1

ขาวและชาวนาไทยในกระแสการเปลยนแปลง ชลตา บณฑวงศ*

บทความนอภปรายถงสถานภาพและลกษณะของการท านาและชาวนาในประเทศไทยทามกลางกระแสการเปลยนแปลงของการเกษตรและชนบท บทความกลาวถงความคดและวาทกรรมหลกทไหลเวยนอยในสงคมไทยวาดวยการท านาหรอวฒนธรรมขาวและชาวนา โดยชใหเหนวาการมองการท านาและชาวนาอยางหยดนงตายตว ผกตดอยกบแนวคดการพงตนเอง วฒนธรรมไทยหรอความเปนไทย ตลอดจนล าดบชนทางคณธรรมศลธรรมของชาวนา ไดละเลยทจะท าความเขาใจบรบทของการท านาและชาวนาอยางไร พรอมกบแสดงใหเหนถงภาพรวมการเปลยนแปลงรวมสมยของชนบทและระบบเกษตรจากกรณศกษาตางๆ ในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ทจะท าใหเหนภาพการท านาและชาวนาไทยปจจบน ทงในสวนของการละทงการท านา การเปลยนทนามาเปนพนทปลกพชเศรษฐกจ การท านาเคมแบบเขมขน และการท านาอนทรย โดยจะเนนหนกการอภปรายไปทสภาวะและเงอนไขทน ามาสการตดสนใจของเกษตรกรในการท านาในลกษณะตางๆ และในขนตอนตางๆ ของการท านา ทงน เพอชใหเหนวาปญหาของการท านาและชาวนามกเกยวของกบปจจยเชงโครงสรางและเงอนไขทอยนอกเหนอการควบคมของชาวนา อกทงปจจยเงอนไขเหลานกยงมความซบซอนแตกตางกนไปในแตละพนทและแตละกรณ ดงนน การท าความเขาใจปจจยและเงอนไขเหลานจงเปนจดเรมตนทดในการวางระบบการสนบสนนทเหมาะสม เพอเกษตรกรผท านาสามารถมคณภาพชวตทดทามกลางกระแสการเปลยนแปลงของระบบเกษตรและชนบทในปจจบน วฒนธรรมขาวและชาวนาทพงปรารถนา ความคดทวา “วฒนธรรมขาวคอรากฐานของสงคมและวฒนธรรมไทย” หรอ “วฒนธรรมขาวคอวฒนธรรมไทย” ไดรบการเนนย ามาอยางตอเนอง โดยหนวยงานและสถาบนวชาการทางดานวฒนธรรมหรอไทยศกษา และถกผลตซ าอยางกวางขวางโดยหนวยงานราชการ สอมวลชน โรงเรยนและสถาบนการศกษาในทกระดบ ความคดนสมพนธแนบแนนกบความเปนไทยหรอความเปนชาต ท าใหวฒนธรรมขาวเปนมรดกความภาคภมใจของคนไทยและเปนสมบตล าคาของชาต ทจะตองหวงแหนและรกษาไว นอกจากนน วฒนธรรมขาวยงนบวาเปนสงทแสดงถงอตลกษณของกลมชาตพนธไท เปนสงทแสดงถงความแตกตางไปจากกลมชาตพนธ อนทมไดกนขาวหรอปลกขาวเปนหลก (ประคอง นมมานเหมนทร และสกญญา สจฉายา 2547)

* ดษฎบณฑต สาขามานษยวทยานเวศ ภาควชามานษยวทยา มหาวทยาลยฮาวาย สหรฐอเมรกา และกลมจบตาประชาสงคมไทย (Thai Social Movement Watch—TSMW)

2

แมแตแนวทางการศกษานเวศวทยาวฒนธรรมทมงศกษาวาสภาพแวดลอมและวถการผลตบนฐานของสภาพแวดลอมนนๆ ก าหนดรปแบบหรอแบบแผนทางวฒนธรรมของสงคมอยางไร กไดถกน ามาใชอยางลดทอนความซบซอนโดยนกวชาการบางสวน เพออธบายวาการท านาหรอวฒนธรรมขาวไดก าหนดการจดระเบยบทางสงคม ประเพณ พธกรรมตางๆ อยางไร อาท วงจรชวตทางสงคมในรอบป ความเชอเรองจกรวาล (ศรศกร วลลโภดม 2536; เอยม ทองด 2536) และความสมพนธทางชนชนและระบบอปถมภทสบเนองมาจากระบบศกดนาและระบบมลนายเมอครงอดต (สภางค จนทวานช 25361) งานศกษาเหลานมองวาแบบแผนทางวฒนธรรมและการจดระเบยบทางสงคมทพฒนามาบนฐานของวฒนธรรมขาวเปนความมนคงในการด าเนนชวต เปนความดงาม และเปนสรมงคล (เอยม ทองด 2536) ดงนน ทามกลางความเปลยนแปลงของสงคม จ าเปนตองรอฟนวฒนธรรมทดงามนหรอปรบใหเขากบยคสมย ใหสอดคลองและมประโยชนในสถานการณปจจบน อาทเชน การฟนฟกลมแลกเปลยนแรงงาน (ลงแขก) หรอแมกระทงการพฒนาแบบแผนทางสงคมของระบบศกดนาและระบบอปถมภใหเปนไปในทางบวก (สภางค จนทวานช 2536) ตามแนวทางน การท านาหรอวฒนธรรมขาวทพงปรารถนากคอ การท านาในระบบการผลตแบบพงตนเองหรอการปลกเพอกนเปนหลก เนนการท านาปปละหนโดยใชขาวพนธพนบาน ไมใชเครองจกรกลกบสารเคมการเกษตร และมการจดการแรงงานแบบการลงแขก แนวทางนใหความส าคญกบองคความรพนบานและภมปญญาทองถนในการจดการทรพยากรและการผลตทางเกษตรภายใตระบบนเวศของทองถน อาท ความรเรองความหลากหลายของสายพนธขาว (ซงขาวแตละชนดกจะเหมาะกบสภาพพนท ปรมาณน า แสงแดด และการใชแรงงานทแตกตางกน) ความรในการคดและพฒนาสายพนธ การแลกเปลยนสายพนธขามทองถนและขามกลมชาตพนธ เปนตน ในทางตรงกนขาม การเปลยนมาท านาแบบสมยใหม ทใชขาวสายพนธใหม ใสป ยเคมและสารเคมก าจดศตรพช ใชเครองจกร และปลกมากกวาหนงครงตอป ถกมองวาเปนความเสอมทรามลงของชวตทงทางเศรษฐกจ สงคม และวฒนธรรม เนองจากการท านาแบบสมยใหมท าใหวฒนธรรมขาวมความเปนธรกจมากขน อนจะน ามาสการลมสลายของระบบสงคมทใหคณคาทางจตวญาณ และท าลายระบบการพงตนเอง (เชน เอยม ทองด 2532 และ 2546) นาสนใจวาในงานศกษาเหลาน ความดงามจะมอยกเฉพาะเพยงในการท านาตามระบบการผลตเพอยงชพเทานน การรวมตวหรอความเปนองคกรทางสงคมจะถอวา

1 สภางค จนทวานช (2536) ไดชใหเหนถง วธการผลตขาวในเชงววฒนาการ (แบบสายเดยว) ทเรมตนจากการเกบรวบรวมขาว มาสการเพาะปลกขาวแบบเลอนลอย การปลกขาวแบบนาหวาน และการปลกขาวแบบนาด าตามล าดบ โดยนาด าถอเปนพฒนาการขนสงสดของการท านา สภางคชวาการท านาในแตละแบบตองมความร เทคโนโลย และการจดระเบยบสงคมทแตกตางกนไป โดยจะมความซบซอนมากยงขนตามล าดบพฒนาการ ในกรณนาด า ไดน ามาสการจดระบบแรงงานและการจดระเบยบทางสงคมในระดบครวเรอนและระดบชมชน (การลงแขก) เพอจรรโลงใหครอบครวและชมชนท าหนาทปลกขาวไดตอไป นอกจากนน ระบบการผลตขาวยงเปนฐานของความสมพนธทางชนชนและระบบอปถมภทเกดจากความแตกตางในการครอบครองทนา อนไดแกระบบศกดนาและระบบมลนายในอดตนนเอง

3

มเฉพาะในสวนของจดการแรงงานในรปแบบการลงแขกเทานน ขณะทการจางแรงงานในระบบการท านาสมยใหม ทแมวาจะตองวางอยบนเครอขายและความสมพนธทางสงคมดวยเชนกน แตจะไมถกนบวาเปนองคกรหรอการรวมตวกนทางสงคมเหมอนกบการท านาแบบยงชพทเปน “วถชวต” ดงทวา “การท านาคอชวต” ขณะทการท านาเพอขายไมนบวาเปน “วถชวต” แตเปนเพยง “การประกอบอาชพ” ขณะทผท านาในระบบสมยใหมกไมไดมสถานะเปน “ชาวนา” แตจะเปนเพยง “ผประกอบการท านา” หรอ “กรรมกรชาวนา” เทานน (งามพศ สตยสงวน 2545) เชนเดยวกบการลดลงของการท านาซงกถกมองวาเปนความเสอม เพราะหมายถงการลมสลายของวฒนธรรมขาวทเปนพนฐานของสงคมไทยทสงสมกนมาอยางยาวนาน แนวคดทแพรหลายทเชอมโยงการท านาหรอวฒนธรรมขาวกบรากฐานของสงคมวฒนธรรมไทยและความเปนชาตไทยเชนนมอทธพลตอการท างานขององคกรพฒนาเอกชนและภาคประชาสงคมทสงเสรมเกษตรกรรมยงยนอยางมากดวย รวมทงมอทธพลตอสถาบนการศกษาทศกษาวจยเชงปฏบตการในประเดนเหลาน ถงแมวาองคกร/หนวยงานเหลานจะใหความส าคญกบการสงเสรมใหชาวนาพนจากการตกเปนเบยลางในโครงสรางความสมพนธของตลาดขาวเปลอก (ศจนทร ประชาสนต 2555:28-52) และจากการผกขาดของบรรดาบรษทขามชาตในอตสาหกรรมเคมการเกษตรทผลตป ยเคม สารเคมก าจดศตรพช และเมลดพนธลกผสมทมการดดแปลงทางพนธกรรม (www.thaipan.org/node/327) รวมทงมงพฒนาหวงโซอปทานเพอสรางระบบการคาทเปนธรรมกบทกฝายในทกขนตอน โดยเฉพาะในสวนของผลผลตขาวอนทรย ตงแตชาวนาผผลต ผานกระบวนการตลาดไปจนถงมอผบรโภค (http://www.cai.ku.ac.th) แตพรอมๆ กนน องคกร/หนวยงานเหลานกเนนย าวา การสงเสรมเกษตรกรรมยงยนของตน ซงเปนการสรางความมนคงทางอาหารกคอการเสรมสรางความเขมแขงทางวฒนธรรมและความมนคงของชาต ดงทเดชา ศรภทร ผมบทบาทส าคญในการสงเสรมเกษตรกรรมยงยนในประเทศไทยเคยใหกลาวไวในทหนงวา

ความมนคงทางอาหารคอความมนคงของชาต ทแมไมคมคาทางเศรษฐกจแตหากความมนคงเหลานหายไป ประเทศชาตกอยไมได ประเทศชาตจะออนแอ ตองไปพงอาหารของตางชาต อาหารตางชาตกจะน ามาสการเปลยนแปลงทางวฒนธรรม การเปลยนวฒนธรรมเปนการเปลยนความมนคงเหมอนกน เพราะวาวฒนธรรมเปนตวชาต ถาวฒนธรรมเสยไป ชาตเรากเสยไปดวย ความมนคงทางวฒนธรรมกเปนอนหนงทตองรกษาไว (สมาล พะสม 2551)

หรออกนยยะหนงกคอ “สนนา สนชาต‛ นนเอง ขณะทการรอฟนการท านาหรอการหนกลบมาใชเมลดพนธพนบานกเทากบการกชาต รวมทงยงเปนการการเจรญตามรอยเบองพระยคคลบาทดวย (สรพล ทองมคา 2546:39)

