1980 zedapiruli gaumjobeseba -...

11

Caucasus Environmental NGO Network

saTib-saZovrebis

zedapiruli

gaumjobeseba

saTib-saZovrebis

zedapiruli gaumjobeseba

1980

1996

პროექტი ხორციელდება ევროკავშირის ფინანსური მხარდაჭერით

22

winamdebare publikacia momzadebulia proeqtis Zlieri sofeli, moqnili mmarTveloba farglebSi, romelic xorcieldeba holandiis mTavrobis finansuri mxardaWeriT.publikaciis Sinaarsze pasuxismgebeli aris mxolod proeqtis ganmaxorcielebeli organizacia da masSi gamoTqmuli azri ar gamoxatavs holandiis mTavrobis Sexedulebebs.ბროშურა მომზადდა შეერთებული შტატების სატყეო სამსახურის (USFS) „საძოვრების მდგრადი მართვის“ ტრენინგის მასალების გამოყენებით

3

1. ზოგადი მიმოხილვა 4

2. სათიბ-საძოვრების ზედაპირული გაუმჯობესება 8

2.1 კულტურულ-ტექნიკური ღონისძიებები 8

2.2 წყლისა და საჰაერო რეჟიმების გაუმჯობესება 10

2.3 სარეველა და შხამიან მცენარეებთან ბრძოლის

ღონისძიებები 13

2.4 სათიბ-საძოვრების განოყიერება 15

2.5 საკვები ბალახების შეთესვა 19

3. ბუნებრივი საძოვრების რაციონალური გამოყენება 25

4. საძოვრების მონიტორინგი 31

5. ბუნებრივი სათიბების რაციონალური გამოყენება 32

6. ბუნებრივი საძოვრების მცენარეული

საფარი და ძოვების გავლენა 34

7. სათიბ-საძოვრების მრავალწლიანი საკვები ბალახები 37

s a r C e v i

43

saTib-saZovrebis zedapiruli gaumjobeseba

XX saukunis ukanaskneli aTwliani periodi (1991-2000 ww.) erT-erTi yvelaze Tbili iyo meore aTaswleulSi. klimaturi cvlilebebis am fonze saqarTvelos barSi (gansakuTrebiT mis aRmosavleT nawilSi) klimatis daTbobam, nawilobriv, atmosferuli naleqebis Semcirebam, qarebis gaZlierebam da stiqiuri bunebrivi procesebis intensivobis momatebam gaudabnoebis niSnebi gamoavlines. am process kidev ufro aCqarebs anTropogenuri faqtorebis zemoqmedeba (qarsafari zolebis, tyeebis Cexa, niadagis daCqarebuli qarismieri da wylismieri eroziebi, nawverlis gadawva, saTib-saZovrebis gadtvirTva, sarwyavi sistemebis mwyobridan gamosvla da sxv.). es procesebi warmoqmnian ekologiur, socialur da ekonomikur problemebs.

klimatis daTboba aseve seriozul safrTxes uqmnis kavkasionis myinvarebs, iwvevs maT intensiur dnobas, rac, Tavis mxriv, uaryofiT gavlenas moaxdens mTiani da maRalmTiani regionebis saTib-saZovrebis eroziul procesebze da, Sesabamisad, maT produqtiulobaze. amasTanave, aRsaniSnavia isic, rom saqarTvelo saSiSi stiqiuri procesebis ganviTarebis masStabebiT, droSi ganmeorebadobiTa da am procesebis uaryofiTi zemoqmedebiT msoflios erT-erT urTules regions warmoadgens.

suraTi 1. qarismieri erozia zamTris saZovrebze

suraTi 2. wylismieri erozia saTib-saZovrebze

suraTi 3 da 4. nawverlebisa da saZovrebis gadawva

1. ზოგადი მიმოხილვა

XX საუკუნის უკანასკნელი ათწლიანი პერიოდი (1991-2000 წწ.) ერთ–ერთი ყველაზე თბილი იყო მეორე ათასწლეულში. კლიმატური ცვლილებების ამ ფონზე საქართველოს ბარში (განსაკუთრებით მის აღმოსავლეთ ნაწილში) კლიმატის დათბობამ, ნაწილობრივ, ატმოსფერული ნალექების შემცირებამ, ქარების გაძლიერებამ და სტიქიური ბუნებრივი პროცესების ინტენსივობის მომატებამ გაუდაბნოების ნიშნები გამოავლინეს. ამ პროცესს კიდევ უფრო აჩქარებს ანთროპოგენური ფაქტორების ზემოქმედება (ქარსაფარი ზოლების, ტყეების ჩეხა, ნიადაგის დაჩქარებული ქარისმიერი და წყლისმიერი ეროზიები, ნაწვერლის გადაწვა, სათიბ-საძოვრების გადტვირთვა, სარწყავი სისტემების მწყობრიდან გამოსვლა და სხვა). ეს პროცესები წარმოქმნიან ეკოლოგიურ, სოციალურ და ეკონომიკურ პრობლემებს.

კლიმატის დათბობა ასევე სერიოზულ საფრთხეს უქმნის კავკასიონის მყინვარებს, იწვევს მათ ინტენსიურ დნობას, რაც, თავის მხრივ, უარყოფით გავლენას მოახდენს მთიანი და მაღალმთიანი რეგიონების სათიბ-საძოვრების ეროზიულ პროცესებზე და, შესაბამისად, მათ პროდუქტიულობაზე. ამასთანავე, აღსანიშნავია ისიც, რომ საქართველო საშიში სტიქიური პროცესების განვითარების მასშტაბებით, დროში განმეორებადობითა და ამ პროცესების უარყოფითი ზემოქმედებით მსოფლიოს ერთ-ერთ ურთულეს რეგიონს წარმოადგენს.

4

saqarTvelos teritoriis 7,628.4 aTas ha farTobidan 39.7% sasoflo-sameurneo savargulia. aqedan bunebrivi saTibebisa da saZovrebis farTobi 2 mln ha-s Seadgens.

suraTi 5. degradirebuli saZovrebi

2011 wels sasoflo-sameurneo kulturebis naTesi farTobi 310 aTas heqtars Seadgenda, e.i. bunebriv sakveb savargulebze 6.3-jer naklebs. Tavis mxriv, isini iyofian zamTrisa da zafxulis saZovrebad. zamTris saZovrebi warmodgenilia kolxeTis dablobsa da ivris zeganze, zafxulis saZovrebi ki – maRal mTaSi, kerZod, subalpursa da alpur zonebSi. sazafxulo saZovrebidan pirutyvis gadmoreka zamTris saZovrebze iwyeba seqtemberSi, sadac Semdegi wlis aprilamde rCeba. pirutyvis mravalwliani eqstensiuri Zoveba da simWidrovis zrda iwvevs balaxovani safris gaRaribebas, mis saxecvlasa da dakninebas, mcirdeba niadagis zedapiris balaxovani safari da misi dacva garemo (wvima, qari, meqanikuri dazianeba) faqtorebisagan, rac saboloo jamSi iwvevs niadagis

suraTi 6 da 7. eroziuli da damewyrili saTib-saZovrebi

სურათი 1. ქარისმიერი ეროზიაზამთრის საძოვრებზე

სურათი 2. წყლისმიერი ეროზია სათიბ-საძოვრებზე

3







3







3






suraTi 3 da 4. nawverlebisa da saZovrebis gadawva სურათი 3 და 4. ნაწვერლებისა და საძოვრების გადაწვა

4





54





საქართველოს ტერიტორიის 7,628.4 ათას ჰა ფართობიდან 39.7% სასოფლო-სამეურნეო სავარგულია. აქედან ბუნებრივი სათიბებისა და საძოვრების ფართობი 2 მლნ ჰა-ს შეადგენს.

სურათი 5. დეგრადირებული საძოვრები

2011 წელს სასოფლო-სამეურნეო კულტურების ნათესი ფართობი 310 ათას ჰექტარს შეადგენდა, ე.ი. ბუნებრივ საკვებ სავარგულებზე 6.3-ჯერ ნაკლებს. თავის მხრივ, ისინი იყოფიან ზამთრისა და ზაფხულის საძოვრებად. ზამთრის საძოვრები წარმოდგენილია კოლხეთის დაბლობსა და ივრის ზეგანზე, ზაფხულის საძოვრები კი – მაღალ მთაში, კერძოდ, სუბალპურსა და ალპურ ზონებში. საზაფხულო საძოვრებიდან პირუტყვის გადმორეკა ზამთრის საძოვრებზე იწყება სექტემბერში, სადაც შემდეგი წლის აპრილამდე რჩება. პირუტყვის მრავალწლიანი ექსტენსიური ძოვება და სიმჭიდროვის ზრდა იწვევს ბალახოვანი საფრის გაღარიბებას, მის სახეცვლასა და დაკნინებას, მცირდება ნიადაგის ზედაპირის ბალახოვანი საფარი და მისი დაცვა გარემო (წვიმა, ქარი, მექანიკური დაზიანება) ფაქტორებისაგან, რაც საბოლოო ჯამში იწვევს ნიადაგის

4




suraTi 6 da 7. eroziuli da damewyrili saTib-saZovrebiსურათი 6 და 7. ეროზიული და დამეწყრილი სათიბ-საძოვრები

6

ზედაპირის დაშლასა და ეროზიას. თავის მხრივ, აღმოსავლეთ საქართველოს ბარში ეროზიული (განსაკუთრებით, წყლისმიერი ეროზიის) პროცესების შედეგად, ნიადაგის ზედაპირზე ჩამონადენი ან დაგროვილი წყლები ღრმა ფენებიდან კაპილარული ზეაწევის ძალით იზიდავენ ნიადაგის ხსნარში არსებულ ადვილად ხსნად მარილებს, რითაც ხელს უწყობენ ნიადაგის ზედა ფენების დამლაშებას. დამლაშებულ ნიადაგებზე მცენარეების საფარი, საერთოდ, ნაკლებია. ასეთ პირობებში ძირითადად ვითარდებიან ქსეროფიტი მცენარეები, რომელთა შორის ჭარბობს გვალვაგამძლე, უხეში, ცხოველებისათვის საკვებად უვარგისი, დაბალი კვებითი ღირებულების მცენარეები, რომლებიც ხელს უშლიან სასარგებლო მცენარეულობის განვითარებას. აღსანიშნავია ისიც, რომ სათიბ-საძოვრების საერთო ფართობიდან 500 ათას ჰა ეროზიულია, დიდი ფართობები დაზიანებულია მეწყრებით, ხრამებითა და სხვ. საძოვრების ეკოსისტემას ასევე დიდ ზიანს აყენებს ცხოველებით გადატვირთვა და ერთი და იმავე საძოვრების დიდი ხნით გამოყენება. ეს იწვევს ბალახის საფრის განადგურებასა და ნაწილობრივ ნიადაგის სტრუქტურის შეცვლას. ერთი და იმავე საძოვრის დიდი ხნით გამოყენებისას მცენარეული საფარი განსაკუთრებით ზიანდება ცხვრის ფარის ძოვებისას, რადგან ცხვარი, სხვა სახის ცხოველებისაგან განსხვავებით, შედარებით მჭიდროდაა განლაგებული, ასეთ დროს იგი უფრო ძირში ძოვს ბალახს, რის გამოც მის აღდგენას დიდი დრო სჭირდება. ასევე დიდ ზიანს აყენებს ნიადაგის ზედაპირს პირუტყვის ძოვება წვიმიან ამინდში, მაშინ, როდესაც, როგორც წესი, საქონელს ფერდობებზე აბალახებენ. ასეთ პირობებში პირუტყვი

5

zedapiris daSlasa da erozias. Tavis mxriv, aRmosavleT saqarTvelos barSi eroziuli (gansakuTrebiT, wylismieri eroziis) procesebis Sedegad, niadagis zedapirze Camonadeni an dagrovili wylebi Rrma fenebidan kapilaruli zeawevis ZaliT izidaven niadagis xsnarSi arsebul advilad xsnad marilebs, riTac xels uwyoben niadagis zeda fenebis damlaSebas. damlaSebul niadagebze mcenareebis safari, saerTod, naklebia. aseT pirobebSi ZiriTadad viTardebian qserofiti mcenareebi, romelTa Soris Warbobs gvalvagamZle, uxeSi, cxovelebisaTvis sakvebad uvargisi, dabali kvebiTi Rirebulebis mcenareebi, romlebic xels uSlian sasargeblo mcenareulobis ganviTarebas. aRsaniSnavia isic, rom saTib-saZovrebis saerTo farTobidan 500 aTas ha eroziulia, didi farTobebi dazianebulia mewyrebiT, xramebiTa da sxv. saZovrebis ekosistemas aseve did zians ayenebs cxovelebiT gadatvirTva da erTi da imave saZovrebis didi xniT gamoyeneba. es iwvevs balaxis safris ganadgurebasa da nawilobriv niadagis struqturis Secvlas. erTi da imave saZovris didi xniT gamoyenebisas mcenareuli safari gansakuTrebiT ziandeba cxvris faris Zovebisas, radgan cxvari, sxva saxis cxovelebisagan gansxvavebiT, SedarebiT mWidrodaa ganlagebuli, aseT dros igi ufro ZirSi Zovs balaxs, ris gamoc mis aRdgenas didi dro sWirdeba. aseve did zians ayenebs niadagis zedapirs pirutyvis Zoveba wvimian amindSi, maSin, rodesac, rogorc wesi, saqonels ferdobebze abalaxeben. aseT pirobebSi pirutyvi

suraTi 8. cxvris fara saZovarze

azianebs rogorc balaxis safars, ise niadagsac. zemoTqmulidan gamomdinare, cxvris farebis Zoveba unda emyarebodes saZovrebis nakveTmorigeobis gamoyenebis princips. wlebis manZilze sakvebi savargulebis usistemo gamoyenebis Sedegad balaxis bunebrivi safari Seicvala dabali kvebiTi Rirebulebis, sakvebad gamousadegari, Sxamiani, mavne mcenareebiT. Sxamian mcenareebs cxoveli ar Wams, magram gazafxulze baguri-xmeli (Tiva) sakvebis Semdeg igi mainc etaneba yovelgvar mwvane mcenares, ver arCevs erTmaneTisagan Sxamiansa da sasargeblos (gansakuTrebiT es iTqmis mozardze). rac cudad moqmedebs pirutyvze. garda amisa, savargulebis nawili qviania da dakolboxebuli.

სურათი 8. ცხვრის ფარა საძოვარზე

აზიანებს როგორც ბალახის საფარს, ისე ნიადაგსაც. ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ცხვრის ფარების ძოვება უნდა ემყარებოდეს საძოვრების ნაკვეთმორიგეობის გამოყენების პრინციპს. წლების მანძილზე საკვები სავარგულების უსისტემო გამოყენების შედეგად ბალახის ბუნებრივი საფარი შეიცვალა დაბალი კვებითი ღირებულების, საკვებად გამოუსადეგარი, შხამიანი, მავნე მცენარეებით. შხამიან მცენარეებს ცხოველი არ ჭამს, მაგრამ გაზაფხულზე ბაგური-ხმელი (თივა) საკვების შემდეგ იგი მაინც ეტანება ყოველგვარ მწვანე მცენარეს, ვერ არჩევს ერთმანეთისაგან შხამიანსა და სასარგებლოს (განსაკუთრებით ეს ითქმის მოზარდზე). რაც ცუდად მოქმედებს პირუტყვზე. გარდა ამისა, სავარგულების ნაწილი ქვიანია და დაკოლბოხებული.

