u r n j ë u d h ë q ë t a n x i r r t e j a s h t ë vdek je s d h e j a s h t ë ve rb imi t . M i r ë p o r r u g ë s 'k i sh te , p ë r v e ç n j ë r ë s . D h e a i e m e n d o i a t ë g j a t ë : t ë b ë h e j d r u v a r shë t i t ë s . K ë s h t u b ë h e s h i n zakon i sh t m a l ë s o r ë t Që ikn in n g a Rraf -shi . S ë p a t ë n pas s h p i n e (bisht i i saj fu te j s h t r ë n g u e s h ë m pas j a k ë s së x h o k e s në shp inë , k u r s e p r e s a g j y s m ë e zezë e n d r i t u r n g j a n t e p r a p a qafës s i n j ë k r e s h t ë p e s h -ku) p ra , s ëpa t ën p a s s h p i n e d h e p a s t a j s h t e g t i m i q y t e t

310

më qy te t , me a t ë b r i t m ë n e z v a r g u r e t ë p ikë l l ue shme -«dru me p re !» . J o , më m i r e t ë m b e t e j në p r i l lmor t ( tani a i i sh te i b i n d u r se kjo fjalë, që ekz i s ton te v e t ë m në ndë rg jeg jen e t i j , k u p t o h e j d h e m a d j e pë rdo re j n g a t ë gj i thë) p ra , m ë m i r e t ë m b e t e j k ë t u , sesa t ë i k t e a n d e j , d r u v a r i m je r ë , u d h ë v e me shi t ë q y t e t e v e , p r a n ë ca d r i t a r e b o d r u m e s h m e h e k u r a , p ë r h e r ë t ë p a h i t u r a nga n jë f a r ë p l u h u r i i z i (k ishte p a r e n j ë h e r ë në S h k o d ë r një m a l ë s o r që p r i s t e d r u p ë r s k a j n j ë d r i t a r e j e t ë t i l lë), jo, n j ë q i n d h e r ë m ë m i r e n ë p r i l l m o r t .

Një mëng je s , i sh te d i ta e p a r a f u n d i t e mars i t , n d ë r s a zbr i s te s h k a l l ë t e g u r t a të ku l lës , a i qënd ro i ba l l e p ë r ba l le m e t ë j a t in . N u k d ë s h i r o n t e t ë bëhe j h e s h t j e p a r a se t ' i f l iste, m e g j i t h a t ë h e s h t j a u bë . D h e pas saj , s i p a s n j ë m u r i ku f sh ihe t d ikush , i shin fjalët e t i j :

— H ë , — foli i at i , — ç ' kë rkon të më t h u a s h , G jo rg? A t ë h e r ë ai i foli: — Babë , k ë t o d i te që më m b e t ë n , dëshi ro j t ë da l

p ë r t ë p a r e e d h e n j ë h e r ë b j e s h k ë n . I a t i e vë sh t ro i g j a t ë në sy. N u k i t h a asgjë . Tan i

p ë r m u a ë sh t ë njël loj , m e n d o i G j o r g u p ë r g j u m s h ë m . N ë fund t ë fundi t , s'ia v l e n t e b a r a q i r a n ë t ë g r inde j p r a p ë m e t ë j a t i n p ë r n j ë g jë t ë t i l lë . Mjaf t i shin g r i n d u r s h u r d h t a z i g jer a t ë d i t e . D y j a v ë m ë p a r e d y j a v ë m ë vonë , s ' k i sh te ndon jë n d r y s h i m t ë m a d h . Vër te t , m u n d të b ë n t e e d h e pa e p a r e b j e s h k ë n . Madje k o t që e h a r x h o i f jalën. Ai u bë ga t i t ' i t h o s h t e : s 'ka nevojë , babë , po t j e t r i n d ë r k a q i sh t e n g j i t u r l a r t .

A i zb r i t i pas p a k me n j ë qe se në dore . Ajo i sh te f a r e e vogël në k r a h a s i m me q e s e n e taksës së g jaku t . I a t i ia zgjat i .

— Nisu, Gjorg . Të qof të u d h a m b a r ë ! G j o r g u e m o r i qesen . — F a l e m n d e r i t , b a b ë . I a t i n u k ia h i q t e sy të .

• — Veç m o s ha r ro , — i t h a me zë të ulët , — besa pë r t y m b a r o n m ë s h t a t ë m b ë d h j e t ë pri l l .

D u k e j s iku r d içka m u n g o n t e b r e n d a gojës së t i j . — Mos h a r r o , b i r , — pë r së r i t i .

311

K i s h t e d isa d i t e q ë p o u d h ë t o n t e . X h a d e t ë n d r y ­s h m e . Bu j t i na n d a n ë u d h e . F y t y r a t ë p a n j o h u r a . I nguv-j u a r në f sha t in e t i j , R ra f sh in e k i s h t e k u j t u a r p ë r h e r ë t ë ngr i rë , s idomos d imr i t . P o r s ' i sh te a s h t u . R r a f s h i i sh te plot lëvizje. V i n i n nga a n ë t e t i j d r e j t q e n d r ë s d h e i kn in nga q e n d r a d r e j t a n ë v e . Të t j e r ë u d h ë t o n i n n g a e m a j t a në t ë d j a th t ë , d h e t ë t je rë , p ë r k u n d r a z i , n g a e d j a t h t a në t ë m a j t ë . Ca ngj i tesh in , c a zb r i t n in , k u r s e s h u m i c a h e r ë ng j i t e sh in , h e r ë z b r i t n i n g j a t ë t ë n j ë j t i t u d h ë t i m , dhe k ë t ë e b ë n i n aq shpesh , s a q ë në fund t ë u d h ë s n u k e d i n i n a s v e t ë në se r r u g a k i s h t e q e n ë n ë përg j i thës i e t a t ë p j e t ë apo e t ë r m a l t ë .

H e r ë - h e r ë G j o r g u ku j tohe j p ë r r e n d j e n e d i t ë v e . Ec ja e kohës i d u k e j k r e j t e p a z a k o n s h m e . G j e r në n j ë fa rë ore d i ta i d u k e j e g ja të , e g ja të , p a s t a j p a p r i t u r , si ajo s u m b u l l a e u j i t që, pas i l ë k u n d e t n j ë copë h e r ë te lu l ja e p jeshkës , b i e p a p r i t u r , d i ta k ë p u t e j e m b a r o n t e . K i s h t e h y r ë pri l l i , p o p r a n v e r a mez i p o s h f a q e j . H e r ë -- h e r ë një b r e z i k ä l t e r e m ë s ipë r A l p e v e i d u k e j aq i p a -d u r u e s h ë m , s aqë i n g j a n t e s i k u r do t ' i z i n t e f r y m ë n . E p ra , ë sh të pri l l , t h o s h i n k u d o u d h ë t a r ë t e ras t i t , që n j i -h e s h i n me n j ë r i - t j e t r i n n ë p ë r bu j t i na t . P r a n v e r a e ka kohën , m a d j e s h u m ë vonoi k ë t ë vi t . D h e at i j i v i n t e n d ë r m e n d poros ia e t ' e t p ë r a fa t in e besës , apo, më sak të , jo k r e j t porosia , m a d j e as n j ë p j e s ë e sa j , po v e t ë m fjala «b i r» në fund, d h e b a s h k ë me t ë c u n g u i k o h ë s nga n jë g je r m ë s h t a t ë m b ë d h j e t ë p r i l l d h e ide j a që të g j i thë e k i s h i n pr i l l in të piote , k u r s e a i e k i s h t e t ë veçan të , g j y s m a k . Pas t a j p ë r p i q e j t a h i q t e m e n d j e n n g a t ë g j i tha kë to d h e u . v i n t e vesh in a t y r e që t r e g o n i n u d h ë t a r ë t , t ë cilët, p ë r h a b i n ë e t i j , m u n d t ë m o s k i s h i n b u k ë e k r i p ë në t o rbe , po r pa r r ë f en ja s ' i sh in k u r r ë ,

312 4

Në b u j t i n a m u n d të dëgjoj e g j i t h f a r ë ng j a r j e sh e h is tor i sh , p ë r g j i th fa rë n j e r ëz i sh e k o h ë r a s h . Ai r r i n t e g j i t h m o n ë p a k m ë n j a n ë d h e , i k ë n a q u r q ë a s k u s h n u k e t r azon te , v i n t e vesh in . H e r ë - h e r ë m e n d j a i i k t e , b ë n t e n jë pë rp j ek j e p ë r t ë m a r r ë c o p e r à n g a h i s to r i t ë e d ë -g j u a r a e p ë r f i a ng j i t u r j e t ë s së t i j , ose, e k u n d ë r t a , cope rà nga j e t a e tij p ë r p i q e j f i ng j i s te n ë p ë r h i s t o r i t ë e të t j e rëve . N g a n j ë h e r ë ng j i t j a bëhe j l eh të , n g a n j ë h e r ë jo . t

K ë s h t u d o t ë v a z h d o n t e n d o s h t a g jer n ë fund, s i k u r t ë mos n d o d h t e diçka. N jë d i te , në n jë h a n me e m r i n • H a n i i Ri ( shumica e h a n e v e q u h e s h i n ose H a n i i V j e ­tër , ose H a n i i Ri) ai dëgjoi të flitej p ë r n jë kar rocë . . . N jë k a r r o c ë e v e s h u r p ë r b r e n d a me kadi fe t ë zezë.. . N jë k a r r o c ë qy t e t i m e d y e r t ë s p ë r d r e d h u r a . . . Mos va l l e ë s h t ë a jo? t h a m e v e t e d h e n g r i u i t ë r i p ë r t ë d ë g j u a r më m i r e . Po , i sh te ajo. Po f l isnin p ë r f e m r ë n e b u ­k u r me sy të k th je l l ë t e me f lokët e gë sh t en j t a .

G jo rgu u d rodh . V ë s h t r o i p ë r r e t h , pa d i t u r as v e t ë pse . I sh t e n jë h a n i n d y t ë , m e e r ë t ë h i d h ë t t y m i d h e sha j aku t ë lagët , dhe , s i k u r t ë m o s mja f tôn te kjo, go ja që f l is te p ë r g r u a n , lëshonte , b a s h k ë m e fjalët, n j ë d u h m ë d u h a n i d h e qepe . Gjo rgu k t h e u sy të s a andej^ k ë n d e j , s i k u r të t h o s h t e : «po p r i s n i pak , a ë sh të i p ë r s h t a t s h ë m ky v e n d p ë r t ë zënë në go jë e m r i n e sa j?» M i r ë p o a t a v a z h d o n i n t ë fl isnin, t ë q e s h n i n . Gjo rgu vazhdo i t ë r r i n ­te a t je si i m b ë r t h y e r në g rackë , mid i s dëg j imi t e mosdëgj imi t , me veshë t që i u t u r i n i n . D h e befas iu q a r -t ë sua në n j ë m ë n y r ë t ë p a m ë s h i r s h m e s h k a k u i v ë r t e t ë p ë r s e i sh te n i s u r n ë s h t e g t i m . A të s h k a k q e m u n d u a r f i a f sh ih te e d h e vê tes . E k i s h t e l a r g u a r n g a m e n d j a me k ë m b ë n g u l j e , e k i sh t e s h t y p u r , k i s h t e k u j t u a r se e k i sh t e n d r y r ë the l l ë e më the l lë , po s h k a k u i sh te a ty , m u n ë q e n d ë r t ë qenies s ë t i j : a i i sh te n i s u r p ë r s h t e g ­t i m j o p ë r t ë p a r e b j e s h k ë n , por , n ë r a d h ë t ë p a r e , p ë r të p a r e e d h e n j ë h e r ë a t ë ferner . E k i sh t e k ë r k u a r , pa e d i t u r a s v e t ë pse, a t ë k a r r o c ë m e p u p e d h e m b ë s h t e t ë s e t ë s p ë r d r e d h u r a , që r e n d t e e r e n d t e v a z h d i m i s h t m e s pë r m e s Rrafsh i t , n d ë r s a a i i p ë s h p ë r i s t e f sheh taz i që

313

l a r g : p e r s e e n d e s h k ë n d e j , m o j k a r r o c ë - f l u t u r . N ë t ë v ë r t e t ë ajo, me a t ë stof t ë zi, me d o r e z a t e d y e r v e p r e j b ronz i d h e me p u p e n ë e s p ë r d r e d h u r , i k u j t o n t e a t i j n jë sa rkofag që e k i s h t e p a r e d i k u r , g j a t ë t ë v e t m i t u d h ë t i m t ë t i j në Shkodë r , në K i s h ë n e M a d h e , m i d i s n j ë p roces ion i d h e m u z i k ë s s ë r e n d e t ë n j ë o r g a n o j e . D h e b r e n d a asaj k a r r o c e - f l u t u r - a r k i v o l i s h t e v ë s h t r i m i i f e m r ë s me f lokë të gë sh t en j t ë , që e k i s h t e p ë r p i r ë G j o r g u n a q ëmbë l s i sh t d h e a q t r o n d i t s h ë m , s a a s k u s h t j e t ë r n ë kë t ë bo te . K i s h t e v ë s h t r u a r d h e i s h t e v ë s h ­t r u a r p r e j s h u m ë sysh f e m ë r o r ë në j e t ë n e ve t , sy t ë z j a r r t ë , t ë t u r p s h ë m , dehës , naz iqë , m i k l u e s , d r e d h a r a k ë , k r e n a r ë , po r n g a t ë t i l lë s y s 'qe v ë s h t r u a r k u r r ë . A t a i sh in të l a rgë t e të a fë r t n j ëkohës i sh t , të k u p t u e s h ë m e t ë p a k u p t u e s h ë m , t ë hua j e t ë d h i m b s h ë m . N ë n a t ë v ë s h t r i m , k r a h a s a fsh i t t ë z j a r r t ë q ë t ë n g r i n t e p e s h ë , k i sh te d içka që t ë f ikte , t ë con te la rg , p ë r t e j h i r i t , p ë r t e j j e ­tës , p r e j n g a m u n d t a sh iko je v e t e n t e n d e qe tës i sh t .

Në n e t ë t e t i j (coperà g jumi p ë r p i q e s h i n t ' i m b u s h -n i n a t o kao t ik i sh t , a s h t u s i p ë r p i q e n t a m b u s h i n n j ë qie l l të zi v j e sh te y j e t e r ra l lë ) ai v ë s h t r i m i s h t e e v e t m j a g jë që n u k t r e t e j nga p ë r g j u m j a e t i j . R r i n t e a t y m i d i s t i j , b r i l a n t i h u m b u r , p ë r k r i j i m i n e të ci l i t qe h a r x h u a r g j i thë d r i t a e bo tes .

J a , p ë r t ë n d e s h u r e d h e n j ë h e r ë a t a s y i sh t e n i s u r a i m e s p ë r m e s R r a f s h i t t ë m a d h . K u r s e a t a f l i sn in pë r atë* g r u a s i p ë r g j ënë m ë t ë z a k o n s h m e , m u n ë m e s t ë a t i j h a n i t ë n d y t ë , p r a n ë e rë s s ë t y m i t t ë h i d h ë t , me gojë t e t y r e p lo t d h ë m b ë të p r i s h u r . G j o r g u brof i n ë k ë m b ë , hoq i p u s h k ë n n g a sup i , s h t i u m b i t a n j ë he rë , dy h e r ë , k a t ë r h e r ë . I v r a u t ë g j i thë , pa s t a j v r a u a t a q ë v r a p u a n n ë n d i h m ë , b a s h k ë m e h a n x h i u n d h e me x h a n d a r ë t që u n d o d h ë n r a s t ë s i sh t a t je , d h e pa s t a j doli m e v r a p nga d e r a d h e sh t i u p ë r s ë r i k u n d ë r a t y r e që po e n d i q n i n , k u n d ë r nd j ekësve t ë t j e rë , k a t u n d e v e t ë t ë r a që po i v i h e s h i n pas , f l a m u r ë v e , k r a h i n a v e . . . Të g j i t h a k ë t o i m e n d o i , k u r s e në t ë v ë r t e t ë s 'bër i gjë t j e t ë r veçse u n g r i t n g a v e n d i - d h e doli te d e r a e han i t . E r a e f t oh të ia freskoi ba l l in . N j ë copë h e r ë

314

qëndro i a sh tu , m e s y g jy smë t ë m b y l l u r , n d ë r s a n d ë r m e n d , pa e d i t u r as v e t ë pse, i e r d h i n jë f razë që e k i sh t e dëg jua r d i k u r v i t e m ë p a r e , n j ë d i t e s h t a t o r i plot lagësht i , në n j ë r a d h ë t ë g j a t ë p ë r p a r a n j ë depo je mis r i t ë n ë n p r e f e k t u r ë s : t h o n ë se v a j z a t e q y t e t i t t ë p u t h i n në buzë.-

Ngaqë g ja të n jë p jese të s h t e g t i m i t v ë m e n d j a i s h p ë r q e n d r o h e j sa a n d e j k ë n d e j , p ë r h e r ë e më t e p ë r G jo rgu t po i d u k e j se u d h ë t që p ë r s h k o n t e a i i sh in pa vazhd imës i , p lot bosh l lëqe apo k a p ë r c i m e t ë m ë d h a . S h p e s h e g j en t e v e t e n në n jë u d h ë apo në n j ë h a n t je tër , n d ë r s a e d i n t e se n d o d h e j a k o m a në u d h ë n apo h a n i n p re j nga i sh te n i s u r d isa o r ë m ë pa re . D h e k ë ­shtu , o rë pas o r e e d i t e p a s d i te , m e q ë s h k ë p u t j a e m e n d j e s së t i j n g a g j ë r a t r ea l e sa v e n t e sh tohe j , s h t e g -t imi i t i j p ë r h e r ë e më t e p ë r po i ng j a n t e n jë e n d je je n ë p ë r ë n d ë r r .

T a n i n u k e f sh ih te më n g a v e t j a që po e k ë r k o n t e k a r r o c ë n e sa j . Mad je as nga të t j e r ë t . Disa h e r ë k i s h t e p y e t u r : Mos e ken i p a r e gjë n j ë k a r r o c ë me ca s p ë r -dredhje . . . me ca... s 'di s i ta t hem. . . S i? i pë rg j ig jesh in njerëzi t , s h p j e g o h u m ë mi re , ç f a r ë k a r r o c ë ? P o ja, p ë r ­gjigj e j ai, n jë k a r r o c ë n d r y s h e n g a të t jerat . . . me kad i fe të zezë... m b ë r t h y e r me bronz. . . s i arkivol . . . A f let p ë r -n j imend , a je i m a r r ë , o n j e r i ? ! i t h o s h i n a ta .

N j ë h e r ë i t r e g u a n se k i s h i n p a r e n j ë k a r r o c ë me p a m j e pë ra fë r s i sh t t ë tillë, p o r dol i që ajo i s h t e k a ­r roca e pe shkop i t t ë k r a h i n ë s f q î h j e që po u d h ë t o n t e , k u s h e d i pse, n ë p ë r k o h ë t ë k e q e .

L e t ë j e n ë n ë p ë r h a n è t ë n d y t a , l e t ' i k e n ë d h ë m b ë t t ë p r i shu r , veç t ë t r ego jnë p ë r të , t h o s h t e a i me ve te .

315

D y - t r i h e r ë r a në g j u r m ë t ë saj , p o r e h u m b i p ë r ­së r i . Fq in j ë r i a m e v d e k j e n i a b ë n t e m ë t ë d ë s h i r u e -s h ë m t a k i m i n . Po ash tu , r r u g ë t e b ë r a p ë r t ë e s h t o -n i n et j en p ë r ta • p a r e .

Një d i t e pa n jë n j e r i që i n g j a u s i i h i p u r m b i m u s h k ë . I sh t e «Qehaja i i g j aku t» i ku l l ë s së Orosh i t , q ë k u s h e d i ku s h k o n t e . Pas i eci n j ë copë u d h ë , G j o r g u k t h e u kokën , s i p ë r t ' u b i n d u r n ë i sh te v ë r t e t « Q e h a j a i i g j aku t» . T je t r i g j i t h a s h t u k i s h t e k t h y e r k o k ë n p ë r t ë p a r e G jo rgun . P o k y ç ' pa t i ? t h a m e v e t e G jo rgu .

Një d i t e i t h a n ë se e k i sh in p a r e n j ë k a r r o c ë të t i l lë , t a m a m sic e t r e g o n t e ai , po r ajo k i s h t e q e n ë b o s h e . N j ë d i t e t j e t ë r i t r e g u a n p ikë pë r p i k ë s h e n j a t e s a j , m a d j e edhe k o k ë n e g r u a s së b u k u r , me ca f lokë që d i k u j t i q e n ë d u k u r n g j y r ë g ë s h t e n j e e d i k u j t t j e t ë r n g j y r ë la j thie , te qe lqe t e d r i t a r e s .