4

ทามกลางกระแสความคดทมองการท านาอยางผกตดเขากบวฒนธรรมไทยและความเปนชาตไทยน “ความขเกยจ ความโลภ ความฟ มเฟอย และการขาดส านกในการพงตนเองของชาวนา” ถกใหความส าคญในฐานะสาเหตหลกของการละทงการท านาและการเปลยนวถการท านาแบบพงตนเองมาสการท านาสมยใหม รวมทงยงมองวาชาวนาคอผทออนแอ โงเขลา และขาดขอมลความรจนท าใหมองเหนแตผลประโยชนเฉพาะหนา ดงทวา

ขนาดเขา (ชาวนา) เสยเปรยบ ยงไมไดชวยอะไรตนเองเลย คอวากเลสมนครอบง า ไมรวาอะไรมนดไมดนะ กเปนเหยอท าตามทเขาก าหนดใหตวเอง คดวาท าแลวจะรวย ทไหนไดท าใหคนอนรวย เปนหนสนเทาไรกไมร ท าใหคนอนรวยตวเองจน...มนมองไมออกหรอก เพราะวาปญญา ไมรเทาทนอกฝาย เพราะวาระบบหลอกลวงมนซบซอน คนทตามไมทนคอชาวนา ระบบหลอกลวงมนมเทคนคไมวาจะเปนเรองการโฆษณา เรองเทคนค การตลาด เรองการบรโภค เรองคานยมรมเขามาจนเขาแยกอะไรไมออกเลย มนซบซอนมาก (สมาล พะสม 2551)

ดงนน พรอมๆ ไปกบการสงเสรมเกษตรกรรมยงยน ซงในปจจบนมกหมายถงเฉพาะการสงเสรมเกษตรอนทรยหรอการท านาอนทรยเปนหลก จ าเปนจะตองสงเสรมใหชาวนามคณธรรมและศลธรรม โดยเฉพาะอยางยงการปฏบตตามศลหาอยางเครงครด ลด ละ เลก อบายมข ไมดมสราและของมนเมา ไมเลนการพนน ทงน เพอยกระดบจรยธรรมและจตวญญาณของชาวนา ดงทโครงการหนงทสงเสรมการสรางเครอขาย “ขาวคณธรรม” ทเนนความเกอกลกนระหวางชาวนาผผลตขาวอนทรยกบผบรโภค ระบวา

แมชาวนาจะปลกขาวอนทรย แตหากไมสามารถพฒนาจตใจดานใน ยงมวเมา หลงใหลอยกบอบายมข ร าสรา สบบหร ตไกชน บรโภคแบบไมบนยะบนยง และใชชวตไปในทางละเมดศลธรรม ชาวนากไมมหนทางทจะเดนออกจากกรอบกรงขงเดม ๆ ของระบบทนนยม ทสงเสรมใหผคนบรโภคแบบลางผลาญท าลายทรพยากรดวยความโลภได และหากเปนเชนน หนสนของชาวนากไมมวนลด ปญหาตาง ๆ กจะตามมาเปนลกโซ ไมมหนทางแกไข เมอถงวนหนงชาวนากตองสนนา และผสบทอดมรดกการท างานกจะสญหายไป

(www.tvburabha.com/tvb/rice/r_k.html)

ในสวนของหนวยงานรฐ เปนททราบกนดวาในชวงหลายทศวรรษทผานมาไดเนนการสงเสรมการเกษตรแผนใหม มการพฒนาพนธขาวและสงเสรมการใชสารเคมการเกษตรเพอเพมผลผลต กระทงถกวจารณอยางมากถงความผดพลาดลมเหลวและผลกระทบของการพฒนาการเกษตรทท าลายวฒนธรรม

5

ขาวทดงามและการพงตนเองของครวเรอนชาวนาและชมชน อยางไรกด ในชวง 15-20 ปทผานมานบตงแตเกดวกฤตเศรษฐกจพ.ศ. 2540 และนบตงแตมกระแสความตนตวในเกษตรทฤษฎใหมและหลกปรชญาเศรษฐกจพอเพยง แนวทางการเกษตรกรรมแบบพงตนเองหรอเกษตรกรรมยงยนกยงไดรบความสนใจมากขนจนกลายมาเปนนโยบายระดบชาต หนวยงานรฐจ านวนมากไดเขามาสนบสนนการฝกอบรมใหความรแกเกษตรกรดานเทคนคการเกษตรปลอดสารพษ จดตงศนยเรยนรเศรษฐกจพอเพยง และมการประสานความรวมมอกบองคกรพฒนาเอกชนและภาคประชาสงคม ถงแมวาการด าเนนงานของหนวยงานรฐ อาจจะยงไมไดผลด ไมมประสทธภาพ ไมสามารถโนมนาวหรอสงเสรมใหเกษตรกรหนมาท าเกษตรกรรมแบบยงยนไดมากนก แตกถอไดวามสวนอยางส าคญในการท าใหเกษตรกรรมพงตนเองหรอเกษตรกรรมยงยนเปลยนจากการเปนเพยงกระแสทางเลอกมาเปนกระแสหลกในสงคมไทย อกทงยงถกน าเสนอในฐานะของแนวทางแกปญหาวกฤตของชาต ไมวาจะเปนวกฤตเศรษฐกจปพ.ศ. 2540 หรอแมแตวกฤตความรนแรงในจงหวดชายแดนภาคใตผานโครงการการฟนฟการท านารางตามแนวทางเศรษฐกจพอเพยง ทศทางการด าเนนงานทเปลยนไปเชนนสอดคลองอยางดกบการมองเกษตรกรรมแบบพงตนเอง ซงมกมการท านาเปนองคประกอบส าคญ อยางสมพนธกบวฒนธรรมไทยและความมนคงของชาต บรบทของขาวและชาวนาทเปลยนแปลง วฒนธรรมขาวและวถชวตชาวนาแบบพงตนเองมกเปนสงทพงปรารถนาจากสายตาของคนนอก ทงเอนจโอ ภาคประชาสงคม หนวยงานรฐ นกวชาการบางสวน และสอมวลชน ภาพเชงอดมคตน ตลอดจนแผนงาน/กจกรรม/นโยบายทเกยวของ ลวนวางอยบนฐานของการมองชนบทอยางหยดนง รวมทงยงคาดคนเอากบคนในชนบทดวยวาควรตองปฏบตตวตามอดมคตนอยางไร โดยเฉพาะในแงทวาคนชนบทควรตองมชวตอยในสภาพเดมๆ อนเปนชวตทมความดงาม (moral validity) มากกวา (Rigg 2006) เมอพวกเขาไมสามารถท าตามได หากไมกลายเปนผ ไรคณธรรมศลธรรม กมกถกมองวาเปนเหยอทออนแอและไรซงศกยภาพ ทงนความเขาใจและปฏบตการเหลานยงไมไดใหความส าคญกบการเปลยนแปลงตางๆ ทเกดขนในชนบทมากเทาทควร อนง ความเปลยนแปลงนไมไดเกดขนเฉพาะในประเทศไทยเทานน แตยงเปนกระแสการเปลยนแปลงทเกดขนในหลายประเทศในแถบเอเชยตะวนออกเฉยงใตดวย กรณศกษาหลายชนในทางมานษยวทยาและภมศาสตรมนษยวาดวยการเปลยนแปลงของชนบทและระบบเกษตรหลายชน (ด Rigg and Vandergeest 2012) ไดชวา ตงแตหลายทศวรรษมาแลวทการกลายเปนการเกษตรเชงพาณชย ซงใชทนและเครองมอ/เทคนคการเกษตรสมยใหมแบบเขมขน เปนทศทางหลกของการเปลยนแปลงของการเกษตรในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ซงรฐบาลของแทบทกประเทศในภมภาคนแกปญหาความยากจนผานทางการขยายตวของผลผลตดานการเกษตร โดยสงเสรมใหมการบกเบกตงถนฐานเพอขยายพนทเพาะปลกพชเศรษฐกจ เชน ยางพารา โกโก ปาลมน ามน และยคาลปตส

6

ควบคไปกบการเพมประสทธภาพการผลตพชอาหาร โดยเฉพาะอยางยงในการผลตขาว รฐบาลของประเทศในเอเชยตะวนออกเฉยงใตไมเนนสนบสนนการเกษตรของประเทศผานทางการปฏรปทดนหรอการกระจายการถอครองทดนเสยใหมดงเชนทท ากนในประเทศแถบเอเชยตะวนนออก (ญป น เกาหลใต ไตหวน) แตเปนการสงเสรมการขยายตวของพนทเกษตรกรรม ควบคไปกบการสนบสนนวตกรรมเทคโนโลยการเกษตรตามแนวทางปฏวตเขยวดวย อยางไรกด ตอมาหลายประเทศเรมประสบปญหาวาไมสามารถขยายพนทการเกษตรไดอกตอไป เนองจากจ าเปนตองรกษาพนทปาเอาไว แตทงนพนทเกษตรกรรมทจ ากดกไมไดท าใหผลผลตการเกษตรลดลง มแตจะเพมขนเนองจากรอบการผลตเพมขน ดงในกรณการปลกขาวมากกวาหนงครงในรอบป และจากความสามารถในการเพมผลผลตตอหนงหนวยทดน เชนเดยวกบการเพมขนของผลผลตปศสตว ประมง การเพาะเลยงชายฝง ทสงผลท าใหประเทศในเอเชยตะวนออกเฉยงใตมสถานะเปนผผลตสนคาเกษตรส าคญของตลาดโลก (De Koninck et al 2012)

ทามกลางผลผลตทเพมมากขน การผลตพชชนดใหมๆ การใชเทคนควธและเทคโนโลยทางการเกษตรใหมๆ บทบาทของภาคการเกษตรในฐานะแหลงดดซบแรงงานกลบมนอยลง สงน เกดขนควบคไปกบสดสวนทลดลงอยางมากของภาคเกษตรในผลตภณฑมวลรวมของประเทศ (GDP) และในสดสวนของภาคการสงออก ซงบงบอกถงกระบวนการลดความส าคญลงของภาคเกษตร (deagrarianization) ซง Jonathan Rigg ชวาเปนคณลกษณะทเดนชดทสดของการเปลยนแปลงของชนบทในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ดงนนเราจงไมสามารถจะนยามชนบทในภมภาคนไดอกตอไปวาเปน “สงคมชาวนา” (a peasant society) อนง การลดความส าคญลงของภาคการเกษตรเหนไดชดจากการเพมขนของคนชนบททมชวตพงพาอาชพนอกภาคเกษตรมากกวาในภาคเกษตร การอพยพและเคลอนยายแรงงานของพวกเขาเกดขนอยางคกคก ทงน การททดนถกแบงใหเปนผนเลกลงในคนรนหลง ท าใหการเกษตรมขดจ ากดในการชวยใหมคณภาพชวตทด หรอแมแตในการตอบสนองตอความจ าเปนพนฐานในชวต ดงนนการเพมความหลากหลายในการประกอบอาชพจงมความส าคญ นอกจากนนการทคนรนใหมมการศกษาสงขนและมการขยายตวของเมองและอตสาหกรรมเขามาในเขตชนบท กท าใหชองทางในการประกอบอาชพนอกภาคเกษตรของคนมมากขน เชนเดยวกบการสามารถเขาถงยวดยานพาหนะอยางมอเตอรไซค รถกระบะ กท าใหผคนมโอกาสทางเศรษฐกจและสงคมทอยเหนอขอบเขตของหมบานมากขน ขณะเดยวกนแรงกดดนจากความสมพนธเชงชนชนของการผลตการเกษตรและการถอครองทดนกลดนอยลง ปรากฏการณนน ามาสค าถามทวาการเนนพฒนาแตดานการเกษตรและการปฏรปทดนอาจไมไดน ามาสการแกปญหาทางเศรษฐกจไดมากเทากบการชวยสนบสนนใหคนไดประกอบอาชพทดนอกภาคเกษตร โดยเฉพาะคนชนบททเปนคนชายขอบซงไรทดนท าการเกษตรมาตงแตรนพอรนแมแลว (Rigg 2001 and 2006)

