3 huaq kaway - INICIO - Perú · PDF filePapa allaychaw yanapakuqkuna rurayanqanta...

Hutiiqa (shutiiqa):

Ñiqiiqa:

Yachay wayiiqa:

Markaaqa:

Yachatsiqniiqa:

wata.

kaway3i ShumaqLlapantsik yachakushun

Kawaynintsikpa KutimuyninUryana maytu

Yachay Kamayuq UmalliqJaime Saavedra Chanduví

Perú Suyuchaw Yachatsiykuna UmalliqFlavio Felipe Figallo Rivadeneyra

Perú Suyuchaw Yachay Wayikuna PuritsiqJuan Pablo Silva Macher

Shimikunachaw Kawaykuna Yachatsiy UmalliqElena Antonia Burga Cabrera

Ishkay Shimichaw Kawaypura Yachatsiy UmalliqManuel Salomón Grández Fernández

Uryana maytu: 3i Shumaq Kaway, Llapantsik yachakushunPersonal Social - Ciencia y Ambiente 3° - Quechua central

Ruraq Elí Walter Vidal López

Maytu ruray yanapakuqkuna Karina Costilla Rojas

Suyukunapita qaway yanapakuqkuna (EPME EIB-Anqash-Wanuku)Cirilo Germán Díaz Támara, Elías Fredy Ponte Gonzales

DIGEIBIR- Llapan uryaychaw yanapaqkunaHumberto Avelino León Huarac

Maytu altsaqkunaHumberto Avelino León Huarac, Pedro Eduardo Saénz Pérez

Maytu tupatsiqMagda Belinia Condorí Marín

SiqiqFrancisco Valverde, Ricardo Cruz Villachica, DIGEIBIR nishqapa siqinkuna.

Qillqashqa rikapaqMabel Petronila Mori Clement

2014 watapi qispichisqaxxxxx miratsishqa

datos de la imprenta xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx miratsishqa

©PERÚ SUYUPA YACHAY KAMAYUQComercio Ñanpi 193 yupayyuq – San Borja llaqtachawLima - PerúQayana: 6155800www.minedu.gob.pe

2014-XXXXX yupawan Perú Suyupa hatun Ñawitsana Wayinchaw ChurashqaHecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2014-XXXXX

Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa, manam pipis miratsinmantsuImpreso en el Perú / Printed in Perú / Perú suyuchaw miratsishqa

Ministerio de Educación

Riqitsikuynin

Kuyashqa warmi, ullqu wamrakuna:

Qampaqmi kay uryana maytuta makiykiman churamuu, kaywanmi yachatsikuqniykiwan yanapanakushpa yachayniykikunata shumaq qishpitsinki.

Hapallaykillapis, yachakuq mayiykikunawan yanapanakushpa uryayaanaykipaqmi (aruyaanaykipaqmi) imayka ruraykuna kaykaayan. Yachayniykikunata kallpatsaanaykipaq, tsaynaw alli naanipa aywanaykipaq.

Kay qillqashqa maytuchaw ruraykunaqa markaykipa kawakuynintawan, imanaw kashqantam riqitsikamun, niykur alli kikin shimiykichaw rimanaykipaq, qillqanaykipaq yanapashunki. Aylluykikunawan shumaq qawanaykipaqpis, Patsamamata shumaq washaanaykipaqpis allimi kanqa.

Tsaynawllam runa mayiykikunawan, llapan aylluykikunawan, yachakuq mayiykikunawan, marka mayiykikunawan huknawlla yanapanakushpa kawakuyaanaykipaq.

Kay qillqashqa maytuwanqa pukllankim, takinkim, llimpinkim, siqinkim, hamutankim, qutsunkim, tsaynawllam imayka munanqayki yachayniykikunapis wiñayanqa.

Kay qillqashqa maytutaqa wanankim. Shumaq kallpatsashqa yachaykunatam tarinki.

Kay qillqasqa maytuqa antsa kuyashqayki mayiykinawmi, tsaymi shumaq shunquykiwan qawaykunayki, shumaqlla yachayniykikuna mirayaananpaq.

¡Kushishqalla kay, kuyashllapa uryaykullay (aruykullay)!

Shimikunachaw Kawaykuna Yachatsiy Umalliq

KAQNINKUNA1

TAQ

AYANAPANAKUSHPA KUSHI KUSHILLA PAPANTSIKTA ALLAKUSHUN

yachakuna yupa

1. Markantsikkunachaw papa allay 8

2. Papa qishupakuy 11

3. Papa yanuy 14

4. Papa tuqush 17

Yachachanintsay 20

2 TA

QA

MARKANTSIKCHAW TUKUY RURAYKUNATA RIQISHUNyachakuna yupa

5. Hara tipiy 22

6. Shura 25

7. Millwa rutupakuy 28

8. Millwawan ruraykuna 31

Yachachanintsay 34

3 TA

QA

QAHA KILLACHAW TUKUY RURAYNINTSIKKUNAyachakuna yupa

9. Kurpus raymi 36

10. Uqapita mikuykuna 39

11. Chakrantsikkuna 42

12. Qaha patsa qishyakuna 45

Yachachanintsay 48

4 TA

QA

TSAKI MIKUYNINTSIKTA AYLLUPAKUSHUNyachakuna yupa

13. Tsaki mikuykuna ayllupakuy 50

14. Waatakuynintsikkuna 53

15. Warka rutuy 56

Yachachanintsay 60

7

21

35

49

5 TA

QA

IMAYKA RURAYKUNACHAW YANAPANAKUSHUNyachakuna yupa

16. Tika sutay 62

17. Wayi ruray 65

18. Awaynintsikkuna 69

Yachachanintsay 72

6 TA

QA

MARKANTSIKPA RAYMINKUNATA RIQISHUNyachakuna yupa

19. Raymintsikkuna 74

20. Unay raymikuna 77

21. Tarwi aylluy 80

22. Isku iñishiy 83

Yachachanintsay 86

7 TA

QA

MARKANTSIKKUNACHAW TUKUY MURUPAKUYKUNAyachakuna yupa

23. Muru akrapakuy 88

24. Hatun murupakuy 91

25. Hampikuna 94

26. Mushuq aylluntsikkuna 97

Yachachanintsay 100

8 TA

QA

WAÑUKUSHQAKUNAWAN TINKUSHUNyachakuna yupa

27. Aqatsikuy 102

28. Wañukushqakunawan watukanakuy 105

29. Yachaykuna 108

30. Ishupakuy (uryapakuy) 111

Yachachanintsay 114

61

73

87

101

Yanapanakushpa kushi kushilla papantsikta allakushun1

¿Imakunatataq kay killachaw rurantsik?

¿Maykunachawtaq papata allantsik?

¿Imataraq rurashwan aylluntsikkuna papa allaychaw yanapamaanapaq?

8

Markantsikkunachaw papa allay

Kay killachawqa may tsay markakunachawmi papata allapakuntsik. Tsaymanmi aylluntsikkunapis yanapakuq chaayaamun. Papataqa akrapakurir tukuy mikuykunamanmi tikratsintsikpis.

¿Pikunataq papa allaychaw yanapamantsik?, ¿imanir? ¿Allitsuraq marka mayiyntsikkuna yanapamanqantsik?, ¿imanir?

Papa allakuqman tapukuq aywashun. ¿Ima papakunatataq markantsikchaw allantsik?

¿Imatataq papa allaychaw yachakuntsik?

Papa allaychaw yachakunqaykita qillqay.

Ñawintsaarir rimakushun

Tapukushun

Rurashun

Papataqa tsakwa (chakwa) uqtir qallaykuptin, rampuqshun puquriptin, hina qarwayaariptinmi allakuntsik.

1YACHAKUNA

9

Ñawintsay.Papata allakur qallakuyaananpaqqa ullqukunam chaqchayan, niykurnam antsa allayan, warmikunanam papata akrar yanapakuyan. Pullan hunaqnam haka pichuta, papa pichuta, papa yanuta, watyata karpis mikuyan. niykurmi, papa yanapakuqkunataqa payllaynin quyan.

Papa allaychaw yanapakuqkuna rurayanqanta qillqay.

Kay ayllupaq rimanakuy, tsaypitana aylluyki piyan kanqanta maytuykichaw qillqay.

Kay ayllupaq rimanakuy, tsaypitana aylluyki piyan kanqanta maytuykichaw qillqay.

Yachakuq mayiykiwan rimakushpa ruray

Mama:

Yaya:

Warmi wamra:

Ullqu wamra:

Llullu wamra:

Minka:

Llumtsiy:

Masha:

Awila:

Yachaq

warmin

willk

a

aw

iluw

illka

aw

ila

warminwawqi pani ñaña quwan

masha

mam

a

ullqu w

awaullqu tsuri

tayta

warminturi

waw

a

mam

a

= warmiullqu =

quwan

quwan

tayt

a

warm

i tsur

i

llumtsuy

1

2

3

10

Ñawintsay.Papa muruq runaqa (nunaqa) tukuy ruraytam yachanantsik. Muruychaw: imay hunaq muruyta, imanaw muruyta, imanaw kaq chakraman muruytapis yachanantsik. Parqupakuychaw: Imanaw parqupakuyta, paqaspa itsa hunaqpa parqupakuytapis yachanantsik. Ishupakuychaw: Imanaw killakunachaw uryayta, imanaw, imawan wanutsaytapis yachanantsik. Allaychaw: Imanaw papa uqtiyta, pallayta, akrayta, papakuna riqiytapis yachanatsik. Papa allayta ushapakurirpis tukuy ruraytaraqmi papawanqa rurantsik, tsaypaqpis tukuy yachaykunatam yachanantsik.

Kukupa ruray, papa qishuy, tuqush ruray imanaw kanqanta qillqay.

¿Imanawraq “papa lay” nishqa mikuytaqa rurayan?, tsayta XO nishqanchaw ashiy.

Kukupataqa urpa kashkichawwan pichuchawmi mikuntsik. Tuqushtanam apikunachaw mishki mishki mikuntsik.

4

5

6

kukupa

qishu

papa tuqush

11

Imayka mikuykunatam tukuy manyapa qishupakuntsik, murupaq, mikunapaq karpis. Qishur churapakushqantsiktaqa muchuy kawaychawmi mikukuntsik.

Papa qishupakuyUnay yayakunam papa qishuytaqa rurayaanaq tsayta riqishun.

2

¿Imapaqraq papata qishuntsik?

¿Imanirtaq papata qishuntsik?

Papa qishukuq runata (nunata)tapukushun. ¿Imakunatataq rurantsik

papata qishunapaq? ¿Imanawtaq papata

qishukuntsik?

Papata qishukunapaq, ¿ima yachaykunatataq yachanantsik?

Shumaq hamutashpa qillqay.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

Papata qishur wananqantsik Imanaw qishunqantsik

YACHAKUNA

12

Mikuykuna ¿Imanaw qishuntsik? ¿Mayman qishuntsik?

papa

hara

uqa

kinwa

Yachakuq mayiykiwan rimanakurir ruray

Alli rikapaarir yupanakunata churay (1, 2, 3), niykur qillqay.

Qishuna kaq mikuykunata wichqay, niykur qillqay.

Tapukuykunata yaskiy. ¿Llapan mikuykunataku qishuntsik?, ¿imanir? ¿Tsaki mikuykunataqa qishuntsikku?, ¿imanir?

¿Imanawtaq papata qishuntsik?, rimakushun.

Papatawan, uqata, ullkuta, mashwatam qishuntsik. Tsaki mikuykunataqa huknawpan churakunstik.

1

2

3

13

Siqita alli rikapaarir qillqay.

Tukuy mikuykunapa hutinta (shutinta) qillay.

Tapukuykunata yaskiy.¿Mayqan chala mikuykunatataq qishuyan?

¿Plaatanutaqa qishuyantsuraq?, ¿imanir?

¿Chala markakunachawqa qishukunyantsuraq?

Mana qishyashpa kawakunapaqqa waatakushqantsikta hina murukushqantsiktam mikukunantsik.

4

5

6

Mikuykuna

Qichwa mikuykuna Chala mikuykuna

Kaychawna mana qishuna kaq mikuykunapa hutinta qillqay

Yunka mikuykuna

Hara, Yuka, Plaatanu,

14

Papa yanuyQichwa runaqa (nunaqa), tukuy mikuykunapaqmi papata yanun.

¿Imanaw papakunataraq yanuykaayan?, ¿imanir?

¿Papa yanukuyta yachankiku?

Huk mamaman tapukuq aywashun. ¿Imanirtaq papata yanuntsik?

¿Imapaqyantaq papata yanuntsik?

¿Imapaqtaq papata shiprarir mahantsik?