S ë p a k u n d o d h e t e n d e k ë t u n ë Rra f sh , k i s h t e m e n -d u a r ai. Së p a k u s 'ka z b r i t u r a t je p o s h t ë .

N d ë r k a q pri l l i i tij po h a r x h o h e j me shpe j tës i . D i ­t ë t r e n d n i n r r e s h t n j ë r a pas t je t rës , d h e ai, q ë e d h e pa kë to i sh te më i s h k u r t r i i m u a j v e p ë r të , t k u r r e j e t r e t e j m e n g u t .

S 'd in te k u t ë shkon te . N g a n j ë h e r ë h u m b t e k o h ë n n ë n jë u d h ë t ë kotë , n g a n j ë h e r ë k t h e h e j p a d a s h u r a t j e k u k i sh t e q e n ë n jë he r ë . P y e t j a s e mos p o ec te n ë d r e j ­t i m i n q ë n u k d u h e j , nis i t a m u n d o n t e s h p e s h e m ë shpesh . Pas t a j i d u k e j se k i s h t e e c u r v e t ë m në d r e j t i m i n q ë n u k d u h e j d h e k ë s h t u d o t ë ec te g j e r n ë fund , n ë a t ë g r u s h t d i t ë sh që i k i sh in m b e t u r , s h t e g t a r i p ë r h ë n u r n ë p ë r pr i l l in e t i j ulok.

316

*

KAPITULLI I GJASHTË

Vorpsë t , b u r r ë e g r u a , v a z h d o n i n t ë n d o d h e s h i n në u d h ë t i m . Vjedhuraz i , Bes i an Vorpsi v ë s h t r o n t e p rof i l in e së shoqes . Ajo duke j e v r a r ë pak në mol lëza , me n j ë zbeh tës i t ë l eh t ë në f y t y r ë , që e b ë n t e , a s h t u s i d i sa d i t e më p a r e , më t ë d ë s h i r u e s h m e . Ë s h t ë e l odhur , m e n ­doi ai , m e g j i t h ë s e n u k e t h o t ë . Në të v ë r t e t ë g j a t ë g j i t h ë a t y r e d i t ëve a i k i sh te p r i t u r q ë ajo t ë t h o s h t e m ë n ë fund fjalët e k u p t u e s h m e : u h , u lodha . I k i s h t e p r i t u r a t o fjalë me p a d u r i m , në e the , s i n j ë s h p ë t i m n g a e keqja , po r ajo s i t h a që s'i tha . V ë s h t r o n t e a s h t u e

317

z b e h t ë r r u g ë n d h e po thua j se n u k fl iste. K u r s e s h i k i m i i s a j , që e d h e në r a s t e t e z e m ë r i m i t apo të fyer jes k i s h t e q e n ë p ë r h e r ë i k u p t u e s h ë m pë r të , t a n i i s h t e b ë r ë i p a k a p s h ë m . Së p a k u të i sh te i p a k ë n a q u r a i sh ik im , m e n d o i ai , ose, a k o m a më keq , i f toh të . P o r a i s h i k i m k i sh t e d i çka t je tër . K i s h t e h u m b u r d i çka n ë q e n d r ë n e tij d h e në t ë s ' k i sh in m b e t u r t a n i veçse anë t .

F j a l ë t b r e n d a ka r rocës i sh in r r a l l u a r k r e j t . H e r ë -- h e r ë a i b ë n t e n j ë përp jek je p ë r t ë r i n g j a l l u r d içka, por , d u k e m o s d a s h u r t a v in t e v e t e n n ë n j ë pozi të in fe r io re , p ë r p j e k j e t e t i j i sh in të p ë r m b a j t u r a . Më e keq ja i s h t e s e n u k p o g j e n t e n ë v e t v e t e a f t ë s i n ë p ë r t ' u z e m ë -r u a r m e të . N g a pë rvo ja e m a r r ë d h ë n i e v e m e g r a t ë k i sh t e v ë n ë r e s e s h p e s h h e r ë z e m ë r i m i d h e s h e r r i i sh in t ë a f ta t ë zg j idhn in n ë n jë m ë n y r ë t ë be f t ë g j end je t ë amu l l t a , që d u k e s h i n pa r rugëda l j e , a s h t u s i n j ë f u r t u n ë q ë ç l i ron g j i t hçka nga zabu l l ima m b y t ë s e . M i r ë p o n ë p r e r j e n e syve të saj k i sh te d i çka që e m b r o n t e n g a z e m ë r i m i i t j e t r i t . A s h t u s i në p r e r j e n e s y v e të g r a v e s h t a t z ë n a . Mad je n j ë çast a i t h i r r i m e v e t e : m o s ë s h t ë g jë s h t a t z ë n ë ? P o r t r u r i , j a s h t ë v u l l n e t i t t ë t i j , a t y p ë r a t y b ë r i n jë l logar i t je t ë th jesh të , d h e k jo s h p r e s ë e f u n d i t u t r e t në çast . Bes i an Vorps i m b y t i n jë p s h e r ë t i m ë që t ë m o s e d ë g j o n t e ajo dhe v a z h d o i t ë sodis te n g a d r i ­ta r ja e ka r rocës . Po n g r y s e j .

A i q ë n d r o i n j ë copë h e r ë a s h t u dhe , k u r nis i p r a p ë të m e n d o n t e , t r u r i e k t h e u p r a p ë t e k e n jë j t a p i k ë . Së p a k u t ë t h o s h t e q ë n u k i p ë l q e n t e m ë k y s h t e g t i m , q ë ajo i s h t e z h g ë n j y e r plotës isht , që i de j a e t i j p ë r t ë k a -lua r m u a j i n e m j a l t i t në R r a f s h i s h t e n j ë id io tës i e p a -pa rë , n d a j t ë k t h e h e s h i n m e n j ë h e r ë m b r a p s h t , q y s h a t ë dite, a t ë çast , a t ë m i n u t e . M i r ë p o ajo, jo v e t ë m q ë n u k e k ë r k o i a s n j ë h e r ë n j ë gjë t ë t i l lë , p o r e d h e k u r ai, p ë r f i a l e h t ë s u a r k ë r k e s ë n i a solli f ja lën r r o t u l l p ë r f u k t h y e r p a r a kohe , ajo i t h a : S i t ë d u a s h . Në qof të se dësh i ron , m u n d t ë k t h e h e m i . S a p ë r m u a m o s u s h q e -tëso.

N a t y r i s h t që a t i j i k i sh t e s h k u a r disa h e r ë n d ë r

318

m e n d q ë t a n d ë r p r i t n i n u d h ë t i m i n d h e t ë k t h e h e s h i n m e n j ë h e r ë , m i r ë p o e m b a n t e n jë s h p r e s ë e v a k ë t se d içka m u n d t ë n d r e q e j a k o m a . Mad je i d u k e j se , në qoftë s e k i s h t e p ë r t ë r i p a r u a r diçka, kjo m u n d t ë b ë h e j v e t ë m d e r i s a t ë n d o d h e s h i n a k o m a n ë Rra f sh , k u r s e , p o t ë z b r i t n i n posh t ë , asgjë n u k n d r e q e j m ë .

I sh te e r r u r p lo tës i sh t d h e t an i f y t y r a e saj n u k da l lohe j . A i u p ë r k u l d y - t r i h e r ë t e d r i t a r j a , p o r n u k po e k u p t o n t e do t s e ku n d o d h e s h i n . P a s p a k m b i u d h ë ra d r i t a e h ë n ë s d h e a i afroi k o k ë n t e x h a m i . Q ë n d r o i a s h t u p ë r s h u m ë kohë , n d ë r s a d r i d h j e t e x h a m i t t e f tohtë i k a l o n i n n ë p ë r m j e t ba l l i t n ë p ë r g j i t h ë t r u p i n . N ë n d r i t ë n e h ë n ë s u d h a d u k e j e q e l q t ë . S i lue t a e n j e k i she të vogë l u z h v e n d o s n g a e m a j t a . Pa s t a j u d u k n j ë m u l l i m e ujë , q ë m ë s h u m ë s e m i s e r d o t ë be so j e s e i sh te n g r i t u r p ë r t ë b l u a r d ë b o r ë n ë k ë t ë s h k r e t i . Dora e t i j k ë rko i m b i n d e n j ë s e d o r ë n e sa j .

— D i a n e , — i t h a me zë të ulë t , - sh iko p ë r j a s h t a . M ë d u k e t s e kjo ë sh t ë n j ë r r u g ë n ë besë .

Ajo afroi kokën t e x h a m i . G j i t h m o n ë m e z ë t ë ulët , me fjalë t ë k u r s y e r a , që i l i d h t e me n jë s i n t a k s ë që p ë r h e r ë e më t e p ë r i duke j jo e n a t y r s h m e , ai i shp jegoi se ç ' i shte n j ë r r u g ë në besë . I d u k e j se d r i t a e aku l l t e h ë n ë s e n d i h m o n t e .

P a s t a j , k u r fjalët m b a r u a n , a i af roi k o k ë n te q a f a e saj d h e e pë rqafo i me d rua j t j e . D r i t a e h ë n ë s ra d y - t r i h e r ë t e g jun jë t e s a j . Ajo n u k b ë r i a sn jë lëviz je , a s u s h t r ë n g u a pas t i j , as e s h t y u . I v i n t e po ajo e r ë e m i r e , e n johu r , d h e a i e m b a j t i me zor n jë t h i r r a v a j ë . K i s h t e n j ë s i s h p r e s ë të fund i t se d i çka do të z b ë r t h e h e j t e k e s h o -qja . P r i s t e n jë dënesë sado t ë l eh t ë t ë sa j , s ë p a k u n j ë p s h e r ë t i m ë . P o r ajo se s i i sh te , e h e s h t u r d h e n j ë k o ­hës i sh t jo , në n j ë m ë n y r ë t ë veçan të , e s h k r e t ë , s ic m u n d të j e t ë e s h k r e t ë n jë a r e e m b j e l l ë me y j . O zot , ia bë r i ai . Ç ' ë sh të k ë s h t u m e m u a !

319

Di ta i sh te g j y s m ë e k th je l l ë t , g j y s m ë me re . K u a j t t r o k o n i n l eh të m b i u d h ë n e s h t r u a r p ë r g j y s m ë m e k a l l -d r ë m . Kjo i s h t e U d h a e K r y q i t . P a s d r i t a r e s s ë k a r r o ­cës sht je l lohej n j ë p a m j e e p ë r s ë r i t u r me d h j e t ë r a h e r ë . Veçse k ë t ë h e r ë , a t y - k ë t u , h e r ë n ë f i l l imet , h e r ë n ë f u n d e t e saj , a jo k i sh te p a k ë z ka l t ë r s i . D e b o r a k i s h t e n i s u r t ë s h k r i n t e , f i rohej n g a posh të , a t j e k u p r e k e j m e token , d u k e l ë n ë s ipë r z g a v r i m i t n j ë lloj l ëvozhge q ë m e z i t r e t e j .

— Sa ësh të d a t a . s p t ? — p y e t i D iana . I h a b i t u r pak , ai e v ë s h t r o i n jë g r i m e p a r a se t ' i

pë rg j ig j e j . — N j ë m b ë d h j e t ë pr i l l . Ajo u m a t t ë t h o s h t e d içka . Fol , t h a a i me v e t e .

Fol , të l u t em. N j ë s h p r e s ë e fund i t e m b ë s h t o l l i s i n j ë avu l l i n g r o h t ë . T h u a j ç ' të duash , v e t ë m fol.

Bu z ë t e saj , që a i i n d i q t e me b i sh t të sy r i t , l ëv i zën p r a p ë p ë r t ë s a j u a r n ë n jë f o r m e n d o s h t a t ë r e f razën e p a t h ë n ë .

— Të k u j t o h e t a i ma lëso r i që e p a m ë d i t ë n që po s h k o n i m t e p r i n c i ?

— Po , — t h a ai , — më ku j tohe t . N a t y r i s h t . Ç ' i sh te kjo « n a t y r i s h t » k r e j t p a v e n d ? N j ë g r i m e

t ë s h k u r t ë r i e r d h i keq p ë r ve t en . S'e k u p t o i a s v e t ë pse . N d o s h t a p ë r g a t i s h m ë r i n ë p ë r t ë m b a j t u r gjal lë m e çdo k u s h t b i sedën . N d o s h t a p ë r t j e t ë r gjë, q ë n ë a t ë ças t s ' i sh te në g jendje t a g jen te .

— Ati j i m b a r o n t e besa g je r në m e s të pri l l i t , a p o jo?

— Po , — t h a ai , — d içka e t i l lë . Po, po , t a m a m në m e s t ë pr i l l i t .

' 320

— Sesi m ' u k u j t u a , — t h a ajo, — pa i h e q u r sy t ë nga x h a m i . — K o t .

Kot , p ë r s ë r i t i a i me ve te . F ja la iu d u k fatale , s i n j ë b izhu e Iye r me h e l m . Diku, në n j ë k ë n d t ë qen ies së t i j , p ë r p i q e j t ë n g r i h e j n jë va l ë z e m ë r i m i . Mos va l le t i i b ë n t ë g j i tha k ë t o ko t? Kot, p ë r t ë më m u n d u a r m u a ? A? Po va i a e z e m ë r i m i t u s h u a a t y p ë r a t y .

Di t ë t e fundi t , d y - t r i he rë , ajo k i s h t e k t h y e r v r u l l -s h ë m k o k ë n pas , p ë r t ë p a r e m a l ë s o r ë t e r in j që k a r r o c a i p a r a k a l o n t e në u d h ë . I shkoi n j ë h e r ë n d ë r m e n d se ajo e b ë n t e k ë t ë g jë d u k e k u j t u a r se po n d e s h t e pë r së r i a t ë m a l ë s o r i n e bu j t i nës , po kjo iu d u k s i d içka k re j t pa r ëndës i . E d h e t a n i që ajo pye t i p ë r të , a s h t u iu duk .

N d a l i m i i p a p r i t u r i ka r rocës i p r e u r r j e d h ë n e m e n d i m e v e .

— Ç 'ë sh të? — ia bë r i ai, pa iu d r e j t u a r ku j t . Kar roc ie r i , që k i s h t e zbr i tu r , u d u k pas p a k p ë r p a r a

x h a m i t . A i b ë n t e m e s h e n j ë n g a r r u g a . V e t ë m a t ë h e r ë Bes ian Vorps i pa n j ë ma lëso re p l akë , g j y s m ë t ë u lu r , g j y s m ë t ë s h t r i r ë n d a n ë udhës . Malësor ja v ë s h t r o n t e n ë d re j t im t ë t y r e d h e d i çka t hosh t e . Bes i an Vorps i h a p i d e r ë n .

— Ë s h t ë n j ë p l a k ë a t y n d a n ë u d h ë s , që t h o t ë se n u k lëviz dot, — i shpjegoi ka r roc i e r i .

Bes ian Vorps i zbr i t i dhe , pas i b ë r i d y - t r e h a p a sa p ë r t ë ç m p i r ë k ë m b ë t , i u a f rua p l akës , që i a b ë n t e «uh» h e r ë pas h e r e d h e k a p t e m e d u a r g ju r in .

— Ç 'pa te kë sh tu , n ë n ë ? — p y e t i Bes ian i . — Uh , n g ë r ç i ma l lkua r , — ia b ë r i p laka . — K a m

gj i thë m ë n g j e s i n e n g u j u a r kë tu , m o r bir . Ajo i s h t e v e s h u r m e n j ë r r o b ë p ë l h u r e t ë q ë n d i -

sur , s i g j i thë m a l ë s o r ë t e k r a h i n ë s , d h e nga s h a m i a i d i ln in n j ë t u f ë f lokësh t ë t h in ju r .

— K a m g j i t h ë mëng je s in që p r è s t ë ka lo jë n d o n j ë rob i zot i t e të më n d i h m o j ë të lëviz .

— Nga je t i ? — e pye t i ka r roc i e r i . — Nga ai k a t u n d i at je . — P l a k a t r ego i me do re d iku

p ë r p a r a . — N u k ë sh t ë larg, d re j t e në u d h ë n e m a d h e . — Ta m a r r i m në ka r rocë , — t h a Bes ian i . — F a l e m n d e r i t , b i r .

21 - t 321

Ata e n g r i t ë n t ë dy me ka r roc ie r in , d u k e e m b a j t u r me ku jdes n g a s q e t u l l a t d h e po e çon in d r e j t k a r r o c ë s . Që pas x h a m a v e s y t ë e D i a n e s i n d i q n i n v ë m e n d s h ë m .

— Mirëd i t a , bi ja i m e , — t h a p l a k a k u r e fu tën në ka r rocë .

— Mirëd i ta , n ë n ë , — u përg j ig j D i a n a d h e i b ë r i vend të u l e j .

— Uh, — ia bë r i p l a k a k u r k a r r o c a lëvizi , — g j i t h ë mëng je s in në u d h ë , v e t ë m fare . Asn jë f r y m ë e g ja l l ë k u r r k u n d . T h a s h ë s e do t ë vdis ja .

— Vër t e t , — t h a Bes ian i , — s h u m ë e zb razë t m ' u d u k kjo u d h ë . K a t u n d i j u a j ë sh t ë i m a d h , apo jo?

— I m a d h , — t h a p l a k a d h e f y t y r a iu n g r y s . — Bol l i m a d h ësh të , besa , p o r ç 'e do.. .

S y t ë e Bes i an i t h e t o n i n me v ë m e n d j e t i p a r e t e n g r y s u r a t ë p l akës . P ë r n j ë ças t a t i j i u d u k se në t o k i sh t e n j ë a r m i q ë s i nda j g j i thë g j ind jes s ë k a t u n d i t , p ë r fakt in s e a sn je r i s ' k i sh te k a l u a r a n d e j p ë r t a n d i h -m u a r d h e që e h a r r u a n a ty . M i r ë p o ajo që e k i s h t e e r r u r fy ty rën e m a l ë s o r e s p lakë , i sh te d i çka më e p ë r -g j i t h shme se n jë z e m ë r i m .

— Boll i m a d h ë s h t ë k a t u n d i , po s h u m i c ë n e b u -r r a v e i k a t ë n g u j u a r b r e n d a . Ndaj e d h e m b e t a q y q e në r r u g ë e t h a s h ë se po vdis ja .

— Të n g u j u a r nga g j a k u ? — Po , bir , n g a g j aku . A s n j ë h e r ë s 'ka b ë r ë v a k i

kësh tu . J a n ë v r a r ë e j a n ë g r i r ë p ë r h e r ë n ë k a t u n d i n tonë , por s i k ë t ë h e r ë s 'ka b ë r ë vak i .

P l aka p s h e r ë t i u the l lë . — N g a d y q i n d s h t ë p i t ë e f sha t i t v e t ë m n jëze t s ' j anë

në gjak. — Si ë sh të e m u n d u r ? ! — Do ta sh ikosh , o b i r . K a t u n d i n g j a n k r e j t i g u -

rosur , s iku r ka r ë n ë m u r t a j a . Besiani afroi k o k ë n t e x h a m i , po fsha t i e n d e s 'po d u k e j . — P a r a dy m u a j s h e d h e u n e v a r r o s a n j ë n ip , —

vazhdoi malësorja, , — i m i r i i lokes, i b u k u r i . Ajo nis i t ë t r e g o n t e d içka pë r n ip in d h e p ë r v r a s -

j e n e t i j , por g ja t ë së fo lurës , në n jë m ë n y r ë t ë h a -

322

b i t s h m e , r end i t j a e fjalëve në f raza t e saj n is i të p ë -son te n jë n d r y s h i m . Dhe j o v e t ë m rendi t j a . P o n d r y s h o n -t e h a p ë s i r a n d ë r m j e t t y r e , t h u a s e mid i s p o h y n t e n j ë lloj a j r i i v e çan t ë , i d h i m b s h ë m d h e dehës . Si f ru t i p a r a pjekjes , e fo lu ra i sh te ga t i të ka lon te n g a g j end ja e ve t e z a k o n s h m e në një g j end je t ë r e : në n j ë lloj p a r a -k ë n g e apo p a r a v a j i . Sic d u k e t , kë sh tu k r i j o h e n këngë t , mendo i Bes ian i .