76

suraTi 9. qviani da dakolboxebuli zamTris saZovari ivris zeganze

aRsaniSnavia, rom sarevelamoreuli, mcireproduqtiuli saTibebidan miRebuli 100 kg Tiva Seicavs 30 sakveb erTeulsa da 2-2.5 kg cilas, maSin, rodesac movlili saTibebidan miRebuli – 50-60 sakveb erTeuls da 5 an met kilogram cilas. dabalmosavliani saTibebis gaumjobesebis Sedegad mosavlianoba 3-5-jer izrdeba.

bunebriv saZovrebsa da saTibebze yvela saxis sakvebis (mwvane, wvniani, uxeSi) warmoebis gadideba maTi xarisxis amaRleba da TviTRirebulebis Semcireba mecxoveleobis ganviTarebis ZiriTadi safuZvelia. aRsaniSnavia, rom mecxoveleobis produqtebis TviTRirebulebaSi 65-75% swored daxarjuli sakvebis Rirebulebaze modis. amitom naTelia, rom warmoebuli sakvebis raodenobis gadideba da misi xarisxis gaumjobeseba mecxoveleobis produqtebze (rZe, xorci, kvercxi, matyli, tyavi da sxv.) mosaxleobis mzardi moTxovnilebebis maqsimalurad SesaZlebeli dakmayofilebis wina pirobaa.

saqarTvelos saTib-saZovrebis bunebrivi pirobebi, klimati (mokle samuSao periodi), reliefis sirTuleebi, xelmisawvdomoba teqnikasa da finansebze (RonisZiebaTa siZvire), sagrZnoblad zRudaven am savargulebze Zireuli gaumjobesebis RonisZiebebis Catarebas. aseT pirobebSi fermerebisaTvis ufro xelmisawvdomia saTib-saZovrebis zedapiruli gaumjobeseba, romelic tardeba maSin, rodesac bunebrivi sakvebi savargulebis balaxeulobaSi sakvebi balaxebi 50%-ze naklebi ar aris.


saTib-saZovrebis zedapiruli gaumjobesebis RonisZiebebi iTvaliswineben balaxeulis Semadgenlobis gaumjobesebas, mosavlianobis gadidebasa da xarisxis amaRlebas arsebuli kordis dauzianeblad. saTib-saZovrebis zedapiruli gaumjobeseba moicavs: kulturul-teqnikuri RonisZiebebis Catarebas, wylisa da haeris reJimis gaumjobesebas, sarevela, mavne da Sxamiani mcenareebis mospobas, sasuqebis Setanasa da balaxeulobis SeTesvas.

სურათი 9. ქვიანი და დაკოლბოხებული ზამთრის საძოვარი ივრის ზეგანზე

აღსანიშნავია, რომ სარეველამორეული, მცირეპროდუქტიული სათიბებიდან მიღებული 100 კგ თივა შეიცავს 30 საკვებ ერთეულსა და 2-2.5 კგ ცილას, მაშინ, როდესაც მოვლილი სათიბებიდან მიღებული – 50-60 საკვებ ერთეულს და 5 ან მეტ კილოგრამ ცილას. დაბალმოსავლიანი სათიბების გაუმჯობესების შედეგად მოსავლიანობა 3-5-ჯერ იზრდება.

ბუნებრივ საძოვრებსა და სათიბებზე ყველა სახის საკვების (მწვანე, წვნიანი, უხეში) წარმოების გადიდება მათი ხარისხის ამაღლება და თვითღირებულების შემცირება მეცხოველეობის განვითარების ძირითადი საფუძველია. აღსანიშნავია, რომ მეცხოველეობის პროდუქტების თვითღირებულებაში 65-75% სწორედ დახარჯული საკვების ღირებულებაზე მოდის. ამიტომ ნათელია, რომ წარმოებული საკვების რაოდენობის გადიდება და მისი ხარისხის გაუმჯობესება მეცხოველეობის პროდუქტებზე (რძე, ხორცი, კვერცხი, მატყლი, ტყავი და სხვ.) მოსახლეობის მზარდი მოთხოვნილებების მაქსიმალურად შესაძლებელი დაკმაყოფილების წინა პირობაა.

საქართველოს სათიბ-საძოვრების ბუნებრივი პირობები, კლიმატი (მოკლე სამუშაო პერიოდი), რელიეფის სირთულეები, ხელმისაწვდომობა ტექნიკასა და ფინანსებზე (ღონისძიებათა სიძვირე), საგრძნობლად ზღუდავენ ამ სავარგულებზე ძირეული გაუმჯობესების ღონისძიებების ჩატარებას. ასეთ პირობებში ფერმერებისათვის უფრო ხელმისაწვდომია სათიბ-საძოვრების ზედაპირული გაუმჯობესება, რომელიც ტარდება მაშინ, როდესაც ბუნებრივი საკვები სავარგულების ბალახეულობაში საკვები ბალახები 50%-ზე ნაკლები არ არის.

8

2. სათიბ-საძოვრების ზედაპირული გაუმჯობესება

სათიბ-საძოვრების ზედაპირული გაუმჯობესების ღონისძიებები ითვალისწინებენ ბალახეულის შემადგენლობის გაუმჯობესებას, მოსავლიანობის გადიდებასა და ხარისხის ამაღლებას არსებული კორდის დაუზიანებლად. სათიბ-საძოვრების ზედაპირული გაუმჯობესება მოიცავს: კულტურულ-ტექნიკური ღონისძიებების ჩატარებას, წყლისა და ჰაერის რეჟიმის გაუმჯობესებას, სარეველა, მავნე და შხამიანი მცენარეების მოსპობას, სასუქების შეტანასა და ბალახეულობის შეთესვას.

2.1 კულტურულ-ტექნიკური ღონისძიებები

კულტურულ-ტექნიკურ სამუშაოებს მიეკუთვნებიან: ა) ქვების შეგროვება და მათი ფართობიდან მოცილება; ბ) კოლბოხების მოჭრა; გ) ბუჩქნარის მოცილება ვაკე და მცირედ დახრილ ფერდობებზე (სადაც მათ ეროზიის საწინააღმდეგო დანიშნულება არა აქვთ) და ცალკეულ შემთხვევებში სათიბის ზედაპირის მოსწორება.

7

kulturul-teqnikuri RonisZiebebi

kulturul-teqnikur samuSaoebs miekuTvnebian: a) qvebis Segroveba da maTi farTobidan mocileba; b) kolboxebis moWra; g) buCqnaris mocileba vake da mcired daxril ferdobebze (sadac maT eroziis sawinaaRmdego daniSnuleba ara aqvT) da calkeul SemTxvevebSi saTibis zedapiris mosworeba.

suraTi 10. qvebiT danagvianebuli da alag-alag damlaSebuli saTib-saZovrebi ivris zeganze

qvebis Segroveba da gatana bunebrivi saZovrebidan da, gansakuTrebiT, saTibebidan, 10-20%-iT da ufro metad zrdis savargulis sasargeblo farTobs. zedapirze gafantuli patara da saSualo zomis qvebis Segroveba da nakveTidan gatana xdeba xeliT, xolo did farTobebze, SesaZleblobis SemTxvevaSi, qvis amkrefi an amosaZirkvi manqanebiT.

suraTi 11. qvebis Semgrovebeli agregati

სურათი 10. ქვებით დანაგვიანებული და ალაგ-ალაგ დამლაშებული სათიბ-საძოვრები ივრის ზეგანზე

ქვების შეგროვება და გატანა ბუნებრივი საძოვრებიდან და, განსაკუთრებით, სათიბებიდან, 10-20%-ით და უფრო მეტად ზრდის სავარგულის სასარგებლო ფართობს. ზედაპირზე გაფანტული პატარა და საშუალო ზომის ქვების შეგროვება და ნაკვეთიდან გატანა ხდება ხელით, ხოლო დიდ ფართობებზე, შესაძლებლობის შემთხვევაში, ქვის ამკრეფი ან ამოსაძირკვი მანქანებით.

7

kulturul-teqnikuri RonisZiebebi

kulturul-teqnikur samuSaoebs miekuTvnebian: a) qvebis Segroveba da maTi farTobidan mocileba; b) kolboxebis moWra; g) buCqnaris mocileba vake da mcired daxril ferdobebze (sadac maT eroziis sawinaaRmdego daniSnuleba ara aqvT) da calkeul SemTxvevebSi saTibis zedapiris mosworeba.

suraTi 10. qvebiT danagvianebuli da alag-alag damlaSebuli saTib-saZovrebi ivris zeganze

qvebis Segroveba da gatana bunebrivi saZovrebidan da, gansakuTrebiT, saTibebidan, 10-20%-iT da ufro metad zrdis savargulis sasargeblo farTobs. zedapirze gafantuli patara da saSualo zomis qvebis Segroveba da nakveTidan gatana xdeba xeliT, xolo did farTobebze, SesaZleblobis SemTxvevaSi, qvis amkrefi an amosaZirkvi manqanebiT.

suraTi 11. qvebis Semgrovebeli agregati

სურათი 11. ქვების შემგროვებელი აგრეგატი

8

saTibebze qvebis Segroveba ukeTesia gazafxulsa da Semodgomaze, xolo saZovarze – nebismier dros. savargulis teritoriis 20-25%-ze met farTobze qvebis Segrovebisas mizanSewonilia Sesabamisi sakvebi balaxebis SeTesva da mineraluri sasuqebis Setana.

suraTi 12. qvebis amkrefi agregati

didi qanobis ferdobebze niadagSi Camjdari qvebis amoReba ar aris rekomendebuli, vinaidan maT eroziis warmoqmnis sawinaaRmdego daniSnuleba aqvT. Segrovili qvebi, sasurvelia, gamoviyenoT terasebis mosawyobad, SemosaRobad, gzisa da sxva mSeneblobaze. gamokvlevebis Sedegebi mowmoben, rom qvebis Segroveba mcired, saSualod da Zlier daqvianebul saTib-saZovrebze balaxeulis mosavals zrdis, Sesabamisad, 10-20, 30-45 da 50-60%-iT.

didi mniSvneloba aqvs kolboxebis, naTxunelarebis, WianWvelis budeebis mospobas, rac miznad isaxavs Tibvis procesis gaadvilebas, balaxeulobis xarisxis gaumjobesebas, sasargeblo farTobebis momatebasa da, saboloo jamSi, sakvebi savargulebis mosavlianobisa da produqtiulobis gadidebas. aseTi samuSaoebis Catareba gamarTlebulia im SemTxvevaSi, Tu kolboxebis, naTxunelarisa da WianWvelis budeebis mier dakavebuli farTobi savargulis mTliani farTobis 25-30%-s ar aRemateba. sxva SemTxvevaSi mizanSewonilia Zireuli gaumjobeseba, e.i. niadagis moxvna da balaxeulis daTesva.

9

სათიბებზე ქვების შეგროვება უკეთესია გაზაფხულსა და შემოდგომაზე, ხოლო საძოვარზე – ნებისმიერ დროს. სავარგულის ტერიტორიის 20-25%-ზე მეტ ფართობზე ქვების შეგროვებისას მიზანშეწონილია შესაბამისი საკვები ბალახების შეთესვა და მინერალური სასუქების შეტანა.

8

saTibebze qvebis Segroveba ukeTesia gazafxulsa da Semodgomaze, xolo saZovarze – nebismier dros. savargulis teritoriis 20-25%-ze met farTobze qvebis Segrovebisas mizanSewonilia Sesabamisi sakvebi balaxebis SeTesva da mineraluri sasuqebis Setana.

suraTi 12. qvebis amkrefi agregati

didi qanobis ferdobebze niadagSi Camjdari qvebis amoReba ar aris rekomendebuli, vinaidan maT eroziis warmoqmnis sawinaaRmdego daniSnuleba aqvT. Segrovili qvebi, sasurvelia, gamoviyenoT terasebis mosawyobad, SemosaRobad, gzisa da sxva mSeneblobaze. gamokvlevebis Sedegebi mowmoben, rom qvebis Segroveba mcired, saSualod da Zlier daqvianebul saTib-saZovrebze balaxeulis mosavals zrdis, Sesabamisad, 10-20, 30-45 da 50-60%-iT.

didi mniSvneloba aqvs kolboxebis, naTxunelarebis, WianWvelis budeebis mospobas, rac miznad isaxavs Tibvis procesis gaadvilebas, balaxeulobis xarisxis gaumjobesebas, sasargeblo farTobebis momatebasa da, saboloo jamSi, sakvebi savargulebis mosavlianobisa da produqtiulobis gadidebas. aseTi samuSaoebis Catareba gamarTlebulia im SemTxvevaSi, Tu kolboxebis, naTxunelarisa da WianWvelis budeebis mier dakavebuli farTobi savargulis mTliani farTobis 25-30%-s ar aRemateba. sxva SemTxvevaSi mizanSewonilia Zireuli gaumjobeseba, e.i. niadagis moxvna da balaxeulis daTesva.

სურათი 12. ქვების ამკრეფი აგრეგატი

დიდი ქანობის ფერდობებზე ნიადაგში ჩამჯდარი ქვების ამოღება არ არის რეკომენდებული, ვინაიდან მათ ეროზიის წარმოქმნის საწინააღმდეგო დანიშნულება აქვთ. შეგროვილი ქვები, სასურველია, გამოვიყენოთ ტერასების მოსაწყობად, შემოსაღობად, გზისა და სხვა მშენებლობაზე. გამოკვლევების შედეგები მოწმობენ, რომ ქვების შეგროვება მცირედ, საშუალოდ და ძლიერ დაქვიანებულ სათიბ-საძოვრებზე ბალახეულის მოსავალს ზრდის, შესაბამისად, 10-20, 30-45 და 50-60%-ით.

დიდი მნიშვნელობა აქვს კოლბოხების, ნათხუნელარების, ჭიანჭველის ბუდეების მოსპობას, რაც მიზნად ისახავს თიბვის პროცესის გაადვილებას, ბალახეულობის ხარისხის გაუმჯობესებას, სასარგებლო ფართობების მომატებასა და, საბოლოო ჯამში, საკვები სავარგულების მოსავლიანობისა და პროდუქტიულობის გადიდებას. ასეთი სამუშაოების ჩატარება გამართლებულია იმ შემთხვევაში, თუ კოლბოხების, ნათხუნელარისა და ჭიანჭველის ბუდეების მიერ დაკავებული ფართობი სავარგულის მთლიანი ფართობის 25-30%-ს არ აღემატება. სხვა შემთხვევაში მიზანშეწონილია ძირეული გაუმჯობესება, ე.ი. ნიადაგის მოხვნა და ბალახეულის დათესვა.

10

სათიბ-საძოვრებზე ბუჩქნარის მოსპობა დასაშვებია მხოლოდ ვაკე ადგილზე და მცირედ დახრილ ფერდობებზე. ციცაბო ფერდობებზე (25-300-ზე მეტი დახრილობა) ნიადაგის ეროზიის თავიდან ასაცილებლად, შესაძლებლობის მიხედვით, აუცილებელია ფერდობის გასწვრივ 8-10 მ სიგანის ბუჩქნარის დამცვავი ზოლის დატოვება 60-80 მ ინტერვალით. არასასურველი ბუჩქნარისა და წვრილი ტყის მექანიკური მოსპობის უკეთესი პერიოდებია გვიანი შემოდგომა-ზამთარი--ადრე გაზაფხული. ეს სამუშაოები, ფართობის სიდიდის გათვალისწინებით, შესაძლებელია, შესრულდეს ხელით, მექანიკურად (ბუჩქმჭრელებით, ამოსაძირკვი შემგროვებლებით) და ქიმიური საშუალებებით (არბორიციდებით). უფრო ეკონომიურია, რამდენადმე დიდ ფართობებზე ბუჩქნარის მოსპობა ჩატარდეს შესხურებით. ამ მიზნით გამოიყენება 2.4-დ ჯგუფის პრეპარატები 3-5 კგ/ჰა დოზით. შესხურება უნდა ჩატარდეს ბუჩქნარის ინტენსიური ზრდის პერიოდში, თბილ, მშრალ და უქარო ამინდში ქიმიური პრეპარატების გამოყენების წესების დაცვით. გახმობის შემდეგ დარჩენილ მასას აგროვებენ და გააქვთ ნაკვეთიდან, რისთვისაც შეიძლება იქნეს გამოყენებული ჯაგიანის ფოცხი ან ამოსაძირკვ-შემკრები.

სათიბების უკეთ და სრულად გამოყენების მიზნით ეფექტიანია ნიადაგის ზედაპირის მოსწორება (იქ, სადაც ამის საჭიროება არსებობს). საკვები სავარგულების ზედაპირის მოსწორება უნდა ჩატარდეს ოღროჩოღრო სათიბებზე თიბვის პროცესის გაადვილების, ფართობების გადიდებისა და ბალახეული თივის მოსავლის გასადიდებლად. ასევე საჭიროა უსწორმასწორი ნიადაგის ზედაპირის მოსწორება ძირეული გაუმჯობესების მიზნით. ეს აუმჯობესებს ბალახის თესვის ხარისხს და ხელს უწყობს მის თანაბარ განვითარებას.

