1. http://www.paylasimturkey...ik-kurt-tarihi-45934.html

kürt tarihikürtler, ortadoğunun en eski halklarından olup toros dağlarından zagros dağlarına kadar uzanan coğrafyadayaşayan ve hint-avrupa dil grubuna ait bir dil konuşan halkdır. yaşadıkları coğrafyanın adı tarihsel olarakkürdistandır, başka bir tanımla ise kuzey mezopotamya da denilebilir. tarihi kaynaklar kürtlerin tarihini 5000 yılgeriye götürmektedir.

etimolojikürt isminin kaynağı tarihsel olarak çok eskilere dayanmaktadır. bazı araştırmacılara göre kürt teriminintemelinde kur kelimesi yatmakta olup sümer kökenlidir. sümerce'de kur, dağ demektir.tieki aidiyeti ifade eder.böylelikle kurti kelimesi dağın halkı anlamına gelmektedir. bu ismin geçmişi m.ö. 3000 lere kadardayanmaktadır. kürdistan coğrafyası bilindiği gibi dağlık bir bölgedir. o çağlarda insanlara coğrafyalarıyla veyayaşam tarzlarıyla bağlantılı adlar verilirdi. kürtlerinde işte bu dağlık coğrafyada binlerce yıldır yaşamasındandolayı bu adı almış oldukları ileri sürülmektedir. sümercedeki kurti adı, greklerede 2200 yıl önce kurdienne(kürt memleketi) diye geçmiştir.

the name kurd and its philological connections adlı yazısında driver, listesini yazıtlardan çıkardığı kurti, karda,karduk, gord, kord, cardakes, cyrtii, vd gibi sonekleri farklı dillere göre değişse de hepsi ortak bir krd/krt öğesiiçeren tüm bu adların aynı kökten geldikleri ve etnik olarak ilişkili oldukları sonucuna varmıştır.dr. asad khailany nin yaptığı araştırmalarda binlerce yıllık tarihi kaynaklar kürtleri şöyle kaydetmiştir:dr. asad khailany s researches based on thousands of historical resources.

sümerler (sumerians) - karda, kurti ve guti,babiller (babylonians) - garda ve karda,asuriler (assyrians) - qurti ve guti, grekler (greks) - kardukh ve gordukh, ermeniler (armenians) - kortukh ve gortai-kh,persler (persians) - gurd veya kurd,süryaniler - (syrians) kardu ve kurdaye, ibraniler ve keldaniler (hebrews and chaldeans)- kurdaye, aramaik ve nesturiler (armamic and nestorians)- kadu,erken islamik dönemlerin arap yazarları (arabs) - kurd (çoğul akrad),avrupalılar ise m.s. 7. yüzyıldan itibaren (europeans) - kurd demişlerdir.

milattan önceki tarihlerde mezopotamya da tarih sahnesine çıkmış birçok kavimlerin kürt asıllı olduğu yapılanaraştırmalarda ortaya çıkmaktadır. mesela isimleri tarihlerde anılan; subaru, kurti, guti, lulu, kusi, kassit,mitanni, med, mannai, urartu, karduk, cyrtii, gord, kord, kardakes v.s. gibi kavimlerin çoğunun kürd olması çokyüksek olasılıktır. etimolojik olarak incelendiğinde bugünkü kürtlerin atalarından bahsedildiği anlaşılmaktadır.

coğrafyakürtler, aslen türkiye, iran, irak, suriye, ermenistan devletlerinin sınırları içinde ve tarihsel olarakda kürdistandiye adlandırılan coğrafyada yaşayan, aryan kökenli etnik gruba mensup kişilerdir. kürt halkı nın kesin olaraknüfusu belli değildir; bu sayı, kaynağa göre 20 milyon ile 50 milyon arasında değişmektedir. kürtlerinçoğunluğu sünni müslümandır. iran'da yaşayan kürtlerinin çoğunluğu sünni, diğerleri ahli-hak ve şii dir. ayrıcaalevi, yezidi, yahudi, zerdüşt ve hıristiyan kürtlerde vardır. avrupada ise 1.5 milyondan fazla kürtyaşamaktadır.

dilkürt dili hint-avrupa dil ailesi içinde yer almaktadır. bu ailede yer alan iran dil grubu, kürtçeyi de içermektedir.daha açıkcası kürtçe irani diller ailesinin kuzeybatı grubu içindedir ve farsça dan bağımsızdır.kürtçe, bugün türkiye, iran, irak, suriye, ermenistan diye bilinen değişik devletlerin sınırları içinde yaşamaktaolan ve tarih boyunca kürdistan olarak bilinen coğrafyada konuşulur. dünyada tahminen 20-25 milyon insantarafından konuşulmaktadır. kürtçe, irak ve kürdistan özerk bölgesinde resmi dil olarak tanınmışdır.filolog (dilbilimci) abdülmelik fırat a göre kürtçede 100 binin üzerinde kelime vardır. kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. sözlü edebiyat, yani halk edebiyatının tarihi

binlerce yıl öncesine kadar dayanıyor. yazılı edebiyat ise bin yıl öncesine kadar dayanıyor. hemadani baba tahir(935-1010), kürt edebiyatının ilk yazılı örneğini, bin 100 yıl önce iran da arap alfabesiyle kürtçe yazmıştır.kürtçe nin eski ve güçlü edebi ürünlere sahip diğer bir lehçesi de kurmanci lehçesidir. kurmanci lehçesiyle bugüne kadar ulaşmıştır şiirler yazan kürt şairleri arasında ilk akla gelenler elîyê herîrî (1425-1495), feqîyê teyran(1590-1660), melayê cizîrî (1570-1640) ve ehmedê xanî (1650-1707)'dir. ehmedê xanî nin mem û zîn adlı ünlüeseri ilk kez 1730'da çevrilip yayınlanmıştır.

tarihkürtlerin anadolunun en eski halklarından biri olduğu yapılan genetik, etnografik, linguistik, etimolojik vearkeolojik araştırmalarla gün ışına çıkmaktadır. dünyanın her köşesinde halklar yaşadı. ama mezopotamya nın,zagros'un ayrıcalığı var. yazının keşfedildiği yer burası. atın ilk ehlileştirildiği, ilk tekerleğin döndüğü, ilkaritmetik, tıp, ilk teleskopun yapıldığı, ilk destanın söylendiği, ilk şiirin yazıldığı, ticaret, dış ilişkiler, diplomasi,barış antlaşmaları, ilk türküler, ilk yontular, ilk tapınak, ilk mutfak, ilk şarabın keşfi ve ilk tiyatronun yaratıldığıinsanlığa kucağını açmış bir yöre. işte bunların hepsinde kürt halkının alın teri vardır. mezopotamya bölgesinimezopotamya yapan dicle ve fırat nehir isimleride kürtlerden kaynaklanmaktadır.

1. antik çağda kürtlermedeniyetin beşiği olan mezopotamya yöresinin antik halklarından biri olan kürtler hakkında bir çok eski tarihçive coğrafyacı binlerce yıl evvel yazdıkları kitaplarda bahsetmektedir. bu kitaplarda ve eserlerde kürtlerin antikçağlardan bu yana yer aldığı, kurduğu birçok beylik, krallık ve devletlerden bahsedilmektedir. özellikle yunanlıve romalı tarihçiler kürt tarihinin aydınlanmasına ışık tutmaktadır. anadolu, mezopotamya ve iran kaynaklarıkürtlerden bahsetmektedir.

mezopotamya ve kürtlersubaru krallığısubarular ın yazılı tarihi hakkında ilk bilgileri hitit tabletlerinden almaktayız. buna göre yörenin ilk sakinlerimitanni adında bir devler kuran hurriler olmuştur. m.ö. 3000 ve 4000 yıllarında bölgede subarular ın yaşadıklarıve fırat isminin bu halk tarafından verildiği ileri sürülmüştür. subarular ın hurriler le aynı kökten geldikleri veyeryüzünde madeni ilk işleyen kavim oldukları bilinmektedir. hatta işlenen madenlerin mezopotamya ya daihraç edildiği anlaşılmaktadır. mezopotamya da gelişen kültürlerin kökenini burada aramanın daha doğruolacağı kanaatindedirler. m.ö. 17. yüzyıl içindede subarular mitanni krallığı nı kurdu.subaruların kürt olduğuna dair tezler vardır. subar ların diğer adı suvar dır. subaru kelimesi kürtçedeki şivankelimesinin bozulmuş hali olduğu iddia edilmektedir. kürtçede şivan çoban demektir. kürtlerin önemli birbölümü bugünde çoban hayatı sürdürmektedir. erbil de subaruların bir bölümünün yaşadığı yerde tarihi kürtaşiret konfederasyonu olan zubari konfederasyonu subari-subaru adını halen taşımaktadır. irak da dışişleribakanlığı yapmış hoşyar zebari adında bir kürt bakan dahi vardır.

guti krallığızagros dağları ve aşağı zap nehrinin kıyılarında yaşayan ve bu günkü kürtlerin atalarından biri olan gutiler veyakutiler, m.ö. 2700 yıllarında bağımsız bir devlet kurar, gutiler - kutiler mezopotamyanın en eski halklarındandı.gutilerin bilinen 21 tane kralı olmuştur. guti-kuti iktidarı 2 asıra kadar sürmüştür. guti hanedanlığı daha sonraise ur hanedanlığı tarafından sona erdirilmiştir. gutiler, mezopotamya kuzeyindeki akad memleketlerini m.ö. 2649 yıllarında işgal edip tam iki asra yakın,sümer ve akadları idare ettiler.akadlar döneminde zagrosda yaşayan gutiler akad kralı naram-sin in ölümünden sonra kral adayları arasındayaşanan kavgadan faydalanarak akadları süpüren gutiler, demoralize olmuş akad ordusunu yendi. fırat nehrikenarında bulunan agade şehrini alarak imparatorluğuda ele geçirdiler. kürtler ortadoğunun en eski tarihlerinden birini oluşturmaktadır. tarih, antropoloji, etnografi, ve linguistik gibideğişik bilim dallarında uzman olan araştırmacıların büyük çoğunluğu gutileri kürtlerin ataları olaraksaymaktadır. eric jensen kitabında: ortadoğunun kürtleri kürdistanda modern tarih daha muhafaza edilmemişkenkürdistanda yaşıyorlardı diye yazmaktadır. mezopotamya tarihi uzmanı pennsylvania üniversitesi doğu bilimleribaşkanı prof. ephraim avigdor speiser göre tarihte ilk kürt halkından bahsedilmesi m.ö 3000 yıllarında gutiumadı altında gerçekleşmiştir. gutiumlular (kürdistan) hint-avrupa dili konuşmaktaydılar (morris). gutiumkürdistanın ta kendisi olması bir tarafa etimologlara göre guti kelimesi dahi kürt kelimesin değişime uğramışşeklidir. prof. howorth a göre kurdistan adı gutium kelimesinden türemiştir. ve babilonyaların kullandığı khuradiveya quradu kelimesini guti adıyla bağdaştırmaktadır. guti ülkesi modern kürdistanın adıdır.sayce ye göre kürt adı babiloncadaki quradu kelimesinden gelmektedir ve savaşçı anlamını taşımaktadır ve bu