¿Imapaqmi papata yanuntsik?, yaskinta wichqay, niykur siqiy.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

Kukupataqa (papa siikataqa) kashkichaw, pichuchawpis mishki mishkim mikuntsik.

3

Mikunapaq Rantikunpaq Kukupapaq (papa

siikapaq) Kuchipaq Allqupaq Murunapaq Qishunapaq

Kaychaw siqiy

YACHAKUNA

15

¿Mayqan mikuykunataq yanushqa kayan?

¿Imanaw mikuykunatataq alli kanapaq mikushwan?

¿Yanuna kaq mikuytsuraq, mana yanuna kaq mikuytsuraq kurkuntsikpaq alli?, ¿imanir?

Unay runakunaqa, patsa mama llapan wachanqanta mikukuyarqan. Chatarra nishqa mikuytaqa manam riqiyarqantsu.

Kukupa (papa siika)Papata yanurir shiprantsik. Tsaypiq intiman mashtantsik tsakinqanyaq. Tsakiriptinqa aqariykur kashkichaw, pichuchawpis mikuntsik

Ñawintsaarir (nawintsaarir) qillqay.

Kay mikuykunapaq rimakushun, niykur tapukuykunata yaskiy.

Unay runakunaqa, patsa mama llapan wachanqanta mikukuyarqan. Chatarra nishqa mikuyqa tsay witsan karqantsu.


1

2

Kukupa kashki

Kukupa pichu (karapulka)

Chakra mikuykuna Chatarra nishqa mikuykuna

16

Unay ayllukunapa kawayninta ñawintsay (nawintsay).

Perú suyupa kawayninta ñawintsay.

Tapukuykunta yaskir hamutay.

Tapukuykunata yaskiy.

3

5

4

6

Chawpin ayllu (1 500 - 400 m.k.y.) Anqash suyunchaw yuriyarqan.

Tiwanaku ayllu (500 k.y-1000 k.y.) Kay runakunaqa (nunakunaqa) Titiqaqa quchapa kuchunchaw, Punu suyuchaw kayashqa.

Nazca ayllu (200 - 600 m.k.y.) Nazca markachaw, Ika suyuchaw yachayarqan. Inka ayllu (1400-1532)

Qallarqan Manku Qapaqwan, Mama Uqllu Qusqu markachaw patsaakuyaptinmi.

Muchika ayllu (100 k.y. - 700 k.y.) Muchi nishqa markachawwan, Wiru markakunachaw, Lambayeque suyuchaw yachayaanaq.

Wamrantsikkunataqa manam lluta mikuytatsu qaranantsik, kallpa sapa kananpaq, alli yuyayninyuq hina wira wira kayaananpaqqa, chakra mikuykunatam mikutsinantsik.

¿Peru suyuntsik qishpikushqaku kaykan?, ¿imanir? ¿Mayqan patsachawtaq chatarra nishqa mikuykuna yurimurqan?,

¿imanir? ¿Ima mikuykunatataq Perú suyusuntsik rantin?, ¿imanir?

¿Kay ayllukunaqa murukuyarqantsuraq?

¿Ima shimitaraq kay ayllukuna rimayarqan?

¿Chatarra nishqa mikuykunataqa kay ayllukuna riqiyarqantsuraq?

Hipay patsakuna (1532 – 1821)Hipay patsaqa qallqarqan, Francisco Pizarro, Yaya Atawallpata waskawan milluypa wañuratsiptinmi. Niykur markantsikta Perú suyu nir hutitsirqan (shutitsirqan).

Shaarikuy patsakuna (...... - 1821)Españolkuna allaapana allqutsaakuyaptinna, yayakuna shaarikuyarqan, paykuna kayan: Manku Inka, Tupaq Amaru, hukkunapis.

Perú suyupa qishpikuynin patsa (1821 - ….)1821 watachaw, Julio killapa 28 hunaqninchaw, tayta José de San Martín, Peru suyuntsikpa qishpikuyninta kamarqan.

17

Papa tuqushKuruunaq shumaq papakunata akrarir yakuyuq chakraman pampantsik. Tsaypitam, huk killanaw tullpuraariptin altantsik.

Papa tuqush4

¿Imanawraq tuqushta rurayan?

¿Imanirtaq yakutaraq tuqushta pampanapaqa wanantsik?

Kananna tuqush ruraqkunata tapukushun. ¿Ima mikuypitayantaq tuqushta rurantsik?

¿Imanaw killachawtaq tuqushta pampantsik?

¿Imakunapaqtaq tuqush alli?, ¿imanir? ¿Imanaw papakunapitataq tuqushta rurantsik?

Markaykichaw, imanaw tuqush pampay kanqanta qillqay.


Tapukushun

Rurashun

Tsakishqa tuqushqa, wachakushqa warmipaqmi allaapa alli!

YACHAKUNA

18


Wachakushqa warmipa mikuynintawan hampi qurankunata wichqay.1

ullku

papa

hara

yana api

punchi

uqa

mashka

ramrash

tayap

kulin

tuqush

llantin

kunqawna

muña

uriganu

anis

rayan

wallpa kashki

Kananna wachakushqa warmipa hampinkunata qillqay.

¿Ima qishyakunatataq tuqush hampin?, qillqay.

¿Imanawtaq tuqushta wachakushqa warmipaq aruntsik?, qillqay

2

4

3

Tuqushtaqa papallapiqtsu manam rurantsik, harapitapis tuqushtaqa rurantsikmi.

19

Papapita mikuykuna

Papa kashki Papa tuqush api Papa pichu

Kay mikuykuna arukuypaq (yanukuypaq) qillqay.

Tapukuykunta yaskiy.

¿Hampikuna wayichawqa tuqushwan hampikuyanku?, ¿imanir? ¿Ima mikuykunayantaq hampi kayan?, ¿mayqankuna?

¿Imawan nanatsikurtaq kay mikuykunata mikuntsik?, qillqay.

5

7

6

Tuqushqa allaapa hampiyuqmi, penicilina nishqanmi kapun. Tsayta mikushqaqa kurkuntsikmi alllishlla kakun. Tsaymi mikukunantsik.

Shaqwi

Papa tuqush

Hara tuqush

Liinu

Yachachanintsay

Wayiykichaw taaraq aylluykikunapa hutinta (shutinta) qillqay.

Aylluyki qishupakuyninpaq qillqay.

Markaykichaw mikuyanqan mikuykunata qillqay.

¿Pacha nanaptin imakunawantaq hampikushwan?, qillqay.

1

2

3

4

Shuqa: Mamaa: LlushaTaytaa: Mañu

Chakra mikuykuna Chatarra mikuykuna

Hampikuna ¿imanaw?

Markantsikchaw tukuY ruraYkunata riqishun2

¿Imanawtaq harata ayllupakuntsik?

¿Imatataq rurashwan harantsikta shumaq ayllunapaq? ¿Ima mikuykunatataq harapita arukuntsik (yanunstik)?

22

Hara tipiyMarkantsikchawqa tukuy niraq haratam aylluyntsik, tsayta ñawintsaashun.

Wata watam, tukuy niraq harakunata tipintsik. Tsaypaqqa, allina kashqanta musyantsik kikin hara wayukakaptin, panqankunapis qarwar tsakiriptinmi.

¿Imanawtaq runakuna (nunakuna) tipikaayan?, ¿imanir? ¿Imanirtaq tsanaw tipikaayan?

¿Imanaw harakunataraq tipikaayan?

Llaqtantsikchaw hara murukuq runata watukaykur tapukushun. ¿Imanawtaq musyantsik hara alli aylluyna (pallayna) kanqanta?

¿Imanawtaq harata tipintsik (kalchantsik)? ¿Ima mikuykunatataq harapita rurantsik?

Hara aylluypaq hamutashpa qillqay.


Tapukushun

Rurashun

Hara mana puyuunanpaq hina alli muru kananpaqqa, puquq killachawmi tipintsik.

5

Hara aylluychaw yachaykuna Harakunapa hutin (shutin) Hara rutuy yachay

Anyalwan, wankay allipa waytaptinqa, tsay wata atska haratam aylluntsik.

YACHAKUNA

23

Harataqa kaykunapaqmi wanantsik: hara apipaq, tantapaq, mutipaq, tsutsuqapaq, shurapaq, kamtsapaq, wallpakuna mikunanpaq, murupaq, hampipaqpis.

Chala, qichwa, yunka suyukunachaw hara aylluypaq, qillqay.

Perú llaqtapa suyunkunachaw, ¿ima mikuykunatataq aylluyan?, qillqay.


Markaykichawqa, ¿mayqan suyupita shamushqa mikukunaytataq mikuntsik?

Markayki imakunayuq kanqanta willakuy.

Shumaq hamutashpa kay uryakunata ruray

1

2

3

Chala suyuchaw Yunqa suyuchaw

Anti suyuchawYaku suyuchaw

24

Ñawintsaarir qillqay.

Markantsik mana puqitashqa kananpaq ruraykunata qillqay.

Llapan suyukunachawmi yakuntsikta, allpantsikta, wayrantsiktapis, allaapana mapawan, puqitaykantsik (rakchataykantsik). Tsayta qillqay.

4

5

Suyukuna ¿Imawan rakchataayan?

Chaala suyuchaw

Yaku suyuchaw

Anti suyuchaw

Patsamama puqitashqa kaptinqa mana riqishqa qishyaykunam yuriyaamun, tsaymi tsuya tsuyalla markantsiktaqa katsinantsik.

Wayrantsik tsuya kananpaq:

Allpantsik tsuya Kananpaq:

Yakuntsik tsuya kananpaq:

25

Harata ayllupakurirqa manam llutallatsu haqirintsik, akrarirpis kaykunapaqmi tsakitsintsik: mikunapaq, murunapaq, rantikunapaq, shurapaqpis.

Shura6

¿Imanaw kaq harataq shurapaq alli kanman?, ¿imanir?

¿Pikunataq shura rurayta yachayan?

Shura riqiq runaman (nunaman) tapukuq aywashun. ¿Ima hachakunawantaq shurata pampantsik?

¿Ima hachakunawantaq shurata pampantsik?

¿Imakunapaqtaq shurata iñishintsik (inishintsik)?

Shurawanqa aswakuntsikmi hina hampikuntsikpis. Yachaq willashunqaykita yarpashpa qillqay.


Tapukushun

Rurashun

Shura iñishiy

Aswakuy Hampikuy

Munapaywan (tushuwan) qishyaq warmita, pakikushqata, muqakushqata, pacha hakaytapis shuraqa hampinmi.

YACHAKUNA

26

¿Imakunawantaq aswata rurantsik?, qillqay.

Markaykichaw aswa upyay imanaw kanqanta qillqay.

¿Markaykipa rayminchaw imatataq upyayan?, ¿imanir?, tsayta qillqay.

Shumaq hamutashpa kay uryakunata ruray

1

2

3

¿Imaytaq upyayan?

¿Maychawtaq

/ pikunawantaq

upyayan?

¿Ima ruraychawtaq

upyayan?

¿Imanawtaq upyayan?

27

Ñawintsaarir hamutay.

Puqikunapa hutinta (shutinta) qillqay.


4

5

6

Ismuq kaq puqikuna

Mama ismuq kaq

puqikuna

Wakin raymikunachawqa aswata mananam upyayannatsu. Plastiku butellachaw shamushqa gasyusatam runakuna (nunakuna) upyayan. Tsaynawllam hina mushuq mikuykunachawpis plastiwan laatakuna markantsikkunaman chaamun. Tsay puqikunataqa winananmanmi akranantsik:

¿Imanawtaq yachay wayichaw puqikunata ayllupakunkiman?, ¿imanir?

¿Imatataq rurashwan puqi mana yurinanpaq?, ¿imanaw?

¿Ishkayllamanku puqita rakishwan?, ¿imanir?

I. Qallwash winana: Mana ismuq kaq puqikunata winanapaq.

II. Quyu winana: Ismuq kaq puqikunata winanapaq.

Yachay wayintsikchawqa musyanantsikmi mayqan winanaman puqi winana kanqanta.

28

Millwa rutupakuy7

¿Imataraq runakuna ruraykaayan?

¿Imanirtaq uushapa millwanta rutuntsik?

¿Imakunachawtaq uusha millwata iñishintsik (inshintsik)?

¿Imanirtaq uushapa millwanta rutuntsik?

¿Imanawtaq musyantsik uusha rutuypaqna kanqanta?

¿Imanawtaq millwata aylluntsik?

¿Imanawmi millwa rutuy?, qillqay.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

Millwata ruturirqa uushata paqantsikmi, tsuya millwan kananpaq, manatsayqa amukum allaapa miran.