2.2 წყლისა და საჰაერო რეჟიმების გაუმჯობესება

ნიადაგში წყლისა და ჰაერის შემცველობა მნიშვნელოვნად განაპირობებს მიკროორგანიზმების ცხოველმოქმედებას, მცენარეთა კვებითი და საჰაერო რეჟიმის მიმდინარეობას, რაც, საბოლოო ჯამში, ზრდის მოსავლის მოცულობას და აუმჯობესებს ხარისხს. აქედან გამომდინარე, წყლისა და საჰაერო რეჟიმის რეგულირება არის ფერმერული მეურნეობის წარმატებით გაძღოლის უმნიშვნელოვანესი პირობა. ამ მაჩვენებლების რეგულირების მიზანია:

წყალზე მცენარეთა მაქსიმალური მოთხოვნილების უზრუნველყოფა; ჭარბი წყლის უარყოფითი გავლენის (ეროზია, დაჭაობება დ ა.შ.) თავიდან

აცილება; ბიოცენოზის ოპტიმალური განვითარებისათვის საჭირო ეკოლოგიური

პირობების შექმნა.

10

suraTi 13. saTib-saZovrebis dawvimebiT morwyva

wylis ukmarisoba, iseve, rogorc siWarbe, ganapirobebs mcenareTa xmobas, xolo Warbi tenianoba iwvevs savargulebis daWaobebas, arasasurvel (isli, Wili, xavsi) da Sxamian (baiebi, Waobis Svita, qolgosnebi da sxv.) mcenareTa ganviTarebasa da maT dominirebas.

bunebriv sakveb savargulebSi xangrZlivi wvimebis, Tovlis dnobis Sedegad da mimdebare ferdobebidan Camonadeni wylebis dagroveba iwvevs maT daWaobebas. aseTi farTobebis daSroba warmoebs sawreti arxebiT (20-30 sm siRrmiT), romelTa ganlagebam xeli ar unda SeuSalos Tibvis meqanizacias. aseTi arxebis gayvana SeiZleba erTkorpusiani guTniT ferdobis gaswvriv mcire daxrilobiT (0.001-0.005), erTmaneTisagan 200-400 metris daSorebiT, sigrZiT ki nakveTis reliefisa da konfiguraciis gaTvaliswinebiT – 400-800 m. saTib-saZovrebidan Warbi tenis moSorebis mizniT rekomendebulia agreTve Txunelaseburi drenaJi, rasac asrulebs specialuri manqana. Warbi wylis mosacileblad aseTi manqanebis gamoyenebiT SesaZlebelia ferdobis gaswvriv 2-2 metris daSorebiT 20-40 sm siRrmeze 10-15 sm diametris Rru sawretebis gayvana.

bunebrivi sakvebi savargulebis nawili mosuli naleqebis mixedviT arasakmarisad aris teniT uzrunvelyofili, amitom maTi (gansakuTrebiT, saTibebis) dawvimebiT morwyva zafxulis ganmavlobaSi mniSvnelovnad adidebs balaxeulis mosavals.

unda aRiniSnos, rom vegetaciis periodSi bunebrivi saTibis erTi morwyva Tivis mosavlis miRebas 35-55 c/ha-s farglebSi uzrunvelyofs.

dakvirvebebiT dadgenilia, rom niadagis sahaero reJimebis gaumjobesebis mizniT Catarebuli iseTi RonisZieba, rogoricaa mxolod kordis gafxviereba diskoebiT an farcxiT, rogorc wesi, ar iZleva sagrZnob ekonomikur efeqts. amitom niadagis sahaero reJimis gaumjobeseba kordis dadiskoebiTa da dafarcxviT mizanSewonilia, gamoyenebul iqnes sxva iseT RonisZiebebTan kompleqsSi, rogorebicaa sasuqebis Setana da sakvebi balaxebis SeTesva.

1110

suraTi 13. saTib-saZovrebis dawvimebiT morwyva

wylis ukmarisoba, iseve, rogorc siWarbe, ganapirobebs mcenareTa xmobas, xolo Warbi tenianoba iwvevs savargulebis daWaobebas, arasasurvel (isli, Wili, xavsi) da Sxamian (baiebi, Waobis Svita, qolgosnebi da sxv.) mcenareTa ganviTarebasa da maT dominirebas.

bunebriv sakveb savargulebSi xangrZlivi wvimebis, Tovlis dnobis Sedegad da mimdebare ferdobebidan Camonadeni wylebis dagroveba iwvevs maT daWaobebas. aseTi farTobebis daSroba warmoebs sawreti arxebiT (20-30 sm siRrmiT), romelTa ganlagebam xeli ar unda SeuSalos Tibvis meqanizacias. aseTi arxebis gayvana SeiZleba erTkorpusiani guTniT ferdobis gaswvriv mcire daxrilobiT (0.001-0.005), erTmaneTisagan 200-400 metris daSorebiT, sigrZiT ki nakveTis reliefisa da konfiguraciis gaTvaliswinebiT – 400-800 m. saTib-saZovrebidan Warbi tenis moSorebis mizniT rekomendebulia agreTve Txunelaseburi drenaJi, rasac asrulebs specialuri manqana. Warbi wylis mosacileblad aseTi manqanebis gamoyenebiT SesaZlebelia ferdobis gaswvriv 2-2 metris daSorebiT 20-40 sm siRrmeze 10-15 sm diametris Rru sawretebis gayvana.

bunebrivi sakvebi savargulebis nawili mosuli naleqebis mixedviT arasakmarisad aris teniT uzrunvelyofili, amitom maTi (gansakuTrebiT, saTibebis) dawvimebiT morwyva zafxulis ganmavlobaSi mniSvnelovnad adidebs balaxeulis mosavals.

unda aRiniSnos, rom vegetaciis periodSi bunebrivi saTibis erTi morwyva Tivis mosavlis miRebas 35-55 c/ha-s farglebSi uzrunvelyofs.

dakvirvebebiT dadgenilia, rom niadagis sahaero reJimebis gaumjobesebis mizniT Catarebuli iseTi RonisZieba, rogoricaa mxolod kordis gafxviereba diskoebiT an farcxiT, rogorc wesi, ar iZleva sagrZnob ekonomikur efeqts. amitom niadagis sahaero reJimis gaumjobeseba kordis dadiskoebiTa da dafarcxviT mizanSewonilia, gamoyenebul iqnes sxva iseT RonisZiebebTan kompleqsSi, rogorebicaa sasuqebis Setana da sakvebi balaxebis SeTesva.

სურათი 13. სათიბ-საძოვრების დაწვიმებით მორწყვა

წყლის უკმარისობა, ისევე, როგორც სიჭარბე, განაპირობებს მცენარეთა ხმობას, ხოლო ჭარბი ტენიანობა იწვევს სავარგულების დაჭაობებას, არასასურველ (ისლი, ჭილი, ხავსი) და შხამიან (ბაიები, ჭაობის შვიტა, ქოლგოსნები და სხვ.) მცენარეთა განვითარებასა და მათ დომინირებას.

ბუნებრივ საკვებ სავარგულებში ხანგრძლივი წვიმების, თოვლის დნობის შედეგად და მიმდებარე ფერდობებიდან ჩამონადენი წყლების დაგროვება იწვევს მათ დაჭაობებას. ასეთი ფართობების დაშრობა წარმოებს საწრეტი არხებით (20-30 სმ სიღრმით), რომელთა განლაგებამ ხელი არ უნდა შეუშალოს თიბვის მექანიზაციას. ასეთი არხების გაყვანა შეიძლება ერთკორპუსიანი გუთნით ფერდობის გასწვრივ მცირე დახრილობით (0.001-0.005), ერთმანეთისაგან 200-400 მეტრის დაშორებით, სიგრძით კი ნაკვეთის რელიეფისა და კონფიგურაციის გათვალისწინებით – 400-800 მ. სათიბ-საძოვრებიდან ჭარბი ტენის მოშორების მიზნით რეკომენდებულია აგრეთვე თხუნელასებური დრენაჟი, რასაც ასრულებს სპეციალური მანქანა. ჭარბი წყლის მოსაცილებლად ასეთი მანქანების გამოყენებით შესაძლებელია ფერდობის გასწვრივ 2-2 მეტრის დაშორებით 20-40 სმ სიღრმეზე 10-15 სმ დიამეტრის ღრუ საწრეტების გაყვანა.

ბუნებრივი საკვები სავარგულების ნაწილი მოსული ნალექების მიხედვით არასაკმარისად არის ტენით უზრუნველყოფილი, ამიტომ მათი (განსაკუთრებით, სათიბების) დაწვიმებით მორწყვა ზაფხულის განმავლობაში მნიშვნელოვნად ადიდებს ბალახეულის მოსავალს.

უნდა აღინიშნოს, რომ ვეგეტაციის პერიოდში ბუნებრივი სათიბის ერთი მორწყვა თივის მოსავლის მიღებას 35-55 ც/ჰა-ს ფარგლებში უზრუნველყოფს.

დაკვირვებებით დადგენილია, რომ ნიადაგის საჰაერო რეჟიმების გაუმჯობესების მიზნით ჩატარებული ისეთი ღონისძიება, როგორიცაა მხოლოდ კორდის გაფხვიერება დისკოებით ან ფარცხით, როგორც წესი, არ იძლევა საგრძნობ ეკონომიკურ ეფექტს. ამიტომ ნიადაგის საჰაერო რეჟიმის გაუმჯობესება კორდის დადისკოებითა და დაფარცხვით მიზანშეწონილია, გამოყენებულ იქნეს სხვა ისეთ ღონისძიებებთან კომპლექსში, როგორებიცაა სასუქების შეტანა და საკვები ბალახების შეთესვა.

12

სათიბ-საძოვრებზე მზის ფოტოელექტროსისტემების გამოყენება სხვადასხვა სიმძლავრის წყალსაქაჩებისთვის, სარწყავი სისტემებისა და სარწყულებლისთვის

არიდულ, გვალვიან და გაუდაბნოების საშიშროების წინაშე მყოფ სათიბ-საძოვრებზე, განსაკუთრებით დეგრადირებულ, ელექტროხაზებისაგან დაცილებულ და ა.შ. ადგილებში კარგ შედეგს იძლევა მზის ფოტოელექტროსისტემების გამოყენება სხვადასხვა სიმძლავრის წყლის ტუმბოებისათვის სარწყავი სისტემებისა და სარწყულებლისთვის, ასევე პირუტყვის სადგომებში, არხაჯებში, მოსაცდელ ადგილებზე,

11

saTib-saZovrebze mzis fotoeleqtrosistemebis

gamoyeneba sxvadasxva simZlavris wyalsaqaCebisTvis,

sarwyavi sistemebisa da sarwyuleblisTvis

aridul, gvalvian da gaudabnoebis saSiSroebis winaSe myof saTib-saZovrebze, gansakuTrebiT degradirebul, eleqtroxazebisagan dacilebul da a.S. adgilebSi karg Sedegs iZleva mzis fotoeleqtrosistemebis gamoyeneba sxvadasxva simZlavris wylis tumboebisaTvis sarwyavi sistemebisa da sarwyuleblisTvis, aseve pirutyvis sadgomebSi, arxajebSi, mosacdel adgilebze,

suraTi 14. mzis fotoeleqtrosistemiT wylis amotumbvis sqema

suraTi 15. gruntis wylebis amotumbva sarwyulebelSi

suraTi 16. WaburRiladan wylis amotumbva

eqspluataciaSi Sesayvanad ar aris saWiro maTi dakavSireba Zvirad Rirebuli centraluri kvebis wyarosTan eleqtrosadenebisa da xazebis meSveobiT. maTi ganTavseba SesaZlebelia, praqtikulad, yvelgan, mTavaria, mzis paneli uyurebdes mzes dRis ganmavlobaSi.

სურათი 14. მზის ფოტოელექტროსისტემით წყლის ამოტუმბვის სქემა

სურათი 15. გრუნტის წყლების ამოტუმბვა

სურათი 16. ჭაბურღილადან წყლის ამოტუმბვა

ექსპლუატაციაში შესაყვანად არ არის საჭირო მათი დაკავშირება ძვირად ღირებული ცენტრალური კვების წყაროსთან ელექტროსადენებისა და ხაზების მეშვეობით. მათი განთავსება შესაძლებელია, პრაქტიკულად, ყველგან, მთავარია, მზის პანელი უყურებდეს მზეს დღის განმავლობაში.

1311

saTib-saZovrebze mzis fotoeleqtrosistemebis

gamoyeneba sxvadasxva simZlavris wyalsaqaCebisTvis,

sarwyavi sistemebisa da sarwyuleblisTvis

aridul, gvalvian da gaudabnoebis saSiSroebis winaSe myof saTib-saZovrebze, gansakuTrebiT degradirebul, eleqtroxazebisagan dacilebul da a.S. adgilebSi karg Sedegs iZleva mzis fotoeleqtrosistemebis gamoyeneba sxvadasxva simZlavris wylis tumboebisaTvis sarwyavi sistemebisa da sarwyuleblisTvis, aseve pirutyvis sadgomebSi, arxajebSi, mosacdel adgilebze,

suraTi 14. mzis fotoeleqtrosistemiT wylis amotumbvis sqema

suraTi 15. gruntis wylebis amotumbva sarwyulebelSi

suraTi 16. WaburRiladan wylis amotumbva

eqspluataciaSi Sesayvanad ar aris saWiro maTi dakavSireba Zvirad Rirebuli centraluri kvebis wyarosTan eleqtrosadenebisa da xazebis meSveobiT. maTi ganTavseba SesaZlebelia, praqtikulad, yvelgan, mTavaria, mzis paneli uyurebdes mzes dRis ganmavlobaSi.

2.3 სარეველა და შხამიან მცენარეებთან ბრძოლის ღონისძიებები

მთის სათიბ-საძოვრების ძლიერი დასარევლიანება სხვადასხვა სარეველა, მავნე და შხამიანი მცენარეებით (შხამა, ფრინტა, ტილჭირი, რძიანა, ნარი, სატილია, ფუტკარა და სხვ.) აუცილებელს ხდის მათ წინააღმდეგ ბრძოლის თანამედროვე მეთოდების გამოყენებას. სარეველებთან ბრძოლის მეთოდები ბუნებრივ საკვებ სავარგულებზე მოიცავს პროფილაქტიკური ბრძოლის პირდაპირ და არაპირდაპირ ღონისძიებებს.

პროფილაქტიკურია ისეთი ღონისძიებების ჩატარება, რომელთა მიზანია სავარგულის დაცვა სარეველა მცენარეთა თესლის გარედან შემოტანისა და გავრცელებისაგან,

12

sarevela da Sxamian mcenareebTan brZolis

RonisZiebebi

mTis saTib-saZovrebis Zlieri dasarevlianeba sxvadasxva sarevela, mavne da Sxamiani mcenareebiT (Sxama, frinta, tilWiri, rZiana, nari, satilia, futkara da sxv.) aucilebels xdis maT winaaRmdeg brZolis Tanamedrove meTodebis gamoyenebas. sarevelebTan brZolis meTodebi bunebriv sakveb savargulebze moicavs profilaqtikuri brZolis pirdapir da arapirdapir RonisZiebebs.

profilaqtikuria iseTi RonisZiebebis Catareba, romelTa mizania savargulis dacva sarevela mcenareTa Teslis garedan Semotanisa da gavrcelebisagan,

suraTi 17. Sxama balaxi

agreTve balaxeulobaSi arsebuli sarevelebis Teslis momwifebis ardaSveba. am RonisZiebebs miekuTvnebian sarevelebis moTibva mdeloebze gzisa da arxebis pirebze Teslis Cacvenamde, organul sasuqad gadamwvari nakelis gamoyeneba, saZovris optimaluri datvirTva, sarevela mcenareebis Teslebisagan gawmendili sakvebi balaxebis Teslis Tesva da SeTesva.

Sxamiani mcenareebis winaaRmdeg brZolis profilaqtikuri RonisZiebebis gatarebisas aucilebelia agreTve, aikrZalos mSieri, daavadebuli da araadgilobrivi pirutyvis Zoveba Sxamiani mcenareebiT dasarevlianebul nakveTebze; dauSvebelia gazafxulze iseT saZovarze adreuli Zoveba, sadac balaxeuloba dasarevlianebulia sxvadasxva Sxamiani, Zalze adre aRmocenebis unaris mqone mcenareebiT (Sxama, rqaTava da sxv.).

სურათი 17. შხამა ბალახი

აგრეთვე ბალახეულობაში არსებული სარეველების თესლის მომწიფების არდაშვება. ამ ღონისძიებებს მიეკუთვნებიან სარეველების მოთიბვა მდელოებზე გზისა და არხების პირებზე თესლის ჩაცვენამდე, ორგანულ სასუქად გადამწვარი ნაკელის გამოყენება, საძოვრის ოპტიმალური დატვირთვა, სარეველა მცენარეების თესლებისაგან გაწმენდილი საკვები ბალახების თესლის თესვა და შეთესვა.