อยางไรกด การเปลยนแปลงในชนบทของเอเชยตะวนออกเฉยงใตไมไดเปนไปในเสนทางเดยว ทมงสกระบวนการออกนอกภาคเกษตรหรอการลดความส าคญลงของภาคเกษตร แตสามารถเกดขนควบค

7

ไปกบการทการเกษตรกลบมามความส าคญอกครง (re-agrarianization) ดงในชมชนกรณศกษาโดย Peter Vandergeest (2012) ท อ.สทงพระ จ.สงขลา ในรอบ 25 ปทผานมาชมชนชนบทแหงนไดเปลยนมามสภาพคลายชมชนชานเมอง ชาวบานหลายรายครอบครองรถยนต ขณะทเดมมเพยงรถมอเตอรไซคเทานน อาชพการเกษตรกดเหมอนจะถกแทนทดวยอาชพแรงงานรบจางและงานประจ าทมเงนเดอน ซงคนกลมหลงนกคอ “คนชนกลางชนบท” ทมอายราว 25-40 ป จบการศกษาระดบปรญญาตร มอาชพแบบชนชนกลาง เชน คร พยาบาล หรอท าธรกจสวนตว แตถงกระนน Vandergeest พบวา ยงมผ คนราวหนง 1 ใน 3 ของประชากรทยงคงท าเกษตร สวนใหญตดและเกบน าตาลจากตนโตนดและปลกผกขาย คนเหลานมกเรยนจบแคชน ป.6 นาสนใจวาพวกเขาเคยท างานเปนแรงงานไรฝมอในโรงงานอตสาหกรรมอาหารทะเลหรอท างานรบจางกอสรางในเขตอ าเภอใกลเคยงมากอนระยะหนงกอนจะตดสนใจกลบมาท าการเกษตรทบาน โดยมเหตผลหลายๆ ประการ ไมวาจะเปนการทตองตดสนใจตามชวงจงหวะชวต (stage-of-life choice) เชน เมอแตงงานและมลกกไมสะดวกทจะท างานในโรงงานหรอท างานกอสรางอกตอไป หรอการทตองการหลกหนการถกขดรดแรงงานหรอความเบอหนายจากเปนแรงงานรบจางไรฝมอ และนาสนใจทบางรายกลบมาท าเกษตรและไดปรบขนาดการลงทนใหนอยลง หลงจากทลมเหลวจากกจกรรมการเกษตรทใชทนและแรงงานเขมขน เชน การท านาก ง การท าประมงเรออวนลาก เปนตน

กระนนกตาม การท าเกษตรในปจจบน ทงทยงคงอยหรอทเพงเกดขนอกครง มความแตกตางอยางมากกบการท าเกษตรในชวงกอนหนา อานนท กาญจนพนธ (2554) ไดชใหเหนถงการปรบโครงสรางการผลตทางการเกษตรมาสการเกษตรทใชทนแบบเขมขน โดยเฉพาะเกษตรพนธะสญญา รวมทงการท “ชาวนา” ไดเขาสยค “หลงการเปนชาวนา” ทหมายถงการเปนเกษตรกรผประกอบการ (agrarian entrepreneurs) เชนเดยวกบ Vandergeest (2012) ทชผานกรณศกษาของเขาวา การหวนกลบมาท าการเกษตรไดเกดขนภายใตบรบทใหมๆ เชน การทผลผลตทางการเกษตรบางอยางเพงจะกลายเปนสนคาชนดใหม (newly commoditized products) ดงในกรณผกปลอดสารพษหรอสตวน าจากประมงชายฝงขนาดเลก สนคาเหลานเปนทตองมากขนพรอมๆ กบการขยายตวของตลาดทองถน ประเดนทนาสนใจกคอวา การขยายตวของตลาดทองถนเกดขนจากการทคนในทองถนจ านวนมากขนไดออกจากภาคเกษตรและไมผลตอาหารเอง รวมทงเกดจากการทในทองถนมคนชนกลางทอยก ากงระหวางเมองกบชนบทเพมขน นกคอปรากฏการณทวา การออกจากภาคเกษตรไดชวยท าใหการกลบเขามาสภาคเกษตรมมากขน นอกจากนนแลวนโยบายและการด าเนนงานของรฐทเปลยนไปในปจจบน อนเปนผลมาจากการผลกดนของภาคประชาชนกชวยสงเสรมการเขามาสภาคเกษตรของคนในชมชน ไมวาจะเปนการสนบสนนเกษตรกรรมยงยน การเขมงวดกบการประมงในเขตหวงหามชายฝง และการเปดเสรการผลตเหลาพนบาน ทท าใหอาชพท าน าตาลโตนดกลบมามความคกคกอกครง

8

นาสนใจวาในขณะทการออกนอกภาคเกษตรและการอพยพแรงงานถกมองจากฝายทเนนคณคาของวถชวตแบบพงตนเองวาเปนปญหาหรอเปนความเสอมทไมพงปรารถนา ทามกลางการขยายตวของการเคลอนยายแรงงาน มหลายกรณศกษาทชวา การอพยพแรงงานไมไดน ามาสการลมสลายของครอบครวและชมชน ทงน ทามกลางการอพยพยายถน ความเปนชมชนและครวเรอนในแงเครอขายความสมพนธทางเศรษฐกจ-สงคมกยงคงอย แมจะเปลยนมาเปนชมชนและครวเรอนบนฐานของความสมพนธแบบขามพนท (multi-sited household/community) กตาม ทส าคญการเคลอนยายแรงงานหรอการอพยพของผ คนชวยรกษาความเปนครอบครวและชมชนเอาไว ทงนความกนดอยของในชมชนวางอยบนฐานของการท างานนอกชมชนของสมาชกในครวเรอนบางคน หรออกนยหนงกคอ ชมชนไมไดเปนหนวยในการผลตและการบรโภคในตวของมนเอง แตเศรษฐกจชมชนหมบานคอเศรษฐกจเครอขาย ( a networked economy) ทวางอยบนฐานของการเคลอนยายแรงงานและเครอขายทเชอมโยงปฏสมพนธระหวางกจกรรมทงในและนอกภาคเกษตร(Rigg and Salamanca 2012) เชนเดยวกบท Nancy Lee Peluso และคณะ (2012) ทศกษาหมบานบนเกาะชวาในอนโดนเซยทกชใหเหนวา แรงงานอพยพมสวนชวยเสรมสรางความเขมแขงของคนในชมชนในการอางสทธเหนอทรพยากรธรรมชาต และชวยท าใหครวเรอนมทนในการท าการเกษตรเพมขน

นอกจากนน การออกนอกภาคเกษตรและการอพยพแรงงานมกถกมองวาเปนการขดรดสวนเกนจากชนบทเพอการพฒนาอตสาหกรรมในเมอง เนองจากยงมคนจ านวนมากทท างานนอกภาคเกษตรในฐานะแรงงานรบจางไรฝมอ มคาตอบแทนต าและงานขาดความมนคง อยางไรกด ปจจบนการอพยพเคลอนยายแรงงานมความแตกตางจากเมอ 30 ปกอนทเปนการขายแรงงานของคนรนเกาอยมาก คนเหลานหากไมท างานในโรงงานอตสาหกรรมกมกท างานเปนแรงงานกอสราง แตปจจบนการเคลอนยายแรงงานมความหลากหลายมากขน คนรนลกหลานทมการศกษาหลายรายกท างานทมนคงและท างานแบบคนชนกลาง ขณะทกระบวนการเขาสภาคเกษตรในบรบทใหม โดยเฉพาะในแงของการเกดสนคาเกษตรชนดใหมๆ และการขยายตวของตลาดทองถน กสามารถกลายมาเปนทางเลอกทด โดยเฉพาะอยางยงส าหรบคนชายขอบทพลาดโอกาสในการศกษาระดบสงและยงไมไดกลายมาเปนคนชนกลางอยางคนอนๆ ท าใหคนเหลานสามารถพนจากมาตรฐานความยากจนในอดต (old poverty) แมจะยงยากจนโดยเปรยบเทยบในปจจบนกตาม นอกจากนน พวกเขากยงสามารถมเงนพอส าหรบลงทนดานการศกษาของลกหลานเพอการขยบฐานะมาสการเปนคนชนกลางไดตอไปในอนาคตอนใกล

อยางไรกด มงานศกษาในบางกรณทพบวาความทามกลางการเปลยนแปลงมาสการเกษตรทใชทนแบบเขมขน ความยากจนกลบมมากขน รวมทงการเพมขนของชองวางทางเศรษฐกจและสภาพความเปนอยทแตกตางกนระหวางคนรวยกบคนจนในหมบาน สภาพการณเชนนเกดขนจากเงอนไขเฉพาะและบรบทในเชงโครงสรางของทองถน เชน ความสมพนธระหวางชนกลมนอยกบชนกลมใหญ การชวงชง

9

ทรพยากรจากตวแสดงทมอทธพลและอ านาจ เชน บรษทขนาดใหญทรบสมปทานเหมองแรหรอทรพยากรอนๆ หรอผลงทนในอตสาหกรรมการเกษตรขนาดใหญ โดยทวไปแลวกรณทความยากจนเพมขนมกเกดจากการทคนทองถนถกเบยดขบออกไปจากทดนและทรพยากรธรรมชาตทพวกเขาใชประโยชน ประกอบกบขาดารเขาถงโอกาสในการด ารงชวตอนๆ ไมวาจะเปนทงในและนอกภาคการเกษตร ทามกลางเงอนไขทวาการบกเบกทดนใหมท าไมไดอกตอไปเพราะพนทปากลายมาเปนพนททรฐตองการอนรกษไปเสยหมดแลว (Li 2012, Marschke 2012, Scott 2012) การท านาและชาวนาไทยในปจจบน

การเปลยนแปลงของการท านาและชาวนาในประเทศไทยเปนไปอยางสอดคลองกบทศทางการเปลยนของการเกษตรและชนบทในเอเชยตะวนออกเฉยงใต โดยเฉพาะในแงทวากจกรรมในภาคเกษตรมบทบาทนอยลงทกขณะ เราสามารถมองเหนทศทางการเปลยนแปลงนไดจากการทงผนนาใหกลายเปนนารางและจากทการท านาไมสามารถเปนเพยงแหลงรายไดเดยวของครวเรอนไดอกตอไป แมจะเปนการท านาแบบเขมขนและผผลตคาดหวงรายไดแบบเปนกอบเปนก าจากการท านากตาม อยางไรกด การเปลยนพนทนามาใชปลกพชพาณชยชนดอนกคอความพยายามดนรนของผคนทยงคงตองการรายไดทเปนกอบเปนก าจากภาคเกษตร สงทเกดขนกบการท านาและชาวนาทกวนนดจะหางไกลจากภาพในเชงอดมคตทพงปรารถนาในมมมองของเอนจโอ ประชาสงคม และหนวยงานรฐทเนนระบบการผลตแบบพงตนเอง ยกเวนชาวนาสวนนอยทท านาอนทรย ในหวขอนจะไดอภปรายถงสภาพการณของการท านาและชาวนาในปจจบน เพอชใหเหนถงเงอนไขตางๆ ทเกยวของ ทมความซบซอนเกนกวาทจะเอามาตรวดตามแบบอดมคตมาใชและเกนกวาทโยนความผดพลาดตางๆ มาไวทตวชาวนา รวมทงจะไดชใหเหนวาแมแตการท านาอนทรยทเปนสงพงปรารถนา กอาจไมไดเหมาะสมกบชาวนาทงหมดและในบางกรณกอาจไมไดน าไปสชวตทดขนของชาวนา