kelime van cıvarındaki halkın adından kaynaklanmaktadır.ortadoğu uzmanı eğitimci dr. honigman a göre guti kelimesi kürt kelimesiyle aynıdır. guti, kurti adının iranizeşekliyle telaffuz edilişidir. g>k dönüşümü olmuş. örneğin: kardeş kelimesinin gardaş kelimesine dönüşü gibi.etimolojik olarak r harfinin zamanla yutulmuş olması ise etimolojide doğal bir olgudur, dolayısıyla, ortaya gutiçıkmış: guti-gurti-kurti. gutilerin yaşadığı güney kürdistan yöresinde halen judikan adlı kürt aşireti mevcuttur.araştırmacı rawlinson a göre ise gut ilkel keldani dilinde sığır anlamına gelmektedir başka bir iddiaya göre iseguti kelimesi sümer kökenlidir ve yine (gud=öküz, sığır) bugünkü kürtçe de yer alan öküz, sığır sahibi olan halkanlamına gelmektedir. gutiler bugünkü soran kürtlerin yakın durmaktadır.

li rojhilate dile min 8.20 07.10.2007 19:07 ~ 09.10.2007 11:36

#2440233 paylaş

2. http://www.paylasimturkey...ik-kurt-tarihi-45934.html

guti kralları:inkişuşzarlagabşulmesilulumeşinimabakeşigeşauşyarl-agabibateyarl-angabkurumapil-kinla-erabumirarumibranumhablumpuzur-suenyarlagandatiriganen son guti kralının adı tirigandır. tir kürtçede -ok-, tirigan ise -okçu- demektir.m.ö. 2000, kürtlerin ataları: churriter (hurri), guti ve subarular

mitanni imparatorluğumitannilerin, habur çayının (şırnak) doğduğu yerde vaşşuganni (vaşukani) adlı bir kent merkezine sahipolduğu, buradan çıkan tabletlerden anlaşılmaktadır. california üniversitesi arkeologu prof. yoteshilani, mitannilikürtlerin habur yakınlarında yaşamış olduğunu, imparatorluklarının adının ise şenak olduğunu yaptığı kazılardakeşfetmiştir. hurri dil grubu konuşulmakta, ağırlıklı olarak orta mezopotamya da, bugünkü urfa, mardin veşırnak bölgelerinde hüküm sürüp; m.ö 1500-1250 yılları arasında yaşamıştır. demiri kendi tekelinde tutmuştur.at yetiştiriciliğinde meşhurdur. asur ve hititlerle sürekli ve şiddetli bir çatışma ortamını yaşamıştır. mitanni kralısauşşatar, assur üzerine yürür ve kenti ele geçirir. assur prensliğinde assurrabi ve ii. assurnirarinin bulunduğubu zamanda assur, kas krallarının etkisinden kurtulur, ancak bu kez de mitannilere tabi olmak zorunda kalır.sauşşatar, feth ettiği assur kentinden birçok kıymetli eşyalarla birlikte bir altın kapıyı da ganimet olarakşırnakdaki başkenti vaşşukanniye götürür. sauşşatarın bu başarılı faaliyetinden sonra, mitannilerin doğusınırları zağros dağlarına kadar genişler. kuzey suriyedeki eski denetim alanları olan halep ve kadeş bölgeleri detekrar mitanni hâkimiyetine girer. mitanniler, suriye, amuriye, asur memleketiyle kürdistanin kerkük bölgesinekadar olan topraklara hüketmişlerdir. en son asur imparatoru salmanassar tarafından varlığına geçici olarak sonverilmiştir. mitannilerin başkentinin adı vaşukanidir. bu ismin araştırmacılar tarafından kürtçeden kaynaklandığı ilerisürülmektedir. kürtçede başikani veya hoşkani güzel pınar demektir. v-b-h harfleri etimolojik olarak en kolaydönüşümü olan harflerdir. zamanla fonetik değişime uğramış olması yüksek olasılıktır. mitannilerin aryan (arı) kökenli, (özelliklede mitani kralları) oldukları biliniyor. büyük olasılıkla mitannilerkürdlerin atalarıdır. tarihçi speiser göre mitaniler arı ırkına mensup ve kürtlerin ecdatlarından, zagros topluluğunun bir bölümünüteşkil eden subaruların bir koludur.mitannilerin yaşadığı aynı coğrafik bölgelerde yaşayan kürt aşiretleri halen mitanni adını mattini, motikan-moti

111-50

gibi şekillerde yaşatmaktadır.

mitani kralları:kirta (m.ö. 1500 - 1490)şuttarna i (m.ö. 1490 - 1470)baratarna (m.ö. 1470 - 1450)parşatatar (m.ö. 1450 - 1440)sauşşattar (m.ö. 1440 - 1410)artatama i (m.ö. 1410 - 1400)şuttarna ii (m.ö. 1400 - 1385)artaşumara (m.ö. 1385 - 1380)tuşratta (m.ö. 1380 - 1350)şuttarna iii (m.ö. 1350)mattivaza (m.ö. 1350 - 1320)sattuara i (m.ö. 1320 - 1300)vasaşatta (m.ö. 1300 - 1280)şattuara ii (m.ö. 1280 - 1270)birçok mitanni krallarının adlarında şat kelimesi bulunmaktadır. şatır eski kürtçede site yada şehir yöneticisianlamına gelmektedir. şehir anlamına gelen şat sözcüğünden türetilmiştir. şat sözcüğünün iranî dillerde şar ,şahar , şehr gibi versiyonları da vardır. şat şeklinde söyleneni en eskisidir. şah (kral) sıfatı dahi bu şatkelimesinden türetilmiştir. dolayısıyla mitanni krallarının adlarında şat kelimesinin bulunması kralllıklarıyla veşehir yöneticilikleriyle ilgilidir.arta sözcüğü ise hem kürtçe hem de eski iranî dillerde soylu, doğru, adil, hak, yasa anlamlarına gelmektedir.

li rojhilate dile min 8.20 07.10.2007 19:08 ~ 09.10.2007 11:35

3. komagene krallığıkommagene (komajen) krallığı m.ö. 162 m.s. 72 yılları arasında anadoluda bugünkü adıyaman ili cıvarlarındabüyük zilan aşiretine mensup kürtler tarafından kurulmuştur. nemrud dağı kürt krallığının en önemli merkezi,başkenti, idi. kral nemrud kürd olup adıda kürtçedir. nemrud kelimesi kürtçedeki nemir veya nemirdkelimesinin türkçeleşmiş şeklidir ve ölümsüz demektir. komagenes, helen kökenli bir adlandırmadır. nemrutdağına, öteki adıyla kürt dağı diyorlar. kom sözcüğü kürtçede topluluk anlamına geliyor. gene ise soy, kabile,aşiret anlamına gelmektedir. komagene yan yana geldiğinde herkesin evi anlamını ortaya çıkarıyor veya göçebeaşiretler diyarı anlamına gelmektedir. kürtlüğün tüm kriterlerini üzerinde taşıyan yuvarlak tepe, örnek inşaplanları ve karmaşık renkli duvarlarıyla dizayn edilmişti. kürtlerin tüm tarih, gelenek, görenek ve kültürmirasları kürtçenin derinliklerinde gizlidir. kürtlerin ataları olan kommageneler döneminde bölgede barış vehuzur hüküm sürmüştür. yazılı belgelerde m.ö. 850 yılında görülen krallığın ismi o dönemlerde kummu veyakummuhu olarak geçer. yüzyıllardır ışık anadoluya tanrılar dağı nemruddan doğar ve tüm dünya uygarlığauyanır. kommagen kralı bir keresinde asurlulara başkaldırır. asur kralı sargon kommagenleri yener ve yenilen asi kralı;tanrılardan korkusu olmayan tanrısız bir adam bu. sadece kötü planlar yapan bir hilekar, diyerek suçlar. kralsargon un nitelemesi fazlasıyla öznel görünebilir. ancak sargon sözlerine söyle devam eder: karısını, oğullarınıve kızlarını, malını ve hazinelerini aldım ve son olarak halkını aldım ve onları mezopotamya nın güneyine(bugün irak) sürdüm. anlaşılan, yerleşik halkları yurtlarından topraklarından sürmek o zamanlarda dauygulanan bir yöntemdi. yunanlı tarihçi ve coğrafyacı strabo, m.s. 7-18 yılları arasında yazdığı coğrafya (geographika) adlı ünlü eserindekomagene den bahseder. komagene nin küçük bir ülke olduğunu, samosata (samsat) adındaki, doğaylakaplanmış başkentte kraliyet ailesinin ikamet ettiğini, ama şimdi roma eyaleti olduğunu anlatmış. şehrinfazlasıyla bereketli topraklarla kaplı ve fırat nehrinin kenarında olduğunu yazmış.

kommagene valileri, m.ö. 290-163sames i (m.ö. 290-260)arsames i (m.ö. 260-228)xerxes (m.ö. 228-201)ptolemaeus (m.ö. 201-163)

komagene kralları, m.ö. 163-m.s. 72ptolemaeus (m.ö. 163-130)sames ii theosebes dikaios (m.ö. 130-109)

100-34

mithridates i callinicos (m.ö. 109-86)antiochus i theos dikaios epiphanes philorhomaios philhellen (m.ö. 86-38)mithridates ii philhellen (m.ö. 38-20)antiochus ii (m.ö. 29)mithridates iii (m.ö. 20 -12)antiochus iii (m.ö. 12 - m.s 17)roma imparatorluğuna geçti (m.s. 17-38)antiochus iv epiphanes (m.s. 38-72)

komagenenin tarihi eserleriadıyaman şehrinde bulunan nemrud 2150 metre yüksekliğinde ve bütün bölgeye hükmedercesine durmaktadır.toros sıradağlarına aittir. gündoğumu ve günbatımının tüm ihtişamıyla izlenebildiği bu tepede, kommagene(komajen) kralı 1. antiochos kendisi için görkemli bir anıt mezar, mezar odasının üzerine kırma taşlardanoluşan kutsal alanlar inşa ettirmiştir. kral 1.antiokhos un (tanrılar dağı) nemrud dağına yaptırdığı görkemlikutsal alan, kendi heykeli ve herbiri 9 m yüksekliğindedir.doğu ve batı teraslarda; sıra halinde dizilmiş blok halinde 8 yontma taşın üst üste oturtulmasıyla oluşturulan 8-10 metre yüksekliğinde muhteşem heykeller, kabartmalar ve yazıtlar bulunmaktadır. heykeller, bir aslan ve birkartal heykeliyle başlar ve aynı düzende son bulur. hayvanların kralı olan aslan yeryüzündeki gücü, tanrılarınhabercisi olan kartal ise göksel gücü sembolize eder.