შხამიანი მცენარეების წინააღმდეგ ბრძოლის პროფილაქტიკური ღონისძიებების გატარებისას აუცილებელია აგრეთვე, აიკრძალოს მშიერი, დაავადებული და არაადგილობრივი პირუტყვის ძოვება შხამიანი მცენარეებით დასარევლიანებულ ნაკვეთებზე; დაუშვებელია გაზაფხულზე ისეთ საძოვარზე ადრეული ძოვება, სადაც ბალახეულობა დასარევლიანებულია სხვადასხვა შხამიანი, ძალზე ადრე აღმოცენების უნარის მქონე მცენარეებით (შხამა, რქათავა და სხვ.).

14

ბრძოლის არაპირდაპირი მეთოდები გამოიყენება საკვებად ძვირფასი მრავალწლიანი ბალახების ზრდა-განვითარების ხელსაყრელი პირობების შესაქმნელად. ასეთი ღონისძიებებია: სასუქების შეტანა, წყლისა და საჰაერო რეჟიმების გაუმჯობესება, საძოვრისა და სათიბი ბალახეულის სწორი გამოყენება, მოვლა-გაუმჯობესება და სხვ.

სარეველა მცენარეების შემცირებასა და ბალახეულიდან მოცილებაზე დადებითად მოქმედებს საკვები სავარგულის გამოყენების შეცვლა, ე.ი. სათიბის გარკვეული დროით საძოვის ფუნქციით გამოყენება და საძოვრის გადაყვანა სათიბად. საძოვრებზე დიდი რაოდენობითაა გავრცელებული ზოგიერთი სარეველა (მარმუჭი, ფესვმაგარა, ნიახურა, მრავალძარღვა და სხვ.). ასეთი სავარგულის სათიბად გამოყენება აღნიშნული სარეველების მოსპობის ეფექტიან ხერხს წარმოადგენს. ასევე სათიბებზე ფართოდ გავრცელებული ისეთი სარეველები, როგორებიცაა: მდელოს ნემსიწვერა, ჩვეულებრივი ღოლო, ანგელოზა, ფარსმანდუკი და სხვ., რომელთა მოსპობას ხელს უწყობს სათიბის დროებით საძოვრად გამოყენება.

ბრძოლის პირდაპირი ღონისძიებები ორგვარია: მექანიკური და ქიმიური. საქართველოს სამეცნიერო ორგანიზაციების მიერ დამუშავებული, აპრობირებული და რეკომენდებულია ბუნებრივ სათიბ-საძოვრებზე გავრცელებულ ძირითად სარეველა მცენარეებთან ბრძოლის მეტად ეფექტიანი როგორც მექანიკური, ასევე ქიმიური ბრძოლის მეთოდები.

ბრძოლის მექანიკური ხერხები, მცირე გამონაკლისის გარდა, წარმატებით შეიძლება იქნეს გამოყენებული მთაში გავრცელებული სარეველა მავნე და შხამიანი ბალახების მოსასპობად. დადგენილია, რომ სამი წლის მანძილზე სისტემატური წათიბვით ვეგეტაციის ადრეულ ფაზებში, არა უგვიანეს ფოთლების გაშლისა, მთლიანად ისპობა ისეთი აბეზარი შხამიანი მცენარე, როგორიცაა ლობელის შხამა. ასევე გამართლებულია სეზონის მანძილზე მინერალური სასუქების ფონზე მსხვილთავთავა ნარის ორჯერ წათიბვა – პირველი ფესვთანურა როზეტის ფაზაში და მეორე – აგვისტოს ბოლოს. კარგ შედეგს იძლევა ფრინტას წინააღმდეგ ადრეული წათიბვა 2-3 წლის მანძილზე ზედიზედ და მინერალური სასუქების შეტანა.

ზოგჯერ პრაქტიკაში იყენებენ გადამხმარი ბალახეულის გადაწვას, მაშინ, როდესაც ბალახეულში ჭარბობენ სარეველები. ცდებით დადგენილია, რომ გადაწვა განაპირობებს მოსავლის შემცირებას, თუმცა ეს ძირითადად არასასურველი სარეველა ბალახების ხარჯზე ხდება. ამ მექანიკური ღონისძიების ეფექტიანობა საკმაოდ დიდ ფარგლებში მერყეობს, რაც დამოკიდებულია ისეთ ფაქტორებზე, როგორებიცაა: ბალახეულის ბოტანიკური შედგენილობის, გადაწვის ინტენსივობა, ვადები, კლიმატური პირობები, ადგილმდებარეობის რელიეფი და სხვ.

სარეველების მოსპობის ეფექტიანი და ნაკლებად შრომატევადი მეთოდებია ბრძოლის ქიმიური მეთოდები, რაც გულისხმობს შერჩევითი მოქმედების სხვადასხვა ჰერბიციდის შესხურებას. ამ მიზნით ფართოდ გამოიყენება 2.4-D და 2M-4X ბუთილის ეთერი, ამინისა და ნატრიუმის მარილები 1-6 კგ/ჰა ნორმით. ჩამოთვლილი ჰერბიციდები წარმატებით გამოიყენება ორლებნიანი სარეველების წინააღმდეგ და, პრაქტიკულად, არ მოქმედებენ მარცვლოვანთა

15

ოჯახის წარმომადგენლებზე. სარეველა მარცვლოვანთა მოსასპობად გამოიყენება ჰერბიციდები (ფუზილად ფორტე, ტარგა სუპერი, დალაპონი, რეგლონი და სხვ.). ჰერბიციდების გამოყენების ოპტიმალური დროა მცენარეთა აქტიური ვეგეტაციის პერიოდი (ფესვთანურა ფოთლების წარმოქმნა-აღერება). როგორც წესი, სარეველა მცენარეების ჰერბიციდებით შესხურება ტარდება გაზაფხულზე, თბილ (ჰაერის ტემპერატურა 150C-ზე მაღალი), უქარო, მშრალ ამინდში. პირველ რიგში უნდა მოხდეს სარეველა მცენარეების შესხურება, აგრეთვე ისეთი ნაკვეთებისა, სადაც სარეველა მცენარეები ქმნიან შეკრულ საფარს, ან ჭარბობენ ბალახეულობაში. შალდამებს ქმნიან ისეთი აბეზარი სარეველები, როგორებიცაა: ნარები, შხამა, მინდვრის გვირილა, ჩვეულებრივი ღოლო და სხვ. პარკოსანი მცენარეების დაზიანება შეიძლება აცილებულ იქნეს ჰერბიციდების 2M-4XM, 2.4-D-ის შესხურებით, რომლებიც არ მოქმედებენ პარკოსნებზე.

დიდ მასივებზე სარეველებისა და შხამიანი მცენარეების ჰერბიციდებით დამუშავება შესაძლებელია ტრაქტორის შემსხურებლებით, ხოლო შედარებით მცირე ფართობებზე – ზურგსაკიდი აპარატით.

ჰერბიციდებით შესხურებულ ნაკვეთებზე პირველ ორ წელს ბალახეულის მოსავლიანობა კლებულობს, ძირითადად, საჭმელად გამოუსადეგარი მცენარეების ბიომასის შემცირების ხარჯზე, ამ მიმართულებით კარგ შედეგს იძლევა ადრე გაზაფხულზე, ჰერბიციდების შესხურებამდე, სასუქების შეტანა.

ავშნიან, მლაშობ-ავშნიან და დამლაშებულ საძოვრებზე ჰერბიციდების გამოყენება არ არის რეკომენდებული. ამ დროს ჰერბიციდები აზიანებენ და სპობენ არა მარტო სარეველებს, არამედ საკვებად ვარგის მცენარეებსაც.

აუცილებელია ჰერბიციდების ხმარების ყველა წესის დაცვა, ამასთან, ჰერბიციდით დამუშავებულ ნაკვეთებზე პირუტყვის ძოვება უნდა დავიწყოთ მხოლოდ 20-25 დღის შემდეგ.

2.4 სათიბ-საძოვრების განოყიერება

ბუნებრივი საძოვრებისა და სათიბების ბალახეულობის მოსავალთან ერთად ნიადაგი კარგავს საკმაოდ დიდი რაოდენობით ყუათიან ნივთიერებას, ამიტომ მდელოს მცენარეულობა, ისევე, როგორც სხვა სასოფლო– სამეურნეო კულტურები, მაღალი, მყარი და ხარისხიანი მოსავლის მისაღებად მოითხოვენ ნიადაგის განოყიერებას.

სასუქების გამოყენება და მათი ნორმები

„სასუქების“ ქვეშ იგულისხმება ნიადაგში შეტანილი ყველა ორგანული და არაორგანული წარმოშობის ნივთიერება, რომელიც აუმჯობესებს ნიადაგის ფიზიკურ-ქიმიურ და ბიოლოგიურ თვისებებს და ამასთან ერთად – ნიადაგის ნაყოფიერებას. არჩევენ მინერალურ, ორგანულ, ორგანულ-მინერალურ, ბაქტერიულ სასუქებს.სასუქის ნორმა არის სასუქის რაოდენობა, რომელიც საჭიროა ნიადაგის გასანოყიერებლად სასოფლო-სამეურენო კულტურების მოყვანის პერიოდში ერთ ჰა ფართობზე.

16

მინერალური სასუქები

საკვები ელემენტების შემცველობის მიხედვით სასუქები იყოფა ცალმხრივმოქმედი და მრავალმხრივმოქმედ ჯგუფებად.

ცალმხრივმოქმედია ყველა სასუქი, რომელიც შეიცავს მცენარისთვის საჭირო ერთ რომელიმე ელემენტს.

მრავალმხრივმოქმედი სასუქი შეიცავს რამდენიმე საკვებ ელემენტს. მრავალმხრივმოქმედი სასუქი მისი მიღების წესის მიხედვით არის კომპლექსური სასუქი. ცალმხრივმოქმედ მინერალურ სასუქებს შორის მთიანი სათიბ-საძოვრების პირობებში ყველაზე მეტი ბალახის მოსავალი მიიღება აზოტიანი სასუქების გამოყენების შემთხვევაში. აზოტიანი სასუქებიდან ძირითადია ამონიუმის (ამონიუმის ნიტრატი NH4NO3) გვარჯილა, სულფატამონიუმი ((NH4)2SO4), კალციუმის გვარჯილა (Ca(NO3)2, შარდოვანა, უწყლო ამიაკი, ამიაკური წყალი და ქლორამონიუმი. ამ სასუქის

გამოყენების შემთხვევაში საშუალო მოსავლის მატება შეადგენს 10.9 ც/ჰა-ს, ყოველ 1 კგ აზოტზე მიიღება დამატებით 18.2 კგ თივა. ბალახეულობაში პარკოსნებისა (1.9%-ით) და ნაირბალახების (5.1%-ით) შემცირების ხარჯზე იზრდება მარცვლოვნების ხვედრითი წილი 7.0%-ით. მათი გამოყენების შედეგად იზრდება ასევე ნედლი პროტეინის რაოდენობა 1.94%-ით, ნედლი ცხიმისა – 0.84% ით, მცირდება ნედლი უჯრედანას რაოდენობა 1.67%-ით.

საკმაოდ ეფექტიანია სავარგულებში აზოტიანი და ფოსფორიანი სასუქების ერთად შეტანა. ფოსფორიან სასუქებს მიეკუთვნებიან სუპერფოსფატი, ორმაგი, სამმაგი სუპერფოსფატი და ფოსფორიტის ფხვნილი.

15

mineraluri sasuqebi

sakvebi elementebis Semcvelobis mixedviT sasuqebi iyofa moqmedi da mravalmxrivmoqmed jgufebad.

moqmedia yvela sasuqi, romelic Seicavs mcenarisTvis saWiro erT romelime elements.

suraTi 18. azotiani sasuqi, amoniumis gvarjila

mravalmxrivmoqmedi sasuqi Seicavs ramdenime sakveb elements. mravalmxrivmoqmedi sasuqi misi miRebis wesis mixedviT aris kompleqsuri sasuqi. calmxrivmoqmed mineralur sasuqebs Soris mTiani saTib-saZovrebis pirobebSi yvelaze meti balaxis mosavali miiReba azotiani sasuqebis gamoyenebis SemTxvevaSi. azotiani sasuqebidan ZiriTadia amoniumis (amoniumis nitrati NH4NO3) gvarjila,

suraTi 20. azot-fosfor-kaliumiani rTuli sasuqi – NPK

sulfatamoniumi ((NH4)2SO4), kalciumis gvarjila (Ca(NO3)2, Sardovana, uwylo amiaki, amiakuri wyali da qloramoniumi. am sasuqis gamoyenebis SemTxvevaSi saSualo mosavlis mateba Seadgens 10.9 c/ha-s, yovel 1 kg azotze miiReba damatebiT 18.2 kg Tiva. balaxeulobaSi parkosnebisa (1.9%-iT) da nairbalaxebis (5.1%-iT) Semcirebis xarjze izrdeba marcvlovnebis

suraTi 19. fosforiani sasuqi, sammagi superfosfati

xvedriTi wili 7.0%-iT. maTi gamoyenebis Sedegad izrdeba aseve nedli proteinis raodenoba 1.94%-iT, nedli cximisa – 0.84% iT, mcirdeba nedli ujredanas raodenoba 1.67%-iT.

sakmaod efeqtiania savargulebSi azotiani da fosforiani sasuqebis erTad Setana. fosforian sasuqebs miekuTvnebian superfosfati, ormagi, sammagi superfosfati da fosforitis fxvnili.

15

mineraluri sasuqebi










15

mineraluri sasuqebi










სურათი 18. აზოტიანი სასუქი, ამონიუმის გვარჯილა

სურათი 19. ფოსფორიანი სასუქი, სამმაგი სუპერფოსფატი

სურათი 20. აზოტ-ფოსფორ-კალიუმიანი რთული სასუქი – NPK

16

kaliumiani sasuqebis gamoyeneba mizanSewonilia mxolod calkeul SemTxvevaSi, upirveles yovlisa, fosforTan erTad im sakveb savargulebze, sadac balaxeulobaSi mniSvnelovani wiliT aris warmodgenili parkosani mcenareebi.

saerTod, sasurvelia koncentrirebuli da rTuli mineraluri sasuqebis – ormagi an sammagi superfosfatis, amofosis, diamofosis, karbamidisa da sxvaTa – gamoyeneba.

savargulebis produqtiulobis gazrdis mizniT gamoiyeneba agreTve rTuli sasuqebi – amofoska, diamofoska, nitroamofoska, NPK da sxv.

azotiani, fosforiani da kaliumiani sasuqebis Sefardeba bunebrivi sakvebi – savargulebis ganoyierebis dros SesaZlebelia zogadad ase gamovxatoT:

a) marcvlovan-parkosan da marcvlovan-nairbalaxovan balaxovan mcenareulobaSi rekomendebulia maTi gamoyeneba 1:0.5:0.3 proporciiT;

b) marcvlovan balaxeulSi – 1:1:0.5 proporciiT; xolo

g) parkosan-marcvlovanSi Setanisas – 1:1,5:1 an 1:1:0.5 proporciiT.

teniT met-naklebad uzrunvelyofil savargulebSi umjobesia, azotiani sasuqi Setanil iqnes yovelwliurad, erTsaTib balaxeulSi – erTxel vegetaciis dasawyisSi, xolo or an samsaTibian balaxeulSi – nawil-nawil: vegetaciis dasawyisSi da pirveli gaTibvis Semdeg 40-60 kg/ha doziT. fosforiani da kaliumiani sasuqebi Setanil unda iqnes erTxel – sasurvelia adre gazafxulze, vegetaciis dawyebamde. sasuqebis Setanisas mxedvelobaSi misaRebia isic, rom saTibebSi maTi Setana umjobesia balaxeulis vegetaciis dasawyisSi. saZovrebSi isini SeaqvT nawil-nawil, kerZod, pirvelad balaxis vegetaciis dawyebisaTvis da Semdeg – yoveli gaZovebis Semdeg. amasTan, mkacrad unda iqnes daculi sasuqis xelmeored Setanis vada, romelic 20-25 dRis tolia.

suraTi 21. mineraluri sasuqebis Setana

17

კალიუმიანი სასუქების გამოყენება მიზანშეწონილია მხოლოდ ცალკეულ შემთხვევაში, უპირველეს ყოვლისა, ფოსფორთან ერთად იმ საკვებ სავარგულებზე, სადაც ბალახეულობაში მნიშვნელოვანი წილით არის წარმოდგენილი პარკოსანი მცენარეები.