นารางและการเปลยนผนนามาปลกพชเศรษฐกจ

การละทงทนาจนกลายเปนนารางและการปรบเปลยนผนนามาปลกพชเศรษฐกจอยางยางพาราและปาลมน ามน เกดขนมากในภาคใต เฉพาะในพนทจงหวดชายแดนภาคใตอยางเชน จ.ปตตาน นารางเพมขนมากตงแตป พ.ศ. 2540 เปนตนมา โดยในป พ.ศ. 2548 จ.ปตตาน มพนทนาทงหมด 323,786 ไร ในจ านวนนเปนพนททเกษตรกรปลอยใหเปนนาราง 61,906 ไร หรอรอยละ 19.12 (ส านกงานเกษตรจงหวดปตตาน 2549 อางใน สมบรณ เจรญจระตระกล และคณะ 2551) นาสนใจวานารางจ านวนมากเกดขนทงๆ ท จ.ปตตาน มระบบชลประทานคอนขางสมบรณเมอเปรยบเทยบกบจงหวดอนๆ ในภาคใต โดยมพนทชลประทานโครงการขนาดใหญและขนาดกลางรวม 281,312 ไร (ส านกงานชลประทานเขต 17 2549 อาง

10

ใน สมบรณ เจรญจระตระกล และคณะ 2552) เชนเดยวกบการลดลงอยางมากของการท านาในพนทลมน าปากพนง จ.นครศรธรรมราช และพนทราบใน จ.พทลง ทเคยไดชอวาเปนอขาวอน าของภาคใต ทงน ในขณะทพนทการท านาลดลง พนทปลกปาลมน ามนกบยางพารากลบมมากขน จากขอมลของส านกงานเศรษฐกจการเกษตร ระบวาระหวางปพ.ศ.2553-2555 มการขยายตวของปาลมน ามนและยางพาราในพนทนาในภาคใตมากกวา 500,000 ไร โดยมสดสวนพนทปลกพชเศรษฐกจทง 2 ชนดนตอพนทการเกษตรทงหมดเพมจาก 69 เปอรเซนต ในปพ.ศ.2553 มาเปน 73 เปอรเซนต ในปพ.ศ.2555 แตมเพยง 2 จงหวดของภาค คอ จ.นครศรธรรมราช และ จ.พทลง เทานนทยงปลกขาวไดเพยงพอตอการบรโภคของคนในจงหวด (ปาลดา พทธประเสรฐ 2556) สงนน ามาสความวตกกงวลของภาคประชาสงคมวาจะเกดปญหาการขาดแคลนอาหาร ปญหาทพโภชนาการ ราคาอาหารเพมสงจนเดอดรอนผมรายไดนอยทตองใชเงนกวารอยละ 40 ของรายไดทงหมดเปนคาอาหาร (อางแลว)

การเพมขนของนารางและการเปลยนทนามาปลกพชเศรษฐกจอนทมราคาดกวา มกถกมองวาเกดขนจากการทชาวนารนหลงละทงคานยมการท านาและมความอยากไดใครรวย อยางไรกดการตดสนใจเชนน ของเกษตรกรเกยวของกบปจจยเชงโครงสราง โดยเฉพาะอยางยงการเปลยนแปลงของระบบนเวศและการไหลของน าทเปนผลสบเนองสงสมมาจากโครงการพฒนาตางๆ ในชวงกอนหนา ในกรณพนทจงหวดชายแดนภาคใตทเพมศกด มกราภรมย และคณะ (2553) และ สมบรณ เจรญจระตระกล และคณะ (2551) ตางกพบวา ถนนหลายสายทถกสรางขวางทางน าและการสรางระบบชลประทานกท าใหการไหลของน าและฤดน าหลากเปลยนไป กระทงหลายพนทท านาไมไดดงเดมจนเกดเปนนารางหรอการปรบทนามาเปนสวนยางหรอสวนปาลมน ามน นอกจากนน กรณศกษาของ Vandergeest (2012) กพบวา ในขณะทการกลบเขามาสภาคการเกษตรเกดขนอยางเดนชดในชมชน อ.สทงพระ จ.สงขลา ไมวาจะในสวนของการปลกผกสวนครว การเกบน าตาลโตนด และการประมงชายฝง แตกระบวนการเหลานกลบไมไดเกดขนกบการท านา เนองจากระบบนเวศทเปลยนแปลงไปท าใหการท านาไมมทางไดผลด อกทงขาวเปลอกกราคาตกต าไมเปนทนาพอใจ ยกเวนเกษตรกรเพยงสองรายเทานนทหนมาปลกขาวพนบานอนทรยสงขายในตลาดทางเลอกทไดรบการสนบสนนการกอตงจากเอนจโอและภาคประชาสงคม

อยางไรกด ทามกลางการเพมขนของนาราง การพยายามรกษาไวซงการท านาเพอกนกยงคงมใหเหน ชาวบานกลมหนงในหมบานท จ.ปตตาน ไดพยายามไปเสาะหาพนธขาวอายสนจากชาวนาตางอ าเภอมาปลกแทนขาวนาพรเดม ซงใชเวลาในการเจรญเตบโตนานกวา ท าใหไมสามารถเกบเกยวไดทนฤดน าหลาก ทในระยะหลงมาถงเรวกวาในอดต ท าใหขาวนาพรเสยหาย ส าหรบชาวบานกลมนแลว การปลกขาวเพอกนเปนการลดรายจายสวนทส าคญมากของครวเรอน นาสนใจวาในพนทจงหวดชายแดนภาคใต นบตงแตหลงป พ.ศ. 2547 ทสถานการณความรนแรงรอบใหมปะทขน เอนจโอ ภาคประชาสงคม และหนวยงานภาครฐ รวมทงกองทพ ใหความส าคญกบการฟนฟนารางกนมาก มทงการศกษาดงาน การวจยเชงปฏบตการ การ

11

น าชาวนาภาคกลางมาฝกอบรมการท านาใหแกชาวมลายมสลมชายแดนภาคใต และมการสนบสนนปจจยการผลตตางๆ แกผ เขารวมโครงการดวย โครงการเหลานท าใหการท านาปรงในจงหวดชายแดนภาคใตขยายตวในชวง 4-5 ปทผานมา บางรายสามารถมรายไดจากการขายขาวนาปรงเปนครงแรก นาสนใจวาโครงการฟนฟนารางทวางอยบนหลกปรชญาเศรษฐกจพอเพยงและมเปาหมายเพอฟนฟวถชวตแบบพงตนเอง ไดท าหนาทเปนเครองมอดานความมนคงในการแกปญหาความไมสงบดวย อยางไรกด การทชาวบานพยายามรกษาการท านาเอาไว ไมไดวางอยบนแนวคดแบบพอเพยงพงตนเอง มากเทากบการมองวาการปลกขาวไวบรโภคมความคมคาทางในเศรษฐกจกวาการซอขาวสารบรโภค รายจายดานอาหารทนอยลงจะชวยใหพวกเขามเงนเหลอทจะน าไปใชจายหรอลงทนในดานอนๆ รวมทงในดานการศกษาบตร อนจะชวยท าใหพวกเขาสามารถเผชญกบชวตภายใตระบบเศรษฐกจแบบทนนยมไดดขน

การท านาแบบเขมขน ทามกลางสถานการณทวาพนทการท านาลดนอยลงในบางภมภาค และกจกรรมนอกภาคเกษตรไดทวความส าคญในฐานะรายไดหลกของครวเรอนในชนบทแซงหนารายไดจากภาคเกษตร โดยเฉพาะอยางยงรายไดจากการท านา แตประเทศไทยกลบยงคงผลผลตขาวเปนจ านวนมากและยงสามารถสงออกขาวในล าดบทสงเปนอนดบตนๆ ของโลก (ส านกงานเศรษฐกจการเกษตร 2555) ทงน ผลผลตขาวแทบทงหมดของไทยผลตโดยเกษตรกรรายยอย ดงนน การปลกขาวในฐานะพชเงนสดจงยงคงเปนแหลงรายไดทส าคญของผ คนอกจ านวนไมนอย อยางไรกดผลผลตขาวทเพมมากขนเกดจากการท านาแบบเขมขนเพอใหไดผลผลตสงสดในบางพนทโดยเฉพาะในเขตชลประทานมการปลกขาวนาปรงถงปละ 2-3 ครง ซงแนนอนวาการท านาปรงตองมาควบคกบการใชป ยเคมและสารเคมก าจดวชพชและโรคแมลงจ านวนมาก ขณะทการท านาปเองกตองลงทนดานปจจยการผลต การจางแรงงานและใชเครองจกรกลไมตางจากการท านาปรง แมวาจะใชเขมขนนอยกวาในบางขนตอนกตาม นอกจากนนผปลกขาวกเปลยนภาพลกษณจากการเปนชาวนารายยอยผ “หลงสฟา หนาสดน” ใชแรงงานของตนเปนหลก มาเปน “ผประกอบการ” หรอ “ผจดการนา” ทตองบรหารเงนทนและเครดตในการจดการปจจยการผลตและการวาจางงานในแตละขนตอนการผลต อนประกอบไปดวยการจางไถ การหวานพนธขาวและป ย และการเกบเกยว เพอใหไดผลผลตมากทสด อยางไรกด ทกวนนคงไมมครวเรอนใดทสามารถด ารงชพอยไดดวยการท านาแตเพยงอยางเดยว แมจะเปนการท านาทเขมขน แตการท านากไมสามารถเปนอาชพหลกได แมวาจะมชาวนามอรางวลผ มชอเสยงระดบประเทศบางราย เชน คณลงทองเหมาะ แจมแจง (blogazine.in.th/blogs/noname/ post/4177) หรอ คณชยพร พรหมพนธ แหง จ.สพรรณบร (http://www.kehakaset.com/index.php/79-information/1258-2013-07-31-03-17-56.) ทเปนตวอยางของ “ชาวนาเงนลาน” ผซงสามารถสรางฐานะ

12

ทางเศรษฐกจทมนคงและคณภาพชวตทดไดจากการท านา ทถอเปนอาชพหลกและเปนรายไดหลกของพวกเขา รวมไปถงคนในรนลกดวย ดงกรณของลงทองเหมาะ ทแมลกจะจบการศกษาในระดบปรญญาตร แตกหนมาท านาเปนอาชพหลกเชนเดยวกน แตทงน ความส าเรจในระดบชาวนาเงนลานทวานกดจะเปนกรณยกเวนทเกดขนบนเงอนไขเฉพาะ เชน การมทนาขนาดใหญกวา 100 ไรขนไป ทชวยใหสามารถตอรองลดรายจายการวาจางในขนตอนการผลตตางๆ ได การคดคนเทคนคการท านาลดตนทน การใชแรงงานตนเองอยางเขมขน การมแรงงานทพอเพยงในครอบครว และการตอยอดผลก าไรในการลงทนเพอพฒนาการผลต กระนนกตาม ส าหรบเกษตรกรสวนใหญทมกมทนาไมเกน 30- 40 ไร การท านาไมสามารถเปนอาชพหลกของครวเรอนได แมพวกเขาจะท าทกวถทางเพอใหมรายไดมากทสดจากการท านาแลวกตาม ผปลกขาวเคมแบบเขมขน คอ กลมคนทถกมองวาเปนปญหาในสายตาของเอนจโอและภาคประชาสงคม เนองจากการท านาของพวกเขาใชสารเคมก าจดแมลงและป ยเคมจ านวนมาก ซงสงผลเสยตอระบบนเวศนและสขภาพของทงผปลกขาวเองและของผบรโภค อกทงยงเปนการท านาทพงพงเทคโนโลยจากภายนอกทงหมด รวมทงเมลดพนธขาว ท าใหชาวนาไมสามารถพงตนเองไดอกตอไป ตองเผชญกบความยากจนและภาวะหนสน รวมทงสญเสยภมปญญาและระบบการชวยเหลอพงพากนภายในชมชนทมมาแตครงอดต ทงน แมเอนจโอและภาคประชาสงคมจะเหนรวมกนวา การเลอกรบแนวทางการปฏวตเขยวและการพฒนาทเนนความจ าเรญเตบโตทางเศรษฐกจของรฐบาลชดตางๆ ตงแตแผนพฒนาเศรษฐกจแหงชาต ฉบบท 1 เปนตนมา คอสาเหตส าคญทท าใหการเกษตรแบบเขมขนหรอเกษตรเคมขยายตวในหมเกษตรกร แตกระนน เอนจโอและภาคประชาสงคมกเหนวาตวเกษตรกรนนเองทมบทบาทส าคญในการสรางปญหา เนองจากเกษตรกรมความโลภ หลงตดอยกบวตถนยม ขาดความรทเทาทนตอการเอารดเอาเปรยบของระบบทนนยม จนท าใหกระโจนเขาสวงวนของการท านาเคมแบบเขมขน ในขณะเดยวกนจากมมมองของนกเศรษฐศาสตรเสรนยม แมชาวนาไทยจะมศกยภาพและความสามารถในการท านาใหไดผลผลตสง แตการด ารงอยของชาวนากคอปญหา โดยเฉพาะในแงทวา ชาวนาคอฐานเสยงส าคญทางการเมองทรฐบาลและพรรคการเมองตองมนโยบายเฉพาะในการชวยเหลอเพอการยกระดบราคาผลผลต อนเปนภาระทางการคลงทหนกองของประเทศ การด ารงอยของชาวนายงเปนปญหามากขนทามกลางนโยบายการรบจ าน าขาวทกเมลดของรฐบาลยงลกษณทเรมตนมาตงแตปลายป พ.ศ. 2554 ทรฐบาลรบซอขาวทงหมดจากชาวนาในราคาทสงกวาราคาตลาดมาก ทามกลางตวเลขการขาดทนมหาศาลของโครงการ รวมทงปญหาความโปรงใสและการทจรตคอรปชน มการค านวณวา ณ สนเดอนมกราคม 2556 ชาวนาไดรบผลประโยชนเพยงแคราว 60-70% ของการขาดทนหรอราว 86,000 ลานบาทเทานน อนน ามาสค าถามทวาหากเอาเงนจ านวนนไปชวยชาวนาโดยตรงจะดกวาไหม อยางไรกด ค าถามหลกจรงๆ ในใจของนกเศรษฐศาสตรเสรนยมเหลานกคอ เราจะตองชวย/อมชาวนากน