Ai n u k e h i q t e v ë s h t r i m i n nga malësor ja . P r a g u i këngës t e ajo k i s h t e b ë r ë n d r y s h i m e t e n e v o j s h m e e d h e në fy ty r ë . S y t ë e saj k i sh in b r e n d a qa r j en , p o r pa lot . K ë s h t u a t a d u k e s h i n e d h e m ë va j tues .

K a r r o c a k i s h t e h y r ë t a n i në k a t u n d i n e m a d h . K ë r k ë l l i m a e r r o t a v e të saj l i n t e një j e h o n ë të z v a r g u r mes p ë r m e s u d h ë s s ë s h k r e t ë . Nga t ë dy ja a n ë t ç o h e -sh in ku l l a p re j gur i , që në d r i t ë n e d i t es d u k e s h i n e d h e m ë t ë h e s h t u r a .

— Kjo ë s h t ë ku l la e S h k r e l ë v e d h e ajo at je e K r a s n i q ë v e , g j aqe t e t ë c i lëve j a n ë k r e j t t ë n g a t ë r r u a r a d h e a skush n u k e d i se cili ka r a d h ë n p ë r t ë v r a r ë , nda j t ë dy ja pa l e t j a n ë n d r y r ë b r e n d a , — s h p j e g o n t e p laka . — Ajo ku l l a at je , ajo e lar ta , t r i k a t ë s h j a , ë s h t ë e V i d h d r e q v e , që j a n ë në g jak me B u n g ë t , ku l l a e të ci lëve, e sh ihn i , ajo që e ka g j y s m ë n e m û r i t me g u r ë t ë z inj , mez i d u k e t . J a d h e ku l l a t e M a r k a j v e d h e t ë Dodana jve , t ë dy ja n ë g j a k m e n j ë r a - t j e t r ë n d h e q ë k a n ë n x j e r r ë nga d y a rk ivo l ë p re j p o r t e k ë t ë p r a n v e r ë . K u r s e a to a t j e j a n ë k u l l a t e U k a j v e d h e t ë K r y e z e z v e , t ë dy ja në v i jë t ë d re j t ë , aq l a rg nga n j ë r a - t j e t r a , s a q ë i ha p u s h k a d h e k ë s h t u godi ten pa da le f a r e pë r j a sh t a , që n g a d r i t a r e t , jo v e t ë m m a s h k u l l i m i i sh tëp i së , p o r e d h e g r a t e e cuca t ,

Malësor ja vazhdoi t ë f l is te një copë h e r ë k ë s h t u , n d ë r s a a t a t ë d y a f ron in k o k a t h e r ë n g a n j ë r a d r i t a r e e ka r rocës , h e r ë n g a t j e t r a , p ë r t ë k u p t u a r k ë t ë u r b a -n i s t ikë të ç u d i t s h m e g jaku , a s h t u sic e t r e g o n t e p l a k a . Asnjë shen jë j e t é n u k d u k e j në h e s h t i m i n e r r e p t ë t ë a t y r e ku l l ave . Dielli i s hpë l a r ë , që b i n t e p j e r r t a z i m b i g u r ë t e m u r e v e , e b ë n t e e d h e më t ë t h e l l ë s h k r e t i m i n .

323

P l a k ë n e z b r i t ë n d iku p r a n ë mes i t t ë f sha t i t d h e e n d i h m u a n të s h k o n t e g je r te p o r t a e ku l l ë s së s a j . K a r r o c a vazhdo i r r u g ë n p ë r m e s m b r e t ë r i s ë s ë gur i t , q ë duke j s i e m a g j e p s u r . D h e të m e n d o s h se p r a p a a t y r e m u r e v e d h e a t y r e f rëng j ive t ë n g u s h t a k a njerez , m e n -d o n t e Bes ian V o r psi . Ka va jza me gjoks t ë n g r o h t ë d h e n u s e t ë p o r s a m a r t u a r a . D h e p ë r n j ë g r i m e i u d u k s e nën a t ë ng r i r j e t ë j a s h t m e g u r i a i m u n d i t ë k a p t e r r a h -jen e pu l s i t t ë j e t ë s , në t e n s i o n t ë t m e r r s h ë m të b r e n d -shëm, q ë r r i h t e m u r e t m e god i t j e b e t h o v e n i a n e . K u r s e pë r j a sh t a m u r e t , v i j a t e f rëngj ive , r r eze t e shpë l a r a të diel l i t në to s ' j epn in asgjë. E ç ' të d u h e t ty , i t h i r r i ai p a p r i t u r vê tes . T i sh iko më m i r e n g r i r j e n e sat s h o -qeje . Një va le e bef të z e m ë r i m i u d u k se po n g r i h e j m ë n ë fund b r e n d a t i j dhe a i k t h e u k o k ë n m e v ru l l n g a Diana, p ë r t ë t h y e r më në fund he sh t j en e n e v e r i t -s h m e , p ë r t ' i folur, p ë r t ' i k ë r k u a r shp j eg ime , g jer në fund , g jer më n jë , p ë r sjel l jen e s a j , p ë r hesh t j en , en igmën .

S ' i sh te h e r a e p a r e që i s h t e m a t u r t ' i k ë r k o n t e shp jeg ime . M e d h j e t ë r a h e r ë k i s h t e p ë r s ë r i t u r m e v e t e p ro j ek t e t e f razave , d u k e n i s u r nga më t ë ë m b l a t : D i a ­na, po ç 'ke k ë s h t u , ma t h u a j m u a , ç ' t ë m u n d o n , e g je r t e m ë t ë eg ra t , a to q ë m u n d t ë n d ë r t o h e n v e t ë m m e fjalën « d r e q » b r e n d a : po ç ' d r e q i n ke , ç ' d req in t ë p i -ckoi, a t ë h e r ë në d r e q të vesh . Kjo fjalë i sh t e v ë r t e t e p a z ë v e n d ë s u e s h m e në r a s t e t ë ' t i l la . Ja , e d h e tan i , në vru l l in e ina t i t , a jo r e n d i e p a r a në ma jë të g juhës së t i j , e g a t s h m e p ë r të h y r ë në të g j i t ha f raza t e p ë r d o r u -e s h m e leh tës i sh t , e e t s h m e p ë r t ë m a r r ë p j e së në she r r . Mi rëpo ai, a s h t u s i e d h e h e r ë t e t j e ra , jo v e t ë m që n u k e p ë r d o r i a t ë fjalë k u n d ë r sa j , por , a s h t u s i n j e r i u që, për të s h lye r n j ë g a b i m , e m e r r m b i v e t e pasojën, e pë rdor i a t ë fjalë k u n d ë r vê t e s . E k i s h t e k o k ë n a k o m a të k t h y e r n g a e shoq ja dhe , në v e n d që t 'i f l iste e g ë r -sisht asa j , m e v e t e t h a : p o ç ' d r e q i n k a m k ë s h t u !

Ç 'd req in kam, përsë r i t i . D h e a s h t u s i h e r ë t e tjena. a ty p ë r a t y hoqi do re nga k ë r k i m i i shp jeg imi t . Më vonë, e qetësoi v e t e n . Më v o n ë n d o s h t a r a s t i do të vijë ve t ë . As v e t ë n u k e k i s h t e p a s u r t ë q a r t ë p e r s e

324

i qe s h m a n g u r shp j eg imi t me të . Tan i iu d u k se në n jë farë m ë n y r e po e z b u l o n t e s h k a k u n : k i s h t e f r ikë nga shp jeg imi i sa j . I sh t e n j ë f r ikë e n g j a s h m e me a t ë q ë k i sh t e p r o v u a r n jë n a t ë d i m r i n ë T i r a n e , n ë n j ë m b r ë m j e sp i r i t i zmi t e n j ë m i k u i t i j , k u r q e n ë b ë r ë ga t i t ë dëg jon in zë r in e n j ë s h o k u t ë t y r e t ë v d e k u r k o h ë më pa re . S 'd in te as v e t ë perse , po s h p j e g i m i n e Dianes n u k e p ë r f y t y r o n t e veç të t i l lë, s i të s h q i p t u a r p r a p a n jë t y m t a j e .

K a r r o c a k i sh t e k o h ë që e k i sh te l ënë pas k a t u n -din e m a g j e p s u r d h e ai p ë r s ë r i s t e me v e t e se i v e t m i s h k a k që e k i s h t e s h t y r ë s h p j e g i m i n me t ë shoqen , i sh te frika. U n e k a m fr ikë p r e j përgj ig jes së sa j , m e n d o n t e , k a m frikë, po pe r se?

Një nd jen j ë faji po e p u s h t o n t e g j i t h m o n ë e më t e -pë r g ja t ë kë t i j sh t eg t imi . Në t ë v ë r t e t ë ajo k i s h t e l in -d u r m ë pa re , s h u m ë m ë p a r e , d h e a i i sh te n i s u r n d o s h t a në kë t ë sh t eg t im p i k ë r i s h t pë r t ' u ç l i rua r nga kjo ndjen jë faji. Mi rëpo k i s h t e n d o d h u r e k u n d ë r t a , në vend që t ë ç l i rohej , po r ë n d o h e j p ë r h e r ë e më t e p ë r p re j sa j . D h e t an i , me sa d u k e j , fr ika se m o s shp j eg imi i Dianes k i sh t e ndon jë f a r ë l idhje je me a t ë n d j e n j ë faji, e ng j e th t e . Jo , më m i r e le të h e s h t t e ajo g ja t ë g j i thë kë t i j ka lvar i , l e t ë k t h e h e j në m u m j e , veç t ë mos i t h o s h t e g jëra që m u n d ta l ëndon in .

R r u g a i sh te e g ë r r y e r n g a t ë dy ja a n ë t d h e k a r r o c a l ëkunde j sa d j a th t a s m a j t a s . Po ecnin p ë r b r i ca pe l l -gjesh t ë m ë d h a , t ë k r i j u a r a n g a shk r i r j a e dëborës , k u r ajo e p y e t i :

— Ku do të h a m ë d r e k ë ?

A i k t h e u kokën me h a b i . F ja lë t i u d u k ë n t ë n g r o h t a në th j e sh të s inë e t y r e .

— Ku të m u n d i m , — u përg j ig j . — Si t h u à t i ? — Më m i r e a sh tu , — t h a ajo. Ai pa t i dësh i rë të k t h e h e j befas nga e shoqja , po r

një d rua j t j e e ç u d i t s h m e . s i k u r a t je p ë r b r i * W i sh te n jë gjë e qe lq t ë që m u n d të t h y h e j , e m b a j t i pa l ëv izur .

— Madje m u n d e t që e d h e në m b r ë m j e t ë b u j t i m në ndon jë han , — foli pa e k t h y e r kokën . — Apo j o ?

— Si të duash , — t h a ajo. 325

Ai nd jeu n jë va lë t ë n g r o h t ë t ' i ng j i t e j d r e j t m u -s h k ë r i v e . Mos e g j i thë kjo k i s h t e q e n ë d i çka më e t h j e sh t ë , dhe ai, m e zakon in q ë k i s h t e p ë r t ' i s t ë r h o l l u a r g jë ra t , k i sh te p a r e f i l l imet e n jë d r a m e a t j e ku n d o -s h t a n u k k i sh te veçse n j ë lodh je nga r r u g a , n j ë d h e m b j e k o k e bana le , a p o d i çka t j e t e r t ë t i l l ë?

— Në n jë h a n të ras t i t , — përsë r i t i , — në h a n i n e p a r e q ë d o t ë n a da lë p ë r p a r a , apo jo?

Ajo bër i «po»- me k o k ë . N d o s h t a v ë r t e t i sh te m ë m i r e kë sh tu , m e n d o i a i g j i ­

t h ë gëzim. Të g j i t ha n e t ë t a t a i k i sh in k a l u a r n ë p ë r n j e r ëz t ë pan johur , miq t ë m i q v e t ë t y r e , ose, m ë s ak t ë , n jë z inxh i r m iqsh , q ë k i sh in v e t ë m n jë b u r i m : m i k u n k u V o r p s ë t k ishin b u j t u r n a t ë n e p a r e t ë s h t e g t i m i t t ë t y r e d h e që ishte i v e t m i që n j ihn in . D h e çdo n a t ë p ë r s ë -r i t e j p a k a s h u m ë e n jë j t a g j ë : fjalët e m i r ë s e a r d h j e s , u l ja në d h o m ë n e m i q v e r r e t h z ja r r i t , b i s eda t p ë r k o h ë m bagë t i në , sh te t in . Pas t a j d a r k a e s h o q ë r u a r me b i sedë t ë ku jdes shme , kafja pas b ü k e d h e në m ë n g j e s përc je l l j a t r ad ic iona le gjer në kuf i j t ë e k a t u n d i t . Në f u n d t ë f u n -d i t e g j i thë kjo m u n d të b ë h e j e m ë r z i t s h m e p ë r n j ë g r u a t ë p o r s a m a r t u a r .

Një han , t h i r r i a i me ve te . N jë h a n i z a k o n s h ë m n d a n ë r rugës , j a ç ' i sh te s h p ë t i m i . S i n u k i k i s h t e s h k u -a r më p a r e ndë r m e n d n j ë g jë e t i l l ë? B u d a l l ë , i t h a vê tes g j i thë gëzim. Një h a n , qof të e d h e i n d y t ë , n g a a t a që bien e rë bagët ish,^ do t ' i a f ron t e a ta , d u k e i r r e t h u a r , n ë m o s m e konfo r t in q ë s ' k i sh t e k u t a g j en t e , me m j e r i m i n e t i j , në s fondin e të cil i t s h k ë l q e n t e d isa h e r ë më m i r e l u m t u r i a e b u j t ë s v e t ë p ë r k o h s h ë m .

H a n i u doli p ë r p a r a më p a r e se ç'e p r i sn in . Ai i s h t e mu në mes t ë n j ë t rua l l i t ë s h k r e t ë , a t je ku U d h a e K r y q i t p r i t e j m e U d h ë n e M a d h e t ë F l a m u r ë v e d h e k u

326

në afërsi n u k k i s h t e a s k a t u n d e , a s shen jë t j e te r j e t é . — A ka g jë p ë r të n g r ë n ë ? — th i r r i Bes ian i , porsa

k a p ë r c e u i pa r i p r a g u n e po r t e s . H a n x h i u , i g j a t ë sa n j ë k a t a n a , me sy g j y s m ë të

m b y l l u r , u përg j ig j n ë p ë r d h ë m b ë : — G r o s h ë të f toh të . Ai u g j a l l ë r u a disi k u r pa D i a n e n të k a p ë r c e n t e

p r a g u n , e n d j e k u r n g a k a r r o c i e r i që m b a n t e në do re n j ë r ën n g a ç a n t a t e sa j , po r s i domos k u r dëgjoi h i n g ë -l l imën e n j ë r i t p r e j k u a j v e të ka r rocës . F ë r k o i sy t ë d h e t h a m e z ë t ë ng j i ru r .

— U r d h ë r o n i , zo tn i ! M u n d t ë b ë j m ë e d h e vezë t ë s k u q u r a m e d j a t h ë . K a m e d h e r a k i .

A t a u u l ë n në cepin e n j ë t r y e z e të g ja t ë p re j d r u lisi, që , s i në s h u m i c ë n e h a n e v e , z in t e p j e sën më të m a d h e t ë k t h i n ë s k ryeso re . D y m a l ë s o r ë q ë i sh in u l u r në qoshe dçej t e në d y s h e m e , v ë s h t r o n i n me k u r e s h t j e në d re j t im t ë t y r e . Një g r u a e r e k i s h t e m b ë s h t e t u r k r y e t m b i d j ep in e fëmijës e po f l in te . N g j i t u r me të , m b i c a t o r b a n g j y r a - n g j y r a , d i k u s h k i s h t e l ënë n j ë l a h u t ë .

Ndë r sa p r i s n i n h a n x h i u n t ' u s i l l te u s h q i m i n , a ta v ë s h t r o n i n p ë r r e t h p a folur .

— H a n e t e t j e r a k a n ë q e n ë më të gjal la , — t h a më në fund Diana . — Ky ë sh t ë i q e t ë .

— Më m i r e kësh tu , apo j o ? — Bes ian i pa o rën . — Megj i thëse t a n i ë sh të n jë o r ë e t i l lë. . . — Ai e k i sh t e m e n d j e n g j e t k ë d h e t r o k i s t e v a z h d i m i s h t g i sh t a t n ë t ryezë . — Po p a m j e n s'e ka të k e q e , apo jo .

— P a m j e n e ka të k ë n d s h m e , s idomos n g a j a sh t ë . — Pu l l az in e ka të p j e r r ë t , s i c të p ë l q e n t y . P ë r të

r r ë s h q i t u r d ë b o r a d imr i t . Ajo bë r i «po»- me kokë . S h p r e h j e n e fy ty r ë s e k i sh te

m ë t ë a fë r t t a n i , meg j i thëse q e l o d h u r . — A f l emë son te k ë t u ? Po r sa e b ë r i pye t j en , Bes i an i n d j e u z e m r ë n t ' i r r i h -

t e m e godi t j e t ë m b y t u r a . Ç 'pësova k ë s h t u ? t h a m e ve te . K u r e k i s h t e f tua r p ë r h e r ë t ë p a r e në s h t ë p i n ë e t i j , a t ë h e r ë k u r ajo i sh te va jzë d h e a t a p o r s a ishin

327

n j o h u r bashkë , i sh te t r o n d i t u r m ë p a k sesa t a n i q ë i sh te g r u a j a e tij me k u r o r ë . Kjo ë s h t ë p ë r të l u a j t u r m e n d s h , t h a m e ve t e .

— Si të d u a s h , — iu përgj ig j D i a n a . — Çfarë? Ajo e vë sh t ro i h a b i t s h ë m . — Ti pyete a të f l emë sonte kë tu , apo j o ? — D h e ti je d a k o r d ? — S igur i sh t . Ç 'mrekul l i , t h a a i me ve te . I e r d h i t a p ë r q a f o n t e a t ë

kokë t ë d a s h u r që g j i t hë kë to d i t e e k i s h t e m u n d u a r . Va ia e një ndjes ie të n g r o h t ë , t ë p a n j o h u r n d o n j ë h e r ë , e p ë r s h k o n t e g j i thë q e n i e n e t i j . P a s k a a n e t ë s h që b i -n i n n ë d h o m a t ë n d r y s h m e , d o t ë f l in in m ë n ë f u n d bashkë , në h a n i n e v e t m u a r a lp in , m i d i s s h k r e t i s ë së u d h ë v e . Na ty r i sh t , më m i r e që k i s h t e n d o d h u r e g j i t hë kjo. Pa k ë t ë a i n u k do t ë p r o v o n t e do t n j ë nd jes i t ë t i l lë, kaq të m p r e h t ë e të r a f inua r , që r r a l l ë k u j t i q ë -llon t a p rovo jë n ë j e t ë : p ë r j e t i m i n s ë r i s h t ë p o s e d i m i t të p a r e të f emrës së d a s h u r . Sepse , k a q e l a r g ë t i qe bë rë ajo kë to dite, s a q ë t an i po i d u k e j se do t a r i z b u -lonte njël loj s i a t ë h e r ë , në k o h ë n e va jzë r i së . M a d j e ky p ë r j e t i m i d y t ë po i d u k e j më k u r e s h t a r d h e më i ëmbël . J o m ë ko t t h o s h i n s e çdo e k e q e v j en p ë r t ë m i r e .

A i nd jeu një lëviz je p a s s h p i n e d h e n d ë r k a q p ë r p a r a s y v e t ë t i j , s i n g a n jë bo te bana l e , s e n g a m b i n ë disa g jëra t ë r r u m b u l l a k t a m e e rë s h p u e s e d h e k r e j t t ë p a -nevo j shme . Ishin p j a t a t m e vezë t ë s k u q u r a .

Bes ian i ngr i t i k o k ë n . — A ken i n jë d h o m ë të m i r e p ë r të f j e t u r ? — Po , zotni , — t h a h a n x h i u me zë të s igu r t . — Bi le

d h o m ë m e oxhak . — V ë r t e t ? Po kjo ë s h t ë m r e k u l l i . — Po, a s h t u ë sh të , — vazhdoi h a n x h i u . — Në të g j i t h a

bu j t i na t e kësaj k r a h i n e ë s h t ë e v ë s h t i r ë të g j e n d e t n j ë d h o m ë q ë m u n d t ' i a f rohe t asa j .

P a s k a m p a s u r v ë r t e t fat, m e n d o i B e s i a n i . — Pas i t ë m b a r o n i së ngrën i , m u n d ta sh ikon i , zo t ­

ni, — t h a h a n x h i u .