საერთოდ, სასურველია კონცენტრირებული და რთული მინერალური სასუქების – ორმაგი ან სამმაგი სუპერფოსფატის, ამოფოსის, დიამოფოსის, კარბამიდისა და სხვათა – გამოყენება.

სავარგულების პროდუქტიულობის გაზრდის მიზნით გამოიყენება აგრეთვე რთული სასუქები -ამოფოსკა, დიამოფოსკა, ნიტროამოფოსკა, NPK და სხვ.

აზოტიანი, ფოსფორიანი და კალიუმიანი სასუქების შეფარდება ბუნებრივი საკვები– სავარგულების განოყიერების დროს შესაძლებელია ზოგადად ასე გამოვხატოთ:

ა) მარცვლოვან-პარკოსან და მარცვლოვან-ნაირბალახოვან ბალახოვან მცენარეულობაში რეკომენდებულია მათი გამოყენება 1:0.5:0.3 პროპორციით;ბ) მარცვლოვან ბალახეულში – 1:1:0.5 პროპორციით; ხოლოგ) პარკოსან-მარცვლოვანში შეტანისას – 1:1,5:1 ან 1:1:0.5 პროპორციით.

ტენით მეტ-ნაკლებად უზრუნველყოფილ სავარგულებში უმჯობესია, აზოტიანი სასუქი შეტანილ იქნეს ყოველწლიურად, ერთსათიბ ბალახეულში – ერთხელ ვეგეტაციის დასაწყისში, ხოლო ორ ან სამსათიბიან ბალახეულში – ნაწილ-ნაწილ: ვეგეტაციის დასაწყისში და პირველი გათიბვის შემდეგ 40-60 კგ/ჰა დოზით. ფოსფორიანი და კალიუმიანი სასუქები შეტანილ უნდა იქნეს ერთხელ – სასურველია ადრე გაზაფხულზე, ვეგეტაციის დაწყებამდე. სასუქების შეტანისას მხედველობაში მისაღებია ისიც, რომ სათიბებში მათი შეტანა უმჯობესია ბალახეულის ვეგეტაციის დასაწყისში. საძოვრებში ისინი შეაქვთ ნაწილ-ნაწილ, კერძოდ, პირველად ბალახის ვეგეტაციის დაწყებისათვის და შემდეგ – ყოველი გაძოვების შემდეგ. ამასთან, მკაცრად უნდა იქნეს დაცული სასუქის ხელმეორედ შეტანის ვადა, რომელიც 20-25 დღის ტოლია.

16

kaliumiani sasuqebis gamoyeneba mizanSewonilia mxolod calkeul SemTxvevaSi, upirveles yovlisa, fosforTan erTad im sakveb savargulebze, sadac balaxeulobaSi mniSvnelovani wiliT aris warmodgenili parkosani mcenareebi.

saerTod, sasurvelia koncentrirebuli da rTuli mineraluri sasuqebis – ormagi an sammagi superfosfatis, amofosis, diamofosis, karbamidisa da sxvaTa – gamoyeneba.

savargulebis produqtiulobis gazrdis mizniT gamoiyeneba agreTve rTuli sasuqebi – amofoska, diamofoska, nitroamofoska, NPK da sxv.

azotiani, fosforiani da kaliumiani sasuqebis Sefardeba bunebrivi sakvebi – savargulebis ganoyierebis dros SesaZlebelia zogadad ase gamovxatoT:

a) marcvlovan-parkosan da marcvlovan-nairbalaxovan balaxovan mcenareulobaSi rekomendebulia maTi gamoyeneba 1:0.5:0.3 proporciiT;

b) marcvlovan balaxeulSi – 1:1:0.5 proporciiT; xolo

g) parkosan-marcvlovanSi Setanisas – 1:1,5:1 an 1:1:0.5 proporciiT.

teniT met-naklebad uzrunvelyofil savargulebSi umjobesia, azotiani sasuqi Setanil iqnes yovelwliurad, erTsaTib balaxeulSi – erTxel vegetaciis dasawyisSi, xolo or an samsaTibian balaxeulSi – nawil-nawil: vegetaciis dasawyisSi da pirveli gaTibvis Semdeg 40-60 kg/ha doziT. fosforiani da kaliumiani sasuqebi Setanil unda iqnes erTxel – sasurvelia adre gazafxulze, vegetaciis dawyebamde. sasuqebis Setanisas mxedvelobaSi misaRebia isic, rom saTibebSi maTi Setana umjobesia balaxeulis vegetaciis dasawyisSi. saZovrebSi isini SeaqvT nawil-nawil, kerZod, pirvelad balaxis vegetaciis dawyebisaTvis da Semdeg – yoveli gaZovebis Semdeg. amasTan, mkacrad unda iqnes daculi sasuqis xelmeored Setanis vada, romelic 20-25 dRis tolia.

suraTi 21. mineraluri sasuqebis Setana

სურათი 21. მინერალური სასუქების შეტანა

18

მინერალური სასუქების შეტანა შესაძლებელია მცირე ნაკვეთებზე ხელით, უფრო დიდ ფართობებზე – სატრაქტორო სასუქის შემტანი სხვადასხვა მანქანით. განსაკუთრებით ეფექტიანია მინერალური სასუქების, პირველ რიგში, აზოტის შეტანა სათიბ-საძოვრებზე მორწყვასთან (გამანოყიერებელი რწყვა) ერთად, რაც, სულ მცირე, 2-3 ჯერ ადიდებს ბალახეულის მოსავლიანობას.

სათიბ-საძოვრების პროდუქტიულობის ამაღლებაზე ასევე კარგად მოქმედებენ ეფექტიანი მიკროორგანიზმები, თხევადი, ბაქტერიული, სტიმულატორი და სხვ.

ორგანული სასუქიორგანული – სასუქი (ნაკელი, წუნწუხი, კომპოსტი, ტორფი, მწვანე სასუქი ნაცარი და სხვ.) სათიბ-საძოვრების განოყიერების საუკეთესო საშუალებაა, რადგანაც შეიცავს მცენარისათვის საჭირო თითქმის ყველა საკვებ ელემენტს. ნაკელი არა მარტო ადიდებს ნიადაგს საყუათო ნივთიერებებით, არამედ იცავს მას გამოშრობისაგან, ხელს უწყობს წვიმის ჭიების გამრავლებას, აძლიერებს მიკრობიოლოგიურ აქტივობას, აუმჯობესებს ნიადაგის ფიზიკურ და ბიოქიმიურ თვისებებს.

ორგანული სასუქის გამოყენების ყველაზე მარტივი ხერხია დროებითი გადასატანი არხაჯების – სადგომების – მოწყობა. 1 მ2 ფართობზე 1 ცხვრის გაჩერებით 1-2 ღამის მანძილზე თივის მოსავალი მატულობს 11-18 ც/ჰა-თი, ხოლო 10 მ2 ფართობზე 2 სული მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის გაჩერებით 1 ღამით თივის მოსავალი 70-110%-ით იზრდება. ამასთან, მკვეთრად უმჯობესდება ბალახეულის ბოტანიკური შემადგენლობა – მატულობს მარცვლოვნებისა და პარკოსნების პროცენტული შედგენილობა.

ალპურ საძოვრებზე გავრცელებული დაბალი კვებითი ღირებულებისა და არასასურველი ძიგვიანი საძოვრების გაუმჯობესების მიზნით კარგ შედეგს იძლევა 1 მ2-ზე სამი ღამის განმავლობაში 2 ცხვრის (ან 10 მ2-ზე 3 მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვის) გაჩერება 2 ღამის მანძილზე. ამ ღონისძიებების განხორციელებით ძიგვა, პრაქტიკულად, მთლიანად ისპობა, ხოლო ბალახეულის მოსავლიანობა იზრდება.

17

mineraluri sasuqebis Setana SesaZlebelia mcire nakveTebze xeliT, ufro did farTobebze – satraqtoro sasuqis Semtani sxvadasxva manqaniT. gansakuTrebiT efeqtiania mineraluri sasuqebis, pirvel rigSi, azotis Setana saTib-saZovrebze morwyvasTan (gamanoyierebeli rwyva) erTad, rac, sul mcire, 2-3 jer adidebs balaxeulis mosavlianobas.

saTib-saZovrebis produqtiulobis amaRlebaze aseve kargad moqmedeben efeqtiani mikroorganizmebi, Txevadi, baqteriuli, stimulatori da sxv.

organuli sasuqi

organuli – sasuqi (nakeli, wunwuxi, komposti, torfi, mwvane sasuqi nacari da sxv.) saTib-saZovrebis ganoyierebis saukeTeso saSualebaa, radganac Seicavs mcenarisaTvis saWiro TiTqmis yvela sakveb elements. nakeli ara marto adidebs niadags sayuaTo nivTierebebiT, aramed icavs mas gamoSrobisagan, xels uwyobs wvimis Wiebis gamravlebas, aZlierebs mikrobiologiur aqtivobas, aumjobesebs niadagis fizikur da bioqimiur Tvisebebs.

suraTi 22. organuli sasuqi, gadamwvari nakeli

organuli sasuqis gamoyenebis yvelaze martivi xerxia droebiTi gadasatani arxajebis – sadgomebis – mowyoba. 1 m2 farTobze 1 cxvris gaCerebiT 1-2 Ramis manZilze Tivis mosavali matulobs 11-18 c/ha-Ti, xolo 10 m2 farTobze 2 suli msxvilfexa rqosani pirutyvis gaCerebiT 1 RamiT Tivis mosavali 70-110%-iT izrdeba. amasTan, mkveTrad umjobesdeba balaxeulis botanikuri Semadgenloba – matulobs marcvlovnebisa da parkosnebis procentuli Sedgeniloba.

alpur saZovrebze gavrcelebuli dabali kvebiTi Rirebulebisa da arasasurveli Zigviani saZovrebis gaumjobesebis mizniT karg Sedegs iZleva 1 m2-ze sami Ramis ganmavlobaSi 2 cxvris (an 10 m2-ze 3 msxvilfexa rqosani pirutyvis) gaCereba 2 Ramis manZilze. am RonisZiebebis ganxorcielebiT Zigva, praqtikulad, mTlianad ispoba, xolo balaxeulis mosavlianoba izrdeba.

სურათი 22. ორგანული სასუქი, გადამწვარი ნაკელი

18

suraTi 23. eleqtroRobiT Semokavebuli arxaji – cxvris sadgomi

daxrili reliefis mqone saTibebze nakelis Setanis aseT xerxsac mimarTaven: cxvris an Zroxis gadamwvar nakels ferdobis zeda nawilSi an TxemTan axlos gardigardmo mTel sigrZeze yrian ferdobis siganis mixedviT 20-20kg feniT, im angariSiT, rom wvimebis dros farTobi moirwyveba Txevadi nakeliT.

saTib-saZovarze organuli sasuqebis efeqtianoba ufro metad diddeba, Tu masTan erTad SevitanT mineralur sasuqs, gansakuTrebiT – fosfors. 20 t/ha cxvris gadamwvar nakelTan 90 kg/ha fosforis (moqmedi nivTierebis angariSiT) erTxel SetaniT samxreT saqarTvelos subalpur mdeloebze Tivis mosavali 4 wlis manZilze saSualod gadidda 16.9 c/ha-dan 31.7 c/ha-mde.

sakvebi balaxebis SeTesva

korddarRveuli saTib-saZovrebis gasaumjobeseblad sakvebi balaxebis SeTesva mizanSewonilia maSin, rodesac bunebrivi sakvebi-savargulebis balaxeulSi sakvebi balaxebi 50%-ze naklebi ar aris da SemorCenil balaxeulSi Warbobs fesuriani da meCxerbuCqiani marcvlovnebi. balaxis SeTesva umjobesia kulturul-teqnikuri samuSaoebis (buCqnarisa da kolboxebis mospoba, qvebis Segroveba da sxv.) Catarebis Semdeg.

mSral da naxevarudabnos pirobebSi balaxeulis SeTesva unda Catardes SemodgomiT an zamTarSi naleqebis mosvlis wina periodSi. winaaRmdeg SemTxvevaSi mosalodnelia gvalvis gamo mcenareTa aRmonacenis dasusteba da daRupva.

19

დახრილი რელიეფის მქონე სათიბებზე ნაკელის შეტანის ასეთ ხერხსაც მიმართავენ: ცხვრის ან ძროხის გადამწვარ ნაკელს ფერდობის ზედა ნაწილში ან თხემთან ახლოს გარდიგარდმო მთელ სიგრძეზე ყრიან ფერდობის სიგანის მიხედვით 20-20კგ ფენით, იმ ანგარიშით, რომ წვიმების დროს ფართობი მოირწყვება თხევადი ნაკელით.

სათიბ-საძოვარზე ორგანული სასუქების ეფექტიანობა უფრო მეტად დიდდება, თუ მასთან ერთად შევიტანთ მინერალურ სასუქს, განსაკუთრებით – ფოსფორს. 20 ტ/ჰა ცხვრის გადამწვარ ნაკელთან 90 კგ/ჰა ფოსფორის (მოქმედი ნივთიერების ანგარიშით) ერთხელ შეტანით სამხრეთ საქართველოს სუბალპურ მდელოებზე თივის მოსავალი 4 წლის მანძილზე საშუალოდ გადიდდა 16.9 ც/ჰა-დან 31.7 ც/ჰა-მდე.

სურათი 23. ელექტროღობით შემოკავებული არხაჯი – ცხვრის სადგომი

18

suraTi 23. eleqtroRobiT Semokavebuli arxaji – cxvris sadgomi

daxrili reliefis mqone saTibebze nakelis Setanis aseT xerxsac mimarTaven: cxvris an Zroxis gadamwvar nakels ferdobis zeda nawilSi an TxemTan axlos gardigardmo mTel sigrZeze yrian ferdobis siganis mixedviT 20-20kg feniT, im angariSiT, rom wvimebis dros farTobi moirwyveba Txevadi nakeliT.

saTib-saZovarze organuli sasuqebis efeqtianoba ufro metad diddeba, Tu masTan erTad SevitanT mineralur sasuqs, gansakuTrebiT – fosfors. 20 t/ha cxvris gadamwvar nakelTan 90 kg/ha fosforis (moqmedi nivTierebis angariSiT) erTxel SetaniT samxreT saqarTvelos subalpur mdeloebze Tivis mosavali 4 wlis manZilze saSualod gadidda 16.9 c/ha-dan 31.7 c/ha-mde.

sakvebi balaxebis SeTesva

korddarRveuli saTib-saZovrebis gasaumjobeseblad sakvebi balaxebis SeTesva mizanSewonilia maSin, rodesac bunebrivi sakvebi-savargulebis balaxeulSi sakvebi balaxebi 50%-ze naklebi ar aris da SemorCenil balaxeulSi Warbobs fesuriani da meCxerbuCqiani marcvlovnebi. balaxis SeTesva umjobesia kulturul-teqnikuri samuSaoebis (buCqnarisa da kolboxebis mospoba, qvebis Segroveba da sxv.) Catarebis Semdeg.

mSral da naxevarudabnos pirobebSi balaxeulis SeTesva unda Catardes SemodgomiT an zamTarSi naleqebis mosvlis wina periodSi. winaaRmdeg SemTxvevaSi mosalodnelia gvalvis gamo mcenareTa aRmonacenis dasusteba da daRupva.

2.5 საკვები ბალახების შეთესვა

კორდდარღვეული სათიბ-საძოვრების გასაუმჯობესებლად საკვები ბალახების შეთესვა მიზანშეწონილია მაშინ, როდესაც ბუნებრივი საკვები-სავარგულების ბალახეულში საკვები ბალახები 50%-ზე ნაკლები არ არის და შემორჩენილ ბალახეულში ჭარბობს ფესურიანი და მეჩხერბუჩქიანი მარცვლოვნები. ბალახის შეთესვა უმჯობესია კულტურულ-ტექნიკური სამუშაოების (ბუჩქნარისა და კოლბოხების მოსპობა, ქვების შეგროვება და სხვ.) ჩატარების შემდეგ.