YACHAKUNA

29

Millwa rutuna kaq ashmakunata wichqay, niykur mañanqanmanaw qillqay.

Ñawintsaarir, uusha rutuychaw ruraykunata qillqay.

Tapukuykunata yaskiy. ¿Imakunawantaq uusha yanapamantsik?

¿Imanawtaq saachintsik?

¿Imanawtaq chakrata wanutsantsik?


1

2

3

Ashmakuna ¿Imanawtaq? ¿Imapaqtaq?

Paqu (alpaka)

Wikuña

Chiwa

Kuñi

Uusha

Uusha rutuy ¿Imanaw rurayan?

Uusha tsariy

Uusha pankay

Millwa rutuy

Uusha paqatsiy

Uusha hampiy

Millwa akray

30

Ñawintsaarir tinkutsiy.

Ñawintsaarir rimay.


Patsamama achachakurkuptinmi, Inti rupakuypa achachaamun, qishyakuna yurimun, allaapa usyawan tamyapis. Tsaytam efecto invernadero nir riqiyan.

¿Imataraq rurashwan patsamama mana achachakurkunanpaq?

Mana qishyashpa imayka ashmakunapis shumaq mirayaananpaqa yakuntsik, patsantsik, wayrantsikpis tsuya tsuyam kanan.Ashmakuna, muruykuna, runakunapis; yakuwan, patsawan, wayrawanraqmi kawantsik.

4

5

6

Ashmakuna wanuyan

Qiwakuna tsakin, ushakan

Rahukuna tsullun

Allaapa achachaptin

Qishyakuna yuriptin

Alaapa usyaptin

Patsamama achachakurkuptinmi, rahukuna tsullun, pukyukuna tsakin, mana riqishqa qishyakunapis yurimun.

Puqikunapa pukutaynin

Intipa achachaynin

Patsaman chaamuq

Patsa

31

Anti markantsikchawqa uusha millwapitam imaykatapis rurantsik.

Wata watam, uushantsikkunapa millwanta rutuntsik, tsaypitam imayka wanashqantsikta rurantsik: tsukuta, punchuta, ruripata (llullipata), hakuta, kushmata, pantalutapis.

Millwawan ruraykuna8

¿Imataraq warmikuna ruraykaayan?

¿Imallatapis millwawan rurankiku?, ¿imanir?

Uusha waatakuq warmita tapukushun. ¿Imakunatataq millwapita rurantsik?

¿Imanawtaq tsay ruraykunata qishpitsintsik?

¿Imanawtaq?, ¿imawantaq millwata tupuntsik?

Imapaqyan millwa iñishina (inishina) kanqanta qillqay.


Tapukushun

Rurashun

Wikuñapawan, paqupa (alpakapa) millwanqa allaapa chaninyuqmi.

Millwa iñishiy (inishiy)

tsukupaq

punchupaq

ruripapaq

YACHAKUNA

32


Millwawan ruraykunapaq qillqay.


1

2

Ruraykuna ¿Imanawtaq rurantsik?

Mill

waw

an

rura

ykun

a

Millwa rutuy Uushata pankaykur millwanta runtuntsik.

Millwa taqshay

Millwa tupuy

Millwa ichiy

Quy

tu

rura

y

Putskay

Quytu kururay

Quytu tupuy

Aw

apak

uy

Awllipakuy

Awapakuy

Ruripa ruray

Kushma ruray

Tsuku ruray

Pirchapakuy

Tiñip

akuy Millwa tiñiy

Quytu tiñiy

Ratash tiñiy

Manaraq awapakur ruraykuna

AwapakuyAwapakurir ruraykuna

33

hachakunawan

allpawan

waytawan

mallkipa murunwan

añilinawan

Millwakunarqa llimpinta qillaqay.

Millwa tiñinakunata qillqay.

¿Imanawtaq yuraq millwata pukaman tsikratsintsik?, qillqay.


¿Rantina ratashkunata (qitakunata) imawanraq tukuy niraq llimpiman tikratsiyan? ¿Millwa qitakunata churakunkiku?, ¿imanir?

3

4

5

6

Millwakuna Millwapa llimpin

Uusha millwa • yuraq • yana • uqi

Llama millwa • • •

Wikuña millwa • • •

Paqu millwa • • •

Kuñi millwa • • •

Utku millwa • • •

Miyu,

Tukuy llimpimanmi millwataqa tiñir tikratsintsik.

Yachachanintsay

Suyuykipa taksha markankunapa shutinkunata qillqay.

¿Imanirtaq puqikuna yurin?, tsayta qillqay.

¿Mayqan mikuykunatataq puyñuman (puywaman), aswanaman, qullqaman, kustalman (shikraman) churantsik?, qillqay.

¿Imanantaq patsamama allaapa achachaatsikuptin?, qillqay.

¿Millwa qitakunata (ratashkunata) iñishinkiku (inishinkiku)?, ¿imanir?

1

2

3

4

5

Puywaman Aswanaman Qullqaman Kustalman

Patsamama achachaptin

Rahukuna allaapa tsullun.

qaha killachaw tukuY ruraYnintsikkuna3

¿Imanawtaq qaha ishkimunanta musyantsik?

¿Imataraq qaha yurimuptin rurashwan?

¿Ima ruraykunataq kay killachaw kan?

36

Kurpus raymiKurpus raymichawqa, qushukuy, qutsukuymi may tsay markakunachawpis. tsayta riqishun.

¿Imataraq runakuna ruraykaayan?

¿Imanirtaq runakuna tushuyan?

¿Imaypitaq markantsikchaw raymikunata rurantsik?

¿Mayqan tushukunatataq riqinki?

Tushu ruraqkunata watukarir tapukushun. ¿ Kurpus raymichaw ima tushutataq tushuntsik?, ¿imapaq?,

¿imanir? ¿Ima tushukunataq markaykichaw kan?

¿Imapaqtaq raymichaw tushuntsik?

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

9

Kurpus Raymi imanaw rurakanqanta qillqay.

Kurpus raymichawqa imayka mikuykunatam apukunata aparitsintsik, niykurmi takikunawan tushupantsik.

YACHAKUNA

37

¿Ima ruraywantaq

qallarin?

Tsaypita, ¿imataq

qatin?

Niykur, ¿imanawtaq

ushan?

Kurpus raymipa ruraykunata qillqay.

¿Imapaqtan tushuyan kurpus raymichaw?, qillqay.

¿Imapaqtaq mikuykunatawan, waytakunata santukunapa andas nishqanman churantsik?, qillqay.

¿Santupa andasninman waytatawan mikuykunata mana churashqa imananmanraq?


1

2

3

4

Mikuykunawan, ashmakuqa apukunapa waatakuyninshi kayan.

38

Nigritu

Shaqsha

Palla

............................

Imanaw kay tushukuna kanqanta qillqay,

Riqinqayki takikunata qillqay, niykur siqiy.

Tushunapaqa alli shunquntsikwanmi kanantsik, manatsayqa ima tsapapis tsarimantsikmi

5

6

Wayñu.

Kananna markantsikkunachaw tushukunata riqishun

39

Anti murukuynintsikkunaqa tukuy niraqmi kayan, tsaymi atska niraq mikuynintsikkunaman tikratsintsik. Mistura niyanchawnaaqa mikuynintsikkunata hinantin marka runakunam riqiyan.

Uqapita mikuykunaQaha killachawqa imaykatam rurantsik, tsaynawllam uqatapis huk niraq mikuykunaman tikratsintsik.

10

¿Imanawtaq uqata mikuntsik?

¿Ayka niraq uqatataq riqinki?

¿Imanirtaq qawita rurantsik?. ¿Imanawtaq qawita

rurantsik?

¿Ima niraq uqakunataq qawipaq alli?

¿Qawi apita imanawtaq mikuntsik?

Imanaw qawi ruray kanqanta qillqay, niykur siqiy.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

YACHAKUNA

40


¿Qawita imawantaq mikuntsik?

¿Qawita rantikuyanku?, ¿imanir?

Markantsikchaw qawi ruraychaw yanapakushqantsikta qillqay hina siqiy.

1

2

3

4

Ñawintsaarir tapukuykunata yaskiy.Uqaqa isqun killatam puqun, niykur achachaychaw ñuktushqa kaqqa allaapam mishkin. Uqata ishkaymanyan ruqukacharmi intiman mahantsik. 15 hunaqnawmi tsakinqanyaq maharaatsintsik. Tsakiriptinnam apita rurar mikuntsik.

¿Imayllapis aylluykiwan qawita rurashqaku kanki?, ¿imanir?

¿Qawillatatsuraq uqapita rurantsik?, ¿imanir?

41


Mallkikunawan qirukunaq ushakaptinqa, patsamamantsikmi achacharnin yakuta ushakaatsinqa.

5

6

Ñawintsay.Uqataqa mashwantin, ullukuntin, tawrintin (tarwintin) takukashqatam muruntsik, murupura yanapanakuyaananpaq. Manam hapallanllatatsu.

Tsaynaw kaqmi, runatapis (nunatapis)qirukunawan, mallkikuna shumaq kawanapaq yanapamantsik. Paykunaqa wayratam tsuyaatsiyaamun mana qishyanapaq. Tsaymi qirukunatawan mallkikunataqa wallushwantsu.

¿Imataraq rurashwan mallkikunata mana lluta walluyaananpaq?

¿Imanantaq qirukunata, hachakunata wallushqa?

¿Imanirtaq qirukunata, hachakunata wallushwantsu?

42

ChakrantsikkunaMurukushqantsik chakrantsiktam wakinnintsik lluta waktsayaatsintsik.

¿Imanirtaq chakrantsikchaw murukuntsik?

¿Imakunatataq chakrantsik wanan murukuynintsik allish kananpaq?

Huk mamaman tapukuq aywashun. ¿Markaykichaw imakunataq kan?

Chakra mana kaptin, ¿imanawraq kawashwan?

¿Imanawtaq chakrantsikta murukushwan mana kallpan ushakaananpaq?

Markantsikchaw imayka kaqkuna, imapaq alli kanqanta qillqay.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

Markantsikchawqa, tukuy niraq chakrantsikkunam kan, allpankunapis manam hukllatsu; tsaki allpa, qullpa, mitu, laqlu (puka allpa), shikwa, yuraq allpapis kanmi.

11

Kaqkuna ¿Imapaqtaq alli?

rahu

qucha

pukyu

chakra

hirka

mayu

YACHAKUNA

43

Perúpa chuskun suyunkunachaw imayka kaqkunata qillqay.

¿Ima mushuq ruraykunataq kay chuskun suyuchaw Kan?, watutsay.

¿Kay mushuq ruraykuna allitsuraq?, ¿imanir?


1

2

3

Mama qucha suyuchaw Yunka suyuchaw

Anti suyuchawChala suyuchaw

Miinakuna

Fábrica nishqankuna

Challwa tsariy

Qirukuna walluy

Yaku suyu

Chala suyu

Anti suyu

Yunka suyu

44

Siqikunata rikapay, niykur qillqay.

¿Patsa piñar wallkipakamuptin imatataq rurashwan?, qillqay.

4

5

Mushuq ruraykunaqa allaapam patsamamata piñatsin, tsaymi tukuy qishyaykunapis yurimun.

Hirka uchuy

Atun lluqlla

Qishyakuna

45

Patsamamata piñatsishqaqa imaykam tsarimaashun.

Qaha patsa qishyakuna12

¿Imanirtaq markantsikman qaha shikwamun?

¿Imatataq rurashwan qaha mana qishyatsimaanapaq?

¿Ima qishyawanraq wamrakuna kaykaayan?

¿Ima qishyakunataq qahawan yuriyaamun? ¿Runallataku (nunallataku) qaha patsa qishya tsarin?

¿Imanawtaq qaha patsa qishyakunata hampintsik?

¿Ima qishyakunataq qaha killachaw yurimun?, tsayta qillqay.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

Qaha allaapa ishkimuptinqa hachakunatam mikuykuna kuchunman shaatsinantsik.

YACHAKUNA

46


Qaha patsa qishyakunapa hutinta (shutinta) qillqay.1

¿Imataq EDA, IRA nishqa qishyakuna?, qillqay.

Kunka nanay imanaw hampina kashqanta ñawintsay, tsaypiq qillqay.

3

2

Chuqawan kunka nanay

Tsay qishyaypaqa awashtawan sebadata ankaykur, saqtulla aqantsik. Tsaypitana puñu kunantsikpaq, achachaqllata upuntsik niykur shumaq wankuyaykur patsaakuntsik. Tsaynawmi tsay nanayta hampirintsik.

¿Imanawtaq markaykichawqa hampikuyan?