328

— Me g j i thë qejf. At i j n u k i h a h e j . D i a n a g j i t h a s h t u n u k i h ë n g r i ve-

zët e s k u q u r a . K ë r k o i d j a t h ë të b a r d h ë , të ci l in e la, sepse i sh te i forte , pas t a j kë rko i kos d h e në fund kë rko i pë rsë r i vezë, por k ë t ë h e r ë t ë z iera . Bes i an i k ë r k o n t e t ë n jë j t a t g jë ra s i ajo, pa p r e k u r asgjë .

Fi l l pas d r e k ë s a t a u ng j i t ën në k a t i n e d y t ë p ë r t ë p a r e d h o m ë n . Ajo, q ë s ipas h a n x h i u t i sh te k r e n a r i a e g j i thë b u j t i n a v e t ë kësaj a n e t ë Rra f sh i t , n u k i sh t e veçse n jë d h o m ë fa re e t h j e sh t ë me dy d r i t a r e n g a ve r iu , t ë dy ja m e k a n a t ë d r u r i d h e m e n j ë s h t r a t t ë m a d h t ë m b u l u a r me k u v e r t ë leshi . P o r o x h a k u n e k i sh t e vë r t e t , m a d j e me shen ja t e h i r i t në t ë . .

— D h o m a ë s h t ë e mi re , — t h a Bes ian i , d u k e i h e -d h u r n jë s h ik im p y e t ë s së shoqes .

— Po z jar r a m u n d të n d e z i m në o x h a k ? — p y e t i ajo h a n x h i u n .

— Sigur i sh t , zonjë . Q y s h t an i . Bes ian i t iu d u k se në sy t ë e sa j , p ë r h e r ë t ë p a r e

pas k a q kohësh , ka lo i n jë d r i t ëz gëz imi .

H a n x h i u doli, p ë r t ' u k t h y e r pas p a k m e n j ë k r a h ë d r u në dua r . A i e ndez i z j a r r in me n g a t h t ë s i . që t r e -gon te se e b ë n t e k ë t ë gjë t e p ë r r r a l l ë . A t a t ë dy sh i -kon in n ë n jë m ë n y r ë t ë t i l lë, s i k u r t ë s h i h n i n z j a r r pë r h e r ë t ë pa re . H a n x h i u m ë n ë fund doli d h e Bes iani nd jeu pë r së r i a t ë godi t jen e m b y t u r në p j e sën e p o s h t -me të gjoksit . V ë s h t r i m i i t i j d y - t r i h e r ë kalo i r r ë s h q i -tazi m b i s h t r a t i n e m a d h , që k u v e r t a e l e s h t ë ng jy r ë q u m ë s h t i i j ep t e n j ë p a m j e t ë n g r o h t ë . D i a n a r r i n t e

, në k ë m b ë p ë r b a l l ë z jarr i t , me s h p i n ë t ë k t h y e r nga ai. Me drua j t je , s i k u r t ' i a f rohe j n j ë g r u a j e t ë p a n j o -hu r , Bes iani b ë r i dy h a p a d re j t saj d h e i v u r i k r a h u n në shp inë . Ajo i k i s h t e d u a r t t ë k r y q ë z u a r a d h e q ë -ndro i a s h t u pa lëv izur , n d ë r s a a i n is i t a p u t h t e t e qafa d h e afër b u z ë v e . H e r ë - h e r ë sy r i i t i j k a p t e re f lek-sin e k u q ë r r e m t ë të z ja r r i t m b i mo l l ëza t e s a j . Më në fund, k u r p ë r k ë d h e l j e t e t i j u b ë n ë më k ë m b ë n g u l ë s e , ajo m ë r m ë r i t i me zë t ë u l ë t :

— Jo t an i .

329

— Po p s e ? — D h o m a ë s h t ë t e p ë r e f tohtë. . . Veç k ë s a j , më d u h e t

t ë bëj n jë b a n j ë . — Ke të d re j t ë , — t h a ai d u k e e p u t h u r te f lokët .

Pa i t h ë n ë asgjë, u s h k ë p u t p re j saj d h e dol i . Z h u r m a e h a p a v e t ë t i j n ë p ë r shka l l ë e dha në m ë n y r ë n më t ë p ë r -p i k t ë gëz imin e t i j . U k t h y e pas p a k me n j ë kovë të m a d h e n ë dua r , t ë m b u s h u r plot m e u jë .

— F a l e m n d e r i t , — t h a D i a n a d h e i b u z ë q e s h i . Si i d e h u r , ai e v u r i kovën në z ja r r , pa s t a j u

k u j t u a p ë r diçka, p ë r k u l i k o k ë n t e o x h a k u p ë r t ë p a r e në • b rendës i , e b ë r i k ë t ë d y - t r i h e r ë d u k e u m b r o j t u r me pë l l ëmbë t e d u a r v e n g a shkënd i j a t , g j e r sa e gjet i , sic d u k e t , a t ë q ë k ë r k o n t e , s e p s e t h i r r i :

— Ja ku qenka . D i a n a g j i t h a s h t u uli k o k ë n d h e p a n j ë çenge l k r e j t

t ë n x i r ë n g a bloza, që v a r e j d re j t e m b i z ja r r , a s h t u si në s h u m i c ë n e o x h a k ë v e f sha t a r akë . Bes i an i e ng r i t i k o v ë n d h e , d u k e u m b a j t u r me n j ë r ë n d o r e t e m u r i i o x h a k u t , me t j e t r ën u p ë r p o q t a v a r t e a t ë t e çengel i .

— Kujdes , — t h i r r i D iana , — do d ig jesh . P o r a i e k i sh te v a r u r n d ë r k a q k o v ë n d h e po h u k a t -

t e g j i thë gëz im d o r ë n që i i sh te p ë r s k u q u r p a k n g a n x e h t ë s i a .

— U dogje? — Asgjë fare .

Në shka l l ë u nd i en h a p a t e d ikuj t . I s h t e ka r roc i e r i , që po si l l te va l ixhe t . N d ë r s a e v ë s h t r o n t e me n j ë b u -zëqesh je të s h p ë r q e n d r u a r , Bes ian i t i d u k e j se g j i thë k ë t a n jerëz , që h i p n i n e zb r i sn in shka l l ë t me d r u në k r a h ë , m e va l ixhe , m e çan ta , s 'bën in g j ë t j e te r , veçse p ë r g a t i t n i n l u m t u r i n ë e t i j . A t i j s'i r r i h e j në n j ë vend .

— Sa të n g r o h e n d h o m a d h e uji, a s h k o j m ë të p i m ë n jë ka fe? — pye t i ai .

— K a f e ? Si të duash , — t h a Diana . — N d o s h t a do të i sh te m i r e t ë s h ë t i t n i m pak . K o k ë n e k a m k r e j t t ë t r u ­l l o s u r nga ka r roca .

P a s p a k a t a zb r i t ën posh t ë , n ë p ë r shka l l ë t e d r u n j t a q ë kë rc i tn in , d h e Bes iani n u k h a r r o i t ' i t h o s h t e h a n x h i u t

330

që t ë k i sh t e k u j d e s z ja r r in , m e q e n ë s e a t a d o n i n t ë s h ë -t i tn in pak .

— Me k ë t ë ras t , d u a të d i a ka n d o n j ë v e n d të b u k u r r r e t h e r ro tu l l , ndon jë v e n d që i a v l en b a r r a q i r a n ë t a s h o h ë s h ?

— N d o n j ë v e n d të b u k u r r r e t h e r r o t u l l ? — H a n x h i u t u n d i k o k ë n në n j ë m ë n y r ë m o h u e s e . — J o , zotni , r r e t h e r r o t u l l ë sh t ë po thua j se s h k r e t i .

— A s h t u ! — Po , veçse. . . P r i sn i pak . Ju k e n i k a r r o c ë , apo jo?

A t ë h e r ë p u n a n d r y s h o n p ë r j u . G j y s m ë o re l a rg q ë k ë n -de j , ose e s h u m t a t r e çe rek o re , në qoftë se kua j t j a n ë t ë lodhur , j u m u n d t ë shkon i në U j ë b a r d h ë n e E p ë r m e për t ë p a r e l i qene t a lp ine .

— U j ë b a r d h a e E p ë r m e ë s h t ë g j y s m ë o re l a rg me ka r rocë që k ë n d e j ? — p y e t i Bes ian i , i h a b i t u r .

—Po, zotni . G j y s m ë ore , e s h u m t a t r e çe rek ore . Të h u a j t që u ka r ë n ë r r u g a k ë n d e j , s'e k a n ë l ënë r a s t i n t ' u shpë to j ë .

— Si t h u a t i? — iu k t h y e Bes ian i së shoqes . — M e ­gj i thëse n a ë sh t ë m ë r z i t u r u d h ë t i m i m e ka r rocë , p o r i a v len b a r r a q i r a n ë t ë s h o h ë s h a t ë k a t u n d . S idomos l i ­q e n e t e f a m s h m e .

— Më k u j t o h e n nga m ë s i m i i g jeograf isë , — t h a ajo.

— At je a j r i ësh të i m r e k u l l u e s h ë m . D h e veç kësa j , g je r sa t ë k t h e h e m i ne , d h o m a d o t ë j e t ë n g r o h u r t a m a m . . . — Ai e n d ë r p r e u fjalën, p ë r ta v ë s h t r u a r në sy në n jë m ë n y r ë që ku j ton te se i sh te e veçan t ë .

— S h k o j m ë , — t h a ajo. H a x h i u j i o l i t ë t h ë r r i s t e ka r roc i e r i n , q ë e r d h i p a s

pak m e n j ë fy ty r ë j o for t t ë k ë n a q u r . .Duhej t ë m b r e h -te p ë r s ë r i k u a j t që po r sa i k i s h t e ç m b r e h u r , m e g j i t h a t ë s 'bër i a sn j ë k u n d ë r s h t i m . N d ë r s a h i p n i n n ë k a r r o c ë , Bes iani i ku j to i edhe n jë h e r ë h a n x h i u t t ë k i s h t e k u j d e s z ja r r in . Në çast in që k a r r o c a lëvizi v e t ë t i m t h i , a t ë e pë r shko i m e n d i m i se m o s po b ë n t e g a b i m që e l i n t e l eh tës i sh t a t ë d h o m ë h a n i t ë f i t ua r m e a q m u n d , po r në cas t e qetësoi ve ten , d u k e t h ë n ë se pas n j ë shë t i t j e j e

331

t ë k ë n d s h m e D i a n a d o t a n d i e n t e v e t e n m ë m i r e p ë r g j i thçka .

Mbasd i t j a h i d h t e një d r i t ë t ë b u t e m b i d j e r r i n ë . P ë r s h k a k t ë n jë n u a n c e t ë p u r p u r t , që k u s h e d i se nga i v in te , a j r i d u k e j më i n g r o h t ë se ç ' i sh te .

— Di t ë t po zgja ten , — t h a a i d h e me v e t e m e n d o i : Ç 'po fias k ë s h t u ! K o h a p o n a m b a n . . . D i t ë t j a n ë m ë t ë g j a t a tani . . .

Sa h e r ë i sh in t h ë n ë kë to fjalë, s i m je t i më i s i g u r t p ë r t ë m b u s h u r zb razë t i t ë n ë b i s e d a t e n j e r ë z v e q ë s 'nj iheshin" m i r e m e n jë r i - t j e t r in . M o s va l l e a t a i sh in b ë r ë aq t ë h u a j , s a q ë t ë k ë r k o n i n n d i h m ë n e f ja lëve t ë t i l la? Ah , po mjaf t , m e n d o i ai , s i k u r t a g j e n t e v e t e n në n jë zhg jëndë r . Ajo k o h ë i ku t an i .

U j ë b a r d h a e E p ë r m e u d u k më p ë r p a r a seç e p r i s -n in . K u l l a t e saj ng jan in që l a r g s i t ë v e s h u r a me m y s h k . Bora v e n d e - v e n d e n u k k i s h t e s h k r i r ë e n d e d h e copat e tokës d u k e s h i n e d h e më të zeza në f q i n j ë r i n ë e sa j .

K a r r o c a v a z h d o i r r u g ë n d r e j t l i q e n e v e , p a h y r ë në k a t u n d . K u r a t a zbr i tën , u d ë g j u a k a m b a n a e k i -shës . D i a n a m b a j t i k ë m b ë t e p a r a . A jo u k t h y e s i p ë r t ë g j e t u r n g a ç 'd re j t im po v i n i n t i ngu j t , po k i s h a n u k d u k e j . V e t ë m copa t e zeza t ë tokës , t ë p l e k s u r a d r a -m a t i k i s h t m e p l l a n g a t e dëbo rë s s ë p a s h k r i r ë , n ë m u -ngesë t ë k i shës , s h p e j t u a n të m b u s h n i n s h i k i m i n e sa j . Ajo u k t h e u s h p i n ë n a t y r e d h e u m b ë s h t e t te k r a h u i të shoqi t . Po i a f rohesh in n j ë r i t p r e j l i qeneve .

— Sa j a n ë g j i thse j? — p y e t i D i a n a . — Më d u k e t , g j a sh të . I sh in v e t ë m m b i g j e thna jën e t r a s h ë n g j y r ë k a f e , t ë

p ë r b ë r ë nga s h u m ë sh t r e sa f le tësh s t i n a s h t ë s h k u a r a d h e t ë ka lbë t a v e n d e - v e n d e g ë z u e s h ë m , s i n g a n j ë s ë -m u n d j e luksoze . B a s h k ë j n e p e s h ë n e saj m b i k r a h u n e t i j , Bes ian i n d j e u se e shoqja m a t e j t ' i t h o s h t e d içka . Z h a b ë l l i m a e g j e t h e v e nën k ë m b ë t e t y r e e b ë n t e më të q e t ë a n k t h i n e s a j .

— Ja d h e l iqen i t j e te r , — t h a p a p r i t u r ajo, d u k e t r e -g u a r za l l i sh ten e t i j mid is p i s h a v e d h e , t a m a m në ças t in k u r a i k t h e u k o k ë n ande j , v a z h d o i : — Bes ian , t i

332

me s igur i do t ë s h k r u a s h diçka më t ë m i r e pë r Rra f sh in . Ai u k t h y e s i t a k i sh in s h p u a r me sh t izë . K l i t h -

m ë n «Çfarë?» e m b y t i në ças t in e fund i t . J o , më m i r e t ë mos e dëg jon te p ë r h e r ë t ë d y t ë p y e t j e n . l u d u k s i ­k u r bal l in ia pë rvë lo i n jë p o t k u a i s k u q u r .

— P a s kët i j sh t eg t imi , — vazhdo i ajo me n j ë ton të b u t e , — ësh të e n a t y r s h m e . . . d i çka më të vë r te të . . .

— Sigur i sh t , — ia bër i ai , — s igu r i sh t . Ai potkoi i n x e h t ë i sh te a k o m a m b i ba l l in e t i j .

Diçka n g a e n i g m a po i zbulohej . . . N g a e n i g m a e h e s h -tjes... Në t ë v ë r t e t ë s 'k ishte q e n ë a s n j ë h e r ë en igmë. . . Po thua j se e d in te , po thua j se e p r i s t e që ajo f i a k ë r k o n t e kë t ë p ë r p a r a n a t ë s s ë p a r e t ë d a s h u r i s ë s ë t y r e t ë r e , s i n j ë s h p ë r b l i m p ë r m a r r ë v e s h j e n , p ë r pakt in . . .

— U n e të k u p t o j , Diane , — t h a a i me n jë zë ç u d i -t ë r i sh t t ë lodhur , — u n e n a t y r i s h t e k a m s h u m ë të v ë -sh t i rë , po r t ë kup to j . . .

— Ç 'mreku l l i që ë s h t ë kë tu , — t h a ajo d u k e ia p r e r ë fjalën. — Sa m i r e b ë m ë që e r d h ë m .

Ai ecte pa e p a s u r m e n d j en në v e n d d h e k ë s h t u s h k u a n gjer te l iqen i i dy të , pas t a j u k t h y e n pas . T e k po k thehesh in , a i nisi t a m b l i d h t e v e t e n d h e p ë r h e r ë e më t e p ë r e con te m e n d j e n te d h o m a e n g r o h t ë me oxhak që i p r i s t e në han .

A t a a r r i t ë n t e vend i ku k i s h i n l ë n ë ka r rocën , por , n ë v e n d q ë t ë h i p n i n n ë të , v a z h d u a n r r u g ë n p ë r t ë p a r e k a t u n d i n . K a r r o c a i n d i q t e pas .

Njerëz i t e p a r e që t a k u a n në u d h ë , dy g r a t ë n g a r -k u a r a me buce la uji , n d a l ë n h a p a t d h e i k u n d r u a n n jë copë he r ë . Në k u n d ë r s h t i m me pe i sazh in e b u k u r , nga afër ku l l a t d u k e s h i n e d h e më t ë z y m t a . Në r r u g ë t e fshat i t , s idomos në shesh in p ë r p a r a k ishës , k i s h t e n j e -rëz. T i rq i t e n g u s h t ë bo jë q u m ë s h t i , me a t ë v i jë t ë zezë që i p ë r s h k o n t e anash , t ë n g j a s h m e ç u d i t ë r i s h t me shen jën që t r e g o n s h k a r k i m e lek t r i c i t e t i , j e p n i n g j i thë ne rvoz izmin e ecjes së t y r e .

— Diçka do të k e t ë n d o d h u r , — t h a Bes ian i . A t a v ë s h t r u a n një copë h e r ë n ë d r e j t i m t ë n j e r ë z -

333

Ve, per të k u p t u a r se ç ' m u n d të k i s h t e n d o d h u r . P o r n d o d h i a duke j e n jë n a t y r e disi t ë q e t ë d h e s o l e m n e .

— Ajo do të j e t ë va l l e ku l l a e n g u j i m i t ? — p y e t i D iana .

— Ndosh ta . A s h t u d u k e t . D i a n a m b a j t i k ë m b ë t pë r t a p a r e m ë m i r e k u l l ë n

e m ë n j a n u a r . — Në qoftë se at i j ma lëso r i t që p a m ë a t ë h e r ë , a t i j

që b i s e d u a m sot, i ka m b a r u a r b e s a k ë t o d i te , me s igu r i ka p ë r f u n d u a r në n d o n j ë ku l lë ngu j imi , apo j o ? — p y e t i D iana .

— S igur i sh t , — u përgj ig j Bes ian i , pa i h e q u r s y t ë n g a g r u m b u l l i i n j e r ëzve .

— E, në qoftë se m b a r i m i i be së s e zë g j akës in në u d h ë t i m e s ipër , l a rg k a t u n d i t t ë ve t , a t ë h e r ë a i m u n d t ë fu t e t në çfarëdo ku l l e n g u j i m i ?

— Besoj se po . Ë s h t ë e n jë j ta g jë si p ë r u d h ë t a r ë t që i zë n a t a d iku d h e fu t en në b u j t i n ë n e p a r e që u de l p ë r p a r a .

— K ë s h t u që a i m u n d t ë j e t ë f u t u r e d h e t e kjo k u ­l lë?

Bes ian i buzëqesh i . — M u n d e t . M e g j i t h a t ë s 'e beso j . Ka k a q s h u m ë k u l l a

n g u j i m i dhe , veç kësa j , ne e p a m ë a t ë s h u m ë l a r g që k ë n d e j .

D i a n a k t h e u e d h e n jë h e r ë k o k ë n n g a ku l l a d h e n ë r r ë n j ë t ë sh ik imi t t ë sa j , t e b i sh t a t e syve , a t i j iu d u k se pa n j ë lloj l a k m i e buzëqeshëse . P o r në a t ë ças t a i vu r i r e se nga g r u m b u l l i i n j e r ëzve d i k u s h ua b ë n t e m e do re . Një x h a k e t ë m e k a t r o r ë , c a f y t y r a t ë n j o h u r a .

— Pa sh ih k u s h qenka , — t h a Bes ian i , d u k e t r e g u a r m e k o k ë a n d e j .

— Al i B inaku , — t h a D i a n a me zë të ulë t , p r e j të cilit n u k k u p t o h e j në se e d ë s h i r o n t e a p o jo k ë t ë t a k i m .

A t a u t a k u a n m u n ë m e s t ë shesh i t . G j e o m e t r i k u p ­tohe j m e n j ë h e r ë që k i sh t e k t h y e r n d o n j ë go të . S y t ë e çelët t ë m j e k u t , m a d j e jo v e t ë m sy të , po k r e j t l ë k u r a e tij e ho l lë e k u q e , d u k e s h i n të p ikë l l ua r a . K u r s e p r a p a f tohtës i së së z a k o n s h m e t ë Ali B i n a k u t mez i n d i h e j n j ë

334

lodhje s o l e m n e . P a s t y r e v i n t e n jë g r u m b u l l jo i vogë l ma lë so rësh .