მშრალ და ნახევარუდაბნოს პირობებში ბალახეულის შეთესვა უნდა ჩატარდეს შემოდგომით ან ზამთარში ნალექების მოსვლის წინა პერიოდში. წინააღმდეგ შემთხვევაში მოსალოდნელია გვალვის გამო მცენარეთა აღმონაცენის დასუსტება და დაღუპვა.

2019

suraTi 24. balaxeulis Teslis gameCxrebul saZovarze SesaTesad

gameCxrebuli balaxeulis saZovrebze SeiZleba SeTesvisaTvis gamoyenebul iqnes adgilobriv klimatur-niadagobriv pirobebs Seguebuli velurad mozardi balaxis Tesli.

suraTi 25. balaxebis SeTesva degradirebul saTibSi mouxnavad saTesi agregatiT, sofeli bogvi

suraTi 26. Teslis CaTesvis sqema mouxnavad CamTesi sistemiT

Zlier eroziul ferdobebze mizanSewonilia Rviebis saxeobebis dargva. saSualod degradirebul niadagebze upiratesoba eZleva Zlier fesvian mcenareebs: buCqisebur dedafutkaras, wiTelwveras, aRmosavleTis fuWfuWas. balaxebidan SeiZleba daiTesos: uro, mxoxavi Wanga, kordiani Wanga, vaciwveras saxeobebi. mlaSe da bicob niadagebze rekomendebulia savarcxliseburi da udabnos kapuetebi. gameCxrebul balaxeulSi dasaTesad da SesaTesad SeiZleba gamoyenebul iqnes esparceti, ufxo svriela, savarcxliseburi kapueta, maRali koindrebi, saTiTura da a.S. dReisaTvis rig savaWro organizaciebSi iyideba saqarTveloSi aprobirebuli germanuli, italiuri, Turquli da a.S. balaxebi.

სურათი 24. ბალახეულის თესლის გამეჩხრებულ საზოვრებზე შესათესად

გამეჩხრებული ბალახეულის საძოვრებზე შეიძლება შეთესვისათვის გამოყენებულ იქნეს ადგილობრივ კლიმატურ-ნიადაგობრივ პირობებს შეგუებული ველურად მოზარდი ბალახის თესლი.

19

suraTi 24. balaxeulis Teslis gameCxrebul saZovarze SesaTesad

gameCxrebuli balaxeulis saZovrebze SeiZleba SeTesvisaTvis gamoyenebul iqnes adgilobriv klimatur-niadagobriv pirobebs Seguebuli velurad mozardi balaxis Tesli.

suraTi 25. balaxebis SeTesva degradirebul saTibSi mouxnavad saTesi agregatiT, sofeli bogvi

suraTi 26. Teslis CaTesvis sqema mouxnavad CamTesi sistemiT

Zlier eroziul ferdobebze mizanSewonilia Rviebis saxeobebis dargva. saSualod degradirebul niadagebze upiratesoba eZleva Zlier fesvian mcenareebs: buCqisebur dedafutkaras, wiTelwveras, aRmosavleTis fuWfuWas. balaxebidan SeiZleba daiTesos: uro, mxoxavi Wanga, kordiani Wanga, vaciwveras saxeobebi. mlaSe da bicob niadagebze rekomendebulia savarcxliseburi da udabnos kapuetebi. gameCxrebul balaxeulSi dasaTesad da SesaTesad SeiZleba gamoyenebul iqnes esparceti, ufxo svriela, savarcxliseburi kapueta, maRali koindrebi, saTiTura da a.S. dReisaTvis rig savaWro organizaciebSi iyideba saqarTveloSi aprobirebuli germanuli, italiuri, Turquli da a.S. balaxebi.

სურათი 25. ბალახების შეთესვა დეგრადირებულ სათიბში მოუხნავად სათესი აგრეგატით, სოფელი ბოგვი

სურათი 26. თესლის ჩათესვის სქემა მოუხნავად ჩამთესი სისტემით

ძლიერ ეროზიულ ფერდობებზე მიზანშეწონილია ღვიების სახეობების დარგვა. საშუალოდ დეგრადირებულ ნიადაგებზე უპირატესობა ეძლევა ძლიერ ფესვიან მცენარეებს: ბუჩქისებურ დედაფუტკარას, წითელწვერას, აღმოსავლეთის ფუჭფუჭას. ბალახებიდან შეიძლება დაითესოს: ურო, მხოხავი ჭანგა, კორდიანი ჭანგა, ვაციწვერას სახეობები. მლაშე და ბიცობ ნიადაგებზე რეკომენდებულია სავარცხლისებური და უდაბნოს კაპუეტები. გამეჩხრებულ ბალახეულში დასათესად და შესათესად შეიძლება გამოყენებულ იქნეს ესპარცეტი, უფხო სვრიელა, სავარცხლისებური კაპუეტა, მაღალი კოინდრები, სათითურა და ა.შ. დღეისათვის რიგ სავაჭრო ორგანიზაციებში იყიდება საქართველოში აპრობირებული გერმანული, იტალიური, თურქული და ა.შ. ბალახები.

21

ბალახების შეთესვის წინ საჭიროა კორდის წინასწარი დამუშავება მძიმე დისკოებიანი ფარცხით ან ფრეზით. შეთესვისას გამოიყენება პარკოსანი, მარცვლოვანი ან მარცვლოვან-პარკოსანი (60-70% მარცვლოვნები და 30-40% პარკოსნები) ბალახეული, ამასთან, რეკომენდებულია ძირეული გაუმჯობესების დროს მიღებული თესვის ნორმის 50-70%-ის ანგარიშით. უპირატესობა უნდა მიეცეს მრავალწლიან საკვებ ბალახებს, რომელთა აღმონაცენი შედარებით უკეთესად და სწრაფი ტემპით ვითარდება; მცირე ნაკვეთებზე ბალახების შეთესვა შესაძლებელია ხელითაც, შედარებით დიდ ფართობებზე -ჩვეულებრივი სათიბი ან ბალახების სათესი მანქანებით.

ბუნებრივი საკვები სავარგულებისათვის რეკომენდებულია შემდეგი მრავალწლიანი საკვები ბალახების შეთესვა: მარცვლოვნებიდან სათიბებისათვის – მდელოს ტიმოთელა, სათითურა, მდელოს წივანა, უფხო შვრიელა, მდელოს მელაკუდა, მაღალი კოინდარი და სხვ., ხოლო საძოვრებისათვის – საძოვრის კოინდარი, მდელოს თივაქასრა, თეთრი ნამიკრეფია და სხვ., პარკოსნებიდან – მდელოს სამყურა, მხოხავი სამყურა, ლურჯი იონჯა, კურდღლისფრჩხილა, ამიერკავკასიის ესპარცეტი და სხვ. ბალახების შეთესვა უმჯობესია გაზაფხულზე, პირველი შესაძლებლობისთანავე. შეთესილ ფართობებზე სასურველია ორგანული ან მინერალური სასუქების შეტანა და შესაძლებლობის შემთხვევაში – მორწყვა.

20

balaxebis SeTesvis win saWiroa kordis winaswari damuSaveba mZime diskoebiani farcxiT an freziT. SeTesvisas gamoiyeneba parkosani, marcvlovani an marcvlovan-parkosani (60-70% marcvlovnebi da 30-40% parkosnebi) balaxeuli, amasTan, rekomendebulia Zireuli gaumjobesebis dros miRebuli Tesvis normis 50-70%-is angariSiT. upiratesoba unda mieces mravalwlian sakveb balaxebs, romelTa aRmonaceni SedarebiT ukeTesad da swrafi tempiT viTardeba; mcire nakveTebze balaxebis SeTesva SesaZlebelia xeliTac, SedarebiT did farTobebze – Cveulebrivi saTibi an balaxebis saTesi manqanebiT.

bunebrivi sakvebi savargulebisaTvis rekomendebulia Semdegi mravalwliani sakvebi balaxebis SeTesva: marcvlovnebidan saTibebisaTvis – mdelos timoTela, saTiTura, mdelos wivana, ufxo Svriela, mdelos melakuda, maRali koindari da sxv., xolo saZovrebisaTvis – saZovris koindari, mdelos Tivaqasra, TeTri namikrefia da sxv., parkosnebidan – mdelos samyura, mxoxavi samyura, lurji ionja, kurdRlisfrCxila, amierkavkasiis esparceti da sxv. balaxebis SeTesva umjobesia gazafxulze, pirveli SesaZleblobisTanave. SeTesil farTobebze sasurvelia organuli an mineraluri sasuqebis Setana da SesaZleblobis SemTxvevaSi – morwyva.

suraTi 27. balaxebis SeTesva, sasuqebisa da herbicidebis Setana TviTnakeTi agregatiT, romelic niadags mouxnavad Tesavsსურათი 27. ბალახების შეთესვა, სასუქებისა და ჰერბიციდების შეტანა თვითნაკეთი აგრეგატით, რომელიც ნიადაგს მოუხნავად თესავს

22

ნიადაგის მოკირიანება

სათიბ-საძოვრების გაუმჯობესების ერთ-ერთი ეფექტიანი ღონისძიებაა კირის შეტანა ნიადაგში. ამ ღონისძიების ჩატარების აუცილებლობა განპირობებულია იმით, რომ მაღალმთის ნიადაგების უმეტესობა მომატებული მჟავიანობით ხასიათდება და მისი განეიტრალება დადებითად მოქმედებს მათ ძირითად მაჩვენებლებზე – მიკროფლორის შედგენილობასა და საკვებად ძვირფასი ბალახების ფორმირებაზე. როცა PH-5.5-ზე ნაკლებია, მაშინ რეკომენდებულია ნიადაგში 5-6 ტ/ჰა კირის შეტანა, 5.5-6.5 PH-ის მაჩვენებლის დროს კი – 3-4 ტ/ჰა კირი 4-6 წელიწადში ერთხელ.

ბუნებრივი საკვები სავარგულების ძირეული გაუმჯობესების ღონისძიებები

საკვები სავარგულების ძირეული გაუმჯობესება უნდა ჩატარდეს იქ, სადაც ზედაპირული გაუმჯობესების ღონისძიებები ნაკლებად ეფექტიანია. ასეთი ღონისძიებები ტარდება ძლიერ დეგრადირებულ, გამეჩხრებულ, დასარევლიანებულ, გაბუჩქნარებულ ან დაკოლბოხებულ, ვაკე ან მცირედ დახრილ ნაკვეთებზე.

არსებობს ძირეული გაუმჯობესების ორი ხერხი:ა) მინდვრის პერიოდი – ნიადაგის მოხვნისა და დამუშავების შემდეგ 2-3 წლის მანძილზე ერთწლიანი მარცვლოვანი ან პარკოსანი და სხვა კულტურების (ქერი, შვრია, ცერცვი, ოსპი, უგრეხელი, მუხუდო, შვრია-ცერცველას ნარევი, ერთწლიანი ბალახები, ძირხვენები და სხვ.) თესვა-მოყვანა;

ბ) დაჩქარებული გამდელოება – ნიადაგის მოხვნის შემდეგ მაშინვე მრავალწლიანი ბალახების ნარევის დათესვა. თუ რომელი ხერხი იქნეს გამოყენებული ბუნებრივ საკვებ სავარგულებზე, ყველა კონკრეტულ შემთხვევაში უნდა გადაწყდეს აუცილებლად ბუნებრივი პირობების, სამეურნეო მაჩვენებლების, სხვა საჭირო მონაცემებისა და ფერმერის მიზნების გათვალისწინებით. მიზანშეწონილია საკითხის გადაწყვეტის ამ ეტაპზე სათანადო სპეციალისტის მონაწილეობა.

ეროზიული პროცესების თავიდან აცილების მიზნით შედარებით უფრო მეტად დამრეც ფერდობებზე უპირატესობა უნდა მიეცეს საკვები სავარგულის დაჩქარებულ გამდელოებას. ბუნებრივი საკვები სავარგულების გამდელოება მინდვრის ერთწლიანი კულტურების წინასწარი მოვლა-მოყვანით უნდა განხორციელდეს ძლიერ დასარევლიანებულ, ამავე დროს, დიდი სისქის, მკვრივ, კორდის ნიადაგებზე, სადაც დაჩქარებული გამდელოებით გაძნელებულია ნიადაგის მომზადება მრავალწლიანი ბალახების დასათესად.

ნიადაგის ნაყოფიერების, ფერდობის ქანობის, კორდის სიმძლავრისა და ხარისხის, მისი დამუშავების ხერხების მიხედვით მინდვრის პერიოდის ხანგრძლივობა და წინასწარი მოვლა-მოყვანა გრძელდება ერთიდან სამ წლამდე.

22

moxvnis siRrmis dadgena warmoebs saxnavi horizontis sisqis mixedviT, rogorc wesi, 20-22sm siRrmeze, frezireba – 12-15 sm, dadiskoeba – 10-12 sm. 100-ze meti qanobis ferdobze niadagis moxvna warmoebs ferdobis gaswvriv, 15-180-mde daxrilobis ferdobebs amuSaveben zolmonacvleobiT. Zlieri sisqis niadagebze vake da mcired daxril ferdobebze moxvna da damuSaveba SesaZlebelia SemodgomiT, xolo damrec ferdobebze – aucileblad gazafxulze. moxvnis Semdeg aucilebelia xnulis damuSaveba mZimediskoebiani farcxiT an freziT, saWiroebisamebr – 2-4-jer, Semdeg ki, mTis niadagis sifxvieris gamo, aucilebelia niadagis motkepna.

mravalwliani balaxebis Tesvis ori xerxi gamoiyeneba:

1. safarqveS,

2. sufTad naTesi.

suraTi 28. esparceti qeris safarqveS

erTwliani sasoflo-sameurneo kulturis safarqveS mravalwliani balaxebis Tesva mizanSewonilia dablob da mTis Sua sartylis savargulebze, SedarebiT xelsayreli bunebrivi pirobebiT da safari kulturis adre momwifebisa da aRebis SemTxvevaSi.

mravalwliani balaxebis ukeT ganviTarebis mizniT safari kulturis Tesvis normebs amcireben 20-30%-iT. zogjer mas iReben adreul fazebSi mwvane sakvebad marcvlis momwifebamde. bunebrivi sakvebi savargulebis Zireuli gaumjobesebisas, mcire gamonaklisis garda, upiratesoba unda mieniWos mravalwliani balaxebis Tesvas safari kulturis gareSe.

23

მოხვნის სიღრმის დადგენა წარმოებს სახნავი ჰორიზონტის სისქის მიხედვით, როგორც წესი, 20-22სმ სიღრმეზე, ფრეზირება – 12-15 სმ, დადისკოება – 10-12 სმ. 100-ზე მეტი ქანობის ფერდობზე ნიადაგის მოხვნა წარმოებს ფერდობის გასწვრივ, 15-180-მდე დახრილობის ფერდობებს ამუშავებენ ზოლმონაცვლეობით. ძლიერი სისქის ნიადაგებზე ვაკე და მცირედ დახრილ ფერდობებზე მოხვნა და დამუშავება შესაძლებელია შემოდგომით, ხოლო დამრეც ფერდობებზე – აუცილებლად გაზაფხულზე. მოხვნის შემდეგ აუცილებელია ხნულის დამუშავება მძიმედისკოებიანი ფარცხით ან ფრეზით, საჭიროებისამებრ – 2-4-ჯერ, შემდეგ კი, მთის ნიადაგის სიფხვიერის გამო, აუცილებელია ნიადაგის მოტკეპნა.

მრავალწლიანი ბალახების თესვის ორი ხერხი გამოიყენება:

1. საფარქვეშ,2. სუფთად ნათესი.

22

moxvnis siRrmis dadgena warmoebs saxnavi horizontis sisqis mixedviT, rogorc wesi, 20-22sm siRrmeze, frezireba – 12-15 sm, dadiskoeba – 10-12 sm. 100-ze meti qanobis ferdobze niadagis moxvna warmoebs ferdobis gaswvriv, 15-180-mde daxrilobis ferdobebs amuSaveben zolmonacvleobiT. Zlieri sisqis niadagebze vake da mcired daxril ferdobebze moxvna da damuSaveba SesaZlebelia SemodgomiT, xolo damrec ferdobebze – aucileblad gazafxulze. moxvnis Semdeg aucilebelia xnulis damuSaveba mZimediskoebiani farcxiT an freziT, saWiroebisamebr – 2-4-jer, Semdeg ki, mTis niadagis sifxvieris gamo, aucilebelia niadagis motkepna.

mravalwliani balaxebis Tesvis ori xerxi gamoiyeneba:

1. safarqveS,

2. sufTad naTesi.

suraTi 28. esparceti qeris safarqveS

erTwliani sasoflo-sameurneo kulturis safarqveS mravalwliani balaxebis Tesva mizanSewonilia dablob da mTis Sua sartylis savargulebze, SedarebiT xelsayreli bunebrivi pirobebiT da safari kulturis adre momwifebisa da aRebis SemTxvevaSi.

mravalwliani balaxebis ukeT ganviTarebis mizniT safari kulturis Tesvis normebs amcireben 20-30%-iT. zogjer mas iReben adreul fazebSi mwvane sakvebad marcvlis momwifebamde. bunebrivi sakvebi savargulebis Zireuli gaumjobesebisas, mcire gamonaklisis garda, upiratesoba unda mieniWos mravalwliani balaxebis Tesvas safari kulturis gareSe.