korduene krallığıünlü atinalı filozof ve tarihçi ksenefon(m.ö.430-355), anabasis (sefer) adlı eserinde kardukhi dediği kürdlertarafından korduene krallığı adında kurulmuş bir krallık vardı. bu krallık hakkari ve diyarbakır arasındakurulmuştu. korduene krallığı kürt kralları ve prensleri tarafından yönetiliyordu. ksenefonun dediğine görebağımsız yaşayan bir halkdı ve akamenid kralına bağlı değildiler. m.ö. 1. yüzyılda ise ermeni olduğu ilerisürülen kral ii tigranes tarafından korduene (kürdistan) feth edilmiştir. kral tigranes, korduene kralı zarbienus uda suikast düzenleterek öldürtmüştür. yunanlı tarihçi plutarch m.s. 1. yüzyılda, kürdistan kralı zarbienus un ermenistan kralı tigranes in baskısınakarşı ittifak için roma konsolosu appius claudius yoluyla roma generali lucullusla gizlice irtibata geçtiğiniaktarmış. fakat bu durumdan haberdar olan tigranes, kürt kral zarbienusu, karısını ve çocuklarını romalılarermenistana girmeden önce suikast düzenleterek öldürtmüş.m.ö. 74 de roma generalliği ve konsolosluğu yapan lucullus düşüncesiz olmadığı için kürdistana girdiğindezarbienus onuruna cenaze törenleri düzenletmiş. zarbienus için düzenlenen töreninde kralın cenazesi altın,kraliyet elbiseleri ve tigranes den alınan kalıntılarla süslenmiş. lucullus kendi elleriyle süslenmiş cenazeyi kralınakrabalarıda yanındayken ateşe vermiş. arkadaşlarına katılarak zarbienus un adına içerek; zarbienusu arkadaş;ve romalıların iyi bir müttefiki olarak anlatır. lucullus, kürt kral zarbienus anısına da masraflı büyük bir anıtyapılmasını emreder. kürt kral zarbienus un sarayında çok fazla altın, gümüş ve üç milyon ölçek mısırdanoluşan büyük hazine bulunmuş. böylece romalı askerlere bolca mısır temin edilmişti. lucullus kamuhazinesinden tek kuruş almadığı için de takdir edilmişti. böylece savaşın masrafı kendiliğden de karşılanmıştı.(plutarch/hayatlar/lucullus, bölüm 36)

ingilizce metni - chapter 36: zarbienus, the king of the gordyeni, as has been said, secretly stipulated withlucullus, through appius, for an alliance, being oppressed by the tyranny of tigranes. he was informed against,however, and put to death, and his wife and children perished with him, before the romans entered armenia.lucullus was not unmindful of all this, but on entering the country of the gordyeni, appointed funeral rites inhonour of zarbienus, and after adorning a pyre with royal raiment and gold and with the spoils taken fromtigranes, set fire to it with his own hand, and joined the friends and kindred of the man in pouring libationsupon it, calling him a comrade of his and an ally of the romans. he also ordered that a monument be erected tohis memory at great cost; for many treasures were found in the palace of zarbienus, including gold and silver,and three million bushels of grain were stored up there, so that the soldiers were plentifully supplied, andlucullus was admired for not taking a single drachma from the public treasury, but making the war pay foritself.

m.ö. 200 yıllarında anadolu ve kürt krallıkları:sophene, gordyene, mardia, cortea, komagene

ermenistan kralı tigranes yeni kurduğu tigranocerta (diyarbakır, silvan) adındaki şehre adiabene, asur,gordyeni ve kapadokyalıları yerleştirmiş. bu şehirde grekler ve kilikyadan getirilip yerleştirilmişlerde varmış.

tigranes bu insanların yerleşim yerlerini darmadağan ederek sakinlerini zorla tigranocertada yaşamaya mecburetmiş.ingilizce metni - chapter 36: thus successful in his campaign, lucullus struck camp and proceeded totigranocerta, which city he invested and began to besiege. there were in the city many greeks who had beentransplanted, like others, from cilicia, and many barbarians who had suffered the same fate as the greeksadiabeni, assyrians, gordyeni and cappadocians, whose native cities tigranes had demolished, and broughttheir inhabitants to dwell there under compulsion.modern ermeni tarihçilerinden nicholas adontz (armenia in the period of justinian, 1970) ve cyril toumanoff(studies in christian caucasian history, 1963) un görüşlerini de kısaca not etmek gerek. toumanoff, lokalkardukhi hanedanlıklarından, bir gordyene krallığından ve korduene prenslerinden, 298 yılından sonra onbeşkalesi bulunan korduene prensliğinde devletinde roma kontrolünden sözeder (a.g.e., s. 181-182).adontz, tigranes ın ordusundaki etnik gruplar arasında gordyen leri de sayar (s. 318), modern kürtler inatalarının kurti ler olduğunu söyler. kürtler kral tigranesin ordusunda yer alıp birçok yerleşim yerini odönemlerde hakimiyeti altına almıştır. bunlar mezopotamya, azerbaycan, suriye, kapadokyadır. kürtlerinorduda yer alması sayesinde ermenistan kralı imparatorluğunu genişletebilmiştir. kral tigranesin kürt olduğunadair iddialarda vardır. daha sonra ise korduene krallığı m.ö. 55 yılında roma imparatorluğunun bir eyaleti olduve 384 yılına kadar 4. asır roma hakimiyetinde kaldı.

li rojhilate dile min 8.20 07.10.2007 19:08

4. korduene kralları:zarbienus (m.ö. 74)maniasurus (m.s. 115)

m.ö. 63 kürdistan - sophene ve corduene kürt krallıkları

sophene krallığısophene krallığı dicle ve fırat nehirlerinin arasından kurulmuş bir krallıktır. ermenistan krallığınıngüneybatısında olan sophene krallığı bir çok kere ermenilerin, perslerin ve romalıların hakimiyetine girmiştir.roma imparatoru diocletian tarafından feth edilen sophene krallığı, zaza kürtlerinin coğrafık yerleşim yeriylekesişmektedir. bu sophene krallığının zaza kürtleri tarafından kurulmuş olduğu tarihçiler tarafındansöylenmektedir.sophene (şupan, supani) krallığı, m.ö. 95 te büyük ermenistan (doğu ermenistan) kralı olan ii. tigran tarafındandevrildi. m.ö. 95 yılında tahta çıkan ve büyük ünvanı taşıyan tigran ın ilk işi küçük sophene krallığını fethetmekoldu. o tarihe dek bağımsız olan sophene de ilhak edildi ve ermenistana bağlandı. ermenice de tsophk adıylabilinen sophene krallığı bugünkü elazığ-dersim bölgesine tekabül ediyordu. o dönemde sophene kralı olanartanesi tahttan indirdi. artanes, zariadres in soyundandı. (plutarch, lucullus, bölüm xxi), (strabo xi. 532)zariadres i sophene kralıydı. m.ö 201 yılında büyük antiochus büyük ermenistan ve sopheneyi ermeni olduğuiddia edilen generaller artaxias ve zariadresle beraber feth eder. antiochus, zariadresi sophene valise olarakatar. antiochus un romalılara karşı m.ö 201 yılında yenildigi magnesia (manisa) savaşında, artaxias vezariadres ayaklanır. roma fethiyle artaxias büyük ermenistanı, zariadres de sophene krallığını bağımsız olarakyönetmeye başlarlar. kral zariadres in yaptıklarına bakıldığında zaza kürdü olduğu izlenimi vermektedir.zariadres (zareh) kelimeside kürtçeden kaynaklanabilir. zar kelimeside kürtçe ve zazaca da sarı demektir. bazı kaynaklara göre urartu kralı menua nin bölgedeki fetihlerini anlatan bagin deki yazıtta dersim ve elazığyörelerine supani denmektedir. bu adın sonraları sofene (sophene) şekli altında yaşadıgını görmekteyiz. zaza kürtlerinden pers kralı darius da bahsetmektedir. pers imparatorluğunun hükümdarlığını yapan pers kralı i.darius (dara) un (m.ö. 522-486) yaşamış oluportadoğunun birçok ülkesini egemenliği altına almıştır. darius, m.ö 515 yıllarında behistun yazıtları olarak ünkazanmış çivi yazısını hazırlatmıştır. darius, yerden 100 metre yükseklikteki kayalıklara yazdığı behistunkitabesinde pers tarihinden bahsetmektedir. behistun kitabesi üç dilde ayrı olarak yazılmıştır: eski farsça,elamice ve babilce.birinci sütunda darius m.ö 515 yıllarında fırat nehrinin kenarında zazana adında bir kasaba olduğunu yazmış.bu kitabede, dersim (tunceli) ve elazığ havalisi zazana adı ile anılmaktadır.

sütununun ingilizce metni: [1.19] says darius the king: afterwards i went to babylon; when i had not reached babylon - there (is) a townzazana by name along the euphrates.urartu kralı i.argistis(m.ö. 780-755), zaza kürtlerinden bahseder. bazı yazılarında (kitabelerinde) ise, zazalarızavaidi diye göstermiştir.bu kralın saski hanedanı ile zuaen lere olan düşmanlığı ve aralarındaki mücadeleler de

70-12

anılmaya değer.

yunanlı ksenofonda bu bölgede (m.ö. 401 yılında), susa adında bir şehirden bahsedilmektedir. ki bu şehir,zazalar tarafından kurulduğu izlenimini veren sophene krallığının merkezi olarak kabul edilmektedir.