— V a z h d o n i u d h ë t i m i n n ë p ë r R r a f s h ? — p y e t i Ali B i n a k u me zër in e t i j të t ingu l l t .

— Po , — u përgj ig j Bes i an Vorps i . — E d h e disa dite akoma .

— T a n i d i të t po zg ja ten . — P o . Ë s h t ë " t a m a m pr i l l . Po ju k ë n d e j ? — N e ? — ia bë r i g j eome t r i . — Ne si p ë r h e r ë , n g a

k a t u n d i n ë k a t u n d , n g a f l a m u r i n ë f lamur . . . P o r t r e t g rup i me n jë njollë g jaku. . .

— S i? — D e s h a të bë ja n j ë k rahas im. . . S i të t h e m , n j ë

k r a h a s i m nga bota e p ik tu rës . . . Ali B i n a k u e v ë s h t r o i f toh të . — Kish i t ndon jë g jyqës i k ë t u ? — iu d r e j t u a B e ­

siani Ali B înaku t . Ali B i n a k u pohoi m e kokë . — D h e çfarë g jyqës ie se, — n d ë r h y r i p r a n ë g j eome t r i . —

Sot ai , — g jeomet r i t r ego i me k o k ë Ali B i n a k u n , — ka b ë r ë n j ë gjyqësi që do t ë ka lo jë s i g o j ë d h ë n ë b r e z p a s b rez i .

— S 'duhe t t e p r u a r . — t h a Ali B i n a k u . — U n e s ' teproj asgjë . — t h a g j eome t r i . — V e ç k ë -

saj , a i ë sh t ë s h k r i m t a r d h e d u h e t t a dëgjo jë g j y q ë s i n ë t ende , Ali Binak .

P a s disa m i n u t a s h ngjar ja , p ë r s h k a k t ë s ë cilës i sh t e t h î r r u r në k a t u n d Ali B i n a k u me n d i h m ë s i t e ve t , u r i p r o d h u a nga disa gojë, që n d ë r p r e n ë . p l o t ë s u a n apo n d r e q ë n n jë ra - t j e t rën , s idomos a t ë t ë g j eome t r i t . Ajo i sh t e k ë s h t u :

P a r a n jë j ave a n ë t a r ë t e n jë fisi v r a s i n n j ë va jzë t ë t y r e t ë m b e t u r s h t a t z ë n ë . I sh t e e q a r t ë që së s h p e i t i do t ë v r i sn in e d h e djal in që k i s h t e p a s u r m a r r ë d h ë n i e d a s h u r i e me v ik t imën . Fami l j a e dja l i t m e r r v e s h n d ë r -kaq se foshnia e vajzës . aë n u k a r r i t i t ë l ind te , k i s h t e q e n ë m a s h k u l l . Ajo i de l p ë r p a r a p ù n ë s d h e e shna l l v e t e n në gjak me fami l j en e va izës , p i k ë r i s h t p ë r s h k a k të foshn jës -mashku l l që i pë rk i s t e asa j , p a v a r ë s i s h t se

335

djali i t y r e s 'k i sh te k u r o r ë me v i k t i m ë n . D u k e e b ë r ë kë t ë , fami l ja e djal i t shpa l l se i ka b o r x h gjak, p r a ka r a d h ë n p ë r t ë v r a r ë d ikë n g a fisi i va jzës . Në k ë t ë m ë ­n y r ë fami l ja e djal i t e s i g u r o n djal in fa j tor n g a n d ë -shk imi d h e e zgjat p a q e n sa të do jë ajo, d u k e i l i d h u r d u a r t pa ie s k u n d ë r s h t a r e . K u p t o h e t që famil ja e va jzës e k u n d ë r s h t o n n jë gjë t ë t i l lë me force. P u n a s h k o n në p l eqës inë e k a t u n d i t , por n u k ë s h t ë k a q e l eh t ë p ë r t ' u zg j idhur . F a m i l j a e vajzës, e t r u l l o s u r nga f a tkeqës i a , ka t ë d r e j t ë t ë t ë r b o h e t nga m e n d i m i se i pa ska a k o m a n j ë g jak b o r x h pa ies k u n d ë r s h t a r e , n j ë pinjol l i së c i -lës u bë s h k a k t a r pë r v d e k j e n e vajzës . Ajo ngu l k ë m -b ë p ë r t ë k u n d ë r t ë n . Por , n g a a n a t j e të r , n ë b a z ë t ë k a n u n i t , f o shn ja -mashku l l , qof të e d h e n ë b a r k t ë n ë -nës , i p ë r k e t fisit të djal i t d h e p ë r v d e k j e n e t i j l y p e t g jak njël loj s i p ë r n jë b u r r ë . P l eqës i a e k a t u n d i t n u k ë sh t ë n ë g j end je t a zgj idhë çësh t j en d h e k ë s h t u t h ë r r e t k a n u n t a r i n e m a d h Ali B i n a k u n .

G jyqës i a ë sh t ë b ë r ë p a r a n j ë ore . ( T a m a m n ë k o h ë n që ne s h ë t i t n i m t e l iqenet , m e n d o i Bes iani ) . S i g j i t h ë g jyqës i t ë e k a n u n i t , ajo k i s h t e q e n ë t e p ë r e s h k u r t ë r . P ë r f a q ë s u e s i i famil jes së d ja l i t i qe d r e j t u a r Ali B i -n a k u t : D e s h a t ë di, pe r se m a d e r d h ë n a t ë mie l i (do -m e t h ë n ë foshn jën e pa l indur ) . D h e Ali B i n a k u i qe p ë r -g j ig jur a t y p ë r a t y : Ç 'donte mie l l i y t n ë t h e s t ë h u a j ? ( D o m e t h ë n ë në b a r k u n e va jzës së h u a j , pa k u r o r ë ) . G j y q i n s'e k i s h t e f i tua r a sn jë ra pa i e d h e të dy pa le t u q u a j t ë n t ë l a r a n g a gjaku.

I qe të , pa l ëv i zu r asn jë m u s k u l në f y t y r ë n e b a r -d h ë d h e p a b ë r ë a s n d ë r h y r j e n m ë t ë vogël , Ali B i n a k u dëgjoi t r e g i m i n e z h u r m s h ë m të g jyq i t t ë t i j .

— Eh, i f a m s h ë m je, — ia b ë r i në fund g jeomet r i , me sy të p ë r l o t u r nga p i ja e n g a a d m i r i m i .

D a l n g a d a l ë a t a k ish in n i s u r t ë l ëv izn in n ë f o r m e shë t i t j e je n ë p ë r shesh in e f sha t i t . G j a t ë ecjes z h v e n -dosesh in d i sa p ë r p a r a , disa p r a p a .

— Në fund të fundi t , po t ' i s h ikosh me g jakf toh tës i , j a n ë g jë ra të th jesh ta , — t h a m j e k u , që u gje t p ë r k r a h Vorpsëve . — E d h e te ras t i i fundi t , që d u k e t aq d r a m a -

336

t ik, n ë t h e l b d u h e t k ë r k u a r r a p o r t i b o r x h d h ë n ë s d h e bo rxh l i .

M j e k u vijoi të fliste, po Bes ian i n u k e d ë g j o n t e m e s h u m ë v ë m e n d j e . A i nis i t ë shqe t ë sohe j p ë r t j e t ë r g j ë : m o s po i b ë n t e keq D i a n e s r i h a p j a e n jë b i s e d e të t i l lë? Dy d i t ë t e fundi t a t a s i k u r i sh in l a r g u a r p a k p r e j k ë t y r e b i s edave d h e ajo k i s h t e n i s u r m ë n ë fund t ë çelej .

— Po ju , s i ken i p ë r f u n d u a r k ë t u në R r a f s h ? — p y e t i a i sa p ë r t ë k ë m b y e r b i sedë . — Ju j en i m j e k apo jo?

T je t r i buzëqesh i h i d h u r . , — K a m qenë , t an i j a m t j e t ë r gjë . Në s y t ë e t i j u d u k n j ë b r e n g ë e m a d h e d h e B e s i a -

n i t i shkoi n d ë r m e n d se s idoqof të s y t ë e çelët, m a d je sy të q ë n ë p a m j e n e p a r e m u n d t ë t ë d u k e n t ë s t i pe -lare , j a n ë n ë gjendje t ë j a p i n n jë b r e n g ë m ë m i r e s e g j i thë lloj et e syve .

— U n e k a m m b a r u a r në A u s t r i p ë r k i r u r g , — v a z h ­doi m j e k u . — Me t u r m ë n e p a r e d h e të fund i t që dë rgo i m b r e t ë r i a m e b u r s ë n s h t e t ë r o r e . J u n d o s h t a k e n i d ë -g jua r se s i p ë r f u n d u a n p je sa më e m a d h e e s t u d e n t ë v e pas k t h i m i t nga j a sh të . E p ra , u n e j a m n jë nga a t a . Zhgën j im i p iote , as k l in ikë , as m u n d ë s i p ë r të u s h t r u a r profes ionin . Ca kohë q ë n d r o v a pa p u n ë , pas ta j r a s t ë -sisht , në n j ë kafe të T i r anës , u n joha me k ë t ë n je r i , — ai t regoi me kokë g jeomet r in , — i cili më propozoi k ë t ë p u n ë t ë ç u d i t s h m e .

— P o r t r e t g rup i me n jë njol lë g jaku , — t h a p r a p ë g jeomet r i , që i sh te a f rua r d h e po n d i q t e b i s edën e t y ­re . — Ku ka gjak, a t y na ke e d h e ne .

M j e k u n u k i kush to i a sn j ë v ë m e n d j e f jalëve të t i j . — D h e ju me d i e s i n e e m j e k u t i j en i i n e v o j s h ë m

Ali B i n a k u t në p u n ë n e t i j ? — pye t i Bes ian i . — N a t y r i s h t . N d r y s h e s 'do t ë më m e r r t e me v e t e . Bes ian Vorps i e v ë s h t r o i n j ë copë h e r ë me h a b i

bashkëfolës in . — S 'ka asgjë pë r t ' u çud i tu r , — vazhdo i m j e k u . —

Në g jyqës i t ë e kanun i t , k r y e s i s h t k u r ë sh t ë fjala p ë r çësht je q ë k a n ë t ë b ë j n ë m e vras je , s idomos m e p l a -

2 2 - 2 337

gosje, ë sh t ë p ë r h e r ë e n e v o j s h m e p r a n i a e d i k u j t që të k e t ë disa n j o h u r i e l e m e n t a r e t ë mjekës i së . N a t y r i s h t a s që b ë h e t fjalë p ë r n jë k i r u r g . Bi le do t ë t h o s h a s e i r o ­n ia më e m a d h e e g jendjes s i m e ë s h t ë p i k ë r i s h t se u n e m e r r e m m e n jë p u n ë q ë m u n d t a k r y e n t e i n f e r ­mie r i më i t h j e sh t ë , pë r të m o s t h ë n ë n j ë n je r i i z a -k o n s h ë m që d i çka d i pë r a n a t o m i n ë e t r u p i t t ë n j e -r iu t .

— Që di d içka? . . . A ë s h t ë e m j a f t u e s h m e k jo? M j e k u b u z ë q e s h i pë rsë r i m e h i d h ë r i m . — E keq ja ë s h t ë se ju me s igur i k u j t o n i që u n e

m e r r e m k ë t u m e m j e k i m e p lagësh , a p o j o ? — N a t y r i s h t . U n e e k u p t o j që ju , p ë r a r s y e t që i

t h a t ë , e k e n i b r a k t i s u r p rofes ion in e k i r u r g u t , p o r a m a p lagë t m u n d t'i m jekon i , apo j o ?

— J o , — t h a m j e k u . — Kjo do të i sh te g j y s m a e së keqes , që u n e t ë m e r r e s h a së p a k u me m j e k i m i n e p l a -gëve . P o r u n e s ' m e r r e m m e t o aspak . M ë k u p t o n i ? A s -pak . Malëso rë t g j i t h ë j e t ën i k a n ë m j e k u a r v e t ë p l a ­gë t d h e kë sh tu v a z h d o j n ë e d h e sot, m e r ak i , m e d u -h a n , m e m ë n y r a t m ë b a r b a r e , sic ë s h t ë p ë r s h e m b u l l n x j e r r j a e p l u m b i t me Dlumb e t j . , e t j . P r a , a t a s 'e k ë r -k o j n ë k u r r ë m j e k u n . K u r s e u n e j a m k ë t u p ë r t j e t ë r gjë. Më k u p t o n i ? U n e j am k ë t u io s i mjek , a s s i n d i h -mësmjek , po r s i n d i h m ë s j u r i s t . Ju d u k e t e ç u d i t s h m e ?

— Jo d h e aq, — t h a Bes ian Vorps i . — Diçka e n j o h e d h e u n e k a n u n i n d h e p o e m a r r m e m e n d m e ç ' p u n ë m e r r e n i .

— Me n u m ë r i m i n e p l agëve d h e me k las i f ik imin e t y r e , v e t ë m me k ë t ë , — t h a p r e r az i m j e k u .

I s h t e h e r a e p a r e që Bes ian i t iu d u k se t je tçi po b ë h e j ne rvoz . Ai k t h e u k o k ë n nffa Diana , p o r s y t ë e t y r e n u k u t a k u a n dot . Pa d y s h i m që kjo b i s e d ë s'i b ë r i a spak mi re , m e n d o i . por t an i . t ë b ë h e t s i t ë b ë h e t . Veç t ë m b a r o j ë s a m ë shpe j t d h e t ë i k im q ë k ë n d e j .

— Ju ndosh t a e dini se. s ipas k a n u n i t , p l agos ia s h l y -h e t me gjobë. Çdo p l age p n g u h e t veç e veç, d h e ç m i m i i p lages v a r e t nga vend i ku n d o d h e t . P l a g ë t e k o k ë s p a g u h e n , pë r s h e m b u l l . d y h e r ë m ë s h t r e n j t ë s e a to t ë

338

t rup ì t , që g j i t h a s h t u n d a h e n ne dy ka t ego r i , n g a brez i e l a r t e riga brez i e posh të , e k ë s h t u me r a d h ë . P u n a i m e s i n d i h m ë s i Ali B i n a k u t ë sh të v e t ë m k jo : t ë p ë r -caktoj n u m r i n e p l agëve d h e v e n d i n e t y r e .

A i vësh t ro i në fill im Bes ian Vorps in , p a s t a j t ë s h o -qen , s ikur t ë d o n t e t ë k u p t o n t e se sa a r r i t ë n t ek a t a fjalët e t i j .

— Plagos je t k r i jo jnë p r o b l è m e në g j y q ë s i t ë n d o s h t a më t epër se e d h e v e t ë v ras j e t , — vazhdo i m j e k u . — Ju n d o s h t a e d ini se, s ipas k a n u n i t , n j ë p lagos je , në qof të s e n u k sh lyhe t m e gjobë, q u h e t e b a r a b a r t ë m e g j y s m ë g jaku . P ra , n jë n je r i i p lagosur , p ë r k a n u n i n , ë s h t ë g jy smë i v r a r ë , s i të t h u a s h , g j y s m ë h i j e . R r j e d h i m i s h t d y plagosje t ë p a s h l y e r a b a r a z o h e n m e n j ë g jak . M e n jë fjalë, në qoftë se d i k u s h plagos dy v e t ë të n jë fisi t je tër , ose p lagos dy h e r ë t ë n jë j t in n j e r i , ai , poqese n u k i z h d ë m t o n plagosje t , ka b o r x h n j ë g jak .

Mjeku p ë r s ë r i h e s h t i n j ë g r i m e p ë r t ' u l ënë a t y r e kohë të gë l l t i tn in fjalët e t i j .

— E g j i thë kjo k r i jon p r o b l è m e t e p ë r të n g a t ë r r u a r a , k ryes i sh t ekonomike , — vazhdo i . — Ju më sh ikon i me hab i dhe u n e po e p ë r s ë r i t : k r y e s i s h t e k o n o m i k e . Ka famil je q ë n u k p a g u a j n ë do t d y p lagos je d h e p r a n o j n ë t ë j ap in pë r t ë n jë j e t ë n je rëzore . K a t ë t j e r ë q ë j a n ë ga t i t ë s h k a t ë r r o j n ë k r e j t e k o n o m i n ë e t y r e , t ë p a g u a j n ë qof të e d h e n jëze t p lage t ë v ik t imës , v e ç t ë k e n ë t ë d r e j t ën që, pas i v i k t i m a t ë s h ë r o h e t p r e j t y r e , t a v r a s i n a t ë përsër i . E ç u d i t s h m e , eh , por ka e d h e m ë . K a m n j o -h u r një t ip në Lug je t e Zeza, që p ë r v i t e me r a d h ë ë sh t ë d u k e e m b a j t u r f ami l j en m e b u k ë m e z h d ë m t i m e t që m e r r nga p lagos je t që i b ë h e n p r e j g j a k ë s v e t ë t i j . Ka s h p ë t u a r d isa h e r ë pa u v r a r ë d h e i ka s h k r e p u r n ë kokë se, m e a n ë t ë d isa s t ë rv i t j eve q ë k a b ë r ë , m u n d t ë shpë to jë p ë r h e r ë p r e j p l u m b i t , d u k e k r i j u a r k ë s h t u , i pa r i në bote , p rofes ion in e n j e r i u t që u s h q e h e t p r e j p lagëve t ë ve ta .

— Ç ' t m e r r ! — m u r m u r i t i Bes ian Vorps i . Ai k t h e u kokën nga D i a n a d h e ajo sesi iu duk , më e b a r d h ë në fy tyrë . T ë m a r r ë fund s a m ë p a r e kjo b i sedë , m e n d o i .

339

T a n i d h o m a e han i t , o x h a k u d h e kus i a me u jë , e v a r u r m b i të , i u d u k ë n t e p ë r t ë l a rgë ta . T ë ik im, m e n d o i p ë r ­sër i . T ë ik im s a m ë p a r e q ë k ë n d e j .

Njerëz i t i sh in s h p ë r n d a r ë n ë g r u m b u j t ë veg jë l n ë ­p ë r shesh , d h e a t a t ë d y m e D i a n e n k i sh in m b e t u r v e ­t ë m m e m j e k u n .

— Ju n d o s h t a e d in i , — vazhdo i m jeku , ( U n e s 'di d h e s ' dua të di asgjë , desh i ta n d ë r p r i s t e Besiani . ) , — që , s ipas kanun i t , k u r d y v e t ë god i t en f lakë p ë r f l akë d h e n j ë r i vr i te t , k u r s e t j e t r i p lagose t , a t ë h e r ë i p l a g o s u r i p a g u a n t ep r i cën e g j a k u t ? Me n jë fjalë, a s h t u sic ju t h a s h ë n ë fillim, s h p e s h h e r ë p r a p a g j i t h ë k ë t i j d e k o r i g j y s m ë mi t ik d u h e t k ë r k u a r e k o n o m i a . M u n d t ë t i n g ë -l lojë c inike, po r në k o h ë n e so tme , a s h t u s i çdo g jë t j e t ë r , e d h e g j aku ë s h t ë s h n d ë r r u a r n ë mai l .

— O, jo, — k u n d ë r s h t o i Bes ian i . — S ' d u h e t p a r e k a q th j e sh të . N a t y r i s h t e k o n o m i a ka p je sën e v e t në s h p j e g i m i n e s h u m ë d u k u r i v e , m e g j i t h a t ë s ' d u h e t t e p -r u a r me t ë d h e me k ë t ë r a s t d e s h a t ' j u p y e s , m o s e k e n i s h k r u a r ju n jë a r t i ku l l p ë r g j a k m a r r j e n , që u n d a l u a nga c e n s u r a m b r e t ë r o r e ?

— J o , — t h a p r e r az i m j e k u . — Të d h ë n a t i k a m d h ë n ë u n e , por a r t i ku l l i u s h k r u a nga t j e t ë r k u s h .

— Atje , me sa më ku j tohe t , p ë r m e n d e s h i n p i k ë -r i s h t fjalët «g jaku ë s h t ë k t h y e r në mai l» .