სურათი 28. ესპარცეტი ქერის საფარქვეშ

ერთწლიანი სასოფლო-სამეურნეო კულტურის საფარქვეშ მრავალწლიანი ბალახების თესვა მიზანშეწონილია დაბლობ და მთის შუა სარტყლის სავარგულებზე, შედარებით ხელსაყრელი ბუნებრივი პირობებით და საფარი კულტურის ადრე მომწიფებისა და აღების შემთხვევაში.

მრავალწლიანი ბალახების უკეთ განვითარების მიზნით საფარი კულტურის თესვის ნორმებს ამცირებენ 20-30%-ით. ზოგჯერ მას იღებენ ადრეულ ფაზებში მწვაე საკვებად მარცვლის მომწიფებამდე. ბუნებრივი საკვები სავარგულების ძირეული გაუმჯობესებისას, მცირე გამონაკლისის გარდა, უპირატესობა უნდა მიეცეს მრავალწლიანი ბალახების თესვას საფარი კულტურის გარეშე.

2423

suraTi 29. ionjis sufTa naTesi

teniT met-naklebad uzrunvelyofil raionebSi balaxebis Tesvis sxvadasxva xerxs Soris upiratesoba unda mieces erTi da imave saTesi narevis mobnevas an mwkrivad Tesvas, romlis drosac msxvili da saSualo zomis Tesli CamTesebiT an diskoebiT iTeseba niadagSi, xolo wvrili moibneva zedapirze. SedarebiT ufro msxvili Teslis CaTesvis siRrme – 2-4sm, wvrilis ki – 1-2 sm. aucilebelia, davicvaT Tesvis siRrme, davayenoT CamTesze siRrmis SemzRudveli, radganac xSirad daTesili balaxis Tesli ar aRmocendeba Rrmad CaTesvis gamo. rogorc wesi, mTian regionebSi balaxebis Tesvis optimaluri vadaa adre gazafxuli.

mravali wlis sargeblobis naTesi sakvebi savargulis Sesaqmnelad rekomendebulia, SeirCes xangrZlivi produqtiulobis mqone da gaZoveba-gaTibvis mimarT gamZle saxeobebi (fesuriani marcvlovnebi, mxoxavi samyura, kurdRlisfrCxila da sxv.).

naTesi saTib-saZovrebis Sesaqmnelad gamoiyeneba rogorc rTuli (5-6 saxeoba), aseve martivi (3-4 saxeoba). balaxeulSi, rogorc gamonaklisi, metad mkacri klimaturi pirobebis dros dasaSvebia adgilobriv pirobebs kargad Seguebuli mravalwliani balaxebis erTsaxeobiani naTesebi.

mizanSewonilia, parkosani da marcvlovani balaxebis Sefardeba balaxeulSi iyos 1:2 an 1:3, amasTan, saTibi balaxeulis Sesaqmnelad sasurvelia, parkosanTa wili ramdenadme ufro meti iyos, vidre saZovruli gamoyenebisas. gasaTvaliswinebelia isic, rom SedarebiT ufro noyier da teniT ukeT uzrunvelyofil niadagebze SesaZlebelia Tesvis normebis Semcireba da, piriqiT, ramdenadme mSral adgilsamyofelsa da Rarib niadagebze saWiroa Tesvis normis gadideba.

სურათი 29. იონჯის სუფთა ნათესი

ტენით მეტ-ნაკლებად უზრუნველყოფილ რაიონებში ბალახების თესვის სხვადასხვა ხერხს შორის უპირატესობა უნდა მიეცეს ერთი და იმავე სათესი ნარევის მობნევას ან მწკრივად თესვას, რომლის დროსაც მსხვილი და საშუალო ზომის თესლი ჩამთესებით ან დისკოებით ითესება ნიადაგში, ხოლო წვრილი მოიბნევა ზედაპირზე. შედარებით უფრო მსხვილი თესლის ჩათესვის სიღრმე – 2-4სმ, წვრილის კი – 1-2 სმ. აუცილებელია, დავიცვათ თესვის სიღრმე, დავაყენოთ ჩამთესზე სიღრმის შემზღუდველი, რადგანაც ხშირად დათესილი ბალახის თესლი არ აღმოცენდება ღრმად ჩათესვის გამო. როგორც წესი, მთიან რეგიონებში ბალახების თესვის ოპტიმალური ვადაა ადრე გაზაფხული.

მრავალი წლის სარგებლობის ნათესი საკვები სავარგულის შესაქმნელად რეკომენდებულია, შეირჩეს ხანგრძლივი პროდუქტიულობის მქონე და გაძოვება-გათიბვის მიმართ გამძლე სახეობები (ფესურიანი მარცვლოვნები, მხოხავი სამყურა, კურდღლისფრჩხილა და სხვ.).

ნათესი სათიბ-საძოვრების შესაქმნელად გამოიყენება როგორც რთული (5-6 სახეობა), ასევე მარტივი (3-4 სახეობა). ბალახეულში, როგორც გამონაკლისი, მეტად მკაცრი კლიმატური პირობების დროს დასაშვებია ადგილობრივ პირობებს კარგად შეგუებული მრავალწლიანი ბალახების ერთსახეობიანი ნათესები.

მიზანშეწონილია, პარკოსანი და მარცვლოვანი ბალახების შეფარდება ბალახეულში იყოს 1:2 ან 1:3, ამასთან, სათიბი ბალახეულის შესაქმნელად სასურველია, პარკოსანთა წილი რამდენადმე უფრო მეტი იყოს, ვიდრე საძოვრული გამოყენებისას. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ შედარებით უფრო ნოყიერ და ტენით უკეთ უზრუნველყოფილ ნიადაგებზე შესაძლებელია თესვის ნორმების შემცირება და, პირიქით, რამდენადმე მშრალ ადგილსამყოფელსა და ღარიბ ნიადაგებზე საჭიროა თესვის ნორმის გადიდება.

25

3. ბუნებრივი საძოვრების რაციონალური გამოყენება

ბუნებრივი საძოვრების რაციონალური გამოყენების საფუძველს ყველა ვერტიკალურ ზონაში წარმოადგენს პირუტყვის ნაკვეთმორიგეობითი ან მასთან მიახლოებული ძოვების სისტემის დანერგვა. საძოვრის გამოყენება შემოკავებული ნაკვეთების ან ბუნებრივი საზღვრებით შემოფარგლული ფართობების მორიგეობით გაძოვების მიხედვით მთელი რიგი უპირატესობით ხასიათდება. საკვებად უფრო ძვირფას მცენარეებს, რომლებიც ყოველთვის, პირველ რიგში, წაზრდისთანავე იძოვება, პერიოდულად ასვენებენ გაძოვებისაგან და ეძლევათ კვლავ წამოზრდის საშუალება.

24

bunebrivi saZovrebis racionaluri gamoyeneba

bunebrivi saZovrebis racionaluri gamoyenebis safuZvels yvela vertikalur zonaSi warmoadgens pirutyvis nakveTmorigeobiTi an masTan miaxloebuli Zovebis sistemis danergva. saZovris gamoyeneba Semokavebuli nakveTebis an bunebrivi sazRvrebiT Semofargluli farTobebis morigeobiT gaZovebis mixedviT, mTeli rigi upiratesobiT xasiaTdeba. sakvebad ufro Zvirfas mcenareebs, romlebic yovelTvis, pirvel rigSi, wazrdisTanave iZoveba, periodulad asveneben gaZovebisagan da eZlevaT kvlav wamozrdis saSualeba.

suraTi 30. saZovrisagan eleqtroRobiT gamoyofili saTibi nakveTebi (5 ha) sofel udabnoSi

amasTan, mkveTrad mcirdeba saZovris gaTelva da umjobesdeba saZovruli sakvebis xarisxi. balaxeulis mosavlianoba matulobs 15-25%-iT, xolo sakvebis kvebiTi Rirebuleba – 10-15%-iT.

sakvebad gamoyenebis xarisxis mixedviT sxvadasxva sameurneo-biologiuri jgufebis balaxebi xasiaTdebian Semdegi maCveneblebiT:

1. parkosani balaxebi (90-95%);

2. marcvlovnebi (50-90%);

3. nairbalaxebi (30-70%);

4. islebi (20-40%).

didi mniSvneloba aqvs mTis saZovrebis swori da ukeT gamoyenebisaTvis Zovebis dawyebis optimaluri vadis dadgenas. Zovebis rogorc adre, ise gvian dawyebas Tavisi uaryofiTi Sedegebi mosdevs, kerZod:

a. Zovebis gvian dawyebis SemTxvevaSi balaxebis umetesoba, gansakuTrebiT, marcvlovnebi (Wreli da aWaruli Svriela, saTiTura da sxv.) uxeSdeba, saZovruli sakvebad vargisianoba mcirdeba, balaxeulSi matulobs sakvebad naklebad sasurveli, sarevela balaxebi. Zovebis gviani dawyeba, balaxeulis gauxeSebis gamo amcirebs cxovelis mier mis sakvebad gamoyenebas, monelebadobas da, aqedan gamomdinare, produqtiulobasac;

სურათი 30.საძოვრისაგან ელექტროღობით გამოყოფილი სათიბი ნაკვეთები (5 ჰა) სოფელ უდაბნოშიამ დროს მკვეთრად მცირდება საძოვრის გათელვა და უმჯობესდება საძოვრული საკვების ხარისხი. ბალახეულის მოსავლიანობა მატულობს 15-25%-ით, ხოლო საკვების კვებითი ღირებულება – 10-15%-ით.

საკვებად გამოყენების ხარისხის მიხედვით სხვადასხვა სამეურნეო-ბიოლოგიური ჯგუფის ბალახები ხასიათდებიან შემდეგი მაჩვენებლებით:

1. პარკოსანი ბალახები (90-95%);2. მარცვლოვნები (50-90%);3. ნაირბალახები (30-70%);4. ისლები (20-40%).

დიდი მნიშვნელობა აქვს მთის საძოვრების სწორი და უკეთ გამოყენებისათვის ძოვების დაწყების ოპტიმალური ვადისა (დროის) და ასევე ძოვების ხანგრძლივობის განსაზღვრას.

ძოვების დრო – ეს არის წელიწადის დროის ის პერიოდი, როდესაც უშუალოდ იწყება ძოვება. ძოვება მცენარის ადრეული ზრდის, ინტენსიური ზრდის, რეპროდუქციულ და მიძინების ფაზებში სხვადასხვაგვარ გავლენას ახდენს მცენარეზე. ამიტომ ძოვების დროის პერიოდული ცვლილება წლების მიხედვით შეცვლის ძოვების გავლენას მცენარეზე.

26

ძოვების ხანგრძლივობა – ეს არის დროის ის მონაკვეთი, როდესაც უშუალოდ ხდება უწყვეტი ძოვება. ეს გავლენას ახდენს აგრეთვე იმაზე, თუ რამდენად ინტენსიურად, რამდენად ხშირად ხდება ბალახის გადაძოვა (რამდენჯერ არის ბალახი გადაძოვილი მისი ზრდის პერიოდში).

ძოვების გავლენა მცენარეთა ფესვთა სისტემაზე

უტილიზაციის პროცენტი წონის მიხედვით

ფესვთა სისტემის ზრდის შემცირების პროცენტი

10 020 030 040 050 2-460 5070 7880 10090 100

ზემოაღნიშნული ცხრილი გვიჩვენებს, თუ რა მზარდი უარყოფითი გავლენა აქვს მცენარის ფესვთა სისტემის განვითარებაზე და, აქედან გამომდინარე, მთლიანად მცენარის ზრდა-განვითარებაზე ცხოველის მიერ მცენარის მთლიანი მასის 50 %-ზე მეტის ათვისებას.

დასკვნა: მიზანშეწონილი არაა, მოხდეს მცენარის მთლიანი მასის 50%-ზე მეტი მასის ათვისება/ძოვება ცხოველის მიერ.

აღნიშნული ფოტოები მეტყველებენ საძოვრების სწორი მართვის ეფექტიანობაზე (ძოვების დრო / ხანგრძლივობა). პირველ შემთხვევაში (მარცხნივ) საძოვარი ინტენსიური ძოვებისას, მეორე ფოტოზე ლანდშაფტის იგივე მონაკვეთი ძოვების 16 წლის შემდეგ დროის სწორი მენეჯმენტის შედეგად.

1989 1996

27

ზემოაღნიშნული ფაქტორების გაუთვალისწინებლობას მოსდევს შემდეგი უარყოფითი შედეგები, კერძოდ:

ა. ძოვების გვიან დაწყების შემთხვევაში ბალახების უმეტესობა, განსაკუთრებით – მარცვლოვნები (ჭრელი და აჭარული შვრიელა, სათითურა და სხვ.) უხეშდება, საძოვრის საკვებად ვარგისიანობა მცირდება, ბალახეულში მატულობს საკვებად ნაკლებად სასურველი სარეველა ბალახები. ძოვების გვიანი დაწყება ბალახეულის გაუხეშების გამო ამცირებს ცხოველის მიერ მის საკვებად გამოყენებას, მონელების პროცესს და, აქედან გამომდინარე, პროდუქტიულობასაც;

ბ. ძოვების ადრე დაწყების (თოვლის აღებისთანავე ან რამდენიმე დღის შემდეგ) შემთხვევაში სწრაფად იძოვება ყველა ფოთოლი, ზიანდება მცენარის ზრდის წერტილი, რაც, ცხადია, მნიშვნელოვნად აყოვნებს ახალი ყლორტების აღმოცენებას, იწვევს მცენარის სამარაგო საკვები ნივთიერებების გადახარჯვას და, საბოლოო ჯამში, საძოვრის პროდუქტიულობის შემცირებას. ამის გარდა, ძალზე ნორჩი ბალახის გაძოვება, რომელიც უმნიშვნელო რაოდენობით შეიცავს მშრალ ნივთიერებებს, განსაკუთრებით – უჯრედისს, იწვევს ცხოველის საჭმლის მომნელებელი სისტემის ნორმალური ფიზიოლოგიური პროცესების დარღვევას, აშლილობას, პროდუქტიულობის შემცირებას. საძოვრის რაციონალური გამოყენებისათვის მეტად მნიშვნელოვანია, დაცული იყოს ბალახეულის ძოვების ოპტიმალური სიმაღლე და გაძოვებათა რეკომენდებული რიცხვი. ბალახეულის გაძოვების ოპტიმალური სიმაღლე მერყეობს მნიშვნელოვან ფარგლებში – 1-2 დან 6-8 სმ-მდე;

გ. ბალახეულის მიწის პირას გაძოვებისას პირუტყვი მთლიანად ითვისებს მწვანე ფოთოლს, რაც ფოტოსინთეზის შესუსტებას ან მთლიანად შეწყვეტას, აგრეთვე სამარაგო საკვები ნივთიერებების დახარჯვას განაპირობებს. საბოლოო ჯამში, ბალახეულის დაბლა გაძოვებას საძოვრის დეგრადაციამდე მივყავართ;

დ. ბალახეულის დიდ სიმაღლეზე (10-15 სმ) გაძოვების შემთხვევაში მოსავლის დიდი ნაწილი გამოუყენებელი რჩება და მკვეთრად მცირდება საძოვრის ბალახეულის გამოყენების ხარისხი;

ე. საძოვრის მცენარეულობის ტიპის, პირუტყვის სახეობის, ბალახეულის ვეგეტაციის ფაზის, საძოვრის დატვირთვისა და ზოგიერთ სხვა მაჩვენებელის, აგრეთვე, გაძოვილი ბალახეულის აქვიტის კვლავ წამოზრდის უნარისა და ტემპის გათვალისწინებით საძოვრული სეზონის პერიოდში ატარებენ ძოვების 1-2-დან (ალპური ზედა ზონის, მშრალი სუბალპური გაველებული ტიპის საძოვრები) 3-4-მდე ციკლს.