13

ไปอกนานแคไหน ไมวาจะเปนการชวย/อมผานโครงการประกนรายได โครงการรบจ าน าขาว หรอแมแตการเอาเงนไปแจกแกชาวนาโดยตรง (http://prachatai.com/journal/2013/08/48380) ส าหรบนกเศรษฐศาสตรเสรนยมเหลานแลวนน แนวทางการพฒนาทควรจะเปนกคอ การลดจ านวนชาวนาลง โดยเฉพาะการหาทางใหชาวนายากจนไดมโอกาสออกจากภาคเกษตร ชาวนายากจนเหลานมทดนนอยหรอมทดนท ากนทไมเหมาะสม จงไมสามารถใหผลผลตทดได การเกษตรจงไมสามารถสรางคณภาพชวตทดใหแกคนกลมน พวกเขากงวลวาโครงการรบจ าน าขาวจะจงใจใหคนกลบมาท านามากขน อกทงชาวนายงพยายามเพมผลผลตใหไดมากทสดเพอน ามาเขาโครงการ ดวยการปลกขาวพนธอายสน ระดมใชป ยเคมและสารเคมใหมากขน อนเปนการเพมตนทนการผลต ท าใหชาวนาไมไดประโยชนจากโครงการรบจ าน ามากนก ประเดนทนาสนใจกคอ ความกงวลของนกเศรษฐศาสตรเสรนยมเหลานวางอยบนฐานคดทวาชาวนาไมสามารถคดและท าการตดสนใจอยางรอบดานโดยค านงถงผลในระยะยาวได ฐานคดนไมตางอะไรจากการมองเกษตรกรทท านาเคมแบบเขมขนอยางหมนแคลนโดยเอนจโอและภาคประชาสงคม การท านาปรง ในขณะทชาวนาถกมองจากภาคสวนตางๆ วาเปนปญหา แตการตดสนใจในกระบวนการท านาของผท านาลวนมทมาทไปและสมพนธกบเงอนไขในเชงโครงสรางทเปนขอจ ากดหรอปจจยเสยงทท าใหการท านาไมเปนไปตามอดมคตทถกคาดหวง แมการท านาปทดจะใกลเคยงกบแนวทางการพงตนเองทพงปรารถนา เนองจากเออตอการใชพนธขาวทองถนและเทคโนโลยพนบาน แตในบางกรณศกษาไดชใหเหนวาการท านาปไมเหมาะสมกบเงอนไขในปจจบนอกแลว แมการท านาปจะยงคงอย แตกคงอยแบบสภาวะจ ายอมเนองจากมอปสรรคตางๆ ทท าใหชาวนายงไมสามารถปรบพนทนาจากนาปมาเปนนาปรงได

จากงานศกษาของนรมล ยวนบณย (2555) เกยวกบการปรบตวและการรบมอตอภยน าทวมของชาวนาในทงลาดชะโด ทเปนทราบลมลกทมขนาดกวา 3,000 ไร ใน อ.ผกไห จ.พระนครศรอยธยา พบวา มากกวาครงของพนทท านายงคงเปนนาปในรปแบบทเรยกวา “นาขาวฟางลอย” (ภาพท 1) ซงเปนระบบการท านาทเหมาะกบพนทราบลมลก มน าหลาก เนองจากทใชพนธขาวทสามารถยดตวตามน าทเออสงขนในฤดน าหลาก สามารถทนน าทวมสงไดราว 2.5 เมตร แมผลผลตจากนาฟางลอยจะมเพยง 4-500 กโลกรม หรอราว 45-50 ถงตอไร แตการท านาฟางลอยมตนทนนอย จดการงาย ไมตองดแลมาก เมอหวานแลวกแทบไมตองดแลอะไรอกจนกระทงเกบเกยว ทส าคญคอไมมตองฉดพนสารก าจดศตรพช แมเมอ 40 ปทผานมาไดมการจดระบบชลประทานเพอสงเสรมการนาปรงในจงหวดแถบน แตการเปลยนมาท านาปรงของชาวนาในทงลาดชะโดกเปนไปอยางชาๆ ทงน การคงอยของขาวฟางลอยดจะเปนภาพทนาพงปรารถนาจากสายตาของเอนจโอและประชาสงคม โดยเฉพาะตงแตทอทกภยมความรนแรงมากขนในชวง

14

หลายปทผานมา มขอเสนอจากเอนจโอดานความมนคงทางอาหารวาการปลกขาวฟางลอยจะชวยแกปญหาความเสยหายของชาวนาจากอทกภยได เนองจากตนขาวสามารถปรบตวและทนกบสภาพน าทวมไดด

อยางไรกด นรมลพบวา การเปลยนจากนาฟางลอยมาเปนนาปรงเกดขนไดชา เนองจากทนาในทง

ลาดชะโดมลกษณะลมๆ ดอนๆ ยากแกการปรบทนาใหราบเรยบเพอใหเหมาะกบการท านาปรง ประกอบกบการททงลาดชะโดตงอยในสวนทลกสดของโครงการชลประทาน ท าใหน าสวนใหญถกใชไปกอนโดยเกษตรกรในพนทตนโครงการชลประทาน ทส าคญนาฟางลอยทด ารงอย คอ ภาวะจ ายอมทามกลางสถานการณทวาการท านาฟางลอยมปญหาเพมมากขนทกขณะและมผลผลตทตกต าลงทกป การททงแหงนถกก าหนดใหเปนพนทแกมลงเพอปองกนน าทวมมาตงแตป พ.ศ. 2549 สงผลท าใหบางปกรมชลประทานปลอยน าเขาทงอยางรวดเรวจนเกนความสามารถในการปรบตวไดของขาวฟางลอย รวมทงการทระดบน าทวมลดลงชากท าใหเกบเกยวไดชาจนขาวกรอบเสยหาย อกทงยงมปญหาความขดแยงเรองน าทชาวนาฟางลอยกบชาวนาปรงตองการใหชลประทานปลอยเขาทงในเวลาทแตกตางกน ตลอดจนปญหาการระบาดของเพลยกระโดดจากการการปลกขาวตอเนองตลอดทงปของทงนาฟางลอยและนาปรงจนท าใหไมมชวงเวลาส าหรบการตดวงจรชวตของเพลย

แมชาวนาในพนทแหงนและหนวยงานทเกยวของจะเหนตรงกนวาการปรบเปลยนมาสการท านาปรงนาจะเปนหนทางทชวยสรางความมนคงดานอาชพและเศรษฐกจได แตการปรบเปลยนกลบเกดขนไดยาก เนองจากการท านาปรงตองลงทนสงในการปรบทดนและท าคนนากนน า ยงหากเปนชาวนาเชากตองคดหนกมากขนวาตนจะไดสทธในการเชานานานแคไหนหลงจากทลงทนปรบทนาไปแลว ทส าคญยงมอปสรรคดานโครงสรางพนฐานทระบบชลประทานและการกระจายน ายงไมเพยงพอและทวถง การขาดการจดรปทดนในทงทงหมดเนองจากไมมหนวยงานใดเขามารบผดชอบ รวมทงปญหาอทธพลและการครอบครองทดนขนาดใหญอยางไมถกตองตามกฎหมายทท าใหไมสามารถจดรปทดนเพอการท านาปรงได ดงนน ชาวนาจ านวนมากททงลาดชะโดจงยงตองฝนท านาฟางลอยอย แมผลตอบแทนทไดจะไมมากนกกตาม

ภาพท 1: นาขาวฟางลอย ทงลาดชะโด ป 2553 (ภาพโดยนรมล ยวนบณย)

15

การพยายามรกษาปรมาณผลผลต

การใชเครองจกรกล การจางแรงงาน การใชเมลดพนธสมยใหมจากตลาด และการใชป ยเคมและสารเคมก าจดศตรพชแบบเขมขน เพอใหไดผลผลตในปรมาณมากทสด คอประเดนทชาวนามกถกกลาวโทษจากสวนภายนอก ทงในแงของการขาดความสามารถในการพงตนเองและการท าลายสงแวดลอมและสขภาพ อกทงการถกกลาวโทษจากนกเศรษฐศาสตรเสรนยมในแงของความไมสมเหตสมผลทยงคงท านาอยทามกลางตนทนทสงและความเสยงทมากเชนน

อยางไรกด ในระบบตลาดการคาขาวเปลอกทชาวนาไมสามารถตอรองได เนองจากราคาผลผลตขนอยตลาดโลกและกลไกการผกขาดของโรงส พอคาคนกลางในระดบตางๆ และผสงออก อนเปนปญหารวมในระดบโครงสรางทชาวนาทงประเทศตองเผชญนน ความพยายามทจะท าทกวถทางเพอรกษาหรอเพมผลผลต แมวาจะสงผลเสยในระยะยาวตอการแพรระบาดแมลงศตรพชและเพมตนทนการผลต (ไมวาจะเปนการหวานขาวใหหนาเกนกวาค าแนะน าของทางการ และการเพมความถ ชนด และความเขมขนของการฉดพนสารเคมปองกนและก าจดศตรพชในชวงการแพรระบาด) กลบเปนทางเดยวทเกษตรกรพอจะใชเปนหลกประกนในการผลตของตน นอกจากนนกยงมความพยายามลดตนทนในการขนตอนการผลตตางๆ เชน การตอรองขอลดราคาคาจาง ทมทงคาจางไถ คาจางตเทอก คาจางฉดพนยา และคาจางรถเกยวขาวโดยเฉพาะในกรณทผลผลตเสยหายจากอทกภยหรอโรคแมลง ทงน ผ รบจางทางการเกษตรเหลานกมกเปนคนในทองถนเดยวกนหรอใกลเคยง แมวาการตอรองเหลานดจะเปนการขดรดกนเองของคนในทองถนดวยกน แตนกคอหนทางเดยวทผปลกขาวพอจะท าไดเพอชดเชยการขาดทน