ünlü yunanlı tarihçi, felsefeci ve coğrafyacıstrabon(strabo) m.ö. 65-m.s 25 yılları arasında yaşamıştır. strabonun yazdığına göre, roma imparatoru pompey, sophene yitigran dan aldı ve nero (m.s. 54-68) onu ayrı bir krallık olarak sohaemus a verdi. sophene, daha sonra ise ayrıbir krallık olarak tarihi kaynaklarda gösterilmeye başlanmıştır.

tarihçi büyük pliny, m.s. 2. yüzyılda anadolu ve mezopotamya cıvarlarındaki ülkeler ve eyaletlerdenbahsederken birçok kere sophene adını kullanmaktadır (pliny, adiabene, 6.16, 6.10).

tarihçi prof. dr. mehrdad izadi, sophene yi (şupani) elazığ ın büyük subhan aşiretinden saymaktadır. bu aşirethalen mevcuttur.ünlü suriyeli arap tarihçi, etnografist ve coğrafyacı yakut ibn hamavi 1179-1229 yılları arasında yaşamıştır.hamavi nin mücem ül-buldan adlı eseri coğrafya sözlüğü olup, tarihsel, biyografik ve kültürel bilgileriçermektedir. yakut el hamavi 12. yüzyılda sophene nin başkenti arsamosata kentinin %25 inin ermeniler tarafından meskuntutulmuş olduğunu yazmış. buradan yola çıkarak geriye kalan %70-75 ininde zaza kürtleri tarafından meskentutulmuş olduğu anlaşılmaktadır. bunun yanısıra ermeni krallarının ermeni asimilasyonuda hesaba katıldığında;ilk kurulduğu yıllarda kürt kenti olduğu da söylenebilir.

sophene nin başkentisophene kralı arsames (260-228): fırat ın ana kollarından aratsani nehri havzasında kendi adını verdiğiarsamosata (arşamaşat) kentinin kurucusudur. batı kaynaklarında sophene krallığı olarak anılan devletin kendisakinlerinin dilindeki adı şupani dir. batılı kaynaklarda ismi arsamosata (arşamaşat) olarak geçen sopheneninbaşkenti bizans çağında asmosata olarak anılmıştır. aynı isim ermenice de aşmuşat'a dönüşmüş, süryanilerkente arşemşat, araplar ise sumaysat yada sumeisgat demişlerdir.

sophenenin başkent adının kürtçe olduğuna dair görüşler:kürd dilindeki adı şemşat tır. şatır eski dilde site yada şehir yöneticisi anlamına gelmektedir. şehir anlamınagelen şat sözcüğünden türetilmiştir. şat sözcüğünün iranî dillerde şar, şahar, şehr gibi versiyonları da vardır.şat şeklinde söyleneni en eskisidir. şah sıfatı dahi bu şat kelimesinden türetilmiştir. şemşat adının kürd dilindeşem (güneş) ve şat (şehir) den hareketle güneş-şehir, baş-şehir anlamına geldiği kürt dilbilimcileri tarafındansöylenmektedir.şemşat, elazığ ın palu sınırları içerisinde, murat ırmağının güney kıyısındadır. palu merkez bucağa bağlı xarabaköyü'nün şupani krallığının tarihi başkenti olduğunu aynı yerdeki şemşat kalesinin varlığından biliyoruz.günümüzde ismi örencik olarak değiştirilmiştir. yunanlı coğrafyacı strabo sophene nin başkentini karkathiokerta (carcathiocerta) olarak göstermektedir. buşehirin elazığ (harput) şehrine yakın olduğu anlaşılmaktadır (xi.14.2). carcathiocerta şehrinin adı da harputadıyla benzerlik taşımaktadır.20. yüzyılın büyük uzmanlarından biri olan marquart a göre carcathiocerta kenti aslında argatiokerta kentiolarak düzeltilmesi gerekir. argatiokerta kentini sophene kralı zariadres in oğlu argatias kurmuştur. marquart egöre bu kentin kalıntıları dicle nehrinin kaynağı eğil veya arghana suyu yakınlarındadır.

sophene kralları:sames (kurucu-m.ö. 290-260),arsames i (m.ö. 240),charaspes (m.ö. 235),arsames ii (m.ö. 230),xerxes (kserks) (m.ö. 220),abdissares (m.ö. 210),zariadres (bağımsız m.ö. 190),morphilig (m.ö. 190),mithrobuzanes (m.ö. 170),artanes (m.ö. 110),arsaces (m.ö. 70),

roma imparatorluğuna bağlandı (m.ö. 63)

strabo daki artanes, c. toumanoff a göre, sophene kralı zariadris (zareh) in oğlu mithrobuzanes i olup, doğruadı me(h)ruzan dır. m.ö. 95 yılında büyük tigranes ii (95-55) tarafından devrilmiştir. ona göre armog adınındaha doğru şekli de artok (artanes) tur. zariadres (zareh) ise bağımsız sophenenin krallığını yapmıştır vemühtemelen zaza kürdlerindendir. mehruzan ile zareh adları kürtçedeki mihrican, mîrzeban, zara ve zarêadlarıyla etimolojik olarak çok yakınlık göstermektedir.

adiabene krallığıadiabene krallığı, mezopotamyada museviliğe m.ö. 1. yüzyılda ihtida etmiş kürtler tarafından erbil merkezliolarak 2000 yıl önce kuruldu. bu krallığın vatandaşlarının çoğunluğunun kürt olduğu görünmektedir. kraliyetevinde, kürt kral monobazes, kraliçe helena, vârisi ve oğlu izates in (yazata kelimesinden türemiş ve kürtçedemelek demektir) adları halen ilk din değiştirenler olarak muhafaza edimiştir.romalıların, israil kentleri judea and samaria ya zaptı sırasında (68-67), oraya asker yollayan sadece kürtadiabeneydi.galilee şehrinin kuşatılması sırasında buraya yardım için birlikler yollayan adiabene krallığı eğer musevi olmasaydı bu hareketin izah edilebilir bir gerekçesi olamazdı.ünlü yunanlı tarihçi, felsefeci ve coğrafyacı strabon (latince: strabo) m.s. 1 yüzyılda geographika adlı eserindeadiabene krallığından bahseder. strabo, adiabene nin çoğunlukla düzlükler ve ovalardan oluştuğunu, halenbabilonya nın parçası olduğunu; ama adiabenin kendi hükümdarları olduğunu yazmıştır.tarihçi pliny, m.s. 1. yüzyılda naturalis historia (natural history) adlı kitabında adiabene den bahseder ve şöyleder: eskiden carduchi halkı (kardukhi) olarak bilinen şimdi ise cordueni, adiabene yle birleşir ve önlerindendicle nehri akar (kitap vi. 17{14}). pliny, adiabene adlı bölümde adiabene nin başkenti erbil i pers kralı dariusun ordusunun büyük iskender tarafından yenilgiye uğratıldığı şehir olarak tanımlar.yunanlı tarihçi plutarch m.s. 2. yüzyılda lucullus adlı eserinde adiabene kralından bahseder ve tigranes leromalılara karşı ittifak oluşturduklarını anlatır.ünlü hardvard üniversitesinin tarih profesörü dr mehrdad izadi, adiabene adının antik kürt hadebani(hadhabâni) aşiretinden kaynaklandığı söylemektedir. bu aşiret halen sentral kürdistan olarak tanımlananbölgede mevcuttur. bu aşiret sürgüne maruz kaldığı için horasan şehrindede mevcuttur.

adiabene hükümdarları:izates i (m.s. 15),bazeus monobazus i (m.s. 20?-30?),heleni (m.s. 30-58),izates ii bar monobazus (m.s. 34-58),vologases (izates ii karşıtı partiyalı isyancı - m.s. 50),monobazus ii bar izates (58-75),meharaspes (m.s.?-116),roma imparatorluğuna geçti (m.s. 116-117),narsai (m.s. 170-200),bilinmiyor (m.s. 200-310),aphraates (m.s. 310),sasani imparatorluğuna geçti (m.s. 226-649),m.s. 100 yılları ve kürt krallıkları: komagene, korduene, sophene ve adiabene

li rojhilate dile min 8.20 07.10.2007 19:09 ~ 19:19

5. dicle ve fıratfırat ve dicle sularının arasındaki verimli yere tarihten günümüze mezopotamya (nehirler arası, dicle ve fıratarası) denilir. yunanca kaynaklı bir isimdir. mezopotamya da ilk tapınak, ilk yazı, ilk aritmetik, tıp, ticaret, dışilişkiler, diplomasi, barış antlaşması, ilk türkü, ilk yontu, ilk mutfak, ilk tiyatro, ilk astroloji gibi ilklere sahneolmuş bir yöredir.

dicle ve fırat nehirlerinin kürtçe olduğuna dair etimolojik tezler:

dicle isminin etimolojisi:kürtçede tij kelimesi sivri ve keskin demektir. tir kelimesi ise ok demektir. dicle nehride keskin ve sivri bir nehirve ok gibi giderek vurduğunu devirir. tij-dij-dijle-dicle kelimelerinden türemiş. t>d dönüşümü olmuş. dünyada diclenin bilinen adı tigrisdir. dünya dillerinede yunancadan geçmiştir. yunancada kelimelerin sonuna

82-30

gelen is eki gelir ve tigrisden çıkarılınca geriye kök kelime tigr kalıyor.yunanca da j harfi yoktur. kürtçe deki j, yunanca ya g olarak geçer.tij-tir-tig-tigr-tigristij-dij-dijle-dicleher ikiside kürtçedeki tij - tir kelimelerinden türemiştir. dicle ismi binlerce yıllık kürtçe bir isimdir, belkide on binyıllık.

kürtçe iki isim: dicle ve fıratfırat isminin etimolojisibatı dillerinde fırat nehri, euphrates olarak geçer. euphrates adı yunanca'dan gelen bir sözcük olup, asıl kaynakkürtçedeki fere re ve hat kelimeleridir.kürtçede: fere geniş, - re akan su,- hat akan gelenfere re hat = geniş akan su. iki tane re olduğu için teki kullanılmıyor. ferehat geniş akan su demektir.yunancada –s eki kelimelerin sonu gelir bunu çıkarınca euphrate kalır.

ferehat = euphrate = fırat

fırat nehride geniş akan bir nehirdir. bu nehire neden kürtler tarafından fırat adının verildiği nehrin bu özelliğiçok iyi göstermektedir. fırat ismi hint-avrupa kökenli proto-kürtçe bir isimdir. medeniyetin ilk kurulduğumezopotamyadaki dicle ve fırat nehirlerinin adlarını kürtler vermiş olması yüksek olasılık olarak görülmektedir.

anadolu-mezopotamya kaynaklarıbir sümer tabletinde kurtie adı altında yer alan halkın veya kardakalar ın eski tabletlerde adı geçen proto-kürtkavimler olduklarına bilim adamlarının inançları var. g.r. driver göre bu yöre van gölünün güneyidir. fakatbunlar kürt boylarının sadece bazılarını teşkil eder.