Runa qishyakuna Ashma qishyakuna Mallki qishyakuna

47

Alalaq patsa qishyakunaqa kurkupa rakiqninkunatam nanatsin, tsaypa hutinkunata (shutinkunata) qillqay.

¿Imakunawantaq qaha patsa qishyakunata hampintsik?, qillqay.


4

5

6

Wakin qishyakunaqa shinqanantsikpam kurkuntsikman yaykun, tsaymi chuqakurqa makintsikwan tsapaakunantsik, sinyakurpis pisqantsikta hitarinantsiktsu.

¿Ima killakunachawtaq EDA, IRA qishyakuna yurimun? ¿Watanpiku qaha shikwakamun?, ¿imanir?

Hampikuna ¿Imanawtaq hampintsik?

Yachachanintsay

¿Imanawtaq markaykichaw kurpus raymita rurayan?, tsayta qillqay.

¿Imanirtaq qirukunata wallushwantsu?, qillqay.

¿Imanirtaq patsa kuyuy yurimun?, qillqay.

Qahawan yuriq qishyakuna imanaw hampina kanqanta qillqay.

1

2

3

4

Ima ruraywantaq qallarin

Tsaypita imataq qatin

Imanawtaq ushan

Patsa kuyuy

tsaki MikuYnintsikta aYllupakushun4

¿Ima hunaqchawtaq kaykaayan?, ¿imanir? ¿Imanawtaq tsaki mikuykunata aylluntsik?

¿Imanirtaq huk niraqllatsu mikuynintsikta aylluntsik?

50

Tsaki mikuykuna ayllupakuyUsya killachawqa tsaki mikuynintsikkunatam aylluntsikkunawan yanapanakur ayllupakuntsik.

¿Imataraq runakuna (nunakuna) ruraykaayan?

¿Imakunawantaq triguta aylluntsik?

¿Ima mikuykunatataq iirakuntsik?

Trigu aylluq runata (nunata) tapukushun. ¿Ima mikuykunatataq

markantsikchaw iirakuntsik?

¿Imanawtaq mikuykunata wayrantsik (wawyantsik)? ¿Imatataq yachanantsik mikuykunata wayranapaq?

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

13

Kay mikuykuna ayllukuypaq qillqay.

Wayra mana kaptinqa, tayta Lurinsumanmi qayakuntsik kaynaw nishpa: “wiqti Lurinsu wayraykita kachaykallaamuy” nir.

Kinwa aylluyTrigu aylluy

YACHAKUNA

51

Tsaki mikuykunatawan uqu mikuykunata, markaykichaw imanaw mikuyanqanta qillqay.

¿Imanawtaq murukushqantsikkuna wachan?, ñawintsaarir shikay.

Markantsikchaw patsamama wachashqanta qillqay.

¿Markaykichaw tarwita muruyanku?, ¿imapaq?, ¿imanir?


1

2

3

4

Ullukutaqa, pichuchaw mikuntsik.

Tsaki mikuy Uqu mikuy

Harataqa, kamtsachaw mikuntsik.

hara awash papa ulluku uqa kinwa

yuranchaw

patsachaw

sipinchaw

allapa rurinchaw

tullunchaw

MurukunaWachanqan

52

Kay ashmakuna imanaw miranqanta qillqay.

Ñawintsaarir qillqay.Markantsikkunachawqa, tukuy niraq ashmakunam kawayan.

Ashmakunapa kawayninpis runakunapanawllan, tsaymi yuriyan, wiñayan, mirayan, niykur wañuyan.

5

6

Runtupita (rurupita) yuriq ashmakuna

Kawaq yuriq ashmakuna

Aytsa mikuq ashamakunaQiwa mikuq ashamakuna

53

Hakataqa unay awiluntsikkuna patsapitam waatantsik, payqa qishya kunatapis hampinmi.

WaatakuynintsikkunaAnti markantsikchawqa tukuy niraq ashmakunatam waatakuntsk.

14

¿Ima ashmakunatataq markantsikchaw waatantsik?, ¿imanir?

¿Ashmakuna waatakuyta (uywakuyta) yachankiku?

¿Ima ashmakunatataq waatakuntsik (ashmakuntsik)?

¿Imapaqtaq waatakuntsik (ashmakuntsik)?

¿Ima ashmakunatayantaq waatakushwan?, ¿imanir?

Waatanqayki ashmakunapa hutinta (shutinta) qillqay.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

Mushuq ashmakunaUnay ashmakuna

YACHAKUNA

54


Siqikunata rikaarir ashmantsikkuna imachaw yanapamanqantsikta qillqay.


1

2

3

Ñawintsaarir tapukuykunta yaskiy.Unay aylluntsikkunaqa atska ashmakunatam waatayarqan (ashmayarqan). Tawantsinsuyuman kastilla rurakuna 1532 watachaw chaykamurnam: uushata, kuchita, wallpata, ashnuta, kawalluta, waakatapis apaykamurnin chakrakunachaw yapyar, murupakurpis kayarqan. Tsaymi kananyaq imayka niraq ashmakunata waatantsik. ¿Ima ashmakunatataq unay yayakuna ashmayarqan?

Unay patsakunaqa, ¿mayqan ashmataq ashnurikuq qipita aparqan?

¿Mayqan ashmapitataq millwata rutuyarqan?

Aylluykiqa, ¿ima ashmakunatataq waatan?

¿Ashmakuna mana kaptinqa imanawraq kawashwan?, ¿imanir

55

3° ñiqi Ushaqnin

Qipata mikuq

Nawpa mikuq Patsachaw winaq

2° ñiqi Qatiqnin

1° ñiqi Qallaynin

Fotosíntesis

¿Imanirtaq ashma pura mikunakuyan?

Kay kaway patsachawqa llapantsikmi yanapanakur kawakuntsik, kaykunawan: mallkikunawan, ashmakunawan... patsamamapa llapan wawankunawan.

4

5

6

AYTSA MIKUQ

QIWA MIKUQ QIWA

Ashmakunapa (waatakunapa) mikuyninkuna

Ashmantsikkunaqa manam huk niraqllatsu kayan, wakinmi qurallata (qiwallata) mikuyan, wakinnam aytsata mikur kawayan; tsayta alli rikapay.

Huk ashmata siqiy, niykur imanaw kawanqanta qillqay.


56

Warka rutuy

¿Imanawtaq markantsikchaw qituta rutuntsik?

¿Imanirtaq warkata rutuntsik?

¿Imanirtaq wamrapa warkanta ruturnin imaykata qarantsik? ¿Imapaqtaq wamrapa warkanta rutuntsik?

¿Imaypitaraq warka rutuyta rurantsik?, ¿imanir?

Markaykichaw warka rurtuy imanaw kanqanta, qillqay.


Tapukushun

Rurashun

Wamrakunapa warka aqtsanta, kima itsa huqta watayuq kaykayaptinmi rutuntsik, waray warantin pallarikar alli runa (nuna)kananpaq.

15

Qallan:

Qatipan:

Ushan:

Wamrapa warkanta (qitunta) rutuychawqa raymitam rurantsik. Tsaychawmi aylluntsikwan, yanasantsikwanpis warkan rutukuq wamrata qaraynin quntsik, kay qarayqa: pukllanakuna, qillay, ratashpis. Wakin markakunachawqa waakata, uushata, kawalluta, chakratapis qarayanmi.

YACHAKUNA

57

Chala markachaw, qichwa markachaw, yunka markachawpis, ¿warka rutuy huk niraqllatsuraq?, ¿imanir?.

¿Chala marka raymikunachaw ima mikuytaraq mikuyan?, ¿imanir?.

Hatun markakunachawqa, aqtsa rutuna wayillachawnam wamrapa aqtsanta rututsiyan.

Warka rutuypaq willakuykunata ñawintsaarir qillqay.

Tapukuykunata yaskiy hamutay.


1

2

Hirka warka rutuy

Wamrata qaraynin quyan; niykur hakata, wallpata kashkita karpis mikuyan. Tsaypita upyayan, tushuyan qichwachaw, kastillanuchawpis qutsur.

Markaykichaw warka rutuypaq qillqay

Mushuq warka rutuyWarkanta ruturnin, wamrata pukllanankuna qarayan, rantishqa wallpata arrusnintin mikuyan, karamilukunata shuqupakuyan. Huk pukllatsikuq, asitsikuq runata (nunata) ashiyan.

58

Raymikunachaw mikuyanqan kaq mikuykunata qillqay.

¿Imaytaq kay mikuykunata mikuyan?, ¿imanir?


3

4

5

¿Ima mikuytataq llapan hunaq mikukuntsik?, ¿imanir? ¿Ima mikuykunatataq raymillachaw mikuntsik?, ¿imanir?

Kamtsata: Llapan hunaqkunam mikuyan itsa raymichawqa, mikuyanstu.

siqiy

59

Tukuypaq mikuy Mikuy rakiy Kallpatsikuq mikuy.

Winatsikuq mikuy.

Mana qishyanapaq mikuy.

Ñawintsarir qillqay.


Llapan markakunachawmi tukuy niraq mikuykuna kan, tukuy ruraypaqwan raymikunapaqpis.

6

7

Raymi mikuy. Qishyaqpaq mikuy. Uryaykunapaq mikuy.

¿Imanirtaq llapan mikuykunata mikushwantsu?

¿Mayqan mikuykunataq kurkuntsikpaq alli?, ¿imanir?

¿Chatarra nishqa mikuykunata allaapa mikushqa imananraq?, ¿imanir?

Yachay wayichaw, ima mikuykuna arukuyanqanta (yanukuyanqanta), qillqay.

Chakra mikuynintsikkunaqa, wiñatsimantsik, kallpaatsimantsik, niykur qishyakunatapis hampinmi.

Mikuykuna

Kallpaatsikuq kaq Wiñatsikuq kaq Mana qishyanapaq kaq

Papa, ulluku, hara, mashwa, uqa, kinwa, tsuqllu,

Qurakuna, aytsa, kachi, kulis, tsuqllu,

Aytsa, ruru (runtu), challwa, tsaki mikuykuna, llullu allwi,

Yachachanintsay

Kay suyukunachaw ¿ima mallkikunawan ashmakunataq kan?, qillqay.

Kay kawaqkuna ima mikuyanqanta shikay.

Peru llaqtapa suyunkunachaw imanaw raymikuna kanqanta qillqay.

Mikuykunapaq qillqay.

1

2

3

4

Suyukuna Ashmakuna Mallkikuna

chala

yunka

qichwa

hallqa (sallqa)

puna

hanka

Ashmakunawan mikuykuna Qiwa Qiwa mikuq Aytsa mikuq

hara

tsakwa

paqu

kuntur

rachak

haka

ramrash

Kallpaatsikuq mikuy Wiñatsikuq mikuy Mana qishyanapaq mikuy

iMaYka ruraYkunachaw Yanapanakushun5

¿Imapaqtaq yanapanakuntsik?

¿Imakunachawtaq yanapakushwan?, ¿imanir

62

Tika sutayUsya killachawqa ayllupakuntsik, arupakuntsik (uryapakuntsik) hina yanapanakur wayintsikpaq tikata sutantsik.

¿Imatataq runakuna (nunakuna)ruraykaayan?

¿Imapaqtaq tikata wanantsik?

Wayi (wahi) ruraqkunaman witiykur, tapukushun.

¿Imanawtaq qiqitata tikapaq pichuntsik?

¿Imanawtaq tikata sutantsik?

¿Imanirtaq huk niraqllatsu tikakuna kayan?

¿Imanirtaq wayintsikkuna (wahintsikkuna) huk niraqllatsu kayan?

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

16

Imanaw tika sutay kanqanta qillqay.

Anti markantsikkunachawqa tukuy niraq wayikuna (wahikunam) kayan: tikapita, rumipita, simintupitapis.

Tika sutay

YACHAKUNA

63

Yaku

Yakuqa allaapa wanaymi, runapaq (nunapaq), ashmapaq, mallkipaqpis. Yakuwanraqmi llapanpis kawayan.

¿Imatataq yakupaq musyantsik?

¿Imanawtaq mayukuna kaykan? ¿Mayu

yaku tsinkaykantsuraq?

¿Imanir?

Kaychawqa kaykunatam rurashun.

Awmi itsa manam ninkiman musyanqaykimannaw.

Huk ruray

Ishkay ruray


1

2

Tapukuypaq ruray kuna

Ishkay rurayTapukuykunapaq inshinantsikkunata rurantsik.Maychaw, imanw tapukunapaq churakantsik.Yachaqkunata tapukuntsik.

Kimsa rurayTapukuykunapa yaskinta nawintsashpa yarpachakuntsik. Niykur, allin kaq yaskikunata akrarir qillqantsik.

Chusku rurayTapukuynintsikpa tariyninkunata qillqarir llapantsik tinkutsintsik.