ขณะทการไมนยมเลอกใชสารสมนไพร ชวภณฑ และวธการแนวเกษตรอนทรยในการควบคมศตรพช กมกมทมาจากการขาดความไมมนใจและไมพรอมทจะรบความเสยงทจะเกดขนหากวธการเหลาน ไมไดผลและตองขาดทน โดยเฉพาะอยางยงเมอการสงเสรมของหนวยงานทเกยวของยงอยในระดบของการใหขอมลหรอการจดอบรมเปนครงคราวเทานน โดยไมมระบบการประกนความเสยงจากการทดลองท า รวมทงยงมระยะหางระหวางวทยากรกบชาวนาในการใหค าปรกษา ตางจากรานคาสารเคมการเกษตรทชาวนาจ านวนมากใชเปนแหลงขอมลเพอเขาถงยาและสารเคมชนดใหมๆ เพอน ามาใชใหทนกบความรนแรงของโรคและแมลง (นนทา กนตร 2554) อยางไรกด การใชวธธรรมชาตในการจดโรคและแมลงขาว กไมไดถกปฏเสธอยางสนเชงจากชาวนา จากงานศกษาการจดการความเสยงจากเพลยกระโดดของชาวนาทจงหวดก าแพงเพชรของนนทา กนตร พบวา บางรายไดพยายามทดลองปรบใชวธธรรมชาต เชน การควบคมระดบน าในแปลงนาไมใหมน าขงตลอดเวลา การขยายเชอไตรโคเดอรมา และการท าฮอรโมนไขเพอเพมผลผลตขาว สงททดลองมทงทไดผลและไมไดผลดวยขอจ ากดในเชงเทคนคหลายประการ ทงน ชาวนาแตละคนมการประเมนความเสยงในการตดสนใจตามความเหมาะสมและมขอสรปทแตกตางกน

16

นอกจากนนชาวนากยงใหความส าคญกบความปลอดภยของผบรโภคดวย จากงานศกษาของนรมลท จ. พระนครศรอยธยาทพบวา เมอผปลกขาวทราบแนชดวาชลประทานก าลงจะปลอยน าเขานาและจ าตองเกยวขาวกอนก าหนดหลายวน หลายรายเลอกการฉดพนป ยน าแทนทจะพนยาฆาหญาในการเรงใหรวงขาวเหลอง แมวาการใชยาฆาหญาจะเหนผลชดเจนกวา พวกเขาใหเหตผลวา การใชยาฆาหญาในชวงเวลากระชนชดกอนการเกบเกยวไมกวนจะเปนอนตรายตอผบรโภคมาก

นาสนใจวาทามกลางภยพบต เงอนไข และขอจ ากดตางๆ ผท านามความหวงเสมอวาการตดสนใจในแตละครงของพวกเขาจะน ามาสรายไดทงดงามคมคาแกการลงทนลงแรง ทามกลางการขาดทนและความลมเหลวบอยครงกยงคงมความส าเรจใหเหนบาง ขนอยกบปจจยหลายๆ อยางผสมผสานกนทงทชาวนาควบคมไดและควบคมไมได กรณความส าเรจในการควบคมการระบาดของเพลยกระโดดในระดบแปลงของชาวนาท จ.ก าแพงเพชรขนอยกบการหมนเอาใจใสแปลงนาของเกษตรกร (ภาพท 2) การเลอกชนดของพนธขาว การควบคมระดบน าในแปลงนา และการเลอกใชสารเคมใหเหมาะสมกบระดบความรนแรงของการระบาด สวนกรณชาวนาทงลาดชะโด จ.พระนครศรอยธยา การทจะสามารถเกบเกยวผลผลตไดอยางราบรนและไดผลผลตสงนน นอกจากจะขนกบเทคนควธการเพมผลผลตของเกษตรกรแลว กยงขนอยกบภาวะน าทวมฝนแลงโดยรวม รวมทงการตดสนใจปดน าหรอปลอยน าของทางชลประทานดวย อนเปนปจจยทชาวนาไมสามารถควบคมไมได

การท านาระบบนาอนทรย ขณะทชาวนาสวนใหญท านาเคม ในชวงกวาทศวรรษทผานมาการท านาอนทรยในฐานะกระแสทางเลอกเรมขยายตวในหมชาวนา พรอมๆ กบทขาวอนทรยเรมเปนทนยมมากขนในหมผบรโภคคนชนกลาง ระบบเกษตรอนทรยเปนรปแบบหนงของเกษตรกรรมทางเลอกหรอเกษตรกรรมยงยน2 ทถกน าเสนอ 2 ในมลนธเกษตรกรรมยงยน (ประเทศไทย) (2554) ระบวา “เกษตรอนทรยคอ ระบบการผลตทางการเกษตรทหลกเลยงการใชป ยเคมสงเคราะห สารเคมก าจดศตรพช ฮอรโมนทกระตนการเจรญเตบโตของพชและสตว รวมทงสงมชวตดดแปลงทางพนธกรรม เกษตรอนทรยใหความส าคญสงสดในการปรบปรงบ ารงดน โดยเชอวา หากดนมความอดมสมบรณ ยอมท าใหพชและสตวทเจรญเตบโตจากผนดนนนมความอดมสมบรณตามไปดวย มนษยทบรโภคผลผลตจากไรนาอนทรยกจะไดรบอาหารทมคณภาพดและปลอดภย เกษตรอนทรยมจดเรมตนจากยโรปและตอมาไดแพรหลายไปยงสหรฐอเมรกาและทวโลกจนปจจบน กลายเปนสวนหนงของระบบการผลตทางการเกษตรทขยายออกไปอยางกวางขวาง มการพฒนาระบบตลาด และมาตรฐานการผลตมารองรบเปนการเฉพาะ”

ภาพท 2 ชาวนาภาคกลางก าลงพนยากนเพลยกระโดดสน าตาล ป 2554 (ภาพโดยนรมล ยวนบณย)

17

ในฐานะทเปนทางออกของวกฤตดานสงแวดลอมและสขภาพ อนเปนผลมากจากการท าเกษตรเคม รวมทงทางออกจากความไมเปนธรรมของระบบการคาสนคาเกษตรทเกษตรกรมกถกเอารดเอาเปรยบ ส าหรบในประเทศไทยการบกเบกเกษตรกรรมอนทรย ทครอบคลมตงแตเทคโนโลยการผลต การตลาด การตรวจรบรองมาตรฐานเกษตรอนทรย ไดเรมตนจากการผลกดนขององคกรพฒนาเอกชนทท างานรวมกบกลมเกษตรกรในพนท จ.สรนทร จ.ยโสธร และ จ.เชยงใหม จนสามารถพฒนาตลาดเกษตรอนทรยทงในประเทศและตางประเทศ และสามารถผลกดนเกษตรอนทรยสนโยบายระดบประเทศ ดงในกรณแผนยทธศาสตรและแผนปฏบตการการพฒนาเกษตรอนทรยแหงชาต พ.ศ. 2551-2554 เปนตน จากการส ารวจของสหกรณกรนเนท จ ากด พนทเกษตรอนทรยของประเทศไทยขยายตวเพมขนเปน 0.212 ลานไร ในป พ.ศ. 2553 หรอคดเปน 0.162% ของพนทเกษตรกรรมทงหมดของประเทศซงมอย 131.27 ลานไร และมฟารมเกษตรอนทรย 7,405 ฟารม หรอคดเปนสดสวน 0.145% จากจ านวนฟารมทงหมดในประเทศ 5,100,000 แหง เฉพาะขาวอนทรยมพนทปลก 138,328.03 ไร (www.greennet.or.th/article/411, เขาถงเมอ 2 สงหาคม 2556) ในจ านวนน มทงทปลกโดยเกษตรกรรายยอยทรวมตวกนภายใตการสนบสนนขององคกรพฒนาเอกชนและภาคประชาสงคม และมทงทด าเนนการโดยผประกอบการธรกจอาหารและการเกษตรหลงจากทเรมมองเหนวาสนคาเกษตรอนทรยมความสามารถในการแขงขนในตางประเทศไดด ส าหรบผประกอบการในภาคธรกจมทงทท าฟารมเกษตรอนทรยดวยตนเองและทใหเกษตรกรทรบจางการผลตให ผลการส ารวจนยงระบวา ในสวนของภาครฐ แมจะมนโยบายระดบชาตดานเกษตรอนทรยและมการอบรมใหความรแกเกษตรกรในเรองนไปแลวราว 1.75 ลานหรอประมาณ 34% ของครอบครวเกษตรกรในประเทศไทย (ยอดรวม ณ ป พ.ศ. 2553) รวมทงไดสนบสนนปจจยการผลตแกเกษตรกรดวย แตการด าเนนงานเหลานมผลนอยมากตอการหนมาท าเกษตรอนทรยของเกษตรกร ทส าคญคอนโยบายการประกนราคาขาวเปลอกทมมาตงแตป พ.ศ. 2552 เปนตนมา ทก าหนดราคาประกนคอนขางสงกวาราคาตลาดมาก ไดสงผลท าใหองคกรชมชนและผประกอบการเกษตรอนทรยตองรบซอขาวเปลอกเกษตรอนทรย (สวนใหญเปนขาวหอมมะล) จากเกษตรกรในราคาสงกวาราคาประกนของรฐบาล ท าใหตนทนผลผลตเกษตรอนทรยมสง การสงออกจงชะลอตว ในขณะเดยวกน เกษตรกรจ านวนหนงเรมแสดงความไมพงพอใจกบราคารบซอขาวเปลอกเกษตรอนทรย ทมความตางจากราคาขาวเปลอกทวไปไมมากนก ท าใหมเกษตรกรจ านวนนอยรายทสนใจทจะปรบเปลยนมาสการท านาอนทรย นาสนใจวา เกษตรอนทรยทสงเสรมโดยเอนจโอไทยเปนสวนหนงของวาทกรรมชมชนนยมและวฒนธรรมชมชน ทเนนการเชดชความพอเพยงและการพงตนเองของชมชน และปฏเสธบรโภคนยม ทนนยม และอตสาหกรรมนยม (เนตรดาว เถาถวล 2554) ดงทระบไวนยาม “เกษตรอนทรย” โดยมลนธเกษตรกรรมยงยน (ประเทศไทย) ทวา “หากเกษตรอนทรยพฒนาไปในทศทางทมงเนนการคาเปนหลก มง