lagaş kralı m.ö. 2400 yıllarında karda kabilesinden söz eder ve m.ö. 2200 yıllarında ur padişahı kmil sin (kemilsin), kurde toprağını prens verdenner e bırakmıştır. 1370 te hitit padişahı subilkubme, gurde adında birtopluluğun adını anar. daha sonraları asur kitabelerinde karadaka yaylasından ve kurtie, kurti topluluğundansöz edilir. (kürtler ve kürtlerin tarihi, sayfa 15)asurlulardan kalan bir tablette bugün kurti veya qurtie diye okunan bir kavim adına rastlanmıştır. g.r. driver bubölgenin bitlis yöresini kapsayan güneydoğu anadolu olabileceğini düşünmüştür. asur tabletleri kurtiler için -dağların cini yani efendisi- diye yazıyor.tarihçi speiser, mesopatamian origins adlı eserinde kürtleri gutiler le ilişkilendirir.bu tezine kanıt olarak asur kralı tukulti-ninurta (enurta) i (1244-1208 m.ö in kayıtlarından başlayarak quti (gutilerle bağlantılı olarak sık sık qurti/kurti adıyla karşılaşıldığını, quti ve qurti denenlerin uqumani (kummuhi) adlıaşiretlerin komşuları olarak sık sık birlikte anıldıklarını ve yazıtlardaki bu referanslarda quti (guti) denenler ilequrtiler i birbirinden ayırmanın pratik olarak imkansızlığını öne sürüyor.asur kralı tiglath-pileser in (m.ö. 1114-1076) zafer silindiri kürt adının geçtiği en eski kayıtlardandır. kurti veyaqurtie adındaki yerin kral tarafından feth edildiğini ve bu bölgenin van gölünün cıvarları olduğu anlatılmaktadır.kurti adı verilen yerin adının günümüzdeki adı ise şaşırtıcı bir şekilde halen aynıdır. fakat son 60 yıldadeğiştirilmiştir. asur kralı tiglath-pileser ii (m.ö. 745-727) kur-ti-e diye adlandırılan bir kabileyle savaş yapdığı görülmektedir.salmaneser 1 in yazıtında kirkhular, kurkhiler gibi adlar, tiglat-pileser 1 in bir yazıtında onun zapettiği yerlerarasında mekhri (mikhri) ve bisri bölge adları, tukulti-ninib 1 in fetihleri arasında kurti (kur-ti-i), tiglat-pileser 2nin yazıtlarında quru halkı gibi adlar geçer. şerefname kürdistan da mekri adında bir vilayet ve şehrizor da buadda bir aşiret sayar. (seyfi cengiz, kürtlerin orijini)

li rojhilate dile min 8.20 07.10.2007 19:10

6. greko-roma kaynakları

herodotm.ö. 5 ci yüzyılda yaşamış olan ve tarihin babası olarak tanınan yunanlı herodot, halikarnas şehrinde doğdu.kendi anlatımına göre mısır, mezopotamya , pontus ve pers hükümdarlığını gezdi. güney italyanın thurioişehirini kurdu ve orada yaşadı. m.ö. 447 atinaya yerleştı. genç yaşta roma da yazarlığa başlayan herodotyunan-pers savaşları, yunanlılarla barbarlar, genel tarih gibi üç kitap bıraktı. yaklaşık 64 yıl yaşayan herodottarihin ilk büyük gezgini ve ilk tarihçisiydi. historia adının alan yapıtı tarihin ilk tarih kitabı oldu.heredot kitabında paktilerden bahsetmektedir ve ksenefon un anlattığı karduklar (kürtler) olabilir. heredot ta

68-13

darius un 13üncü satraplığında ermenistanla birlikte pactyic ülkesi anılır. pactyic sözcüğünü bohti (bohtan,botan) olarak yorumlayanlar var. ksenefon karduklardan bahsederken ermenistan ve kürdistan sınırının botansınırı olduğuna işaret etmektedir dolayısıyla botan ve kardukların arasında yakın ilişki vardır. bazı tarihçileringörüşlerine göre heredot ta kürtler pacty (bohti) adı altında anılmış olmalıdırlar.

ksenefongrillos un oğlu, diodoradan doğma tarihçi ve filozof xenophon veya ksenefon milattan önce 431 yılı civarındaatina yakınlarındaki erxieon da doğdu. yunanca sokrates olarak telaffuz edilen filozof sokrates in öğrencisi idi. yunancada, ksene = yabancı, fon = ses. ksenefon= yabancı ses, yabancılarla konuşan demektir.ünlü filozof ve tarihçi olan atinalı ksenefon (m.ö.430-355) anabasis (sefer) adlı eserinde yaşanan olayların yanısıra geçtiği bölgelerde yaşayan halklar konusunda birçok bilgiler verir.

pers kralı dariuspers imparatorluğunun batı anadolu valisi olan kiros/keyhüsrev in babası pers kralı darius (kürdçe dara) ölmüş.büyük oğlu artakserksis tahta geçmiş ama kiros (cyrus) adlı küçük kardeş tahta çıkan kardeşi ii artakserksise(m.ö. 404-358) karşı isyan etmiş ve tahtı ele geçirmek için ordu toplamaya başlamıştı. kiros, babasınınölümünden sonra büyük pers kralı olan artakserksis'e karşı sefere hazırlanıyordu. bu orduda onbinlerce yunanlıparalı asker vardı ve ordusundaki asker sayısı yaklaşık 300 bin kişi kadardı.10 bini aşkın yunanlı bir orduyuda toplayıp katıldığı iran seferini başlatmıştı. ksenefon, milattan önce 401tarihinde pers kralının oğlu kiros un komutanlığında, kral ikinci artakserksis e karşı sefere katıldı. ksenefon buolayı baştan sona kaydetmek üzere bir savaş muhabiri olarak bu askeri sefere katılmıştır. ksenefon un ellinika adlı kitabı, iii. kitap, i. bölüm).savaşta, ksenefon, kral adayı ve dostu kiros u kaybetti. yunanlılar savaşı kazanan taraf olmasına rağmen,destekledikleri kral adayı kiros öldürülmüştü. kiros muharebede öldürülünce abisi artakserkis mutlak kral olarakkalır. bir yandan savaşı kazandıkları için galip sayılırlarken, öte yandan da, destekledikleri kiros öldürüldüğü içinmağlup sayılıyorlardı. kunaksa (cunaxa) yenilgisinden sonra memleketlerine dönmek üzere yola çıkan helenaskerlerinin kumandanı da öldürüldüğü için 10 bini aşkın yunanlı asker başsız ve komutansız kalmıştı. bununüzerine ksenefon yeteneği ile kendisini komutan seçtirmişti. ve yunanlılar ksenefon komutasında yunanistan ageri dönmeye başladılar. işte bu dönüş tarihte onbinlerin dönüşü olarak adlandırıldı. (yunancası kiru anavasi).ksenefononbinler, dönüşlerinde kürdistandan ve ermenistan da geçtiler. komutan ksenefon da başından geçenleri yazdı.kiru anavasi kitabı ortaya çıktı. kiru anavasi nin 4. kitap olarak adlandırılan bölümü, onbinlerin kürdistandangeçişini anlatır.yunanistana geri dönen ordunun kürdistana giriş tarihi: milattan önce 14 kasım 401 idi. 20 kasım a kadarkürdistan içerisinde yol alan ordu, 21 kasımda kendriti nehri denilen bugünkü botan çayına ulaştı. ermenistanagirdi.22 kasım da botan çayını aştılar. ermenistana girdiler. kürdistanda geçişleri toplam bir hafta, yani 7 gün sürdü. botan çayı o zamanlar pers kralının desteğinden dolayı güçlü olan ermenilerle, bağımsız yaşayan, yani perskralının bile hükmedemediği karduklar arasında sınır teşkil ediyordu. kürdler o zaman persler ile müttefikleriermeniler arasında bir hayli sıkıştırılmış durumdaydılar.

8 aralık 401 tarihinde fırat nehrine kavuştular.

taox lar ülkesine vardıklarında tarih 31 ocak 400 idi.

1 şubat 400 de makronların ülkesine vardılar.

10 şubat 400 de trabzona 15 martta ise giresuna kavuştular.

4 nisanda o zamanki adı ile kotiora, olan bugünkü türkçeleşmiş telaffuzu ile ordu şehrine vardılar.

28 mayıs ta yunanlıların iraklia dedikleri bugünkü karadaniz ereğlisinde idiler. (arap harfleriyle iraklia yazılıncaereğli okunduğu için türkler? yanlış okuma sonucu ereğli demiş).

ekim 400 tarihinin başlarıda bugünkü istanbul boğazı geçilmiş.

mart 399 da ise komutan ksenefon ordusunu ispartalı komutan thivronaya teslim etmiş ve sefer sona ermiş.

li rojhilate dile min 8.20 07.10.2007 19:12 ~ 19:17

7. ksenefon ve kürdistandan geçişitarihçi ve komutan ksenefon (xenophon) milattan önce 401 yılında yazdığı anabasis (onbinlerin dönüşü) adlıeserinin üçüncü kitabındada karduklardan sözeder.

yunanlı ksenefon 10 bini aşkın ordusuyla pers ordusunu yendikten sonra başladığı yolculuktan geri dönerkenkardukların ülkesinden geçer ve kardukların saldırısına uğradığını anlatır.

mesela:kürdlerin kimsenin hakimiyetini kabul etmeden özgür yaşadıklarını yazmış. onun tarifine göre karduklar dağlararasında yaşayan savaşçı bir halktı. akamenid (pers) kralına bağlı değildiler. onların ülkesinden sonraermenistan gelmekteydi. komutan ksenefon, üçüncü kitabının sonunda değinmeye başladığı karduklardan bahseder:karduklar çok savaşçı ve pek çevik insanlardı, iran şahı artakserksise (artaxerxes) düşmanı olup; ona tabideğillerdir. o kadardı ki karduklar bir defasında 120 bin kişilik iran kraliyet ordusu bunların ülkesini işgal etmiş,bir teki bile geriye dönemeden yok olmuştur, sebebide kürdistanın karmakarışık oluşu.ksenefon, kardukhların, iranlılardan bambaşka soydan ve onlara çok düşman olduklarını, bir tanık olarakanlatmıştır.