Huk rurayImaykakunata rikapaarir hatun tapukuyta rurantsik.Tapukuynintsikpa yaskinkunata qillqantsik.

a ch hYachaqkunata tapukunapaq qillqashun.

XO nishqachaw, mayu yaku tsinkaqpaq willakuykunata ashishun.

Yachaqkunata tapukushun.

64

Yachaq nin XO nishqanchaw nin Maytu nin Tsuyashqa yachaykuna

Nishqantsik, tsaynaw kanqanta musyanapaqa yachaqkunata tapukushun, niykur maytuchaw, XOchaw mayukuna tsinkaqpaq willakuykunata ashishun.

Kayman yachaq nimanqantsikta qillqashun.

Kananna yachaq willamanqantsiktawan, maytuchaw, XOchaw mayu yakupaq willakuykunata tsuyaatsishun.

¿Mayu yaku tsinkaykantsuraq?, ¿imanir?

Kananqa tarishqantsik yachaykunata musyatsikunapaq, hatun rapraman qillqashun.

Tsuyashqa yachaynintsikta willanakushun.

Kananqa, imatapis musyayta munarqa tsaynawllam rurakushun.

Ruray

Ruray

3

4

Maytukaqchawqa kaynawmi nin:Mayupa yakun ichikyan: Allaapa usyaptin, Allaapa parqukushqa, Allaapa achachaptin.

¿Mayu yaku tsinkaykantsuraq?, ¿Imanir?

I. tsuyashqa yachay II. tsuyashqa yachay

I.

II.

Ama qunqaytsu! Kikiykipa yachayniykitaqa kay tsuyashqa yachaykunatawanmi tinkutsinayki.

Tsuyatashqa yachaykunata willakurqa, yachaqkuna niyanqanta, maytuchaw ninqanta, XOchaw ninqantawanmi paqtatsir willakunayki.

65

Wayita (wahita) rurarqa, uchkur qallashqantsikman qillaykunata wiñantsik; tsaychaw paaraptintsik (taaraptintsik) qillaynintsik mana pishinanpaq.

Wayi rurayMarkantsikkunachawqa tukuy niraq wayikunam (wahikunam) kan. Tsaytam tihawan, uqshawan, kalaminawan karpis qatantsik.

17

¿Imanawtaq aylluntsikkuna wayikunata rurayan?

¿Imapaqtaq wayita rurantsik?

¿Imanawtaq wayita rurantsik?

¿Imatataq yawi ruraychaw wanantsik?

¿Ima yachaykunataq wayi ruraychaw kan?

¿Imatataq wayi qataychaw yachanantsik?, ¿imanir?

Yachaq willamashqantsikta yarparkur qillqay.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

Tika sutay

Pirqay

Qatay

Wayi qatay mikuykuna

YACHAKUNA

66


Kay markachaw yachaq runakuna (nunakuna), ¿ima shimitaraq rimayan?, qillqay.

1

2

Wayikuna ¿Imanawtaq? ¿Maychawtaq kan?

Kay markachaw Rimayanqan Shimikuna

Siqita alli rikaykur qillqay.

Perú llaqtantsikchawqa, 47 unay shimikunam kan. Anti suyuchawmi qichwa shimita, aymara shimita, Jaqaru shimita rimatsik. Yunka suyukunachawnam, ashaninkata, awajunta, shipibuta, shawita, atska shimikunatapis rimayan.

67

Patsa kuyuychaw mana huchunanpaqqa qirupitam wayita rurayan.

3

4

Tamyaq patsachaw wayikuna Yaku quchakaq patsachaw wayikuna

Ñawintsay, niykur siqikunata rikaarir qillqay.Wayitaqa manam llutallatsu rurantsik, shumaq akrashqa patsachawmi ruranatsik: mayu kuchunchaw, uchuq hirka hawanchaw, lluqlla shamuqchaw, yakupa naaninchawqa manam wayita ruranantsiktsu. Lluta patsachaw rurashqa wayitaqa, lluqlla shamur, hirka huchurpis apakunmanmi. Tsaynawmi hina, tamyaq patsachaw, usyaq patsachaw, yaku quchakaq patsachaypis huknawpayan wayitaqa rurantsik.

Ñawintsaarir tapukuykunata yaskiy.Kanan patsakunaqa allaapam patsamama piñar wallkipakamun: patsa kuyun, qucha yarqamun, rupakuypa achachan, allaapa usyakurin, allaapa runtuypa tamyamun, allaapa alalaykamunpis. Huk markakunachawna quchamama yarqakaramun (tsunami nishqan), shukukuy alalay shamun, yaku markakunaman, chakrakunamanpis quchakan.

¿May suyukunamantaq quchamama yarqun?, ¿imanir?

¿Imanirtaq runtu tamya, usya, alalaypis allaapa yurimun?

¿Maychawtaq?, ¿imanawtaq wayikunata rurashwan?, ¿imanir?

68

AwaynintsikkunaQichwa markantsikkunachawqa, imayka niraq awaykunatam yachantsik.

¿Imakunatataq markantsikchaw awayan?.

¿Imanirtaq wakin runakunalla awayan?.

¿Ima ratashtataq awashqapita shukuranki (yakaranki)?

¿Ima niraq awashqakunataq kan?

¿Imanawtaq wachukuta, punchuta, hakuta, alpurhata, hirgata, ruripata, qatanatapis awayan?

Wachuku awaypaq qillqay.

¿Imanirtaq markantsikkunachaw ratashnintsikkuna (qitantsikkuna)awashqallapitatsu?

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

Markantsikkunachawqa ullqukunallam awayan: hakuta, punchuta, hakutapis. Tsaynawllam warmikunapis huk niraq hiiluwan chaltata, chalinata, wachukuta, chumpatapis awayan.

18

Wachuku awayWanaynin Ruraynin

YACHAKUNA

69

¿Unay rurashqa ratashta churakuntsikraqku?, ¿imanir?

Awanakunapa rakinkunata qillqay.

Siqikunata rikapay, niykur qillqay.

Kay awashqakunata alli rikaykur qillqay.


1

2

3

Kallwa Qiru saqru,

Awashqakuna ¿Imanawtaq rurantsik?

puñunapaq:

churakunapaq (yakaraanapaq):

patsaman churanapaq:

70

Ñawintsaarir qillqay

Mushuq awashqakuna ratashkuna (qitakuna)

Tapukuykunata kaskiy.

4

5

6

Awashqakunaqa, tukuy millwakunapitam: uusha millwapita, wikuña millwapita, paqu (alpaka) millwapitapis, tsaynawlla hina utku millwapitapis. Tsaykunapaq qillqay.

Kanan witsankunaqa, mushuq awashqakunapis kanmi. Tsaykunataqa tukuy niraq fibra sintetica nishqa millwakunapitam rurayan. Kay awashqakunataqa, tukuy niraq qitaman (ratashman) rurasqatam rantikuyan.

Utku millwa pita Uusha millwa pita Paqu millwa pita

¿Ima millwapita awashqa qitatataq (ratashtataq) qam churakunki?, ¿imanir?.

¿Imataq fibra sintetica?

¿Ima millwapita rurashqa ratashtataq churakushwan?, ¿imanir?

71



7

7

Millwakunata, quytuta (iiluta), awashqakunatapis tukuy llimpimanmi tiñinakunawan tikratsintsik. Qurawan, patsuwan, mituwan awashqakunataqa tiñintsik. Kay tiñinakuna kayan: miyu (yana allpa), nugal, markuu, kuchinilla, ramrash, miqu (mitu), patsu.

Wakin tiñina qurakunaqa, qishyakunapaq hampinapaqpis allim, wakinna mikunapaq alli. Tsayta ñawitsaarir qillqay.

¿Aylluykiqa tiñikunku?, imanir? ¿Imanawraq?, ¿imawanraq fibra sintetica nishqapita ratashkunataqa

tiñiyan?

Siqiy riqinqayki tiñina qurakunata, hachakunatapis

Mituqa yanamanmi tikratsin.

Markantsikkunachawqa atska qurakunam kan. Tiñiq qura, hampiq qura, mikunapaq qurakunapis.

Qurakuna¿Ima qishyakunataq

hampin?¿Imanawtaq hampintsik?

Tiñiq qurakuna: miyu, nugal, markuu, kuchinilla, ramrash, ..............

Chuqata, wishqata....................................................................

Kaliptu, qara matish, yana muñaa , …....…..

Piqa nanayta ......... ...................................................................

Anis, .....................……………………...............................

Mikuna qurakuna

Yachachanintsay

Tsaki mikuykunapa hutinta (shutinta) qillqay.

¿Imanirtaq pukyukuna tsakinmantsu?

¿Imanawtaq mantsakashqa qishyaqta hampintsik?

¿Imanaw wayikunatataq rurashwan?, ¿imanir?

1

2

4

3

Unay tsaki mikuykunaHara, pushpu,

Patsa kuyuptin mana huchunanpaq

Mushuq tsaki mikuykunaArrus,

Yaku quchakaq markakunachaw

Markantsikpa raYMinkunata riqishun6

¿Imanirtaq runakuna tushupakuyan?

¿Imapaqraq markantsikkunachaw raymita rurayan?

¿Imataraq rurashwan unay raymikuna mana ushakaananpaq?

74

RaymintsikkunaAnti runaqa (nunaqa) unay patsapitam raymikunatapis ruran.

¿Imatataq ruraykaayan?. ¿Imataraq rurayashqanpita

rurayanqa?. ¿Imapaqtaq aswata rurantsik?

¿Markaykichaw aswata upuyanku?, ¿imanir?

Huk awkin runata tapukushun. ¿Imanawtaq raymita

rurantsik?

¿Imakunatataq wanantsik raymita ruranapaq?

¿Imanirtaq raymita rurantsik?

¿Pikunataq raymi ruraychaw yanapakuyan?, ¿imanir?

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

19

Tapukuptiyki willayaashunqaykita qillqay.

Aswataqa, shurawan, kullashpa murunwan, wiruwanpis rurantsikmi.

YACHAKUNA

75

¿Imakunatataq kamachiku ruran?, ¿imanir? ¿Pikunayantaq raymi ruraqman yanapakuq aywayan?


Tapukuykunata yaskir qillqay.

Markantsikchawqa aylluntsikkunawan yanapanakushpam imaykatapis “raymi shuyakuychaw” aatsipakuntsik, aswapakuntsik, pishtapakuntsik, masakuntsikpis. Niykur waytata, hakata, wallpata, uushata, imayka pishiqtapis rantipa karpis, rantinpaq karpis ashintsik. Tsaypaq yanapakuqkunata ashintsik, kamachikutawan, aruq warmita. Tsaynawlla hina aylluntsikkunata yanapamaanapaq willakuntsik.

Yachakuq mayiykiwan yarpachakur ruray

1

2

Hutinkuna Imata ruran/Imata qun

Wayta churaq Waytakunata ashin. Santupaq waytan churan. Santu tumaptin waytawan maqtsipan.

Vela churaq

Pushaqkuna

Raymi shuyakuy

Aatsikpakuy

Aswa ruray

Tanta ruray Pishtapakuy

76

Pushaqkuna ¿Imatataq rurayan?

Teniente gobernador nishqa

Agente municipal nishqa

Raymichaw yanapakuqkunapaqwan, raymiman aywakunapaq qillqay.

Ñawintsaarir qillqay.Raymichawqa, pushaqkunapis yanapakuyanmi. Tushuna pampata pitsatsiyan, santupa wayinta altsatsiyans. Tsanaw hina raymi ruraqkunatapis qayaykatsir willapaayan, raymi hunaqkuna mana lluta kayaananpaq: mana allaapa machayaananpaq, mana maqanakuyaananpaq, imaykatapis alli shunqunkunanwan rurayaananpaq.

Raymichawqa tukuy ruray yachaqtam wanantsikpis: aswa ruray yachaqta, haka kankay yachaqta, wayta watay yachaqta, arukuy yachaqta, tushuy yachaqta, takiy yachaqta, qutsuy yachaqtapis.

Raymi rurayqa unay aylluntsikkunapitam shamun. Tsaychawmi llapan apukunapaq, chakrantsikkunapaq, aylluntsikkunapaqpis tushukuntsik.

3

4

¿Raymi ruraychaw pushaqkuna imataraq rurayan?

Raymichaw yanapaqkuna ¿Imata ruraran?

77

Qullana (unay) aylluntsikkunaqa, intiyayapaq, killamamapaq, patsamamapaq hatun raymnikunata ushnukunachaw rurayaq.

Unay raymikunaMarkantsikchawqa, unay patsakunapitam raymikunata qullana unay yayakuna rurayashqa tsayta riqishun.