18

ผลตพชเชงเดยว หรออยภายใตระบบและการผกขาดของบรษทขนาดใหญ แทนทจะมงในเรองของความมนคงดานอาหาร การท าเกษตรอนทรยดงกลาว กจะไมถอวาเปนเกษตรกรรมอนทรยทแทจรง และผดหลกการเกษตรกรรมยงยน‛ (sathai.org /th/about-saft/sa-pattern/item/65-organic-farming.html) นอกจากนน เกษตรอนทรยยงมกถกเชอมโยงเขากบความมศลธรรม ความเปนคนด รวมทงขบวนการหรออดมการณทางศาสนาดงกรณสนตอโศกและการผลต “ขาวคณธรรม” ดวย สงนดจะยอนแยงกบสภาพความเปนจรงทวาการขยายตวของเกษตรอนทรยในประเทศไทยลวนเปนผลมาจากการขยายตวของระบบเศรษฐกจทนนยมและโลกาภวฒน ทท าใหการเชอมโยงระหวางผผลตขาวอนทรยกบตลาดสามารถเกดขนได ผานชองทางการคาและความตองการสนคาทเพมมากขน อกทงเกษตรอนทรยยงเปนระบบการเกษตรเชงพาณชยทมการลงทนสง มการแขงขนในระบบตลาดอยางเขมขน เพราะเปนการปรบตวเขาสระบบการผลตสนคาเกษตรทมมลคาสง (เนตรดาว เถาถวล 2554) ทส าคญตองมการรกษามาตรฐานการผลตตามหลกสากลอยางเขมงวด มการตรวจแปลงนาเกษตรเพอควบคมบรหารจดการฟารมและผลผลตเพอสรางความเชอมนใหกบผบรโภค โดยเฉพาะอยางยงในสวนของการสงออกไปยงผบรโภคตางประเทศ (www.greennet.or.th/article/1411) ปจจบนเรมมการตงค าถามมากขนเรอยๆ ถงการน าเสนอภาพการท านาอนทรยในเชงอดมคตขององคกรพฒนาเอกชนและภาคประชาสงคม ในฐานะทเปนระบบแหงการพงตนเองทสามารถชวยใหชาวนาพนจากความยากจน โดยอางวาการท านาอนทรยมตนทนการผลตต ากวาและสามารถขายไดในราคาดกวา ทงทจรงแลวการท านาอนทรยกคอการท าเกษตรพนธะสญญาในรปแบบหนง แมบางสวนจะด าเนนการโดยกลม/องคกรชมชนทเอนจโอหรอภาคประชาสงคมเขาไปสงเสรมกตาม อกทงยงมตนทนคาแรงสงเพราะตองใชแรงงานและควบคมแรงงานเขมขน (เชน ในการถอนกลา ด านา ถอนวชพช) เพอใหการผลตเปนไปตามมาตรฐานเกษตรอนทรย แตทงน ชาวนามกไมค านวณคาแรงของตวเองวาเปนตนทน จงเทากบวาพวกเขาขดรดแรงงานตวเอง และหากค านวณคาแรงของคนในครวเรอน การท านาอนทรยกจะเหลอผลก าไรทต ามาก (เนตรดาว เถาถวล 2554) นยงไมนบรวมความเครยดและความขดแยงภายในชมชนจากการทตองอยภายใตกฎขอบงคบทเขมงวดของการท าเกษตรอนทรยทตองเนนอาหารปลอดภย การรกษาสงแวดลอม และการคมครองสทธของสตวเลยง ตลอดจนความเครยดจากความเสยงในการถกปฏเสธซอผลผลตหรอการถกกดราคาหากผลผลตไมไดตามมาตรฐาน (ด ธนพร ศรสกใส 2554) ทส าคญ ครวเรอนทท านาอนทรยไดใชกลยทธของการสรางความหลากหายในการด ารงชพ เพอใหครวเรอนอยรอดได ทามกลางแรงกดดนทางเศรษฐกจและระบบนเวศ พวกเขาหารายไดจากกจกรรมหลายรปแบบ ทงการท านาอนทรยและนาเคม การปลกขาวหลายๆ ชนด ทงขาวเหนยวและขาวเจา ท านาทงในทดนของตนเองและทดนเชา พรอมกบการหารายไดจากนอกภาคเกษตร เชน รบจาง คาขาย ท าธรกจสวนตว รบราชการ นหมายความวาเกษตรอนทรยไมไดเปนหนทางเดยวในปลดเปลองความยากจน

19

นอกจากนน กยงดเหมอนวามเพยงชาวนารวยและชาวนาฐานะปานกลาง ทมศกยภาพในการเขาถงทดน ทน และแรงงานมากกวาเทานน ทจะไดรบประโยชนจากการท าเกษตรอนทรย โดยสามารถสะสมทนและปรบตวใหอยรอดในระบบเกษตรอนทรยไดอยางมนคง ขณะทชาวนายากจนผมทดนนอยมกลมเหลวและตองออกจากระบบเกษตรอนทรยไปในทสด โดยเฉพาะในรายทมทนไมมากพอจะพยงฐานะทางเศรษฐกจในชวง 2-3 ปแรกของการปรบเปลยนเขาสระบบการผลตแบบอนทรย อนเปนชวงเวลาทผลผลตยงไดนอยอย รวมทงในรายทแหกกฎมาตรฐานเกษตรอนทรยเมอครอบครวมวกฤตเศรษฐกจ จงตองการผลผลตขาวมากกวาทเคยไดจากการท านาอนทรยมาแกวกฤตของครอบครว (เนตรดาว เถาถวล 2554) แมวาเกษตรอนทรยจะเตบโตอยางตอเนอง แตกยงมไมถง 1% ของพนทเกษตรกรรมทงหมดของประเทศ การทเกษตรกรจ านวนมากไมท าเกษตรอนทรยหรอไมสามารถท าจนประสบผลส าเรจ ไมไดเปนเพราะพวกเขาขาดความรเกยวกบผลกระทบของการเกษตรแบบเคมหรอเพราะพวกเขาขาดจตส านกทางสงแวดลอมและละโมบโลภมาก หากแตเปนเพราะมเงอนไขแรงกดดนจ านวนมาก โดยเฉพาะในสวนของคนยากจนทมทดนนอยและการท างานรบจางนอกภาคเกษตรมความส าคญตอการอยรอดของครวเรอน พวกเขาจงไมสามารถใชเวลายาวนานและแรงงานเขมขนในแปลงนาได การท านาสมยใหมดวยวธการท าหวานและใสป ยเคมทสามารถจดการไดรวดเรวจงสอดคลองกบเงอนไขการด ารงชพมากกวา แมแตส าหรบชาวนาทมฐานะปานกลางเองกตาม การจะตดสนใจท านาอนทรยกตองขนอยกบเงอนไขจ านวนมาก ผท านารายหนงซงเปนอดตนกพฒนาเอกชนกลาวถงเงอนไขทท าใหเธอและสามตดสนใจท านาลดตนทนแทนทจะท านาอนทรยในนาเชาเนอทประมาณ 29 ไร3 อนประกอบดวยเงอนไขการเชาทดนทเจาของทดนก าหนดใหตองท าการผลตสองครงตอป การเลอกชวงเวลาการเพาะปลกทตองสมพนธกบจงหวะการปลอยน าจากระบบชลประทานซงโยงกบนโยบายของรฐบาลในการจดระเบยบการปลกขาว รวมทงการทตองเรงเกบเกยวใหทนกอนทน าธรรมชาตจะหลากมาทวมทง สงเหลานสมพนธกบการเลอกพนธขาวทมชวงเวลาการใหผลผลตทเหมาะสมกบจงหวะของน า รวมทงตองสอดคลองกบเกณฑการรบจ าน าหรอประกนราคาของรฐบาลดวย ส าหรบเธอแลวนนเกษตรอนทรยมตนทนสงกวาการท านาลดตนทน เนองจากตองมชวงเวลาบ ารงดนดวยเทคนคธรรมชาตตาง ๆ ซงไมสอดคลองกบจงหวะของน าดงทกลาวไปแลว นอกจากนนการปลกขาวหอมมะลอนทรยกมกใหผลผลตต า หรอหากปลกขาวอนทรยพนธอนทไมใชขาวหอมมะลกมกมปญหาเรองตลาดทยงไมกวาง จ าหนายสนคาไดนอยและยงยากในการจดการผลผลต

3 เรองของคน: ชาวนาอยากรวย http://blogazine.in.th/blogs/noname/post/4177#sthash.6ym8qc Wb.dpuf

20

บทสงทาย: เขาใจเงอนไข เขาใจชาวนา “ชาวนา” ถกมองในฐานะทเปน “ปญหา” จากแทบจะทกภาคสวน ฝายทมองการท านาวาเปนมรดกทางวฒนธรรมและระบบการพงตนเอง มกประณามการละทงการท านาวาเปนหลงลมรากเหงาวถชวต ท าใหเกดความไมมนคงทางอาหาร สรางผลเสยตอทงสงคม ขณะทการท านาเคมแบบเขมขนและการไมยอมเขาสการท านาอนทรยของเกษตรกร กถกประณามวาเปนความโลภ ความเหนแกตว ขาดศลธรรม ความฟ งเฟอ ทามกลางเปลยนแปลงของชนบททแนวโนมส าคญกคอการทอาชพในภาคเกษตร โดยเฉพาะการท านา มบทบาทนอยลงทกทในการสรางชวตความเปนอยทดใหเกษตรกร การตดสนใจของเกษตรกรไมวาจะเปนการละทงทนา การเปลยนไปปลกพชอนทมราคาดกวา หรอ การท านาแบบเขมขน ลวนอยภายใตโครงสรางทางเศรษฐกจทเปลยนแปลงไป ทงน พวกเขาไดพยายามหยบฉวยและใชประโยชนใหไดมากทสดจากโครงสรางทเปลยนแปลงไปน อาท การใชรายไดจากนอกภาคเกษตรมาลงทนเพมเตมในภาคการเกษตร การแสวงหาโอกาสของคนชายขอบในการสรางผลผลตทางการเกษตรมาขายในตลาดทองถน ซงมความตองการบรโภคมากขนเนองจากมคนทออกจากภาคเกษตรและไมผลตอาหารเองเพมขน

ในขณะเดยวกนในมมมองนกเศรษฐศาสตรเสรนยม ชาวนาคอปญหา การทคนจ านวนมากยงท านาเปนเรองทไมสมเหตผล เพราะการท านาไมสามารถแกปญหาความยากจนได ดงนน การเอาคนออกจากภาคเกษตรจงเปนสงทควรสงเสรม ทงน แมมมมองเหลาน โดยเฉพาะในเรองบทบาททเพมมากขนของกจกรรมนอกภาคเกษตร จะสอดคลองกบความเปนจรงทก าลงเกดขน แตมมมองของนกเศรษฐศาสตรเสรนยมกไมแตกตางจากมมมองของเอนจโอและภาคประชาสงคม ตรงทไมไดใหความส าคญกบเงอนไขเฉพาะในชวตของชาวนา รวมทงขอจ ากดในเชงโครงสราง จนน ามาสการมองชาวนาอยางไรศกยภาพ ไมสามารถตดสนใจอยางมเหตผล ทงทจรงแลวมปจจยทไมสามารถควบคมจ านวนมากทสงผลตอการตดสนใจของเกษตรกร ไมวาจะเปนการเปลยนแปลงของระบบนเวศทเปนผลมาจากนโยบายการพฒนาตงแตอดตทท าใหการท านาไมไดผลดอกตอไปจนตองปลอยใหเกดนาราง โครงสรางระบบตลาดขาวเปลอกทไมสามารถควบคมตอรองได ท าใหเกษตรกรตองตดสนใจใชป ยและยาอยางเขมขน เพอลดความเสยงในสวนทตนพอจะควบคมได รวมทงการขาดโอกาสทจะหารายไดอยางเปนกอบเปนก าจากการประกอบอาชพอน จงตดสนใจท านาตอไปแมจะมความเสยงกบการขาดทนกตาม การพยายามท าความเขาใจกบเงอนไขเฉพาะและขอจ ากดของชาวนา ทงในแงสภาพแวดลอมของการท านา อาท ความสงต าของพนท ระบบชลประทาน การเชาทนา ฯลฯ และในแงการด ารงชพ ทในปจจบนแรงงานในครวเรอนมจ ากด อาชพนอกภาคเกษตรและการลงทนดานการศกษาของบตรหลานมความส าคญ เปนสงจ าเปนในการสรางแนวทางการสนบสนนชาวนาทเหมาะสม อนจะชวยใหพวกเขาลดความเสยงในการผลต น ามาซงการท านาทมประสทธภาพ ตนทนต า เปนมตรกบสงแวดลอม และ

21

สอดคลองกบความตองการของตลาด ทงน เพอใหการท านาสามารถเปนพนฐานทดใหแกครวเรอนเกษตรกรในการขยบขยายฐานะทางเศรษฐกจและสงคมนอกภาคเกษตรไดทามกลางสถานการณทวาการผลตในภาคเกษตรไมสามารถเปนแหลงรายไดหลกของครวเรอนในชนบทสวนใหญไดอกตอไป บรรณานกรม งามพศ สตยสงวน. (2545). วฒนธรรมขาวในสงคมไทย การคงอยและการเปลยนแปลง. บรษท เทกซ แอนด เจอรนล พบลเคชน จ ากด. ธนพร ศรสกใส. (2554). “เกษตรอนทรย: กระบวนการครอบง าและการตอรองของเกษตรกรกดชม” ใน เสนาะ เจรญพร (บรรณาธการ) เสรนยมใหมในเศรษฐกจอสาน. วารสารศลปศาสตร มหาวทยาลยอบลราชธาน ฉบบพเศษ (1) น.171-203. นรมล ยวนบณย. (2555). รายงานฉบบสมบรณ การศกษา “การรบมอภาวะน าทวมของชาวนาท

ราบลม กรณศกษา ต.หนองน าใหญ อ.ผกไห จ.พระนครศรอยธยา, เสนอตอแผนงานสงเสรมการพฒนาระบบเพอสขภาวะของเกษตรกรและความเขมแขงของชมชนและสงคม ส านกงานกองทนสนบสนนการเสรมสรางสขภาพ (สสส.). เนตรดาว เถาถวล. (2554). “’เฮดอย แตบพอกน’: ค าถามวาดวยการพงตนเองของชาวนาเกษตรอนทรยในโลกยคโลกาภวตนและการพฒนา” ใน อนสรณ อณโณ (บรรณาธการ) วารสารสงคมวทยาและมานษยวทยา มหาวทยาลยธรรมศาสตร. ปท 30 ฉบบท 2 (กรกฎาคม-ธนวาคม), น.81-109. ประคอง นมมานเหมนทร และสกญญา สจฉายา. (2547). “วฒนธรรมขาว”. ใน สกญญา สจฉายา (บรรณาธการ) ขาว ขวญของแผนดน. มลนธขาวไทยในพระบรมราชปถมภ. บรษอมรนทรพรนตงแอนดพบลชชง จ ากด (มหาชน). ปาลดา พทธประเสรฐ. “'คนใตจนลงเพราะตองซอขาวกน ทท านาลดเหลอแคนครศรฯ-พทลง จรฐจดพ.ท.ปลกพชอาหารกอนอด” (21 มถนายน 2556), http://www.tcijthai.com/tcijthai/view.php?ids=2695 เขาถง 5 สงหาคม 2556.