— Ë s h t ë n jë e v ë r t e t ë e p a l u j t s h m e . — E keni l e x u a r M a r k s i n ? — p y e t i Bes ian i . T j e t r i n u k u pë rg j ig j , v e t ë m e vë sh t ro i ngu l t az i , s i ­

k u r t ' i t h o s h t e : po t i që më p y e t m u a , e ke l e x u a r ? Rrë shq i t az i Bes i an i pa prof i l in e D ianes d h e e n d j e u

s e d u h e j t a k u n d ë r s h t o n t e m j e k u n . — J u , edhe v r a s j e n që u g j y k u a sot, e s h p j e g u a t në

m ë n y r ë t ë t h j e sh t ëzua r , — t h a d u k e k ë r k u a r n j ë s h k a k k u n d ë r s h t i m i .

— Aspak , — ia bë r i m jeku . — E t h a s h ë d h e e p ë r -s ë r i s : e g j i thë d r a m a që u g j y k u a sot, s ' i sh te v e ç s e n j ë çësh t j e bo rxh i .

— N a t y r i s h t b o r x h , por a m a ë s h t ë fjala p ë r n j ë b o r x h g jaku .

340

— S'ka r ëndës i , gjak, r u b i n , apo stof. P ë r m u a ai i sh te b o r x h d h e asgjë t je tër .

— S ' ë sh të n jë l lo j . — Njëlloj ë sh t ë . Zër i i m j e k u t i sh te bë r ë i egër . K u r s e l ë k u r a e h o ­

he i qe s k u q u r f lakë. Besiani e nd jeu v e t e n të fyer . — Ë s h t ë n j ë shp jeg im t e p ë r na iv , p ë r t ë mos p ë r -

d o r u r fjalën c inik , — tha ai. S y t ë e m j e k u t u b ë n ë të aku l l t . — Na iv j e n i ju , — t h a ai , — n a i v d h e c in ik b a s h k ë ,

j u b a s h k ë m e a r t i n t u a j . — Mos b ë r t i t n i , — t h a Bes ian i . — Do të b ë r t a s , bi le g jer në k u p ë të qiell i t , — t h a

mjeku , d u k e e u l u r m e g j i t h a t ë zër in . P o r k ë s h t u i u lë t , d u k e da lë me vë r shë l l imë mid i s buzëve , zër i i t i j n g j a n t e e d h e më kë rcënues . — L i b r a t t ua j , a r t i j u a j , a i b i e e rë i g j i th i k r i m . Në v e n d që t ë b ë n i d içka p ë r k ë t a ma lë so rë t ë m j e r ë , ju bën i seh i r v d e k j e n e t y r e , k ë r -kon i n ë t ë m o t i v e eks i t an te , k ë r k o n i t ë b u k u r ë n , p ë r a r t i n t u a j . N u k e sh ihn i që kjo ë sh t ë n jë b u k u r i që v r e t , sic e ka t h ë n ë n j ë s h k r i m t a r i r i , që ju me s igur i n u k e doni . J u m ë sil lni n d ë r m e n d a t a t e a t r o t b r e n d a n ë pa l la te t e a r i s t o k r a t ë v e ruse , ku s k e n a t j a n ë t ë g j e r a p ë r t ë l u a j t u r n ë t o m e q i n d r a ve të , k u r s e sa l la ë s h t ë a q e vogël , sa p ë r fami l jen e p r inc i t . J a , me a t a a r i s t o k r a t ë më ng jan i . E n x i t n i n jë popu l l t ë t ë r ë t ë lozë n jë t e a t ë r t ë p ë r g j a k u r , k u r s e ve t ë r r i n i n ë lozhë d h e b ë n i s e ­hir , b a s h k ë me d a m â t tua j a .

Bes ian i v u r i r e s e D i a n a m u n g o n t e . D o t ë j e t ë d i k u më p ë r p a r a , n d o s h t a me g j eome t r in , m e n d o i s i i m p i r ë .

— Po ju , — e n d ë r p r e u ai m j e k u n , — e k a m f ja lën p ë r ju pe r sona l i sh t , j u që j e n i mjek , që na i k u p t o k e n i g j ë r a t a s h t u sic duhe t , p e r s e m e r r n i p j e së j u n ë k ë t ë mi s t i f i k im? A ? P e r s e u s h q e h e n i n ë k u r r i z t ë t i j ?

— P ë r m u a ken i të d re j t ë , — t h a m j e k u . — U n e s ' j am veçse n jë d ë s h t a k i mje rë . Por , së p a k u , u n e e k u p t o j se ç ' j am d h e n u k he lmoj b o t ë n m e l ibra .

Bes ian i p r a p ë kërkoi D i a n e n me sy, po n u k e pa . Nga n jë anë , më m i r e që n u k e dëgjoi g j i t hë k ë t ë m a r r ë -

341

zi, m e n d o i . M j e k u d içka po t h o s h t e dhe Bes i an i u p ë r -p o q t ë p ë r q e n d r o h e j , por, k u r hap i p ë r s ë r i go jën , në v e n d që t ' i përgj ig je j a t i j , tha , s i k u r t ë f l iste me v e t e :

— Ku ë sh t ë g r u a j a i m e ? Tan i e k ë r k o n t e me sy mid i s g r u m b u l l i t t ë vogël t ë

n j e rëzve , që, a s h t u s i e d h e m ë p a r e , l ëv i zn in n g a d a l ë t e shesh i p ë r p a r a k i shës .

— D i a n e ! — t h i r r i ko t më kot . Ca n jerez k t h y e n koka t . — Ndosh ta ka h y r ë në k i shë n g a k u r e s h t j a , ose në

n d o n j ë sh tëp i p ë r n ë ban jë , t h a m j e k u . — Ka m u n d ë s i . V a z h d u a n të ecn in , po Bes ian i i sh te i t r u l l o su r .

S ' duhe j t ë i sha l a r g u a r n g a han i , m e n d o i . — Më falni, — t h a m j e k u me zë të b u t e . — N d o s h t a

e t e p r o v a . — S 'ka gjë. Ku të k e t ë s h k u a r va l l e? — Mos u b ë n i m e r a k . K ë n d e j r ro tu l l ë s h t ë . Ju m e -

r r e n m e n d t ë ? J e n i z v e r d h u r n ë fy ty r ë . — S 'kam g jë . Bes iani n d j e u d o r ë n e m j e k u t që e m b a j t i p ë r k r a h u ,

d e s h i t a h iq te , p o r a t y p ë r a t y e h a r r o i . Ca k a l a m a j v i -n i n a n a s h g r u m b u l l i t t ë p a r e t ë n je rëzve , a t j e k u i s h t e Al i B i n a k u m e g j e o m e t r i n d h e d içka t r e g o n i n m e d o r e . Bes ian i nd jeu n j ë h i d h ë r i m në gojë . L iqene t , i v e t ë t i u n d ë r m e n d . Ai q i l i m i v j e t ë r g je thesh , i k a l b u r t r a g j i -k i sh t , m e a t ë p r a r i m t ë g ë n j e s h t ë r t s ipë r t i j . . .

A i p o ecte m e h a p a t ë m ë d h e n j d r e j t g r u p i t t ë Al i B i n a k u t . Ësh të m b y t u r ? pye t i m e v e t e q ë l a rg . P o r f y t y r a t e t y r e i sh in t ë n g u r o s u r a n ë n j ë m ë n y r ë t ë v e -ç a n t ë . A s n j ë n g u s h ë l l i m s 'v in te p re j t y r e .

— Ç 'ësh të? — p y e t i a i me zë të m a r r e d h e , pa e d i -t u r a s v e t ë pse, n d o s h t a nga p a m j a e a t y r e f y t y r a v e , në v e n d q ë t ë p y e s t e « ç ' k a p ë s u a r ? » , p y e t i : «ç ' ka b ë r ë ? »

Përg j ig j j a m e z i dol i nga a to nofu l la t ë k y ç u r a pa m ë s h i r ë . l u desh t ' i a p ë r s ë r i t n i n a t ë d y - t r i h e r ë , g j e r sa t a m e r r t e v e s h : D i a n e Vorps i k i s h t e h y r ë në k u l l ë n e ngu j imi t .

342

S i k i s h t e n d o d h u r ? A s n ë a t ë cast d h e a s m ë v o n ë , k u r n d o d h i a n is i t ë t r egohe j e p l o t ë s u a r nga g j i thë d ë -s h m i t a r ë t (nd ihe j m e n j ë h e r ë se ajo i s h t e n jë nga a to lloj n d o d h i s h , q ë k i sh in n ë v e t v e t e e d h e rea l i t e t in , p o r e d h e t y m t a j ë n , që e n d a n t e n g a j e t a e z a k o n s h m e , p r a n jë n d o d h i t e p ë r e p r i r u r p ë r t ' u s h n d ë r r u a r n ë go jdhënë) , p ra , as në a t ë cast e as më pas ta j n u k u m o r do t v e s h sak të s i sh t se s i g rua ja e re k r y e q y t e t a s e a r r i t i të fu te j n ë k u l l ë n k u n u k shke l t e k u r r ë k ë m b ë e j a s h t m e . Mad je , ajo që i s h t e a k o m a më e p a b e s u e s h m e se v e t ë h y r j a , i sh te fak t i që n u k u vu re p r e j askuj t , ose, më s a k t ë , d içka u vu re , që ajo u l a rgua , që u e n d a t y r ro tu l l , por a s k u s h n u k e p a t i v ë m e n d j e n t ë k th je l l ë t p ë r t a n d j e k u r e n d j e n e saj , me p ë r j a s h t i m të ca k a l a m a j v e . Ndosh ta as ajo ve të , po të p y e t e j se s i e bë r i r r u g ë n gjer a t j e d h e s i a r r i t i m ë n ë fund t ë fu te j , n u k d o t ë i sh te në g j e n d j e të s h p j e g o n t e asgjë. N g a fjalët e r r a l l a që t h u h e j se m b e t ë n p r e j saj në Rra f sh , u h a m e n d ë s u a se ajo, në a to caste, pa t i n jë lloj s h k ë p u t j e j e n g a g j i t h -çka, n j ë l loj h u m b j e peshe , e ci la ia bë r i të l e h t ë jo v e t ë m idenë , po r e d h e v e t ë r r u g ë n g je r t e ku l la . M a ­dje n u k pë r j a sh tohe j që p i k ë r i s h t kjo g jë n d i h m o i e d h e në h u m b j e n e p ë r g j i t h s h m e t ë v ë m e n d j e s nda j sa j , v ë ­m e n d j e që do t a n d a l o n t e gj i thses i t ë b ë n t e h a p i n e k o b s h ë m . Në të vë r t e t ë , s ic e r i k u j t o n i n tan i , ajo qe l a r g u a r p r e j n j e rëzve d h e i qe a f rua r kul lës së n g u j i -m i t me ca lëviz je t ë l eh t a s i p . i j f l u t u r e që i a f rohe t l l ambës q ë djeg. Valëv i te j n ë e rë , s h t y h e j n ë a t ë d r e j -t i m d h e a s h t u lehtës isht , s i n j ë g j e t h e e s h t y r ë nga e ra , hy r i , ose, më mi r e , ra në p r a g u n e sa j . . .

I b ë r ë b a l t e në fy ty rë , Bes ian Vorps i e kup to i më në

343

fund ç 'k ish te n d o d h u r . Gjë ja e p a r e q ë . u p ë r p o q të b ë n -te, i sh te t ë sule j me v r a p p ë r t a n x j e r r ë g r u a n e v e t që ande j , por ca d u a r t ë f u q i s h m e e k a p ë n nga t ë dy k r ahë t .

— L ë s h o m ë n i , — t h i r r i ai me zë të ng j i ru r . F y t y r a t e t y r e ishin p r a n ë ti j s i g u r ë t e p a l ë v i z s h ë m

të n j ë m u r i . Mid i s t y r e s p i k a t t e f y t y r a e b a r d h ë e Al i B inaku t .

— L ë s h o m ë n i , — iu d r e j t u a a t i j , m e g j i t h ë s e Ali B i ­n a k u n u k i s h t e n j ë nga a t a që e m b a n i n .

— Qe të sohun i , zotni , — t h a Al i B i n a k u . — Ju n u k m u n d t ë shkon i a t je , sepse a t j e n u k m u n d t ë h y j ë a s k u s h pë rveç pr i f t i t .

— Po a t j e ë s h t ë g rua j a ime , — t h i r r i Bes ian i . — E v e t m e mid i s a ty re . . .

—Keni t ë d r e j t ë . D içka d u h e t b ë r ë , p o r j u v e t ë s ' m u n d t ë s h k o n i a t je . M u n d t ' j u që l lo jnë m e p u s h k ë , m ë k u p t o n i ? M u n d t ' j u v ras in .

— A t ë h e r ë t ë t h i r r e t pr i f t i , apo k u s h d r e q i n t j e t ë r d u h e t pë r t ë h y r ë at je .

— Pr i f t i u l a jmërua , — t h a Al i B i n a k u . — Po v jen , ja ku ë sh të . R r e t h e r r o t u l l i sh in g r u m b u l l u a r s h u m ë n jerëz . M i ­

dis t y r e Bes ian i pa ka r roc i e r in , që po e v ë s h t r o n t e me s y t ë ç a k a r r i t u r , d u k e p r i t u r h d o n j ë u r d h ë r p re j t i j . Po r Bes ian i i hoq i sy të .

— L a r g o h u n i , — iu d r e j t u a Ali B i n a k u t u r m ë s . D i ­s a b ë n ë c a h a p a m ë tu t je , p o r p r a p ë q ë n d r u a n n ë v e n d .

Pr i f t i u a f rua d u k e m a r r ë f r y m ë me zor. F y t y r a e t i j e f lashkët , me qeska të m ë d h a p o s h t ë syve , d u ­kej t e p ë r e a l a r m u a r .

— Sa k o h ë ka që ka h y r ë ? — p y e t i ai .

Ali B i n a k u vësh t ro i p ë r r e t h n ë n j ë m ë n y r ë pye t ë se . U dëg juan disa zë ra p ë r n j ë h e r ë s h . D i k u s h t h o s h t e g j y s ­më orë , d i k u s h n j ë ore , d i k u s h n j ë ç e r e k ore . S h u m i c a ngr in in supe t .

— S'ka r ëndës i , — t h a Ali B i n a k u . — K r y e s o r j a ë s h t ë që diçka d u h e t b ë r ë .

A i m e pr i f t in d içka p o t h o s h i n k o k ë m ë kokë . B e -

344

s iani dëgjoi f jalët e Ali B i n a k u t : « A t ë h e r ë po vij e d h e u n e m e j u » , d h e m o r i p a k zemër . N ë p ë r t u r m ë u d ë -g j u a n f ja lë t : « P o s h k o n pr i f t i b a s h k ë m e Al i B i n a k u n . »

Pr i f t i u n i s i pa r i . Al i B i n a k u eci p a s t i j . P a s i b ë r i d y - t r e h a p a , a i u nda l d h e iu k t h y e n j e r ë z v e :

— A s k u s h t j e t ë r t ë m o s af rohet . A t a m u n d t ë q ë -Uojnë.

Bes ian i n d j e u se a k o m a po e m b a n i n p ë r k r a h ë s h . Ç 'është kjo q ë m ë gjet i m u a , dënes i a i m e ve t e . N ë sy të e t i j b o t a e t ë r ë u zbraz , m b e t ë n v e t ë m a to dy f i ­g u r a lëvizëse, p r i f t i d h e Al i B inaku , d h e ku l l a e n g u j i -mit , d r e j t së ci lës a t a po shkon in .

Z ë r a t p ë r r e t h v in in s i n j ë v ë r s h ë l l i m ë e l a r g ë t e r e nga n jë b o t e t j e t ë r . Mbi p r i f t in s ' m u n d të që l lo jnë , se e m b r o n k a n u n i , p o r m b i Al i B i n a k u n po . A s m b i Ali B i -n a k u n s 'besoj se që l lo jnë . A t ë e n j eh g j i t h k u s h .

Pr i f t i d h e Al i B i n a k u i sh in n ë m e s t ë r r u g ë s , k u r Diana u shfaq te d e r a e ku l lës së ngu j imi t . A t ë që n d o -dhi në a to cas te , Bes ian i s 'e m b a n t e m e n d m i r e . I sh t e një p ë r p j e k j e e t i j e p a m b a r i m p ë r t ' i da lë p ë r p a r a , një mba j t j e e n j e r ëzve p ë r k r a h ë s h d h e z ë r a t : p r i t sa t ë l a rgohe t e d h e p a k nga kul la , s a t ë m b ë r r i j ë g jer t e g u r ë t e b a r d h ë . P a s t a j ai pa m j e k u n që u d u k e u z h d u k d i -ku, pas ta j p r a p ë n jë p ë r p j e k j e e t i j d h e p r a p ë të n jë j t ë t zëra, q ë m u n d o h e s h i n t a qe t ë son in .

Më në fund Diana a r r i t i g je r t e g u r ë t e b a r d h ë , d h e njerëzi t e l a n ë Bes ian in , meg j i t hëse d i k u s h t h a : Mos e lini, b r e b u r r a , se do ta v r a s ë g r u a n . D i a n a i sh te e b a r ­d h ë s i p ë l h u r ë . Në f y t y r ë s 'k i sh te a s t m e r r , a s vua j t j e , a s t u r p , k i s h t e v e t ë m n jë m u n g e s ë t ë f r i k shme , s idomos në zonën e syve . Me a n k t h , v ë s h t r i m i i Bes ian i t k ë r ­koi n d o n j ë s h q y e r j e në r r o b a t , apo njol la t ë zeza t e b u -zët e te qafa, p o r iu d u k se s 'k ishte g j ë r a të t i l la. Ai do t ë p s h e r ë t i n t e n d o s h t a i l eh të sua r , s i k u r t ë m o s i s h t e ajo zb razë t i a e syve .

Me n jë lëvizje që s ' i sh te as e r r e p t ë , p o r as e d h e m s h u r , a i e k a p i n g a k r a h u t ë shoqen , d h e d u k e e c u r ve të i pa r i , e t ë r h o q i a t ë d r e j t ka r rocës , ku u fu t ën n jë r i pas t je t r i t , pa folur e pa u p ë r s h ë n d e t u r me asn je r i .

345

K a r r o c a r e n d t e m e shpe j t ë s i n ë p ë r u d h ë n e m a d h e . S a k o h ë k i sh in q ë u d h ë t o n i n k ë s h t u : n jë m i n u t e , n j ë s h e k u l l ? Bes ian Vorps i u k t h y e më në f u n d n g a e s h o q j a :

— P s e s ' f let? — i t ha . — P s e s 'ma s h p j e g o n si n d o -d h i ?

Ajo r r i n t e e p l a t i t u r në nden j ë se , me v ë s h t r i m i n p ë r p a r a , s iku r a i t ë m o s i s h t e a t y . A t ë h e r ë a i e k a p i

- p ë r b ë r r y l i fort, me egërs i . — Fol , ç 'bëre a t j e b r e n d a ? Ajo as u përg j ig j d h e as e t ë r h o q i k r a h u n që a i po

i a s h t r ë n g o n t e s i me d a r ë .

P e r s e shkove at je , t h i r r i a t ë h e r ë p a zë. .Pë r t ë p a ­r e s a e t m e r r s h m e q e d r a m a ? P ë r h a k m a r r j e n d a j m e j e ? A p o p ë r t ë k ë r k u a r a t ë m a l ë s o r i n e asaj d i te , a t ë Gjorg. . . Gjorg. . . K u l l ë m ë ku l l ë n g u j i m i d o t ë t ë k ë r -koj . . . A ?

Të g j i tha kë to p y e t j e i a b ë r i pa s t a j me fjalë p a k a s h u m ë t ë t jera , p o r m e t ë n j ë j t ën r end i t j e , p o r ajo s 'u përg j ig j p ë r a s n j ë r ë n d h e a i e k u p t o i që t ë g j i t h a a t o s h k a q e i sh in t ë v ë r t e t a . P a p r i t u r a i n d j e u n j ë lodh je t ë m a d h e s i a s n j ë h e r ë t j e t ë r .

J a s h t ë po n g r y s e j . M u z g u , i n d i h m u a r n g a m j e -gul la , p o b i n t e m e shpe j t ë s i m b i u d h ë . P a s x h a m i t t ë k a r r o c ë s i u d u k s e pa m i d i s mjegu l l ë s n j ë n j e r i t ë h ï -p u r m b i m u s h k ë . F y t y r a e v e r d h ë e s h t e g t a r i t , që B e -s ian i t iu d u k e n j o h u r , e n d o q i p ë r n j ë g r i m e k a r r o c ë n . Ku v e t e n ë p ë r k ë t ë m u z g «Qeha ja i i gjakut»-, m e n d o i .