20


¿Imanirraq raymita rurantsik?

¿Tushuyta yachankiku?, ¿imanir?

Awkin runakunata tapukushun. ¿Imanawtaq unay

raymikuna karqan?

¿Imapaqtaq?, ¿pipaqtaq raymita rurayarqan?

¿Imapaqtaq tushuntsik, takintsikpis?

¿Imapaqmi rayunaymita rurayarqan?, qillqay.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

YACHAKUNA

78

Yachakuq mayiykiwan rimakurir ruray

Unayqa imayka ruraychawpis hatun ullamiqkunawan, yachaqkunam kayarqan. Patsamama shuqay yachaq, quyllurna qaway yachaq, hampikuy yachaq, murukuy yachaqkunapis.

1 Ñawintsay.Raymikunataqa apukunapaqmi rurantsik. Qullana (unay) yayakunaqa hatun raymikunata apukunapaq rurayaanaq, kay ushnukunachaw: Chawpinchaw, Qutushchaw, Machupikchuchaw, Saqsaywannchaw, tukuy willka ushnukunachawpis.

Ushnukunaqa tukuy ruraypaqmi karqan: apukunata qarayaananpaq, quyllurkunata qawayaananpaq, shumaq kawaypaq qarakuyta, mañakuyta rurayaananpaqpis.

¿Imapaqraq patsamama qarakuyta rurayarqan?

¿Imanirtaq kanan witsanyaq inti raymi, yaku raymipis kawan?

¿Allitsuraq inti raymi kawanqan?, ¿imanir?

Tapukuykunata yaskiy.2

79

Umalliqnintsikpa rurayninta yarpaychawqa raymitam rurantsik.

3

4

5

Unay qishpi patsa witsanpita kanan kamayaq umalliqkunapaq ñawintsaarir rimakushun.


Markaykichaw unay umalliqkuna rurayashqanta qillqay.

Umalliqkuna Rurayninkuna Umalliqkuna Rurayninkuna

Chawpin witsan Atusparia

Tiwanaku witsan

Ramón Castilla

Manku qapaq

Juan velasco

Alvarado

Pachakuti

Tupaq Amaru

Hipay patsa

Qishpi patsa

Peru suya yurishqanchaw

Chawpin runa witsan

Tawantikyu witsan

España runakuna chaamunan

witsan

Shaarikuy patsa witsan

Chimú, wari, tiwanaku runakuna witsan

80

Tarwi aylluyYACHAKUNA


¿Maychawtaq tarwita muruyan?

¿Imanawtaq tarwita aylluntsik?

¿Imanirtaq tarwita muruntsik?

Tarwi murukuq runata tapukushun. ¿Imanawtaq tarwita aylluntsik?

¿Imakunachawtaq tawrita iñishintsik (inishintsik)? ¿Imanawtaq tarwita mikuntsik?

Tarwi aylluy imanaw kanqanta qillqay.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

Tarwitaqa, hallqakunachawmi mana yapyashllapa murukuntsik, payqa wanuunaqllam puqukunpis.

21Tarwintsikqa (tawrintsikqa) hallqakunachawmi paaran (yachan). Tsaymi mikunapaq, rantikunapaqpis atskata muruntsik.

81

¿Piraq tarwi qamlaatsita yachatsikushqa?, ¿imanir? ¿Ima mikuykunatataq markaykichawqa tarwiwan arukuyan?

Tarwipa ayaq yakunqa, ¿imapaqtaq alli?, ¿imanir?

¿Ima punchawkunachawtaq tawrita mikuntsik?, ¿imanir?. ¿Ima mikuykunatawantaq tarwita mikuyan?, ¿imanir?.

Tarwipitaqa, machkatapis urquyanmi tsaypiq gallita nishqanta, tantata, tukuy niraq pastilkunatapis rurayanmi.


Ñawintsarir qillqay.


Kay mikuykunapa hutinta (hutinta) qillay, tsaypiq imanaw hina imawan paqtayanqantapis qillqay.


Tawriqa allaapa chanintsashqa mikuymi, tukuy niraq mikuyta aruykurmi mikuntsik, tsaynawllam hampipaqpis alli.

1

2

3

4

Tarwita mikunapaqqa yanuytawan, qamlaatsitapis yachantsikmi. Papantinmi yanunstik, papa yanukanqanyaq, tsaypitanam runkuan winarkur aywaq yakuman ushmatsintsik, tsaychaw asqaynin qamlanqanyaq. Qamlaariptinqa tukuy mikuytanam aruntsik, manaraq pasaptin. Pasashqataqa manam mikuntsiknatsu.

Tarwi qamlayaatsiy

82

¿May markakunachawtaq tarwita mikuyan?, qillqay.

Tarwiqa manam mikuyllatsu. Paywanqa mallkikunatapis hampintsikmi, chuspikuna mana mikunanpaq. Tsaynawmi hina runa (nuna) qishyakunatapis hampin: diabetes nishqa qishyata, chaki palta achachayta, tsiklla nanayta, waqta nanaytapis. Niykur ashmakunachaw usata, garrapatatapis hampinmi.

Uushapa garrapatanta wañutsinapaq, ¿imanawtaq tarwi hampita paqtankiman?

¿Waqta, chaki, tsiqlla nanayta hampikunapaq imanawtaq tarwi hampita paqtantsik?

¿Ima qishyakunatataq tarwiwan hampintsik?

Tapukuykunata yaskirnin, qillqay.

Ñawintsay.

Kay tapukuykunata askiy, qillqay.

5

6

7

Qichwa markantsikkunachawqa, hachawan, ashmawan, chuqiwan, waytawan, yakuwan, mikuywan, murukunawanpis qishyakunata hampintsikmi.

Tarwi hampi

83

Hara chakrantsik huk killapitam yapyashqa kanan, tsaytam kaliwan kallpatsashtsik, shumaq puñunanpaq, lluta qurakuna wañunanpaq, shumaq kallpatsashqa kananpaq.

Isku iñishiyYACHAKUNA

Tamya ishkimur qallaykamuptinqa, chakrantsikta tikrarnin iskuta (kalita) ichantsik kallpatsaananpaq.

22

¿Imanirtaq runakuna tsaynaw ruraykaayan?

¿Imanawtaq wayintsikchaw iskuta iñishintsik?

Yapyakuqkunaman witiykur tapukushun. ¿Pikunataq iskuta iñishiyan (inshiyan)?, ¿imanir? ¿Imapaqtaq chakrantsikman iskuta hichantsik?

¿Imakunachawyantaq iskuta iñishintsik?

¿Imapitataq?, ¿imanawtaq iskuta rurayan?

¿Imakunachawtaq markaykichawqa iskuta iñishiyan?, qillqay, siqiy.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

84


1

2

Ñawintsay, niykur tapukuykunta yaskir qillqay.Iskutaqa (kalitaqa) tukuy ruraykunachawmi iñishintsik (inshintsik): wayi ruraychaw, miina uchkuychaw, challwa waataychaw, chakra muruchawpis, chakchaychawpis; niykur harata, triguta, siwaratapis llushtuntsikmi. Ashmakunapa chikunchaw yuriq qishyakunatapis iskupa wañutsintsik.


siqiy

¿Imachawtaq aylluykiqa iskuta iñishsin?

¿Imanawtaq iskuwan llustukuntsik?

¿Wayipa iman ruraychawtaq iskuta iñishintsik?

¿Imanawtaq wayi (wahi) ruraychaw iskuwan uryayan?

¿Challwa waataychawqa imanawraq iskuta inshiyan?

¿Imapaqraq chakraman iskuta ichayan?

Wayikuna shumaq kananpaqpis iskuwanmi waqtapa ruripapis llushintsik. Tsaymi wayiqa yulaq yulaq shumaq rikakun.

85

3

4

5

6

Siqikunata rikapay, niykur imapaq isku iñishiyanqanta qillqay.

¿Imanawtaq iskuta rurayan?, qillqay.

¿Maychawtaq iskuta rantikuyan?, qillqay.

XO nisqachaw ashiy kay tapukuykunata yaskinaykipaq. ¿Vidrio nishqata iskuwantsuraq rurayan?

¿Hatun fabricakunachaw iskuta iñishiyantsuraq?

Iskuwanqa, rakchatashqa allpatapis hampintsikmi. Tsaynawlla hina asyaq allpakunatapis.

Yachachanintsay

¿Imanawtaq aswata rurantsik?, qillqay.

¿Imatataq markantsikchaw umalliqnkuna ruran?, tinkutsiy.

Aswa ruray

Kay taytakuna rurayashqanta qillqay.

¿Imanawtaq chakrakunata wanutsantsik?, qillqay.

1

2

3

4Qishyakuna Hampiynin

Iskuwan

Wanuyan

Ramon Castilla

Juan Velasco Alvarado

Tupaq Amaru

Teniente Gobernador

Waarayuq

Payqa waarayuq umalliqmi.

Payqa markantsikta washan.

Markantsikkunachaw tukuY MurupakuYkuna7

¿Imanawtaq markantsikchaw murupakuntsik? ¿Imanawtaq chakrantsikchaw shumaq murupakushwan?

88

Murukuy patsa chaamuptinqa murukunatanam akrapakuntsik, chakraman apanapaq.

¿Imanirtaq muruta akrantsik?

¿Imanirtaq harapa piqawshunqa murupaqtsu?

Muru akrakuq runata (nunata) tapukushun. ¿Imanawtaq hara muruta

akrantsik? ¿Pikunataq muruta

akrapakuyan?, ¿imanir?

Markaykichaw muru akrapakuy imanaw kanqanta qillqay.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

Muru akrapakuyYACHAKUNA

23

¿Imanirtaq murukunantsikpaq muruta akrantsikraq?

Hara murutaqa manam llullu killachawqa ishkuntsiktsu, manatsayqa manam wachantsu.

Hara murupaqqa manam piqawshuntawan, sikintaqa ishkuntsiktsu.

Tsay harakunata murushqaqa manam

hiqantsu.

89

Kay mikuykunapa murunta, ¿maychawtaq churaraatsintsik?, qillqay.

¿Imanawraq kay mikuykunapa murunkuna?, XOchaw ashirir qillqay.


¿Imataq transgénico nishqa muru?, XOchaw ashirir qillqay.

¿Llapan mikuykunapa murunkuna huknawllaku? ¿imanir? ¿Imanirtaq wakin mikuykunataqa tullunpita, murunpita muruntsik?

¿Ripuullupa, lichwaspa, siwillapa murun kanku?, ¿imanawtaq?


1

2

3

4

Mikuykunataqa murunpita, tullunpitapis muruntsikmi.

90

Ñawintsay.

Kananna shumaq kawakuypaq ñawintsaarir qillqay.


Murukunanawmi runakunapis kantsik: yurintsik, wiñantsik, runayantsik, tsaypita awkinyar wañuntsik. tsaymi shumaq kawakunantsik

¿Qilalla kakurqa imaykatapis yachakushwanku?, ¿imanir? ¿Imatataq shumaq kawakunapaq ruranatsik?, ¿imanir?

5

6

7

Murukunapa kawaynin

Murukunapa kawayninqa runapa (nunapa) kawayninnawmi: yurin, wiñan, waytan, puqun.

Puqun

Wiñan

Muruntsik Waytan/wachan

Murukuna

Qichwa runatsun; qila, suwa, uli, laqwa kanman, manam tukuy niraq murukuna waatayta yachanmantsu. Tsaymi tsaynawqa kanantsiktsu.

Alli runa

Ama qila Ama suwa

Napakuq, kuyakuq, uryakuq (arukuq) kanantsik.

Minkanakushpa, yanapanakushpa, rantinpaanakushpa kawakunantsik.

Ama uli / llulla Ama laqwa

91

Kamtsa harata, tsuqllu harata, tuqush harata, yana harapis markantsikkunachawqa murukuntsikmi.

Murukuy patsa chaykamuptinqa, llapantsikmi yanapanakur mikuykunata murupakuntsik.

Hatun murupakuyYACHAKUNA

24

¿Imakunatataq runakuna (nunakuna) ruraykaayan?

¿Imaypitaraq markantsikchaw harata muruntsik?

Hara murukuqta tapukushun. ¿Imanawtaq harata muruntsik?

¿Imanirtaq kay killachawraq llapan marka mayintsik murupakuyan?.

¿Ima willakuykunataq hara muruypaq kan?

Markaykichaw hara murukuy imanaw kanqanta qillqay.

¿May markachawraq hara murukuyta qallayarqan?, ¿imanir?

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

92

Ñawintsaarir tapukuykunta yaskiy.

¿Imanawtaq markaykipa hutin yurishqa?, qillqay.