ksenefon dördüncü kitabında tekrar döner ve şunlardan bahseder:kardukların ülkesine girdiklerinde düşmanın geçiş yollarını kapamamaları için sessiz ve hızlı bir şekilde ilerlemedüşünceleri olduğunu yazmış.kardukların toplanarak öndeki askerlere saldırdığını bazılarını öldürdüğünü ve diğerlerinide yaraladıklarını ve busaldırının kendilerini sürpriz bir şekilde yakaladığını yazmış. eğer kardukhlar daha büyük bir rakamla bu saldırıyıyapsalardı ordusunun büyük bir bölümünün yokedilmiş olacağını anlatmış.kardukların çok iyi savaşçılar olduğunu, ellerinde boyları büyüklüğünde yayları ve uzun okları olduğunu yazmış.mükemmel okçu olduklarını ve yayları gererlerken sol ayağı ile yayın ağaç kısmına basıp kirişi gerdiklerinibelirtmiş. kürd oklarının büyük ve kuvvetli olduğundan yunan askerlerinin kalkanlarını ve göğüs zırhlarını delipgeçtiğini ve askerleri öldürdüğünü yazmış. kürd oklarının bu özelliklerinden dolayıda yunan askerlerinin o oklarıyerden alıp mızrak yerine geri fırlattığıı yazmış.sapan kullandıklarını yazmış. taş, ok ve sapanlarla bir nevi gerilla savaşı yürüttüklerini yazmış. hep berabersaldırdıklarında , hep bir ağızdan, saldırı marşı biçiminde bir marş söylediklerini yazmış (kürdçedir).işgal sırasında kardukların çoluk çocuğunu alarak dağlara çekilip işgalciye karşı direndiklerini yazmış. kürdköylerindede epeyce bakır eşya olduğunu yazmış.karduklarin dağlarda ateşler yakarak, bu ateşlerle biribirleriyle haberleştiklerini yazmış.düşmanın kendilerini çok kızdırdığını, tuzak kurarak bazı kürdleri öldürdüklerini, birkaçınıda canlı yakaladıklarınıve böylecede kendilerine zaman kazandıklarını hemde ülkelerini bilen birisine itimat edebileceklerini yazmış.kürd köylerinde, kürd evlerinin çok güzel olduğunu, bol yiyecek bulunduğunu ve bu evlerde bolca şarapbulduklarını, şarap saklama sarnıçlarının sıvalanmış iyi sarnıçlar olduğunu yazmış. yani, kürdlerin çok modernve gelişmiş bir toplum olduğunu anlatmış.kürdlerin geçiş yollarını tıkadıklarını ve üstlerine tonlarca ağırlıkta kayalar attıklarını ve askerlerinin paramparçaolduğunu, bazılarının öldüğünü diğerlerinin kol ayakların koptuğunu anlatmış. birkaç çarpışmadan sonraksenefon anlaşma önerdiğini, ölü yunanlılar ın cesetlerini istediğini anlatmış. kürdlerinde, yunanlılara evlerimiziyakmazsanız ölülerinizi size teslim ederiz dediklerini yazmış.

tarihteki ilk kürd-yunan anlaşması. bu anlaşma yapılırkende tercüman kullanılmış herhalde: yunanca - kürdçe.anlaşmaya rağmen görüşmeler daha bitmeden karduklar yeniden taşlar yuvarlamaya başlarlar. yürüyüş ertesigün karduklar la savaşa savaşa devam eder.nihayet yunanlılar kürdistan ile ermenistan ı ayıran sınır olan centrites nehri ne (ancient turkey kitabının yazarıseton lloyd a göre bu nehir dicle nin doğu kolu olan modern botan irmağıdır) ulaşır.yunanlılar, kardukların ülkesini yedi günde geçtiler ve bu süre zarfında hep çatıştılar (iv. kitap, s. 279).yunanlılar nehrin karşı yakasında akamenidler in ermenistan satrapı orontas ın ermeni, mardi/mard vechaldaean paralı askerlerinden oluşan ordusunu gördüler. kendilerini izlemekte olan çok sayıda silahlı kardukların saldırıları altında çatışarak nehri karşıya geçtiler.kürdistandan 7 günlük geçiş süreci boyunca hiç uyuyamadıklarını ve sürekli savaştıklarını, çok sayıda silahlıkarduklar ın saldırıları altında çatışarak kürdistandan çıktıktan sonra rahat bir uyku uyuyabildiklerini yazmış.sonraki yürüyüşleri ermenistan içine devam etmiş. (iv. kitap, s. 287-91). bu haritada ksenefon un anlattığı kürd bölgeleri ve ermenistanı ayıran sınır.

67-9

dicle nin doğu kolu olan modern botan irmağı van gölünün altındaki uzun koludur.ksenefonun bahsettigi onbinlerin geri çekilişi sırasında ermenistan ordusunda mard paralı askerleri debulunuyordu. mard ve khaldi (chaldi) kabileleride tarihçilerin çoğu tarafından kürt sayılmaktadır. kalli aşiretiadında kürt aşiretleri mevcuttur. kan; eki ise ait olma ekidir. kallikan ise kallikanlılar anlamına gelir;khaldi>kalli>khallikan.yunanlı tarihçi herodota göre mardlar iranik bir halkdı. ortadoğu uzmanı marquart in fikrine göre mardlarkürtlerin ta kendisidir. mardlar, modern tarihçi adontz a göre, atropatene (medya, azerbaycan den gelmegöçmenlerdir.

ksenefonun izlediği rota ve kürt kabileleri: carduchi, mardi, chaldi

kürdler bu sınırların diğer yerlerindede yaşıyordu tabiki. ksenefonun anlattıkları özellikle kurmanc kürdlerinin birkısmı olabilir. ermeniler bu bölgeye eskiden trakya-balkan bölgesinden göç ettikleri ıspatlandı. yunan tarihçilerheredot ve strabo da ermenilerin trakyadan doğuya göçtüklerini yazmış. ermeniceninde trakya dili olduğuıspatlandı. ermeniler oralara daha gelmemişken ermenilerin yaşadığı yerlerde kürdler yaşıyordu.professor manandian: there is no doubt, that they were closely related to the thraco-phrygians (trako-frigleri) ksenefon kürdistandan geçişleri süresinde başlarına gelen felaketlerin, pers ordusuna karşı savaştıklarındabaşlarına gelenlerden daha fazla olduğunu yazmış. ksenefonun 10 bini aşkın ordusuyla çıktığı yolda geri sadece2 bin asker dönebilmiş.ksenefon un karduklar ve kardukhya hakkında kısmen dedikleri bunlardır. kardukların modern kürdler in ataları olduğu görüşü bilim dünyasında kabul görmüştür.

etimolojinot: ksenefon kürdlere kard-ukh-oi demektedir. yunan dili uzmanı ali karduxos un açıklaması: kard: kürd demek. kürdçedeki u harfini yunanlılar telaffuz edemiyorlar. bundan dolayı da a olmuş. -ukh eki eskiermenice çoğul ekidir yani türkçedeki -ler ile -lar eki karşılığıdır. ermeniler kürdlere kurd-ukh/gurd-ukhdiyorlardı eski çağlarda bu da kürd-ler demektir.

yani ksenefonun kullandığı kard-ukh kürd-ler; demek. bunu ermenilerden duymuş.ama ksenefon bu kelimeye bir de yunanca çoğul eki olan kardukh-oi'yi ekleyerek kard-ukh-oi demiş. bugünkütürkçeye de kard-ukh-lar olarak çevrilmiş.yani kard-ukh-oi kürd-ler-ler demek.tarihçi ve coğrafyacı strabo, m.s. 1. yüzyılda geographika adlı eserinde şöyle yazmaktadır: dicle nehrininbulunduğu yerler kürtlere aittir. gordyaei (gordyaea) bölgesi, antiklerin kardukhi (ksenefonu kastediyor) dediğiyerle aynı yöredir tarihçi yaşlı pliny m.s. 2. yüzyılda naturalis historia adlı eserinde şöyle yazmaktadır: eskidencarduchi halkı (kardukhi) olarak bilinen şimdi ise cordueni, adiabeneyle birleşir ve önlerinden dicle nehri akar(naturalis

li rojhilate dile min 8.20 07.10.2007 19:12

8. dio cassiusii.yüzyılda yaşayan romalı politikacı, yönetici ve tarihçi dio cassius (cassius dio cocceianus) m.s. 155 yıllarındanicaea (iznik), bitinyada doğmuştur. babası cassius apronianus, dalmatya and kilikya yöneticisiydi. babasınınölümünden sonar kilikyadan ayrılıp romaya gitti, daha sonra senato üyesi oldu. bütün roma tarihi üzerine genişçapta yunanca 80 kitap yazmıştır ve sadece 19 tanesi bu zamana kadar yaşayabilmiştir. daha sonra hastalıktandolayı emekliliğe ayrılan dio cassius m.s. 240 arasında nicaeada ölmüştür.dio cassius, kürdistana gordyen (gord-yurdu) demektedir.

ammianus marcellinusromalı tarihçi ammianus marcellinus 325-330 yılları arasında antakya’da doğmuştur.ölüm tarihi ise net olarak bilinmiyor fakat 391 yılına kadar yaşadığı biliniyor. marcellinus 31 kitap yazmıştır,fakat 13 tanesi kaybolmuştur.359 yılında pers krallar kralı ii. sapor romalıların elinde bulunan amida’ya (diyarbakır) yönelmişti.korkunç bir kuşatma olmuştu. romalılar, sasanilerin dövdüğü surlarda yılmadan savunma halindeydiler. fillerinkullanıldığı saldırı kısmında ise ateş topları ile püskürtme harekatına devam ediyorlardı. o sıralarda diyarbakırdabulunan a.marcellinus bizzat şahit olarak kanlı savaşları ve salgın hastalıkları anlatmıştır. karadan saldırıya

58-8

geçen kuşatmacılar surları delip şehre girmeye çalışırken, şehri savunanlar genelde sur üstünden savunmayageçerlerdi. sonunda roma direnişi kırıldı. altıncı yüzyılın sonlarında bu sefer sağlam sasani savunmasındakişehre rumlar yöneldi. gene klasik şekilde yerden saldırı, sur üstünden savunma tertibi gerçekleşiyordu.kuşatmanın sessiz bir gecesinde, şaraptan ve uykudan lal haldeki sasaniler, rum fırtınasıyla uyandırıldılar.rumlar şafakla şehre girdiler ve amid tekrar bizans hakimiyetine girmiş oldu.

kuşatma sırasında amid (diyarbakır) şehrinde bulunan ve canını zor kurtaran a.marcellinus kürdistana korduen(kord yurdu) demektedir.

eutropiusromalı tarihçi eutropius (flavius eutropius) istanbulda magister memoriae (üst düzey memur) olarak çalıştı.361-363 yıllarında imparator julian la birlikte iran a (persia) karşı sefere katıldı. doğu roma imparatoru valens(364 - 378) zamanında yaşayan eutropius breviarium historiae romanae (abridgement of roman history) adlı10 kitaplık tarih çalışmasını valense adamıştır. bu tarih kitabında eutropius kürtlerden bahsetmektedir. romadünyasının imparatoru trajanus un (marcus ulpius trajanus crinitus) 98-117 imparatorluk dönemindehakimiyetini ele geçerdiği ülkelerden biri olarakda kürdistanı sayıyor.