Ku ve t e t i? i t h a pas p a k vê t e s . I v e t ë m në k ë ­t ë R r a f s h t ë h u a j , n ë m u z g u n p lo t f a n t a z m a , k u ? . . .

346

P a s g j y s m ë o re k a r r o c a nda lo i p ë r p a r a h a n i t . N jë r i pas t j e t r i t a t a ng j i t ën shka l l ë t e d r u n j t a d h e h y n ë në d h o m ë . Z ja r r i i sh t e e n d e i n d e z u r d h e kova me u jë , që h a n x h i u me s igur i e k i s h t e m b u s h u r përsë r i , i s h t e a t je k r e j t e n x i r ë n g a bloza. N j ë l l ambë me v a j g u r i l ë -s h o n t e d r i t ë t ë p a s i g u r t p ë r r e t h . A s k u s h n u k u m o r a s me z ja r r in , as me kovën . D i a n a u zhvesh d h e u s h t r i n ë s h t r a t , d u k e m b u l u a r m e n j ë r i n k r a h sy t ë , p ë r t ' u m b r o j t u r nga d r i t a e l l a m b ë s . A i qënd ro i në k ë m b ë p r a -n ë d r i t a r e s , m e v ë s h t r i m i n n g a x h a m a t d h e v e t ë m h e r ë pas h e r e k t h e h e j p ë r t ë p a r e k r a h u n e saj t ë b u k u r , m e n jë r r i p dan te l l e , r r ë s h q i t u r p o s h t ë supi t , q ë v a z h d o n t e t ' i m b u l o n t e g j y s m ë n e fy ty r ë s . Ç't ' i k e n ë b ë r ë va l le a t a po l i f emët g j y s m ë t ë v e r b ë r ? t h a m e v e t e . D h e e n d i e n t e që kjo i s h t e n j ë n g a a to lloj pye t j esh , që i sh in t ë a f t a t ë m b u s h n i n n jë j e t ë t ë t ë r ë n j e rëzore .

A t a q ë n d r u a n në h a n a t ë n a t ë d h e g j i t hë d i t ën e n e s ë r m e , p a da l e f a r e n g a d h o m a . H a n x h i u u a solli u s h q i m i n n ë d h o m ë , i h a b i t u r p a masë , q ë n u k k ë r -k u a n m ë t ' u nd ize j z j a r r i n ë o x h a k .

Në mëng je s in e d i t es së p a s n e s ë r m e ( ishte s h t a t ë -m b ë d h j e t ë pri l l) k a r r o c i e r i çoi va l i xhe t në k a r r o c ë , d h e a ta , b u r r ë e g rua , pas i p a g u a n d h e u p ë r s h ë n d e t ë n f toh të me h a n x h i u n , u n i s ë n p ë r u d h ë .

Po ikn in n g a Rra f sh i .

347

KAPITULLI I SITATE

Mëngjes i i s h t a t ë m b ë d h j e t ë pr i l l i t G j o r g u n e zuri në U d h ë n e Madhe , që t ë c o n t e p ë r në Brezf toh t . M e ­gj i thëse k i s h t e q y s h n ë ag im q ë u d h ë t o n t e p a p u s h u a r asg jëkund , e k u p t o i se g je r në Brez f toh t do t ' i d u h e j së p a k u n j ë dite u d h ë a k o m a , k u r s e besa e t i j m b a r o n t e në m e s d i t ë .

A i n g r i t i k o k ë n l a r t p ë r t ë k ë r k u a r n ë qiel l diel l in , të cil in r e t e e l a r t a e m b u l o n i n pa e f s h e h u r m e g j i t h a t ë ven d i n k u n d o d h e j . Mesd i t a n u k ë s h t ë l a rg , m e n d o i , d u k e e u l u r v ë s h t r i m i n m b i u d h ë . N g a lby r j a e s y v e u d h a i d u k e j plot re f lekse t ë k u q ë r r e m t a . T e k ecte, m e n -

348

d o n t e se, në qoftë se besa e t i j do të m b a r o n t e në m b r ë m j e , a i d o t ë k i sh m u n d u r t ë m b ë r r i n t e n ë s h t ë p i s ë p a k u a t y n g a m e s n a t a . M i r ë p o ajo, s i s h u m i c a e besave , m b a r o n t e në m e s d i t ë . Dihe j s e në k ë t ë ras t , në qof të s e i b e s ë t u a r i v r i t e j p i k ë r i s h t d i t ën e m b a r i m i t të besës , i sh ikohe j se në ç ' anë i b ë n t e h i je k o k a fill pas r r ë z i m i t në tokë , n g a p e r ë n d i m i apo n g a l ind ja . Në qo f t ë se koka i b ë n t e h i je nga l ind ja, do të t h o s h t e se a i i sh te v r a r ë pas mesd i t ë s , p r a pas m b a r i m i t t ë besës . N ë qof të se k o k a i b ë n t e hije^, nga p e r ë n d i m i , do të t h o s h t e s e i sh te v r a r ë p a r a kohe , p r a m e pabes i .

G j o r g u ng r i t i p ë r s ë r i kokën . P u n ë t e t i j k i s h i n l i -dh je a t ë d i t e me qiel l in, me lëv iz jen e diell i t n ë p ë r të . Pa s t a j , a s h t u s i h e r ë n t je tër , a i v ë s h t r o i u d h ë n , që , pë r s h k a k t ë lby r j e s së syve , i u d u k p r a p ë e m b y t u r në d r i t ë . E k t h e u k o k ë n pas d h e k u d o i sh t e po a i n d r i ç i m i t r ënda f i l t ë d h e asgjë t j e t ë r mid is t i j . Me sa d u k e j , k a ­r roca e zezë, që a i e k i s h t e k ë r k u a r më ko t t r i j avë r r e s h t n ë p ë r t ë g j i tha r r u g ë t e Rrafsh i t , n u k do t ë shfaqe j as k ë t ë m ë n g j e s t ë fund i t t ë j e t ës së t i j t ë l i re . Sa h e r ë i qe d u k u r se ja, po e has t e , d h e sa h e r ë ajo qe z h d u k u r s i k u r t ë k i sh t e f l u t u r u a r në qiell . E k i sh in p a r e në U d h ë n e Hijes , në K a n a k ë t e Shalës , në U d h ë n e M a d h e t ë F l a m u r ë v e , por a i s 'k i sh te m u n d u r që s 'k i sh te m u n d u r t a g j en t e dot. Sa a r r i n t e a i në k r a h i -n ë n që t hosh in se e k i sh in p a r e , ajo n d o d h e j n d ë r k a q në k r a h i n ë n fq in jë dhe , sa k t h e h e j a i p ë r t ' i p r e r ë u d h ë n n ë n d o n j ë k r y q ë z i m k u m u n d t ë ka lon te , ajo m e r r t e n j ë d r e j t i m t ë p a p r i t u r .

H e r ë - h e r ë e h a r r o n t e , por u d h a v e t ë ia s i l l te n d ë r m e n d . K u r s e t a n i po thua j se s 'k i sh te m ë asn jë shpresë . Se, e d h e s i k u r ajo t ë s h t e g t o n t e g j i thë j e t ën n ë p ë r Rrafsh , a i v e t ë do të m b y l l e j në ku l l ën e ngu.jimit d h e s 'k ishte p ë r ta p a r e dot , se. e d h e s iku r pas ta j t ë n d o d h t e e p a -m u n d u r a , që a i të d i l te nga kul la , n jë d i te s y t ë e t i j do t ë i sh in g j y s m ë t ë p r i s h u r , k ë s h t u që në v e n d t ë saj a i s 'do të s h i h t e veçse n j ë m'ollë të t u rbu l l t , a s h t u s i dielli , që pas r e v e t ë . s o t m e s ' ishte veçse n jë tufë t r ënda f i l a sh t ë s h t r y d h u r .

349

Gjorgu e h o q i m e n d j e n p re j saj d h e e çoi te s h t ë -pia. A ta e p r i s n i n sot g j i thë m e r a k , k u r s e a i n u k do t ë m b ë r r i n t e d o t p a r a mesd i t ë s . N ë m e s d i t ë d u h e j t ë ndë rp r i s t e u d h ë t i m i n d h e t ë fshihei p ë r t ë p r i t u r n a t ë n . Tani a i i sh te g j akës që k ë r k o h e j , d h e lëv iz ja e t i j k ë n ­dej e t u t j e do t ë i sh te v e t ë m n a t ë n d h e k u r r ë n ë p ë r r r u g ë n k r y e s o r e . N jë gjë t ë t i l lë k a n u n i jo v e t ë m n u k e q u a n t e shen jë f r ike , por , p ë r k u n d r a z i , e q u a n t e s h e n j ë u r tës ie dhe b u r r ë r i e , s epse ajo, jo v e t ë m që i m b r o n t e j e t ën gjakësi t , p o r e p e n g o n t e a t ë që me ec jen e t i j të lire të a c a r o n t e fisin e v ik t imës . K r a h a s nd jen jës së k ryer jes s ë d e t y r ë s g jakës i d u h e j t ë k i s h t e n j ë n d j e n j ë faji ndaj bo tes . S idoqof të q y s h a t ë m e s d i t ë a i d u h e j t ë g jen te n d o n j ë s k u t ë p ë r t ' u f s h e h u r g j e r sa t ë b i n t e t e r r i . Di të t e fundi t , në h a n e t ku k i s h t e n d a l u a r p ë r t ë f je tur , dy - t r i h e r ë i qe d u k u r s e k i s h t e p a r e r r ë s h q i t a z i n j ë n j e ­r i pre j fisit të K r y e q y q ë v e . N d o s h t a i k i s h i n b ë r ë sy t ë , por ndosh ta i sh t e v ë r t e t a s h t u : i k i sh in v ë n ë p a s n d o ­n jë n jer i pë r t a n d j e k u r e p ë r t a v r a r ë m e n j ë h e r ë p a s m b a r i m i t të besës , a t ë h e r ë k u r i n d j e k u r i ë s h t ë e n d e i paku jdes shëm p ë r m b r o j t j e n e vet .

Sidoqoftë d u h e t t ë r u h e m , m e n d o i d h e p ë r h e r ë t ë t r e t ë ngr i t i k o k ë n d r e j t qiel l i t . T a m a m n ë a t ë çast i u d u k s e dëgjoi n j ë z h u r m ë t ë la rgë t . Mba j t i k ë m b ë t pë r t ë k u p t u a r nga v i n t e z h u r m a , po r s'e m o r i do t vesh . U vu t ë ecte d h e z h u r m a nisi t ë n d i h e j p ë r s ë r i . I s h t e s i n j ë u t u r i m ë e m b y t u r , q ë v i n t e h e r ë m ë dobë t , h e r ë m ë for t . D o t ë j e t ë n d o n j ë u j ë v a r ë , mendo i . D h e v ë r t e t a s h t u ishte . K u r iu a f rua d h e e pa, m b e t i i m r e k u l l u a r . U j ë ­v a r ë m ë m a g j e p s ë s e s 'k i sh te p a r e n d o n j ë h e r ë n ë j e t ë n e t i j . Ishte n d r y s h e nga të t je ra t , pa s h k u m ë e s t ë rka la , e s h t r u a r l ë m u e s h ë m p ë r s k a j s h k ë m b i t m e n g j y r ë t ë g je lbër në të e r r ë t , s i n jë f lokna jë e r e n d e . G j o r g u t iu k u j t u a n f lokët e g r u a s së b u k u r k r y e q y t e t a s e . Në qof­të se do t ' i b i n t e diell i , u j ë v a r a do të n g j a s o n t e t a m a m m e ta .

A i vazhdoi t ë q ë n d r o n t e s ipër u r ë s s ë vogël t ë d run j t ë , n ë n t ë c i lën u j ë r a t e r r ë z u a r a n g a s h k ë m b i v i -jon in udhën , p o r t ë s h t h u r u r a t a s h m ë e pa so l emni t e t .

350

G j o r g u n u k i a h i q t e s y t ë u j ë v a r ë s . Një j a v ë m ë pa re , n ë n j ë n g a h a n e t k u k i sh t e k a l u a r na t ën , k i s h t e d ë g j u a r s e k i s h t e v e n d e në bo te që p r e j u j ë v a r a v e t ë m a l i t b ë -n i n d r i t ë e lek^r ike . Një m a l ë s o r i r i u t r e g o n t e dy b u j -t ë sve se kë t ë e k i sh t e d ë g j u a r p re j n j ë t je t r i , të cilit g j i t h a s h t u i a k i sh t e t r e g u a r n j ë t j e të r d h e bu j t ë s i t që e dëg jon in , p ë r s ë r i t n i n : Të b ë h e t d r i t ë p r e j u j i t ? ! Je i m a r r e , o n j e r i ? ! Po pse, v a j g u r ë sh t ë uji , që . m u n d të bë jë d r i t ë ? ! Po uj i e s h u a n z j a r r i n e jo ta n d e z ë ! K u r s e ma lë so r i n g u l t e k ë m b ë se k ë s h t u e k i sh t e d ë g j u a r k ë t ë

' g jë d h e n u k s h t o n t e asgjë n g a vet ja , se m u n d të bëhe j d r i t ë p ikë r i sh t n g a uji, veçse jo nga ujë dosido, sepse d h e mid i s u j ë r a v e ka n d r y s h i m , a s h t u s i m i d i s n je rëzve , p r a d r i t ë m u n d t ë b ë h e t v e t ë m p r e j uj i t f isnik t ë u j ë v a ­r a v e . Të ç m e n d u r a t a që t a k a n ë t h ë n ë e a k o m a më i ç m e n d u r t i që e ke b e s u a r , t hosh in buj tës i t . P o r kjo s'e p e n g o n t e ma lë so r in t ë t h o s h t e se, në qof të se do të n d o d h t e kjo, a t ë h e r ë (g j i t hmonë , s ipas f ja lëve t ë a t i j t je t r i t , që i a k i s h t e t h ë n ë n j ë t je tër) p ra , në qof të se do

, t ë b ë h e j kjo në Rrafsh , a t ë h e r ë k a n u n i do të zbu t e j p a k s a d h e Rra f sh i do t ë s h p ë l a h e j paksa n g a m o r t ja , a s h t u s i toka t e h e l m ë t a që shk r ipë zo hen me a n ë t ë shpë la r j e s . I m a r r ë o i m a r r ë , p ë r s ë r i t n i n buj tës i t , k u r s e G j o r g u sepse i k i sh t e b e s u a r të pan johur i t .

A i me vësh t i r ë s i i k t h e u s h p i n ë n u j ë v a r ë s . R r u g a zgja te j pa fund, ga t i e d r e j t ë , me n jë p u r p u r t ë l e h t ë n ë ska je t .

A i ngr i t i k r y e t d r e j t q ie l l i t . E d h e pas p a k d h e k o h a e besës m e r r t e fund d h e a i do të d i l te j a s h t ë k o h ë s k a n u n o r e . J a s h t ë kohës , p ë r s ë r i t i m e ve t e . l u d u k disi e ç u d i t s h m e të d i l te n j e r i u j a s h t ë kohës së ve t . E d h e pak , pë r së r i t i d u k e n g r i t u r k o k ë n d re j t qiel l i t . T r ë n d a -filët e s h t r y d h u r pas r e v e s i k u r ishin n x i r ë t a n i l eh taz i . G j o r g u buzëqesh i m e h i d h ë r i m , s iku r t ë t h o s h t e m e v e ­t e : S 'ke ç'i b ë n !

351

N d ë r k a q ka r roca , b r e n d a së ci lës i sh in Vorpsë t , bur-r r ë e g rua , r e n d t e n ë p ë r U d h ë n e M a d h e të F l a m u r ë v e , më e g j a t a e u d h ë v e që p ë r s h k o n i n R r a f s h i n . B j e s h k ë t , g j y s m ë t ë z b a r d h u r a n g a bo r ima , s p r a p s e s h i n g j i t h n j ë d h e Bes ian Vorps i , t e k i s h i k o n t e a s h t u , m e n d o n t e se ja , më në fund a t a po i k n i n nga m b r e t ë r i a e v d e k j e s . Sy r i i t i j i d j a t h t ë k a p t e h e r ë p a s h e r e prof i l in e së shoqes . E zbeh të , me n j ë n g r i r j e që l ë k u n d j e t e k a r r o c ë s , n ë v e n d q ë t a m b u l o n i n , e t h e k s o n i n m ë s h u m ë , ajo h e -r ë - h e r ë i ka l l t e f r ikën . I sh t e k r e j t ë s i s h t e h u a j , e t j e -t ë r sua r , v e t ë m f o r m e t r u p o r e , shp i r t i i së cilës k i s h t e m b e t u r a t j e l a r t .

Ç 'm 'u d e s h t a sill j a n ë k ë t ë R r a f s h t ë m a l l k u a r , t h a a i m e v e t e p ë r t ë n j ë q i n d t ë n h e r ë . V e t ë m n jë p ë r k i t j e pa t i me R r a f s h i n d h e a i i a mor i . N j ë g r i m e e p r e k u m e k a n i z m i i p ë r b i n d s h ë m , d h e ajo g r i m e mjaf to i që a i f i a m e r r t e g r u a n , p ë r f i a b ë r ë rob inë , n ë r a s t i n m ë t ë mi re , z a n e mal i .

K ë r k ë l l i m a e r r o t a v e të k a r r o c ë s i s h t e n j ë m u z i k ë e p ë r s h t a t s h m e pë r t ë s h o q ë r u a r d y s h i m e t , h a m e n d j e t d h e p e n d i m i n e t i j . E k i s h t e v ë n ë në p r o v ë l u m t u r i n ë e t i j , s i ku r t ë d o n t e t ë m e r r t e ve sh nëse e m e r i t o n t e apo jo a t ë l u m t u r i . E k i sh t e ç u a r n ë p ë r p o r t â t e s k ë t e r r ë s a t ë l u m -t u r i t ë b r i s h t ë q y s h në p r a n v e r ë n e saj t ë p a r e . D h e a jo s'i q ë n d r o i dot p roves .

I q e t ë n g a n j ë h e r ë , m e n d o n t e se në t ë v ë r t e t ë a s n j ë nd jen jë anësore , asn jë i t r e t ë n u k do t ë i sh te k u r r s e s i në g j end je t ë p r e k t e nd j en j ën e D i a n e s n d a j t i j . Në qof­të se n d o d h i (medet , sa të h i d h u r a q e n ë fjalët -«kjo n d o d h i » !), n d o d h i j o p ë r s h k a k t ë n j ë t ë t r e t i , p o r p ë r

352

shkak të d içka je t m e r r ë s i s h t të g j e r ë . I sh t e d i çka e t u r bull t , q ë k i sh t e t ë b ë n t e m e n jë d r a m e mi l ionash n ë ­për s h e k u j , nda j d h e d u k e j e p a r i p a r u e s h m e . S i f l u t u r a që m u n d të p r e k e j n g a n jë l o k o m o t i v ë e zezë, i sh te p ë r k i t u r ajo me d r a m ë n e Rra f sh i t d h e k i s h t e h u m b u r .

H e r ë - h e r ë , me n jë qe tës i p re j s ë ci lës t r e m b e j d h e vetë , a i "mendon te se n d o s h t a i d u h e j p a g u a r k jo t a k s ë Rrafshi t . N jë t a k s ë p ë r v e p r a t e t i j , p ë r a to z a n a t d h e sh to jzoval le t e m a l e v e t ë p ë r s h k r u a r a në to d h e p ë r a t ë l loxhën e v o g ë l ' t ë sh faq jes p ë r b a l l ë s k e n ë s ku lo t n jë popul l i t ë r ë i p ë r g j a k u r .

P o r n d o s h t a n d ë s h k i m i d o t ë m ë g j e n t e k u d o q ë t ë isha, g jer n ë T i r a n e , m e n d o n t e d u k e q e t ë s u a r v e t e n . Sepse Rra f sh i l ë shon te va l ë g jer la rg , m b i g j i thë v e n d i n dhe në t ë g j i tha k o h ë r a t . A s h t u s i v a l e t kozmike .

Ai n g r i t i m ë n g ë n e p a r d ë s y s ë d h e pa o rën . I sh t e mesd i të .

G j o r g u n g r i t i k r y e t d h e gje t i n jo l l ën e diel l i t , pas r eve . T a m a m mesd i t ë , t h a me ve te . K o h a e besës k i sh te m b a r u a r .