Hatun murukuychawqa, yuntawan kar, yuntaanaqllapis minkanakurmi murukuntsik. Llapan mikuykunapam hatun murukuynin kan: papapa, harapa, huk mikuykunapapis. Kay mikuykunataqa pampa chakrachaw, pachan chakrachaw, sharash (shaqa) chakrachaw, uqu chakrachaw, ranra chakrachaw, hallqa chakrachawpis muruntsikmi.

Yachakuq mayiykiwan yarpachakurir ruray

1

2

¿Imanaw chakrachawtaq yuntawan muruntsik?, ¿imanir?

¿Imanaw chakrakunachawtaq yuntaanaqlla muruntsik? ¿Imanawtaq muruyan?

¿Imanaw muruna chakrakunataq markaykichaw kayan?

¿Ima hutiyuq (shutiyuq) chakrakunataq markaykichaw kayan?.

Chakrapa hutin ¿Imanirtaq tsaynaw niyan? ¿Ima mikuytataq muruyan?

pampa chakra

pachan chakra

ranra chakra

uqu chakra

shallash chakra

hallqa chakra

93

Kananna, mallkikuna imanaw wiñanqanta qillqay.

Ñawintsaair tinkutsiy.


Hachakuna shumaq wiñananpaqa, kaykunatam wanan: aktsita, wayrata, yakuta, allpata, wanutapis. Tsaykunata mayninpa chaskinqanta tinkustsiy.

¿Imanawraq hachakuna, qurakuna, mallkikunapis mana kayaptin kashwan?

¿Imanirtaq mallkikuna kay kaywaychaw pishinmantsu?

¿Imapaqtaq hachakunata mallkishwan?

3

4

5

Llapan hachakuna, mallkikunam shumaq kaway kananpaq yanapakuyan. Tsaynawllam wayrata tsuyaatsiyan, mikunapaqpis puquyaamun.

Hachapa wanaynin Atski (achay): Achay rapranman

chaptinqa quyuyanmi, tsaychawmi fotosíntesis niyanqan rurakan.

Wayra: Wayrapitam, raprankunapa dioxido de carbono (CO2) nishqanta kawananpaq shuqun.

Oxígeno nishqa: Hachakuna oxigeno nishqanta miratsir, hanaq patsaman hitarin.

Yaku: Yakutam sipinpa shuqun, tsaypaqmi parquntsik (qarpantsik).

Wanu: Sipinpam wanutapis shuqun shumaq.

Oxigeno wiqapay

Oxigeno wiqapay

Aahay suquy

CO2 shuquy

CO2 shuquy

Yaku suquy Wanu shuquy

94

Markatsikkunachawqa imaykawanmi hampikuntsik: mikuykunawan, ashmakunawan, qurakunawan, hachakunawan, allpakunawanpis. Upyana hampikuna, shuqmana hampikuna, laqana hampikunapis kayanmi.

¿Ima hampitataq riqinki? ¿Imanawtaq qam

hampikunki?

Hampikuy yachaqta tapukushun. ¿Ima mikuykunataq hampi kayan?

¿Ima ashmakunataq hampi kayan?

¿Imanaw allpakunataq hampi kayan?

Tapukur tarinqaykita qillqay.


Tapukushun

Rurashun

Hampikuna25

Runakunapaqwan, ashmakunapaqqa, qurakunachawwan, mikuykunachawmi hampikuna kaykaayan.

Hampikuq mikuykuna

Hampikuq ashmakuna

Hampikuq allpakuna

YACHAKUNA

95

Ñawintsay.


Tukuy niraqmi hampikunaqa kayan: upuna hampi, shuqmana hampi, laqana hampi, armakuna (paqana) hampipis.


1

2

Upuna (mikuna) hampi. Qurakunapita, mikuykunapitapis upuna (mikuna) hampitaqa

paqtantsikmi. Shuqmana (kupana) hampi.

Waytakunawan, mikuykunawan, qurakunawanpis shuqmana (kupana) hampitaqa paqtantsik.

Laqana hampi. Mikuykunapita, raprakunapitapis laqana hampitaqa paqtantsik. Paqana hampi.

Waytakunawan, qurakunawan, mikuykunawanpis paqakuypaq hampitaqa paqtantsik.

Shuqmana hampi

¿Ima qishyatataq hampin?

¿Imanawtaq hampintsik?

Mantsakayta

Patsata

Laqana hampi ¿Ima qishyatataq hampin?

¿Imanawtaq ampiyan?

Mikuna hampi ¿Ima qishyatataq hampin?

¿Imanawtaq ampiyan?

Tuqush

96

Ñawintsaarir upuna hampikunapaq qillqay.

Tapukuykunata yaskir qillqay.

3

4

Upuna hampi ¿Ima qishyatataq hampin? ¿Imanawtaq hampintsik?

Wamanripa, iwkaliptu, muña wishqapaq Puwaratsir quñuykaqta

upuntsik.

pacha hakaypaq

pachachaw kurukunapaq

qara achachaypaq

pakikushqapaq

wayra puukashqapaq

tullu nanaypaq

chuqapaq

shunqu nanaypaq

kunka nanaypaq

mana punuqpaq

ishpakuna qiriyaypaq

Hatun markakunachawqa, ¿ima hampikunawantaq pakikushqata hampiyan?

¿Huk markakunachawqa imakunawantaq hampikuyan?

¿Imanawtaq qishyar hampikunkiman?, ¿imanir?

Llakikuy qishyata, shunqu nanay qishyataqa; willapaypa, qutsupaypapis hampiyanmi.

97

Kasakuqtaqa, arrusninmi hichapaayan! shumaq kushi kushi kawakuyanki nir.

Wawqintsik, panintsik, ñañantsik, turintsik kasarukuptinqa mushuq ayllum yurin.

Mushuq aylluntsikkunaYACHAKUNA

26

¿Imataraq kuura ruraykan?

¿Imaypitataq kasakuyta rurantsik?

¿Ayka niraq kasakuytataq riqinki? ¿Ima ninantaq kasakuy?

Huk Mamata tapukushun. ¿Imapaqtaq kasatsikuntsik?

¿Imanirtaq paadrinuta, maadrinatapis ashintsik?

¿Imanawtaq aylluntsikkuna kasakuyta rurayan?

¿Imanir?, ¿imapaqtaq kasakuqkunata qarayninkuna quntsik?

Markaykichaw kasakuyanqanta qillqay.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

98

Kasakuy raymi.

Ñawintsaarir imanaw kawakuy kanqanta qillqay.


Markantsikchawqa qullanan (unay) aylluntsikkunapitam kasakuy raymita rurayan, tsaypaqmi shumaq yarpachakur warmiwa, ullqu shumaq paarayaananpaq (taakuyaananpaq) churakaayan. Tsaypaqmi ayllunkuna antsa willapaayan. Kasaqtaqa, ayllunkunawan, yanasankunam yanaqaayan (wallkiyan), niykur qarayninkunatapis millqatsiyan.


1

2

3

¿Imaypitataq masha/llumtsuy tikrantsik?, ¿imanir? ¿Ayka watayuq kaykartaq masha/llumtsuy tikrashwan?, ¿imanir? ¿Imanirtaq mana kasakurqa tsuriikuswantsu?, ¿wawaakushwantsu?

Wawa/tsuri waatay

Waatanakuy Kasakuy

mushuq ayllu

Riqinakuy

Warmiwan ullqu riqinakur shumaq

kuyanakuyta qallayan.

99

¿Imanawtaq yayankuna, mamaaninkuna, padriinunkunapis mushuq ayllukunata watiqayan?, qillqay.

Kananna kasatsikuqkuna rurayninkunata qillqay.


4

5

6 ¿Imanawtaq anti ayllupa kawayninqa?

¿Imanirtaq kasakuyaananpaq padrinutaraq ashiyan?

¿Huknawllatsuraq maychawpis kasakuy?, ¿imanir?

Ruraykuna ¿Imanawtaq rurayan?

Yamta tsiqtay

Mikuykuna ayllupakuy

Ashmakuna ashiy

Aswa rurapakuy

Maki mañay

Padrino ashiy

Taki ashiy

Ratash (qita) ruray

Misa wiyay

Tushupakuy

Anti runakunaqa wanuyashqanyaqmi huk kutilla kasakuyan.

Yachachanintsay

Markaykichaw imayka murukuna kanqanta qillqay.

Markaykipa hutin (shutin) imanaw yurishqanta, ima ninantawan qillqay.

¿Imanawtaq umalliqnintsikta churantsik?, qillqay.

Mallkikuna, hachakuna, qurakuna wiñayaananpaq wanayanqanta qillqay.

¿Ima mushuq hampikunataq markaykichaw iñishiyan?

¿Imapaqtaq kasakuyan?

1

2

3

4

5

6

wañukushqakunawan tinkushun8

¿Ima ruraychawraq kaykaayan?

¿Imanirtaq wañukushqakunata kawashqanmannawlla yarpantsik?

¿Imanirtaq wañushqakunata qunqashwantsu?

102

AqatsikuyYACHAKUNA

27

¿Imataraq rumi mulinu ruraykan?

¿Imayllapis aqatsikuyta rurarqunkiku?

¿Mayqan mikuykunatataq aqatsikuntsik?, ¿imanir?

¿Imanawtaq aqatsikuntsik?

¿Imakunawantaq aqatsikuntsik?

¿Imapaqtaq aqatsikuntsik?

Aylluyki imanw aqatsikunqanta, qillqay.


Tapukushun

Rurashun

Rumi mulinuchaw aqashqa mikuyqa allipam mishkin, mutur mulinuwan aqashqaqa mishkintsu.

Tsaki mikuykunatam aqatsikuntsik: harata, triguta, allwita, awashta, siwaratapis. Niykurmi tukuy mikuykunachaw mikuntsik.

103

Anti markantsikchawqa tukuy niraqtam aqatsikuntsik, wañukushqantsikkunata yarparnin masakunapaq, niykur imayka niraq tantata ruranapaq.

Kay aqanakuna imanaw uryanqanta qillqay.



1

3

¿Ima mikuykunatataq maraychaw aqantsik?, ¿imanir? ¿Ima mikuykunatataq yaku mulinuchaw aqatsintsik?, ¿imanir? ¿Aqanakuna mana kaptin imanawraq kawashwan?

104

Urnu imanaw quñuutsina kanqanta qillqay.

Tantakuna ruraypaq qillqay.


4

5

6

Tantapa shutinkuna ¿Imanawtaq rurantsik? ¿Imapaqtaq?

wawa tantaMuñikatanawmi shumaq ñawishqata rurantsik.

Warmi wamrakuna wawa nir aparishqa puriyaananpaq.

Tsitsi

¿Imananmanraq mana masakushqa?

¿Imapaqtaq masakunstik?

¿Imatataq masakurirqa rurantsik?, ¿imanir?

Masakurirqa wañukushqakunapaqmi tantatawan mikuykunata taatsikuntsik(churakuntsik).

¿Imanaw kanqanyaqtaq urnuta quñuutsintsik?

¿Urnullachawku masakuntsik?, ¿imanir? ¿Urnu mana kaptinqa imanawraq masakushwan?

105

Huk watachawmi wañukushqakuna watukamantsik, tsayta musyanapaqqa, wayintsikpa punkunmanmi uchpata mashtantsik.

Aya marka qallaq killachawqa wañukushqakunawanmi watukanakuntsik. Wayintsikchawmi taatsikuntsik (churakuntsik), niykurmi aya pampanamanpis wayta churakuq, awikuq, yakuutsikuqpis aywantsik.

Wañukushqakunawan watukanakuyYACHAKUNA

28

¿Imanirtaq wañushqakunapaq yarpar churakuntsik?

¿Allitsuraq wañushqakunata yarpar watukantsik?, ¿imanir?

¿Imanawtaq churakuntsik (taatsikuntsik)?

¿Wañushqakunata watukar imakunatataq apantsik?

¿Imanirtaq wañushqakunapaq qutsuutsikuntsik?

¿Imananmantaq mana yakutsikushqa?, ¿mana awikushqa?, ¿imanir?

Markaykichaw taatsikuy (churakuy) imanaw kanqanta qillqay.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

106

Churakuypaq (taatsikuypaq) ruraykunata qillqay.

Arukuy

Masakuy

Tapukuykunata yaskir, qillqay.

Ñawintsaarir tapukuykunata yaskiy.

Yachatsikuqniykiwan rimanakurir ruray

1

2

3

¿Imapaqtaq churakunstik?

¿Mana churakushqaqa imaraq kanman?, ¿imanir?

¿Wañukurqa maytaraq aywakuntsik?

¿Imakunatataq aya pampanachawqa rurantsik?

¿Imanamanraq mana aya pampanaman aywashqa?, ¿imanir?