kitap viii, 3: ingilizce metni: he recovered armenia, which the parthians had seized, putting to deathparthamasires who held the government of it. he gave a king to the albani. he received into alliance the king ofthe iberians, sarmatians, bosporani, arabians, osdroeni, and colchians. he obtained the mastery over thecordueni and marcomedi, as well as over anthemusia, an extensive region of persia.

tarihçilerin kullandığı kard, kord, gord, kirti, kurti adları kürt adıyla aynıdır.

gorduene, corduaie, gordyeae, k(c)ardu-chi, cordueni gibi adlar ise kürdistan adıyla aynıdır.

tarihçiler ve kürtlerden bahsetme tarihleri:m.ö. 5. yy : pacty (bohti, botan) (herodot)m.ö. 4. yy : kardukhi (kürt-ler-ler), (ksenefon)m.ö. 1. yy : cordueni, gordyene (sallust ve diodorus)m.s. 1. yy : cyrti, gord, (livy, strabo)m.s. 2. yy : gordyeni, cordueni (plutarch ve pliny)m.s. 2. yy : gordyene, korduene (ptolemy ve dio cassius)m.s. 4. yy : kardueni, cardueni ("petr. patr." [?] , sextus ruf., eutropius)m.s. 5. yy : cardueni, corduena, cordyena, kardueni (ammianus marcelinus, julius honor., zosimus).

baladhuriislam tarihçisi baladhuri (ahmad ibn yahya al-baladhuri), batılı araştırmacıların tümünün esas aldığı güvenilirbir vakanüvis veya bir arab tarihçisi idi. ünlü islam tarihçisi baladhuri (... ?-897), kitab futuh el-buldan (m.s.851) adlı eserinde; 645 yılındaki arap/islam fetihlerini anarken, yerli kaynaklara da dayanarak, arap ordusununislam halifesi omar zamanında başlayan iran istilası, qadissiya savaşından sonra bir çorap söküğü gibi giderken,azerbaycan ın başkenti ardavil (ardabil) direniş kararı aldı. bu bölge, o zamanlar nüfus bakımından neredeysetamamen kürtler in hakimiyetindeydi. fakat araplar, ardavil in valisini kendileri tayin edeceklerdi. al-kufa ya vali olarak tayin edilen al-muğriba ibn şu ba, halife umar dan; hudhaifa ibn-al-yaman a ,adharbaycan a vali olarak tayin edildiğine dair bir mektup getirir. bu vali eyalet in başkenti olan hazar denizinin yakınındaki ardabil e kadar ilerler. fakat eyalet valisi (o zamanki iran da marzban deniyordu valiye) halkmilisleri kurup bu haraççı yabancılara karşı müthiş bir direnişe geçti. milisler tamamen kürtlerden oluşuyorlardı.uzun direnişlerden sonra yerli vali ile müstevliler arasında bir antlaşma imzalandı. buna göre adharbaycan lılararaplar a 800.000 dirhem vergi ödeyeceklerdi. buna karşılık araplar hiç bir kürd ü esir almayacak,öldürmeyecek, ateş mabedlerinden hiçbirini yakıp yıkmayacaktı. kürtler danslarını (ki bunlar kısmen semah idi)serbestçe icra edecekti. umar bu antlaşmadan memnun olmamış olacaktı ki al-yaman ı görevden aldı onunyerine as-sulami yi vali olarak atadı. bu vali hemen bir bahane uydurdu ve halka saldırdı. direnenleri ezdi,mallarını talan etti. dördüncü halife ali ibn-abu-talib (hz ali) ise bunu da beğenmedi. bir yandan al-aş ath ıbölge valisi olarak tayin ederken, öte yandan da bölgesel başkent olan ardabil e bir kısım arabı yerleştirerekhalkı assimile etmeye çalıştı. artık düzenli siciller tutuluyor, maaşlılar tayin ediliyordu. ali nin bu valisi kürtinsanının o zamanki kalbi olan ardabil de ilk camiyi inşa eden istilacı olarak tarihe geçecekti. fakat araplar ıntüm gayretlerine rağmen, ibn hawkal ın , kıtâb ul masâlik wal mamâlik adlı eserinde kaydettiği gibi; hicri 4.asırda azerbaycan da hala sayısız ateş mabedi vardı.

bunları kitab futuh el-buldan adlı eserinde kaydeden baladhuri kürtlerin araplara karşı koyup büyük direnişgösterip savaştıklarını yazmaktadır.arab istilası nın devamında, tabari ve baladhuri ye göre, bu kez habîb ibn maslama şu anda gözeleri ermenistantopraklarında bulunan nahr al-akrâd =kürdler in nehri ni geçerek dvin veya dabib ovası na vardı (643 hicri).otoritelerin mesela ermeni kaynağı; faustus of byzantium, iii ün bildirdiğine göre, ki güvenilir olarak kabulediliyor, bu nehir günümüzün garni nehri dir (balâdhurî, sayfa. 200, tabari, i, 2674).not: ünlü arap tarihçi baladhuri 645 yılında azerbaycanda bulunan tebriz ve ardabil şehirlerinde kürtlerinyaşadığını ve şehirlerin kürtlerin elinde olduğunu yazmış. göç ve asimilasyonlar olmadan önce güneyazerbaycan şehirleri kürt bölgesiydi. azeri denen halk daha sonraları oralara yerleştirilmiştir.

li rojhilate dile min 8.20 07.10.2007 19:13

9. ferdowsi935 yıllarında iran ın horsadan şehrinde doğan ve 1026da ölen ünlü fars roman şairi firdowsi (hakim abu al-qasim firdowsi), şahname (shahnama) adlı ünlü eserinde kürt-sasani savaşından bahsetmektedir. ünlü fars şairfirdevsi (ferdowsi tousi, firdausi, ferdosi veya ferdusi)), eserinde m.s. 226 yılında kürt kral madîg ile sasanikralı ardeşir i. arasında geçen bir savaşı nakleder (shahnama, volume 6, chapters 61,71,72).şeref han, şahnamede urfanın kahraman karakteri olarak geçen rüstem bin zal 8217;in (yani zal oğlu rustem)firdevsi nin şahnamesi nde ona rustem-i kürd denildiğini aktarır.

thomas artsruni9. /10. yüzyılları arasında yaşayan ermeni tarihçisi thomas artsruni nin eserinde korduk (kürdistan) adınarastlamaktayız. thomas artsruni nin aktardığı bir rivayette hz. nuh un gemisinin dünyanın ortası olaraktanımlanan korduk dağlarında karaya oturduğu söylenmektedir. artsruni nin aktardığı bu rivayet çevireninnotuna göre eusebius un chronicle sinde de mevcuttur.thomas artsruninin aktardığı başka bir rivayete veya kendisinin açıklamasına göre zaza adı zaza bölgesine üveykardeşi esarhaddon tarafından m.ö. 681 yıllarında mahlup edildikten sonar yerleşen asur kralı sennacherib inoğlu sanasar ın adından geliyor (bknz, thomas artsruni, history of the house of the artsrunik, robert w.thomson çevirisi, detroit, sayfa 81, 1985).

kaşgarlı mahmutkaşgarlı mahmut, 1008'de doğu türkistan'ın kaşgâr şehrinde dünyaya gelmiştir. medreselerde tahsil gördüktensonra kendisini türk dili tetkikatına vakfetmiştir. bu amaçla orta asya'yı boydan boya kat ederek anadolu'yaoradan da bağdat'a gitmiş, divânü lügati't-türk, kaşgârlı mahmut tarafından 25 ocak 1072'de yazmayabaşlanmış ve 10 şubat 1074 te bitirilmiştir. kitabın asıl nüshası bu gün ayasofya müzesi'nde muhafazaedilmektedir. kitabın uygurca çevirisi ancak 1978'de yapılabilmiştir. mahmut, kaşgar'a dönmüş ve 1105'devefat etmiştir.kaşgarlı mahmut'un 1074'te yaptığı haritada kürtlerin ülkesi arapça olarak erdu'l-ekrad diye kaydedilmiştir kibu kürtlerin memleketi anlamına gelir. fakat en azından selçuklular ve osmanlılar döneminde kürtlerin ülkesiiçin kürdistan adının kullanıldığını biliniyor.

yakut ibn hamaviünlü suriyeli arap coğrafyacı yakut ibn hamavi 1179-1229 yılları arasında yaşamıştır. aynı zamanda tarihçi,etnografist ve coğrafyacı olan yakut'un mücem ül-buldan adlı eseri coğrafik sözlük olup, tarihsel, biyografik vekültürel bilgiler içermektedir. coğrafyacı yakut ibn hamavi eserinde şu an iran ve irak arasında yaşayan feyli kürtleri olarak bilinen halkdanbahseder: feyliler, iran ve irakı ayıran dağlar arasında yaşarlar. üstelik fil kadar büyüktürler diye yazmış.yakut el hamavi 12. yüzyılda kürt krallığı sophene nin başkenti arsamosata kentinin %25 inin ermenilertarafından meskun tutulmuş olduğunu yazmıştır. buradan yola çıkarak geriye kalan 70-75% ininde zaza kürtleritarafından mesken tutulmuş olduğu anlaşılmaktadır. bunun yanısıra ermeni krallarının ermeni asimilasyonudahesaba katıldığında; ilk kurulduğu yıllarda kürt kenti olduğu da söylenebilir.

marco polo1254-1324 yılları arasında venedikte doğmuş ve ölmüş olan ünlü italyan gezgin marco polo, batıdan,uzakdoğuya kadar seyahat etmiş ilk batılı olmuştur. yaptığı seyahat, batı dünyasının doğu ve uzakdoğu ile ilkgerçek tanışmasıdır. dünyada ilk dünya turu yapan kişi olarak tanınan polo; ortaçağ ın en büyükgezginlerindendir. polo, büyük cengiz han ın torunu olan moğol kağanı kubilay han'ın sarayını ziyaret etmiş vedaha sonra da onun emrinde 17 yıl çalışmıştır. deniz yolculuğuyla italyadan; akdenize, ordan ortadoğuyageçmiş. sonra iranın güneydoğusundan; çin in , beijing şehrine ulaşmış. daha sonra vietnam, sumatraya, sri