Me dy h a p a t ë l e h t ë a i doli n g a U d h a e M a d h e d h e nisi t ë ec te n ë p ë r d j e r r i n e . T a n i d u h e j t ë g j e n t e n jë vend p ë r t ë p r i t u r r ë n i e n e t e r r i t . R r u g a nga t ë dy ja anë t i sh te e s h k r e t ë , m e g j i t h a t ë v a z h d i m i i ec jes n ë p ë r U d h ë n e M a d h e do t ' i d u k e j a t i j n j ë shke l j e e k a n u n i t .

D j e r r i n a i sh t e e g j a t ë d h e e s h e s h t ë . Në the l lës i k i ­sh te t oka t ë p u n u a r a d h e ca d r u r ë , po r r e t h e r r o t u l l s 'dukej n d o n j ë shpe l lë apo s ë p a k u n d o n j ë k a ç u b ë . Sa të gjej s k u t ë n e p a r e d h e do të f s h i h e m , m e n d o i ai , s i ­k u r t ë b i n d t e v e t e n se n u k po v a z h d o n t e t ë e c t e i z b u -lua r p ë r t ' u k a p a r d i s u r , p o r n g a q ë s 'po g j e n t e s t r e h i m .

D j e r r i n a d u k e j s i k u r s 'do t ë k i s h t e fund . N ë k o k ë a i

23 - 2 353

kishte një qetësi të çuditshme, më tepër një zbrazëti shurdhane. Ishte fare i vetëm nën qiellin që tani dukej sikur qe i anuar pakëz nga perëndimi prej peshës së diellit. Rreth e rrotull dita ishte po ajo, po ai ajër d h e po ai ndriçim i purpurt, megjithatë koha e besës kishte mbaruar dhe tani ai kishte hyrë në kohën tjetër. Me sy të ngrirë vështronte përreth. Ja pra, kjo ishte koha për-tej besës. Koha eterne, që s'i përkiste më atij, pa dite, stinë, vite e të ardhme, një kohë e përgjithshme, me të cilën ai s'kishte asnjë llogari. E huaj krejtësisht, ajo s'do t'i jepte më asnjë shenjë, asnjë njohje, madje as ditën e dënimit të tij, që ishte diku përpara, në një date që s'dihej, mbi një truall dhe prej një dore që gjithashtu s'diheshin.

Tek mendonte këtë, sytë e tij dalluan larg ca ngre-hina të murme, që iu dukën si të njohura. Po këta janë Konakët e Rrëzës, tha me vête kur u afrua dhe pak. Prej tyre e gjer në një krua që s'i kujtohej si quhej, dihej se rruga ishte në besë. Së paku, ai kë­shtu e dinte. Rrugët në besë s'kishin as tabela, as shenja të veçanta, megjithatë të gjithë i dinin. Për siguri ai mund të pyeste të parin kalimtar që do të ndeshte.

Gjorgu shpejtoi hapat nëpër djerrine. Mendja e tij doli nga përgjumja. Ai do të arrinte gjer te rruga në besë dhe atje do të endej ca kohë, gjersa të binte mbrëmja, pa qenë nevoja të futej në ndonjë kaçube. Ndërkaq... kushedi, karroca e kadifenjtë mund të ka-lonte andej. Një herë, sic i kishin thënë, ajo ishte d u -kur në Konakët e Shalës.

Po, po, ashtu do të bënte. Gjorgu ktheu kokën nga e majta, pastaj nga e djathta, u sigurua që udha, ash­tu si dhe djerrina, ishte krejtësisht bosh dhe me një të ecur të lehtë kapërceu për disa caste hapësirën që e ndante nga Udha e Madhe dhe nisi të ecte nëpër të. E bëri këtë që të arrinte sa më shpejt te udha në besë, ndryshe do t'i duhej një orë ecje.

Kujdes, i tha vêtes. Tani koka të bën hije nga'lindja. Por Udha e Madhe vazhdonte të ishte pa njeri. Ai eci

354

m e h a p a t ë shpe j t ë , p a m e n d u a r asgjë . N ë the l lës i t ë r r u -gës pa ca s i lue ta të zeza, ga t i të p a l ë v i z s h m e . K u r u a f rua dhe pak, v u r i r e s e i sh in dy m a l ë s o r ë me n j ë g r u a t ë h i p u r m b i m u s h k ë .

— A ësh të në besë kjo r r u g ë k ë n d e j , o b u r r a ? — pye t i G jo rgu k u r u n d e s h me ta .

— Posi, o çun , — u pë rg j ig j më i v je t r i p r e j t y r e . — K a n j ëq ind v je t q ë ë sh të n ë besë u d h a p re j K o n a k ë v e t ë Rrëzës te Kroi i Sh to jzova l les .

— F a l e m n d e r i t , — t h a Gjorgu . — N d e r paç, or çun, — u përg j ig j p laku , d u k e i p a r e

shka raz i r u b i n e zi te m ë n g a . — E të qoftë u d h a m b a r ë ! N d ë r s a p ë r p i n t e r r u g ë n m e h a p t ë shpe j t ë , G j o r g u

m e n d o n t e se ç 'do të b ë n i n va l l e g jakës i t që i z i n t e d i ta a n d e j - k ë n d e j n ë p ë r Rrafsh , në qoftë s e n u k do t ë i sh in u d h ë t në besë, s t r e h a e t y r e e v e t m e , ku m u n d t ' i s h p ë -ton in nd jekësve .

P je sa e u d h ë s në besë s 'k i sh te asn jë n d r y s h i m nga u d h a t je tër . Po ai k a l l d r ë m i v je tër , i d ë m t u a r v e n d e -- v e n d e nga kua j t d h e r r ëkeza t , p o a to g ropëza d h e k a ç u b a a n ë v e . M e g j i t h a t ë G j o r g u t i u d u k se k i s h t e d içka t ë n g r o h t ë në p r a r i m i n e p l u h u r i t t ë sa j . A i m o r i f r y m ë the l lë d h e ngadalëso i h a p i n . K ë t u d o t ë p r è s m b r ë m j e n , mendo i . Do të p u s h o n t e m b i n d o n j ë gur , ose do të ende j posh të e p ë r p j e t ë n ë p ë r të g je rsa të n g r y s e j . S idoqof të kjo do t ë i sh te më m i r e sesa t ë s t r u k e j në n d o n j ë k a ç u -bë t e d je r r ina . Veç kësaj . . . k a r r o c a m u n d t ë k a l o n t e k ë ­n d e j . Një s h p r e s ë e v a k ë t e m b a n t e a k o m a se do ta s h i h -te d h e n jë he r ë . K u r s e ë n d ë r r i m i i t i j i k t e më t u t j e : t a s h i h t e ka r rocën , ajo t ë n d a l o n t e d h e a t a që i sh in b r e n ­da, t ' i t h o s h i n : e j , malësor , në qoftë se j e l odhur , h i p në ka r rocë t ë b ë s h një copë r r u g ë b a s h k ë me ne. . .

H e r ë pas h e r e G jo rgu n g r i n t e k o k ë n nga qiell i . E s h u m t a pas t r i o r ë sh d o t ë n g r y s e j . N ë r r u g ë ka lon in ma lë so rë t ë v e t m u a r apo n ë g r u p e t ë vogla, n ë k ë m b ë apo m b i kua j . Larg , në thel lës i , d u k e s h i n d y - t r i njol la t ë vogla t ë pa lëv izshme . Do t ë ishin me s igur i g jakës që , a s h t u s i ai, pr isnir i r ë n i e n e n a t ë s p ë r të l ëv i zu r më tu t j e . N ë sh tëp i d o t ë j enë b ë r ë m e r a k , t h a m e v e t e .

355

R r u g ë s po af rohej n j ë malësor , që ec te n g a d a l ë p a s një kau.. K a u i sh te k r e j t i zi.

G j o r g u ecte më n g a d a l ë s e m a l ë s o r i me k a u n d h e a ta e a r r i t ë n .

— M i r ë d i t a ! — p ë r s h ë n d e t i ma lë so r i k u r u g j e n d pë rb r i .

— M i r ë d i t a ! — u përg j ig j Gjo rgu . T je t r i bë r i m e k o k ë nga qiel l i . — S'ecën koha , — t h a . Ai k i s h t e m u s t a q e t ë ve rdha , që d u k e j s i k u r e

n d i h m o n i n b u z ë q e s h j e n e t i j . Në m ë n g ë i d u k e j r u b i i zi. — Të ka m b a r u a r b e s a ? — Po , — u përgj ig j Gjorgu , — sot në m e s d i t ë . — M u a ka t r i d i te që më ka m b a r u a r , po ja, më ka

m b e t u r p a s h i t u r k y ka . G j o r g u e vësh t ro i i h a b i t u r . — K a m dy j a v ë që sh teg to j me të e s 'po e she s dot ,

— vazhdo i ma lësor i . — Ë s h t ë ka i m i r e , t ë r ë g j ind ja e sh tëp i së q a u k u r u n d a p r e j t i j , m e g j i t h a t ë s 'po ma bien k u s h .

G jo rgu s 'd in te ç't ' i t ho sh t e . N u k i s h t e m a r r ë n d o -n j ë h e r ë m e shi t je bagë t i sh .

— D e s h a ta shes p ë r p a r a se t ë m b y l l e m në k u l l ë n e ngu j imi t , — vazhdo i malësor i . — K e m i nevojë , , or djalë, m i r ë p o , po n u k e sh i t a une , s 'ka n j e r i t j e t ë r në sh tëp i q ë t a bë jë k ë t ë p u n ë . Meg j i t hë se t an i p a k s h p r e s ë m ë k a m b e t u r . K u r s'e sh i t a dot p ë r d y j a v ë q ë k a m q e n ë i l i re , s i do ta shes t a n i që lëviz v e t ë m n a t ë n ? H e , s i t h u a t i ?

— A s h t u është , — t h a Gjorgu . — V ë s h t i r ë e ke .

S y t ë e t i j v ë s h t r o n i n ngul taz i k a u n e zi që b ë r l y k e j qe tës i sh t . N d ë r m e n d sepse i e r d h ë n fjalët e b a l a d e s së v je të r t ë u s h t a r i t q ë l a a m a n e t i n n ë ças t in p a r a v d e k -j e s : Të fala bëj in i nënësë , k a u n e z i le ta shesë .

— Nga j e ? — p y e t i ma lësor i . — Nga Brezf toht i . — S'je s h u m ë larg . Po të ecësh m i r e , s o n t e n a t ë n

a r r in . — Po t i ? — p y e t i Gjo rgu .

356

— O h u , u n ë j a m larg , n g a F l a m u r i i K r a s n i q e s . G j o r g u lëshoi n jë v ë r s h ë l l i m ë . — Q e n k e v ë r t e t la rg . Sa t ë a r r i s h gjer a t j e , ke p ë r

t a s h i t u r k a u n m e s igur i . — S'e besoj , — t h a t j e t r i . — Tan i të v e t m e t v e n d e

k u m u n d t a shis ja j a n ë u d h ë t n ë besë, m i r ë p o a t o j a n ë të r r a l l a .

G j o r g u pohoi m e kokë . — J a , s ikur kjo u d h ë në besë k ë t u të zg ja te j g j e r

t e k r y q ë z i m i me U d h ë n e M a d h e t ë F l a m u r ë v e , a t ë h e r ë po, do t a shisja me s igur i . M i r ë p o ajo m b a r o n më p ë r ­pa ra .

— U d h a e F l a m u r ë v e ë s h t ë afër që k ë n d e j ? — S 'është la rg . Asaj i t h e m u d h ë u n ë . Ç ' n u k s h e h

n je r iu t ë ecë n ë p ë r t ë . — Vër te t , n ë p ë r u d h ë n j e r i u sheh g j ë r a t ë ç u d i t -

s h m e , — tha Gjorgu . — N j ë h e r ë më ka q ë l l u a r t ë sh iko j n jë kar rocë . . .

— Një k a r r o c ë e zezë me n j ë g r u a të b u k u r b r e n d a ? — e n d ë r p r e u t je t r i .

— Ku e di t i ? - t h i r r i G jo rgu . — E p a s h ë m b r ë m ë në H a n i n e K r y q i t . — Ç'bënin a t je? — Ç 'bën in? Asgjë. K a r r o c a i sh te p ë r p a r a h a n i t . K a -

r roc ie r i p in te kafe b r e n d a . — Po ajo? . Malësor i buzëqesh i .

— Ata ishin b r e n d a . Dy d i t e e dy n e t b r e n d a në d h o m ë . K ë s h t u t r e g o n t e h a n x h i u . Eh, o v l la . G r u a j a i sh te e b u k u r s i zanë . Të s h i t o n t e me sy. A t j e i l a s h ë m b r ë m ë . Sot d u h e t t ë j e n ë n i su r .

— K u e di t i ? — K ë s h t u t h a h a n x h i u . Nesë r do n i sen . l a k i s h t e

t h ë n ë ka r roc ie r i i t y r e . Ca caste Gjo rgu a ë n d r o i s i i shas t i sur . S y t ë i m b a n -

t e t ë n g u l i t u r m b i k a l l d r ë m . — E nga ka lon r r u g a ? — p y e t i befas. Malësor i zgjat i k r a h u n p ë r p a r a . — Një o rë l a rg që k ë n d e j , kjo u d h ë që po ec im n e ,

357

pr i t e t me U d h ë n e F l a m u r ë v e . N ë p ë r t ë do t ë ec in me s iguri , në qoftë s e s ' kanë ka lua r . U d h ë t j e të r s 'ka.

G j o r g u i m b a n t e sy t ë ande j nga t r e g o n t e m a l ë s o r i . T je t r i filloi t a n d i q t e me sy h a b i t s h ë m .

— Po t i ç 'ke me ta, o q y q a n ? — pye t i . G j o r g u n u k u pë rg j ig j . Një o rë l a rg që k ë n d e j , p ë r ­

sër i t i me ve te . Ngr i t i k o k ë n p ë r t ë k ë r k u a r g j u r m ë n e diel l i t n ë re . K i s h t e s ë p a k u d y o r ë d i te . A s n j ë h e r ë g j u r -m ë t e saj s 'k ishin q e n ë kaq p r a n ë . Ai m u n d ta s h i -k o n t e z a n ë n .

Pa m e n d u a r g ja të , m a d j e pa e p ë r s h ë n d e t u r b a s h k -u d h ë t a r i n , ai u n i s si i n d ë r k r y e r ande j ku , s ipas f ja-lëve t ë n j e r i u t me kà t ë zi, kryqëzoheshi-n r r u g ë t .

K a r r o c a e V o r p s ë v e v a z h d o n t e t a l in te pas me s h p e j ­tësi R ra f sh in . Di ta i sh t e t h y e r k u r që l a rg u d u k ë n p u -l lazet e q y t e t i t të vogël , ma ja t e dy m i n a r e v e d h e k a m b a n o r j a e k i shës së v e t m e të t i j .

Bes i an Vorpsi afroi k o k ë n t e x h a m i : a to r r u g i n a t ë vogla m i d i s n d ë r t e s a v e që d u k e s h i n q e s h a r a k e , a i i m b u s h i a t y pë r a t y m e n je rëz i t e q y t e t t h i t , m e n ë p u n ë -sit e n ë n p r e f e k t u r ë s që çonin s h k r e s a t te g jyka tës i i p a -qit , me d y q a n k a t , z y r a t e p ë r g j u m u r a d h e k a t ë r - p e s ë t e -le fonat e t i p i t t ë v je të r , t ë v e t m i t t e l e fona t ë qy t e t i t , n ë ­pë r t ë c i la t t h u h e s h i n fjalë t ë m ë r z i t s h m e , s h u m i c a p ë r -mes gogës imash . Ai i p ë r f y t y r o i të g j i tha kë to , d h e be fa s ajo bote q ë e p r i s t e a t je posh të , iu d u k t m e r r ë s i s h t e zbeh të d h e e çng jyrosur , në k r a h a s i m me a t ë që k i s h t e lënë pas .

E meg j i t ha t ë , m e n d o i ai t r i s h t u e s h ë m , ai i p ë r k i s t e kësaj bo t e të zbeh të d h e s i i t i l lë s ' duhe j të i sh te n g j i -t u r n ë Rra f sh . Rra f sh i n u k i sh te k r i j u a r pë r t ë v d e k -s h m i t e zakonshëm, por p ë r qen ie t i t a n i k e .

358

T y m t a r ë t e q y t e t i t t ë vogël sa v e n t e z m a d h o h e s h i n . Diana , me k o k ë n t ë m b ë s h t e t u r t e s h p i n a e nden j ë se s , r r i n t e njël loj s i më p a r e , e p a l ë v i z s h m e . Bes ian V o r p s i t i d u k e j se po con te në sh tëp i f o r m e n e g r u a s së ve t , k u r s e v e t ë a t ë e k i sh t e l ënë d i k u në gj i r in e m a l e v e .

T a n i po ecn in n ë p ë r d j e r r i n ë n e l aku r iq t ë , p r e j ku k i sh t e n i s u r s h t e g t i m i i t y r e n j ë m u a j më pa re . A i k t h e u e d h e n j ë h e r ë kokën pas , pë r t ë p a r e n d o s h t a p ë r h e r ë të fund i t Rra f sh in . B j e s h k ë t sh t j e l l esh in p ë r h e r ë e më n g a d a l s h ë m , d u k e u l a r g u a r g j i t h n j ë e më t e p ë r në v e t -m i n ë e t y r e . Një mjegu l l e b a r d h ë , mis te r ioze u l e j m b i to, s i p e r d j a m b i d r a m ë n e p o r s a m b a r u a r .

T a m a m n ë a t ë k o h ë Gjorgu ec te m e h a p a t ë m ë d h e n j në U d h ë n e F l a m u r ë v e , në t ë c i lën k i s h t e da lë n j ë o r ë më p a r e . Në e rë po nd ihe j d r i d h j a e p a r e e m u z g u t , k u r a i dëgjoi n jë b r i t m ë të p r e r ë që i e rdh i a n a s h :

— Gjorg , të fala Zef Krye . . . K r a h u i t i j , me n jë lëvizje t ë bef të , desh i t ë h i q t e

p u s h k ë n nga k r a h u , por ngr i t j a e k r a h u t u p ë r z i e me fjalën « -qyqes» , g jy sma e m b i e m r i t t ë u r r y e r , që a r r i t i t u r b u l l në ndë rg jeg jen e t i j . G j o r g u pa tokën të lëviz te , pas ta j t a b a n i i saj u n g r i t f u r i s h ë m ver t ika l i sh t , d u k e iu p ë r p l a s u r n ë fy ty rë . I sh te r r ë z u a r .

N j ë g r i m e bo ta u s h u r d h u a kre j t , pas ta j p ë r m e s s h u r d h ë r i s ë së saj a i dëgjoi ca h a p a . Nd jeu dy d u a r që d içka p o b ë n i n m e t r u p i n e t i j . P o m ë k t h e j n ë m b a r ë , m e n d o i . Po në a t ë çast d içka e f tohtë , n d o s h t a t y t a e p u s h k ë s , i p r e k u f aqen e d j a t h t ë . O zot, k re j t s ipas r r e -gu l l ave . Ai u p ë r p o q të h a p t e s y t ë . N u k e k u p t o i në se i hap i do t apo jo, veçse në vend të g jakës i t pa ca n jo l la t ë b a r d h a b o r e q ë e n d e s 'k ishin s h k r i r ë d h e p ë r m e s t y r e

359

k a u n e zi që s 'po sh i te j e s 'po sh i te j dot . Kjo ë s h t ë e g j i tha , m e n d o i , m a d j e s h u m ë u zgjat.

Dëg jon te a k o m a h a p a t q ë p o l a r g o h e s h i n d h e d y - t r i h e r ë p y e t i v e t e n : t ë k u j t j a n ë va l l e? l u d u k ë n s i h a p a t ë n johur . Ah , po a t a i sh in k re j t t ë n j o h u r , a s h t u s i e d h e d u a r t q ë e k t h y e n mbarë . . . J a n ë t a m a m t ë m i a t , t h a m e ve te . N ë s h t a t ë m b ë d h j e t ë m a r s , u d h a p r a n ë B r e z -ftohti t . . . Një cas t e h u m b i ndërg jeg jen , pa s t a j p r a p ë dëgjoi k u m b i m i n e h a p a v e d h e p ë r s ë r i i u d u k se a t a i sh in k r e j t h a p a t e t i j d h e i s h t e a i v e t ë e a skush t j e t ë r , që po v r a p o n t e kë sh tu , d u k e l ë n ë pas , t ë s h t r i r ë mid i s r r u g ë s , t r u p i n e ve t , që po r sa e k i s h t e v r a r ë .

Dhjetor 1978. %

360