Kaynawmi niyan: Wañukurqa hanaq patsatash aywakuntsik. Wakinnam niyan kay patsallachawmi wayraman tikrashqana kawankuntsik.

107

Ñawintsay.

Tapukuykunata yaskiy. ¿Yaku mana kaptinqa kawashwantsuraq?, ¿imanir?

¿Imatataq rurashwan markantsikchaw yaku mana ushakaananpaq?.

¿Yakuta rantikushwanku?, ¿imanir?

¿Imapaqmi yakuta warantsik?

Qichwa yarpaychawqa, wañukushqa kunapaqpis mikuynin, waytan, yakun, kukan churayan. wañukushqana kaykarpis mikuyanshi.

4

5

“Yakuqa Kawaynintsikmi”, tsaymi ashmakunata, hachakunata, mallkikunata, hirkakunata, chakrakunata, runakunapis wanantsik. Mana yaku kaptinqa kawashwantsu.

Yakupa kawaynin

Rahuchaw (hankachaw) yaku

Kikin yaku Pukutaychaw yaku

Kurkuntsikqa yakullawanmi kawan. Tsaymi yakuntsiktaqa shumaq rikaanantsik.

108

Markantsikchawqa, warmipis ullqupis imayka ruraytam yachantsik.

YachaykunaYACHAKUNA

29

¿Ima ruraytaraq siqichaw kaykaq runakuna (nunakuna) yachayan?

¿Ima ruraytataq yachanki?

Huk tsatsata tapukushun. ¿Ima ruraykunatataq markantsikchaw yachantsik?, ¿imanir? ¿Ima ruraytataq mamakuna yachayan?, ¿imanir? ¿Ima ruraytataq taytakuna yachayan?

¿Llapan runakunaku yachaq kayan?, ¿imanir?

Mamayki yachan qanta qillqay.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

Qichwa runaqa kaykunatam yachantsik: Murukuyta, wayi rurayta, hampikuyta, takikuyta, imaya ruraytapis.

109

Siqikunata rikaarir qillqay.

Ñawintsaarir, tapukuykunata yaskiy.Qichwa runapa (nunapa) tsurinwan, qichwa warmipa wawanqa, hatun wayikunachaw yachakuqpis huk markakunata aywayanmi. ¿Imanirtaq huk markakunaman runakuna aywakuyan?

Huk markakunachaw paararqa (yacharqa, taakurqa), ¿qichwa shimita rimakuyanku?, ¿imanir?

¿Alliku huk markata aywakunqantsik?

Yachakuq mayiykiwan yachakunaykipaq ruray.

1

2

Takiy yachay

Shumay yachay

Tushuy yachay

yachay siqiy

110

Ñawintsay, niykur qillqay.

Kananna kay tapukuykuna yaskiy qillqay.¿Maychawraq quyllukuna qawayta, pukutaykuna qawayta, killa

qawayta yachakuyan?, XOchaw ashirir qillqay.

Wak markakunachawqa runakuna (nunakuna) hatun yachay wayikuachawmi hampikuqpaq, yachatsikuqpaq, murukuypaq, wayi ruraykunapaq, imaykapaqpis yachakuyan. Tsaypitanam markantsikman shamur, uryapakuyan.

3

4

Yachakushqa runakuna

¿Imanawtaq yachakuyashqa? ¿Imanawtaq uryayan?

YachatsikuqHatun yachay wayichaw yachatsikuqpaq yachakushqa

Wamrakunata yachatsin

Hampikuq

Hampikuqta yanapaq

Tayta kuura

Pulisya

wayi ruratsiq

Markatsikchawpis quyllurtawan, pukutayta, killataqqa qawantsikmi qawayanmi. Tsaymi imay tamyamunantapis musyarintsik.

111

Harata ishupakurirqa chakratam kaynaw rimapantsik: “Chakra, kananqa qamllachawnam harallaa alli wiñananpaq, tsuqllu yuriychawnam watukamushqayki”, nir.

Markantsikchawqa haratawan, papata, uqata, ullkutam ishuntsik (uryaantsik).

Ishupakuy (uryapakuy)YACHAKUNA

30

¿Ima mikuytataq ishuykaayan? ¿Imanwtaq ishuykaayan? ¿Ima mikuytataq aylluki ishukun?,

¿imanir?

Hara uryaqta tapukushun. ¿Imanaw killa kaykaqchawtaq

ishunkuntsik (uryakunntsik)?, ¿imanir?

¿Imanantaq mikuykunata mana ishushqa?

¿Imatataq ishupakuychaw yachakunntsik?

¿Llapan mikuytaku ishuntsik?

Markaykichaw ishupakuykuna imanaw kanqanta qillqay.

Rimakushun

Tapukushun

Rurashun

Harata ishurqa, uusha

wanuta hicharir, harapa

chapanman allpata

chaqar winantsik. Tsaynawpa harantsikpa

yuranqa yanayaypa

yanayar wiñan.

112

Ñawintsaarir tapukuykunata yaskir qillqay.

Murukuna ishupakuypaq qillqay.

Mikuykuna imanaw wanutsay, hampiy kanqanta qillqay.

Chakrantsikchaw murukushqantsiktaqa tukuy niraq uryanawanmi ishuntsik (uryantsik): kashuwan, tapsawan, lampawanpis. ¿Imanawtaq markaykichaw papata ishuyan?


1

2

3

Ishupakuykuna

hampita siqiy

wanuta siqiy

¿Imanawtaq?, ¿ima mikuytataq ishuyan?

¿Imanwan?, ¿imanaw rurayan?

113

Tukuy niraq wanukunata qillqay.

¿Imanaw?, ¿imawantaq hara mana kuruunanpaq hampintsik?, qillqay.

Tsuqlluta ashmakuna mana mikunanpaq, ¿imanaw?, ¿imawantaq hampintsik?, qillqay.

¿Mayqan wanutaq chakrantsikta waktsayaatsin?, ¿imanir?

4

5

6

7

Mushuq wanukunawan, mushuq hampikunaqa chakrantsikkunatam waktsayaatsin.

Wanupa hutin (shutin) ¿Ima mikuykunata wanutsantsik?

Ashma wanu

• Isla wanu•••

• papata, harata, ullkutapis wanutsantsik.

••

Mushuq wanu

• Nitrato wanu•••

••••

¿Mayqan wanukunatataq iñishishwan (inshishwan)?, ¿imanir? ¿Mayqan wanukunatataq rantintsik?, ¿imanir?

Qichwa hampi Mushuq hampi

Yachachanintsay

Yachay wayiykichaw, ¿imanawtaq umalliq uryatsikun?

Yakuntsikpa yuriyninta qillqay.

¿Imanawtaq chakrantsikta waktsayaatsintsik?.

Anti runapa uryanankunata (llamkanankunata) qillqay.

¿Alliku hatun yachay wayikunaman yachakuq aywashwan?, ¿imanir?

1

2

3

4

5

Ahuy, takuy, paqtay: Mesclar, combinar.

Allay: Escarbar para sacar la papa o cualquier tubérculo.

Allintsay: Arreglar, ordenar.

Allqutsay: Maltratar, desvalorar, desmerecer.

Anqaq, aqayaq: salado, pasado de sal.

Shumaq, ashaw: Hermoso (a), bonito (a).

Ashma: Animal

Ashpu, qashya: Suave, arenoso.

Aswa: Chicha

Ayllu: Familia.

Aylluy: Recoger, cosechar.

Iira. Lugar donde se realiza la trilla de cereales.Aytsa mikuq: Carnívoro.

Chala: costa

Chanintsay: Valorar, respetar, apreciar.

Chuqu: Montículo, pirámide de piedras.

Hallqa: Zona frígida, puna.

Haruy, haluy: Pisar

Haynikuna: Derechos.

Hiqamuy, qishpimuy, wiqtsimuy: Germinar, brotar.

Hiruruq: Alrededor, vuelta completa.

Illariy, illakay: Desaparecer, extinguirse.

Inshina: utensilio, cualquier cosa que se usa o utiliza.

Inti, rupay: Sol.

Ishuy, qashyay: Primer aporque de maíz o papa.

Ismutsiq: Que pudre o descompone.

Kachiyuq: Salado, que tiene sal.

Kallpa: Fuerza, energía.

Kamatsikuq shimi: Ley, norma.

Killa: luna, mes

Kukupa, aqapu: Harina

Kukupa, tsaki papa: papa seca.

Kuntu: Cántaro.

Kurku: Cuerpo

Laqay: Pegar.

Llamitsiy: Hacer probar, compartir algo comestible.

Llawiy, wichqay: Encerrar.

Llimpi: Color.

Llimpiy: Colorear, pintar.

Lluqlla: Arroyo, huayco.

Llushiy: Embarrar, pintar.

Mahaatsiy: Unir con su pareja.

Mahay: Tender.

Mallki: Planta, yerba, árbol.

Mallkina: Macetero, objeto para plantar árboles o plantas.

Maqlluq: Peligroso, riesgoso.

Mikuykuna: Alimentos, comidas.

Mirkapa: Fiambre, refrigerio.

Mitu, liqita: Barro.

Muti: Mote, pelado de trigo, maíz o cualquier otro cereal.

Muyu: Círculo

Muyuy: Girar.

Ñampu: Suave, blando.

Ñuktu: (Aplicable a las plantas). Marchito, deshidratado.

Pampay: Enterrar.

Paqay, awiy: Lavar.

Parquy: Regar.

Patsa maqakuy: Fenómeno naturale.

Pichuy: Remover para logar una mescla, preparar una masa homogénea.

Piqa, uma: Cabeza.

Puqi: Basura, desecho.

Puqu: Maduro.

Mushuq shimikuna

Pushaq, piqatsaq, umalliq kamatsikuq: Autoridad. Persona que organiza, lidera o encabeza un grupo o pueblo.

Pushpu, pushku: Frijol.

Qaha: Helada.

Qata: Frazada. Tela u objeto que sirve para cubrir o tapar algo.

Qatu: Vendible, mercadería.

Qawi: Oca soleada y seca.

Qichwa: Zona templada o media.

Qishpiy: Producir frutos, procrear.

Qishuy: Anidar, almacenar.

Qullana, unay: Antiguo, de hace mucho tiempo.

Qunchu, quntsu: Fermento, levadura de chicha.

Quntatay: Evaporar. Generar humo o vapor por acción del calor.

Qura mikuq: Herbívoro.

Qura, hacha: Yerba, arbusto.

Rakcha: sucio (a)

Rampuqchu: Bellota de la papa.

Rapra: Hoja.

Raymi: Fiesta.

Runa, nuna: Hombre, persona.

Runtu: Granizo, huevo.

Ruray: Hacer.

Shukuna, ratash, qita, llatapa: Ropa, vestimenta.

Shura: Jora

Shuti, suti, huti: Nombre.

Shututuy: Gotear. Condensar, generar gotas de agua.

Siqi: Dibujo.

Siqiy: Dibujar.

Suyu: Región.

Taki: Música, canto

Takinakuna: Instrumentos musicales.

Tikray, tumay: Cambiar, transformar.

Tinkutsiy: Relacionar, lograr que se encuentren.

Trukanakuy: Intercambiar algo.

Tsaki papa: Papa seca.

Tsarki, charki: Carne seca o deshidratada.

Tsulluy: Descongelar, derretir por acción del calor.

Tsururuy: Congelar. Solidificar, endurecer por enfriamiento.

Tukuy rikuq, tukuy niray: Diverso, variado, de varias clases.

Tumay: Dar vuelta alrededor de algo.

Urma: horma, molde.

Uryay, aruy: Trabajar.

Uryna Maytu: Cuaderno de trabajo

Ushmay: Remojar.

Ushqu, purun, hacha: Silvestre, no domesticado.

Waatay: Criar, cuidar.

Wachaynin: Producto, beneficio obtenido con alguna actividad

Waklli: Desequilibrio, inestabilidad.

Wanu: Abono, guano.

Wanutsay: Abonar

Watukay: Visitar.

Watutsay: Enlazar, amarrar.

Watya: Papa cocida con terrones de tierra.

Willka: Sagrado. Nieto.

Winchikuy: Saludar.

Winchis: Saludo. Rayar del alba.

Yachachanintsay: Evaluación

Yachapay: Imitar, reproducir.

Yanapakuy: Ayudar, apoyar, cooperar.

Yanuy, aruy: Sancochar, cocinar

Yunka: zona cálida.

3 huaq kaway - INICIO - Perú · PDF filePapa allaychaw yanapakuqkuna rurayanqanta...

Documents

Transcript of 3 huaq kaway - INICIO - Perú · PDF filePapa allaychaw yanapakuqkuna rurayanqanta...