22

เพมศกด มกราภรมย, นกล รตนดากล, วรรณชไม การถนด. (2553). ลมน าสายบร: ชมชน ทรพยากร

สายน า และความฝน. รายงานวจยฉบบสมบรณ โครงการวจยการพฒนาการมสวนรวมของประชาชนในการจดการลมน าสายบร. ศนยศกษาและพฒนาสนตวธ มหาวทยาลยมหดล และพพธภณฑประวตธรรมชาตและเครอขายเรยนรทองถน คณะวทยาศาสตรและเทคโนโลย มหาวทยาลยสงขลานครนทร วทยาเขตปตตาน. ศจนทร ประชาสนต, ธนพร ศรสกใส, ณฐฎาภรณ เลยมจรสกล, พรรตน วชราชย, นรศรา สายสงวยสตย และภทชา ดวงกลด. (2555). รายงานวจยฉบบสมบรณ ทางเลอกทางการตลาดของชาวนา:

ผลกระทบเชงโครงสรางตอความไมเปนธรรมและการกระจายผลประโยชน. มลนธเกษตรกรรมยงยน (ประเทศไทย) ภายใต โครงการความเปนธรรมทางสงคมเพอสขภาวะ สถาบนวจยสงคม จฬาลงกรณมหาวทยาลย สนบสนนโดย ส านกงานกองทนสนบสนนการสรางเสรมสขภาพ (สสส.). ศรศกร วลลโภดม. (2536). “ขาวกบชวตไทย” ใน ขาวกบวถชวตไทย เอกสารประกอบการสมมนาเรอง วฒนธรรมขาวในสงคมไทย เนองในพธเปดหอไทยนทศน วนท 30 มนาคม 2536 ส านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต. สมบรณ เจรญจระตระกล, ไชยยะ คงมณ, อรอนงค ลองพชย และ โชตมา พรสวาง. (2551). “สาเหตและผลกระทบจากปญหานารางในจงหวดปตตาน ” ใน Environment and Natural Resources Journal. Vol.6 No.1 June. pp. 50-65. ส านกงานเศรษฐกจการเกษตร. (2555). สถานการณสนคาการเกษตรทส าคญและแนวโนมป 2556 (http://www.oae.go.th/ewtadmin/ewt/oae_web/download/journal/trends2556.pdf.) สภางค จนทวานช. (2536). “การจดระเบยบทางสงคมของชมชนวฒนะธรรมขาวในประเทศไทย” ใน ขาวกบวถชวตไทย เอกสารประกอบการสมมนาเรอง วฒนธรรมขาวในสงคมไทย เนองในพธเปดหอไทยนทศน วนท 30 มนาคม 2536 ส านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต.

สมาล พะสม. (2551). “สมภาษณ เดชา ศรภทร : เมอเจาพอเกษตรอนทรยวพากษเจาสวซพ: มมมองตอความมนคงทางอาหาร”, http://prachatai.com/journal/2008/07/17423, เขาถงเมอ 10 สงหาคม 2556.

23

สรพล ทองมคา. (2546). “ชาวนากบการสญหายของพนธขาวพนเมอง” ใน ขาวกบชาวนา เอกสารเผยแพรล าดบท 3 ของมลนธขาวไทย ในพระบรมราชปถมภ. อานนท กาญจนพนธ . (2554). “ชนบทอสานปรบโครงสราง ชาวบานปรบอะไร” ใน เสนาะ เจรญพร (บ.ก.) เสรนยมใหมในเศรษฐกจอสาน. วารสารศลปศาสตร มหาวทยาลยอบลราชธาน ฉบบพเศษ (1), น.5-41. เอยม ทองด. (2532). วฒนธรรมขาวและการเปลยนแปลงทเกยวกบการท านาปลกขาวในภาคตะวนออกเฉยงเหนอ กรณศกษาบานหน หม 4 ต.หนองกงธนสาร อ.ภเวยง บานอนพวน หม 14 ต.ส าราญ อ.เมอง จ.ขอนแกน. สถาบนวจยภาษาและวฒนธรรมเพอพฒนาชนบท มหาวทยาลยมหดล. เอยม ทองด. (2536). “วฒนธรรมขาว: พธกรรมเกยวกบขาวและการท านา บทบาท การเปลยนแปลงและผลกระทบทมตอคณภาพชวต ทรพยากร และสงแวดลอม” ใน ขาวกบวถชวตไทย เอกสารประกอบการสมมนาเรอง วฒนธรรมขาวในสงคมไทย เนองในพธเปดหอไทยนทศน วนท 30 มนาคม 2536 ส านกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต. เอยม ทองด. (2546). “วนวาน วนน และวนพรงนของชาวนา” ใน วรรณา นาวกมล (บรรณาธการ) ขาวกบชาวนา. เอกสารเผยแพรล าดบท 3 ของมลนธขาวไทย ในพระบรมราชปถมภ. http://blogazine.in.th/blogs/noname/post/3970#sthash.dq5xJIpE.dpuf, ‚การท าเกษตรอนทรยกบตนทนทมไมเทากน‛, (10 กมภาพนธ 2556), เขาถงเมอ 5 สงหาคม 2556. http://blogazine.in.th/blogs/noname/post/4177#sthash.6ym8qc Wb.dpuf, “ชาวนาอยากรวย”, (29 พฤษภาคม 2556), เขาถง 5 สงหาคม 2556. http://prachatai.com/journal/2013/08/48380, “รายงานเสวนาทดอารไอ หวขอ คดใหมอนาคตขาวไทย”, (25 สงหาคม 2556), เขาถงเมอ 27 สงหาคม 2556. http://sathai.org/th/about-saft/sa-pattern/item/65-organic-farming.html, มลนธเกษตรกรรมยงยน (ประเทศไทย). “เกษตรอนทรย”, (26 เมษายน 2554) เขาถงเมอ 1 สงหาคม 2556.

24

http://www.cai.ku.ac.th/cai/index.php?option=com_wrapper&view=wrapper&Itemid=224 (สถาบนวชาการดานสหกรณ มหาวทยาลยเกษตรศาสตร). “นวตกรรมเครอขายคณคาขาวคณธรรม”,เขาถงเมอ 10 สงหาคม 2556. http://www.greennet.or.th/article/1411 “ตรารบรองเกษตรอนทรยและอาหารปลอดภยในประเทศไทย” เขาถง 2 สงหาคม 2556. http://www.greennet.or.th/article/411, “สถานการณเกษตรอนทรยไทย” เขาถงเมอ 2 สงหาคม 2556. http://www.thaipan.org/node/327, เครอขายเตอนภยสารเคมก าจดศตรพช (Thai-PAN), ‚อตสาหกรรมเคมเกษตร”, (4 กรกฎาคม 2555), เขาถงเมอ 2 สงหาคม 2556.

http://www.tvburabha.com/tvb/rice/r_k.html. บรษททวบรพา, “ขาวคณคา ชาวนาคณธรรม”, เขาถงเมอ 2 สงหาคม 2556. http://www.kehakaset.com/index.php/79-information/1258-2013-07-31-03-17-56. วารสารเคหการเกษตร. “เทคนคการท านาตนทนต าของชาวนาเงนลาน ‘ชยพร พรหมพนธ ’” เขาถงเมอ 2 สงหาคม 2556. De Koninck, Rodolphe and Jonathan Rigg and Peter Vandergeest. (2012) ‚ A Half Century of

Agrarian Transformations in Southeast Asia, 1960-2010‛. In Jonathan Rigg and Peter

Vandergeest (eds.) Revisiting Rural Places Pathways to Poverty and Prosperity in Southeast

Asia. University of Hawai’i Press: Honolulu. pp. 25-37.

Li, Tania Murray. (2012). ‚Why So Fast? Rapid Class Differentiation in Upland Sulawesi‛. In

Jonathan Rigg and Peter Vandergeest (eds.) Revisiting Rural Places Pathways to Poverty and

Prosperity in Southeast Asia. University of Hawai’i Press: Honolulu, pp. 193-210.

25

Marschke, Melissa. (2012). ‚Koh Sralao Village, Cambodia: Living at the Margins‛. In Jonathan

Rigg and Peter Vandergeest (eds.) Revisiting Rural Places Pathways to Poverty and Prosperity

in Southeast Asia. University of Hawai’i Press: Honolulu, pp. 250-267.

Peluso, Nancy Lee and Edi Suprato and Agus Budi Purwanto. (2012). ‚Urbanization Java’s

Political Forest? Agrarian Struggles and the Re-territorialization of Natures‛. In Jonathan Rigg

and Peter Vandergeest (eds.) Revisiting Rural Places Pathways to Poverty and Prosperity in

Southeast Asia. University of Hawai’i Press: Honolulu, pp. 157-176.

Rigg, Jonathan and Albert Salamanca. (2012) ‚Moving Lives in Northern Thailand: Household

Mobility Transformations and the Village, 1982-2009‛. In Jonathan Rigg and Peter Vandergeest

(eds.) Revisiting Rural Places Pathways to Poverty and Prosperity in Southeast Asia. University

of Hawai’i Press: Honolulu, pp. 88-111.

Rigg, Jonathan and Peter Vandergeest (eds.). (2012). Revisiting Rural Places Pathways to

Poverty and Prosperity in Southeast Asia. University of Hawai’I Press: Honolulu.

Rigg, Jonathan. (2001). More than the Soil. United Kingdom: Pearson Education Limited.

Rigg, Jonathan. (2006). ‚Land, Farming, Livelihoods, and Poverty: Rethinking the Links in the

Rural South‛. World Development, 34 (1): 180-202.

26

Scott, Steffanie. (2012). ‚Land Displacement and Livelihood Marginalization through

‘Townification’ in a Northern Vietnamese Village‛. In Jonathan Rigg and Peter Vandergeest

(eds.) Revisiting Rural Places Pathways to Poverty and Prosperity in Southeast Asia. University

of Hawai’i Press: Honolulu, pp. 269-283.

Vandergeest, Peter. (2012). ‚Deagrarianization and Re-agrarianization: Multiple Pathways of

Change on the Sathing Phra Peninsula‛. In Jonathan Rigg and Peter Vandergeest (eds.)

Revisiting Rural Places Pathways to Poverty and Prosperity in Southeast Asia. University of

Hawai’i Press: Honolulu, pp.135-156.