60-10

lanka, hindistana geçmiş. geri dönerken iran, karadeniz ve son olarakda akdenizi geçip italyanın venedikşehrine 1295 de geri dönmüş. polo'nun yolculuğunu anlattığı kitabı yüzyıllar boyunca avrupalıları aydınlatmıştı. marco polo, çin e giderken musul da kürtlerle tanışmış. ünlü gezgin, kürtler ve kürdistan hakkında öğrendiğideğerli bilgilerini kitabında aktarmaktadır. 1272 de marco polo ;musul krallığı adlı bölümde şöyle yazmıştır:musul un dağlık bölgelerinde kürdler adında bir kavim vardır. bazıları hiristiyan olup jacobit ve nasturimezhebine mensuplar ve diğerleri muhammadandır (müslüman). ama fena bir jenerasyondurlar; tüccarlarıyağmalamaktan keyif alıyorlar.bu eyalete (musul) yakın olan muş ve mardinde kürtlerin çok kaliteli pamuk ipliği ürettiklerini ve bunlardan birçok elbise ve kumaş ürettiklerini yazmış. insanların esnaf, zanaatçı ve tüccar olduklarını ve tartar kralına tabiolduklarını yazmış (seyahatlar, i.vi).ingilizce metni: volume i, chapter v: there is yet another race of people who inhabit the mountains in thatquarter and are called curds. some of them are christians, and some of them are saracens; but they are an evilgeneration, whose delight is to plunder merchants. [near this province is another called mus and merdin,producing an immense quantity of cotton, from which they make a great deal of buckram and other cloth. thepeople are craftsmen and traders, and all are subject to the tartar king.polo bu sefer persia nın büyük bir ülke olduğunu ve içinde sekiz krallık barındırdığını yazmış. bu krallıklararasında kürdistan adınıda saymaktakdır.ingilizce metni: volume i, chapter xv: now you must know that persia is very great country, and it containseight kingdoms. i will tell you the names of all. the first kingdom is that at the beginning of persia and it iscalled casvin; the second is further to the south, and is called curdistan; the third is lor; the fourth suolstan,the fifth istanid; the sixth serazy; the seventh soncara; the eigth tunocain which is at the further extremity ofpersia.

hamdullah al-mustaufi al-qazwiniiranlı islami yazar hamdullah al-mustaufi al-qazwini, tahran, kazvin'de doğarak yine aynı yerde 1340'daölmüştür. hamdullah al-mustaufi al-qazwini kozmografya ile coğrafyaya meraklı bir bilgin olarak derlediğinuzhat al-qulub (nezhetü'l kulub) başlıklı farsça eserini 740 (1339-1340) yılında tamamlamıştır. çeşitlikaynaklardan toplanan bilgiler ile meydana getirdiği nuzhat al-qulub (kalbin gezisi) adlı eserinde kürdistandanve kürdistan ın 16 eyalete ayrıldığınından bahsetmektedir.

li rojhilate dile min 8.20 07.10.2007 19:13 ~ 19:21

10. kanûnî sultan süleymankanûnî sultan süleyman 27 nisan 1495 de trabzon'da doğdu. babası yavuz sultan selim, annesi hafsa hatun'dur.osmanlı padişahı kanuni sultan süleyman'ın frençe kralına yazdığı mektupta kürdistan kelimesinikullanmaktadır.

kanûnî, azamet ve haşmetini ifade eden şu mektubunu, fransa kralı i. faransuvaya yazmıştı : ben ki, akdenizin ve karadenizin ve rumelinin ve anadolunun ve karaman ve rumun ve dulkadir vilayetininve diyarbekirin ve kürdistanın ve azerbaycanın ve acemin ve şam ve halebin ve mısırın ve mekkenin vemedinenin ve kudüsün ve bütün arap diyarının ve yemenin ve ecdadımın fethettikleri daha birçok diyarınsultanı ve padişahı sultan bayezid han oğlu sultan selim han oğlu sultan süleyman hanım; sen ki frençevilayetinin kralı françeskosun...

idris-i bitlisî15. yüzyıl osmanlı âlim ve devlet adamlarından idris-i bitlisî adından da anlaşılabileceği gibi bitlis te doğdu,fakat doğum târihi belli değildir. idris-i bitlisî nin babası soylu kürt ailelerinden alim ve mevlânâ şeyhhüsâmeddîn ali bitlisî ydi. akkoyunlu sultanı uzun hasan ın dîvânında uzun zaman nişancılık (padişah divanıüyeliği) yaptı. şah ismail, tebriz i fethederek akkoyunlu devletini yıkınca idris de osmanlı sultanı ikinci beyazıdhan tarafından istanbul a dâvet edildi. idrisi, osmanlı ülkesine gidip istanbul da ii.beyazıd la görüştü. padişah bukürt din âlimine büyük saygı gösterip ona önemli vazifeler verdi. arap ve acem kazaskerliğine tâyin etti(osmanlı döneminde mahkemelerin en yetkilisi) ve ondan bir osmanlı târihi yazmasını istedi. o da bu emirgerçekleştirerek 80.000 beyitlik heşt-behişt (sekiz cennet) adında farsça bir eser sunar. idris, osmanlı nın ilksekiz padişahının hayatını anlatan heşt behişt (sekiz cennet) adlı ünlü eserini yazarak sultan a sundu.büyük alim şeyh idrisi bitlisi heşt bihiştadlı kitabında şöyle der:tebriz in fethinden dönüşümüzde yavuz sultan selim bana, kürdistan ın çeşitli yerlerindeki kürd beyleri veemirleri ile görüşmemi ve onların hepsine, osmanlı bayrağı altında, osmanlı hükumetine boyun eğmelerinisöylememi emretti. bu sıralarda kürdistan; tebriz yakınlarından malatya ya kadar, güneyde musul a kadaryayılıyordu. ancak bu yoldaki çalışmalarımız istenilen sonuca ulaşamadı.

56-14

yaşadığı asrın ileri gelen âlimlerinden olan idris-i bitlisî nin sohbetlerine pâdişâhlar, devlet ileri gelenleri büyükilgi gösterirlerdi. bir müddet yavuz sultan selim hanın sohbet arkadaşlığını yaptı. 1520 (h.926) senesinde yavuzsultan selim in vefât ettiği sene vefât etti.

nicolas de nicolaynicolas de nicolay 1517-1583 yılları arasında yaşamış fransız gezgini, haritacı ve polis şefidir. avrupaya bir çokgeziler yapan nicolas de nicolay fransız kralı henri ii tarafından saray coğrafyacısı olarak atanıp türkiyeyeyollanır ve 1558 de anaodolu gezisini tamamlar. seyahatlarından birinde ermenistandan bahseder.ermenistanın asya da bir bölgede olduğunu ve bu bölgede ararat (ağrı) dağının olduğunu anlatır. ararat dağınındiğer bir adıyla gordian dağı olduğunu yazar. hz. nuh un gemisinin de bu dağın tepesinde yattığını söyler(nicolas de nicolay, 1558, the nauigations into turkie, s. 134).

li rojhilate dile min 8.20 07.10.2007 19:14 ~ 20:49

11. şeref hanbitlis kürt hükümdarı, tarihçi, yönetici, yazar ve araştırmacı şeref han tarafından 1597 tarihinde farsça olarakyazılmış olan şerefname, bir kürt tarafından kürt tarihi hakkında yazılmış en eski eserdir. şeref han (şeref-xan),şemseddin han'ın oğlu ve osmanlılarla 1514'te ittifak andlaşmasını imzalıyan ünlü şeref han'ın torunudur. beş bölümden oluşan bu dev eserin giriş bölümü; kürt toplulukları ve durumlarının açıklanması hakında, birinci safha; kürdistan ın saltanat bayrağını bağımsız olarak yükselten ve tarihçiler tarafından sultanlar vekrallar arasına dahil edilen hükümdarlar hakkında, ikinci safha; saltanat ve bağımsızlık iddiasında bulunmamakla birlikte bazen kendi adlarına hutbe okutmuş vepara bastırmış kürdistan hükümdarları hakkında, üçüncü safha; kürdistan ın diğer beyleri ve hükümdarları hakkında, dördüncü safha ise; bitlis hükümdarları hakkındadır.

bitlis hükümdarlarının ünvanları emir veya hakim olarak geçer şerefname yazarı bitlis emiri şerefhan a göre,kürdistan adının bu bölgeye verilmesi çok eski zamanlara dayanır ve dersim ile yöresini kapsar.1576'da kürtlerin ilk tarihini yazan şeref han'a göre de eyyubiler bir kürt devletidir.kürt-osmanlı andlaşması'nın mimarı mevlana idris'tir. bu anlaşmayı kabul eden ve gerekli bulan yavuz sultanselim'dir. ikisi de 1520'de maalesef ölmüşlerdir. sultan selim, mevlana idris'e -git kürdistan beylerini veemirlerini topla, kendi aralarında bir beylerbeyi seçsinler demişti. mevlana idris ise, kürt beylerini çok iyitanıdığı için kestirmeden bir beylerbeyi sultan'dan istemiş ve bıyıklı mehmet paşa'yı tavsiye ederek bu işinoktalamış idi. diyarbakırlı bir kürt olan bıyıklı mehmed paşa'da beylerbeyi (mirimiran) oldu fakat çok erkengitti ve bundan sonra kürdistan eyaleti başkenti'ne makedonlu komutanlar gelmeye başladı.

evliya çelebievliya çelebi 1611 yılında istanbul doğdu. osmanlı gezgini evliya çelebi (derviş mehmed zilli) 1640 lardanbaşlayarak 50 yılı kapsayan süre içinde seyyah olarak dolaşmış ve gezdiği yerlerde toplumların yaşam tarzlarınıve özelliklerini yansıtan gözlemler yapıp bu bilgileri eserinde aktarmıştır. eseri 10 ciltlik seyahatnamedir.1682'de mısır'dan dönerken yolda ya da istanbul'da öldüğü sanılmaktadır.evliya çelebi ünlü seyahatnamesin de kürdistanı anlatırken şöyle diyor; kürdistan; van, hakkari, erzurum,diyarbekir, cizire, imadiye, musul (kerkük te bu vilatyete bağlıydı o dönemde), şarezor ve ardelan dan bağdat akadar uzanmaktadır.evliya çelebi, erzurumdaki hınıs kalesi ni anlatırken bu kalenin içinde bin iki yüz hane kürt oturur demektedir.evliya çelebi, seyahatnamesinde, kürtçeden ve kürtçenin lehçelerinden söz eder. kürtçenin zengin ve kadim birdil olduğunu; farsça, ibranice ve dericeden ayrı olduğunu vurgular. kürt kültürünün en gelişdiği şehrin ise diyar-i bekir olduğunu yazmış. seyahatnamesine, kürtçe bir kaç şiirde eklemiştir.

81-19