დასკვნა: ძოვების დროისა და ხანგრძლივობის ცვალებადობა დადებით გავლენას ახდენს საძოვრების მცენარეულ საფარზე; მხოლოდ ცხოველების ოდენობის შემცირებამ შესაძლებელია, ყოველთვის ვერ აღმოფხვრას ძოვებასთან დაკავშირებული პრობლემები; თავიდან უნდა იქნეს აცილებული რეპროდუქციის პერიოდში საძოვრის ყოველწლიური გამოყენება; მცენარეების ფოთლებს უნდა მიეცეს ხელახლა გაზრდის შესაძლებლობა; საჭიროა ცოდნა იმისა, თუ როგორ გავლენას ახდენს მცენარეებზე ცხოველის კვება და ქცევები;

28

25

b. Zovebis adre dawyebis (Tovlis aRebisTanave an ramdenime dRis Semdeg) SemTxvevaSi swrafad iZoveba yvela foToli, ziandeba mcenaris zrdis wertili, rac, cxadia, mniSvnelovnad ayovnebs axali ylortebis aRmocenebas, iwvevs mcenaris samarago sakvebi nivTierebebis gadaxarjvas da, saboloo jamSi, saZovris produqtiulobis Semcirebas. amis garda, Zalze norCi balaxis gaZoveba, romelic umniSvnelo raodenobiT Seicavs mSral nivTierebas, gansakuTrebiT ujrediss, iwvevs cxovelis saWmlis momnelebeli procesebis normaluri fiziologiuri procesebis darRvevas, aSlilobas, produqtiulobis Semcirebas. saZovris racionaluri gamoyenebisaTvis metad mniSvnelovania, daculi iyos balaxeulis Zovebis optimaluri simaRle da gaZovebaTa rekomendebuli ricxvi. balaxeulis gaZovebis optimaluri simaRle meryeobs mniSvnelovan farglebSi – 1-2 dan 6-8 sm-mde;

g. balaxeulis miwispiras gaZovebisas pirutyvi mTlianad iTvisebs mwvane foTols, rac fotosinTezis Sesustebas an mTlianad Sewyvetas, agreTve samarago sakvebi nivTierebebis daxarjvas ganapirobebs. saboloo jamSi, balaxeulis dabla gaZovebas saZovris degradaciamde mivyavarT;

d. balaxeulis did simaRleze gaZovebis (10-15 sm) SemTxvevaSi mosavlis didi nawili gamouyenebeli rCeba da mkveTrad mcirdeba saZovris balaxeulis gamoyenebis xarisxi;

e. saZovris mcenareulobis tipis, pirutyvis saxeobis, balaxeulis vegetaciis fazis, saZovris datvirTvisa da zogierT sxva maCvenebelTan dakavSirebiT, gaZovili balaxeulis aqvitis kvlav wamozrdis unarisa da tempis gaTvaliswinebiT saZovruli sezonis periodSi atareben Zovebis 1-2-dan (alpuri zeda zonis, mSrali subalpuri gavelebuli tipis saZovrebi) 3-4-mde cikls.

suraTi 31. eleqtroRobis mkvebavi wyaro – 9-voltiani mzis foto elementi 5 ha farTobis SemosaRobad, sofeli udabno

სურათი 31. ელექტროღობის მკვებავი წყარო – მზის 9-ვოლტიანი ფოტოელემენტი 5 ჰა ფართობის შემოსაღობად. სოფელი უდაბნო

ქვემოთ მოცემულია საგარეჯოს მუნიციპალიტეტში CENN-ის მიერ 2011-1012 წლებში ჩატარებული სამეცნიერო კვლევების საფუძველზე შედგენილი ნაკვეთმორიგეობითი ძოვების სანიმუშო სქემა ნაირბალახოვან-ჭანგიან-გლერტიანი საძოვრისათვის:

1. მინდორი – სამჯერ გაძოვება (საძოვრული სეზონის მანძილზე);2. მინდორი – სამჯერ გაძოვება;3. მინდორი – ერთხელ გაძოვება თესლის მომწიფების შემდეგ;4. მინდორი – სამჯერ გაძოვება.

მცირეპროდუქტიული, მეტ-ნაკლებად დეგრადირებული საძოვრებისათვის რეკომენდებულია კიდევ ერთი – მეხუთე – მინდვრის დამატება წლის მანძილზე საძოვრის დასვენებისა და გაუმჯობესების სათანადო ღონისძიებების ჩასატარებლად.

საჭირო წინასწარი მონაცემები ძოვების განსახორციელებლად:1. მინდორი – სამჯერ გაძოვება (საძოვრული სეზონის მანძილზე);1. თოვლის დნობის დასაწყისი – 11/03;2. თოვლის დნობის ყველაზე გვიანი პერიოდი – 19/04;3. პირველი თოვლი მოდის – 19/12;4. უკანასკვნელი ყინვა ფიქსირდება – 7/04;5. დადგენილია, რომ მაკე, გამშრალი და დღე-ღამეში 8 კგ რძის წველადობის

მქონე ძროხას დღეში სჭირდება 40-45 კგ ბალახი, ძროხას, წველადობით 10-დან 20 კგ-მდე, შესაბამისად – 45-დან 80 კგ-მდე ბალახი (ჩვენს შემთხვევაში ბალახის რაოდენობად ავიღეთ 35 კგ ბალახი);

6. ბალახეულის საშუალო მოსავალი აღებულ იქნა 59 ც/ჰა-ზე – ჩვენი სადემონსტრაციო ნაკვეთის მოსავლის მიხედვით;

29

7. მოსავალი უნდა განაწილდეს გაძოვების ციკლების შესაბამისად: – გაძოვების პირველ ციკლში გამოიყენება მოსავლის 25%, რაც უდრის 1475

კგ მწვანე მასას, იგი საკმარისი იქნება 42 სულისათვის;– გაძოვების მეორე ციკლში გამოიყენება მოსავლის 25%, რაც უდრის 1475 კგ

მწვანე მასას, იგი საკმარისი იქნება 42 სულისათვის;– გაძოვების მესამე ციკლში გამოიყენება მოსავლის 20%, რაც უდრის 1180 კგ

მწვანე მასას, იგი საკმარისი იქნება 34 სულისათვის;– გაძოვების მეოთხე ციკლში გამოიყენება მოსავლის 15%, რაც უდრის 885 კგ

მწვანე მასას, იგი საკმარისი იქნება 25 სულისათვის;– გაძოვების მეხუთე ციკლში გამოიყენება მოსავლის 15%, რაც უდრის 885 კგ

მწვანე მასას, იგი საკმარისი იქნება 25 სულისათვის.

აღნიშნული მონაცემებით, საშუალო დატვირთვა საძოვარზე შეადგენს 35 სულს.

8. საგარეჯოს მუნიციპალიტეტში ბალახეულის აღნიშნულ ცენოზზე სავეგეტაციო პერიოდი შეადგენს 178 დღეს;

9. მოცემულ ფართობზე ძოვება შეიძლება დაიწყოს 15/05-დან და გაგრძელდეს 10/10-მდე, ძოვების პერიოდი შეადგენს 148 დღეს;

10. აღნიშნულ მონაცემებზე დაყრდნობით, მოცემული 15-ჰექტრიანი საძოვარი პირობით 6 მინდვრად,რომლისფართობი შეადგენს 2.5 ჰა-ს.

27

aRniSnuli monacemebiT saSualo datvirTva saZovarze Seadgens 35 suls.

8. sagarejos municipalitetSi balaxeulis aRniSnul cenozze savegetacio periodi Seadgens 178 dRes;

9. mocemul farTobze Zoveba SeiZleba daiwyos 15/05-dan da gagrZeldes 10/10-mde, Zovebis periodi Seadgens 148 dRes;

10. aRniSnul monacemebze dayrdnobiT, mocemuli 15-heqtriani saZovari pirobiT 6 mindvrad, romlis farTobi Seadgens 2.5 ha-s.

suraTi 32. heqtriani saZovari sagarejos municipalitetSi

TavisTavad TiToeuli mindori unda daiyos 3-3 nawilad, TiToeulis farTobi Seadgens 0.833 ha-s, aseTi iqneba sul 18 danayofi, Tanabari farTobiT, TiToeuli 833 m2. aseTi dayofa pirobiTia da igi SeiZleba Seicvalos farTobis formis Sesabamisad.

სურათი 32. 1-ჰექტრიანი საძოვარი საგარეჯოს მუნიციპალიტეტში

თითოეული მინდორი, რომლის ფართობი შეადგენს 0,833 ჰა-ს, უნდა დაიყოს 3-3 ნაწილად. ასეთი იქნება სულ 18 დანაყოფი, თანაბარი ფართობით, თითოეული – 833 მ2. ასეთი დაყოფა პირობითია და იგი შეიძლება შეიცვალოს ფართობის ფორმის შესაბამისად.

3028

nakveTmorigeobiTi Zovebis sanimuSo sqema

1-mindori

1-3 danayofi

2-mindori

4-6 danayofi

3-mindori

7-9 danayofi

4-mindori

10-12 danayofi

5-mindori

13-15 danayofi

6-mindori

16-18 danayofi

1 weli oTxjeradi gaZoveba

1. 15/05-17/05

2. 15/06-20/06

3. 26/07-1/08

4. 3/09-7/09

5. 23/09-25/09

oTxjeradi gaZoveba

1. 18/05-20/05

2. 21/06-26/06

3. 2/08-7/08

4. 8/09-10/09

5. 26/09-28/09

oTxjeradi gaZoveba

1. 21/05-26/05

2. 27/06-2/07

3. 8/08-13/08

4. 11/09-13/09

5. 29/09-1/10

oTxjeradi gaZoveba

1. 27/05-2/06

2. 3/07-11/07

3. 14/08-19/08

4. 14/09-16/09

5. 2/10-4/10

oTxjeradi gaZoveba

1. 3/06-8/06

2. 12/07-19/07

3. 20/08-25/08

4. 17/09-19/09

5. 5/10-7/10

oTxjeradi gaZoveba

1. 9/06-14/06

2. 20/07-25/07

3. 26/08-1/09

4. 20/09-22/09

5. 8/10-10/10


1. 18/05-20/05

2. 21/06-26/06

3. 2/08-7/08

4. 8/09-10/09

5. 26/09-28/09

oTxjeradi gaZoveba

1. 21/05-26/05

2. 27/06-2/07

3. 8/08-13/08

4. 11/09-13/09

5. 29/09-1/10

oTxjeradi gaZoveba

1. 27/05-2/06

2. 3/07-11/07

3. 14/08-19/08

4. 14/09-16/09

5. 2/10-4/10

oTxjeradi gaZoveba

1. 3/06-8/06

2. 12/07-19/07

3. 20/08-25/08

4. 17/09-19/09

5. 5/10-7/10

oTxjeradi gaZoveba

1. 9/06-14/06

2. 20/07-25/07

3. 26/08-1/09

4. 20/09-22/09

5. 8/10-10/10

oTxjeradi gaZoveba

1. 15/05-17/05

2.15/06-20/06

3. 26/07-1/08

4. 3/09-7/09

5. 23/09-25/09


1. 21/05-26/05

2. 27/06-2/07

3. 8/08-13/08

4. 11/09-13/09

5. 29/09-1/10

oTxjeradi gaZoveba

1. 27/05-2/06

2. 3/07-11/07

3. 14/08-19/08

4. 14/09-16/09

5. 2/10-4/10

oTxjeradi gaZoveba

1. 3/06-8/06

2. 12/07-19/07

3. 20/08-25/08

4. 17/09-19/09

5. 5/10-7/10

oTxjeradi gaZoveba

1. 9/06-14/06

2. 20/07-25/07

3. 26/08-1/09

4. 20/09-22/09

5. 8/10-10/10

oTxjeradi gaZoveba

1. 15/05-17/05

2.15/06-20/06

3. 26/07-1/08

4. 3/09-7/09

5. 23/09-25/09

oTxjeradi gaZoveba

1. 18/05-20/05

2. 21/06-26/06

3. 2/08-7/08

4. 8/09-10/09

5. 26/09-28/09


1. 27/05-2/06

2. 3/07-11/07

3. 14/08-19/08

4. 14/09-16/09

5. 2/10-4/10

oTxjeradi gaZoveba

1. 3/06-8/06

2. 12/07-19/07

3. 20/08-25/08

4. 17/09-19/09

5. 5/10-7/10

oTxjeradi gaZoveba

1. 9/06-14/06

2. 20/07-25/07

3. 26/08-1/09

4. 20/09-22/09

5. 8/10-10/10

oTxjeradi gaZoveba

1. 15/05-17/05

2. 15/06-20/06

3. 26/07-1/08

4. 3/09-7/09

5. 23/09-25/09

oTxjeradi gaZoveba

1. 18/05-20/05

2. 21/06-26/06

3. 2/08-7/08

4. 8/09-10/09

5. 26/09-28/09

oTxjeradi gaZoveba

1. 21/05-26/05

2. 27/06-2/07

3. 8/08-13/08

4. 11/09-13/09

5. 29/09-1/10

SeniSvna: Zovebis mocemuli sqema sruli rotaciisaTvis saWiroebs 6 wels, e.i. nakveTebis sruli morigeobisaTvis dagvWirdeba 6 weli. es sqema gaTvlilia 35 sulze. saerTod, saWiroa, gakeTdes sakvebis balansi, anu sakvebis deficitis aRmofxvrisaTvis damatebiTi sakvebis miRebis wyaros dasabuTeba. rac gulisxmobs sakvebis SevsebisaTvis saWiro farTobis struqturis gaangariSebas mTeli naxirisaTvis.

ნაკვეთმორიგეობითი ძოვების სანიმუშო სქემა

შენიშვნა: ძოვების მოცემული სქემა სრული როტაციისათვის საჭიროებს 6 წელს, ე.ი. ნაკვეთების სრული მორიგეობისათვის დაგვჭირდება 6 წელი. ეს სქემა გათვლილია 35 სულზე. საერთოდ, საჭიროა, გაკეთდეს საკვების ბალანსი, ანუ საკვების დეფიციტის აღმოფხვრისათვის დამატებითი საკვების მიღების წყაროს დასაბუთება. რაც გულისხმობს საკვების შევსებისათვის საჭირო ფართობის სტრუქტურის გაანგარიშებას მთელი ნახირისათვის.

31

4. საძოვრების მონიტორინგი

საძოვრების მონიტორინგი არის არსებული რესურსების შესახებ მონაცემთა შეგროვება, ანალიზი და ინტერპრეტირება როგორც მოკლევადიან, ისე გრძელვადიან პერსპექტივაში მართვის საკითხებზე გადაწყვეტილებების მისაღებად.

აღნიშნულ საქმიანობას სხვადასხვა ქვეყანაში სპეციალურად საძოვრების მართვისათვის შექმნილი სახელმწიფო დაწესებულებები ახორციელებენ.

გრძელვადიანი მონიტორინგი – მცენარეთა შემადგენლობის, საფრისა და სტრუქტურის ცვლილებების გაზომვა და ნიადაგის რესურსების მდგომარეობა (ტენდენცია).

მოკლევადიანი მონიტორინგი – წლიური ან სეზონური გამოყენების დონისა და გავლენის გაზომვა. ეს მოიცავს საძოვრების გამოყენებას, ინტენსივობას, საძოვრების როტაციულ ძოვებას, ამინდს, შინაური და გარეული ცხოველების სახეობებსა და მათ გავლენას საძოვრებზე, ასევე რეკრეაციის გავლენას.

მონიტორინგის მიზნებია:

განისაზღვროს, არის თუ არა საძოვრების მართვის მენეჯმენტის მიზნები რეალური;

განისაზღვროს, პასუხობს თუ არა მიზნებს ძოვების სტრატეგია; გარემოსდაცვითი და რესურსების მდგომარეობის შესახებ ინფორმაციის

თავმოყრა; საძოვრების მოსარგებლეების დახმარება მენეჯმენტის პროცესში; შეფასდეს, თუ/როდის არის საჭირო ცვლილებები საძოვრების მართვაში.

მონიტორინგის ზოგადი მეთოდები:

ადგილმდებარეობის შესახებ ინფორმაციის შეგროვება; ადგილმდებარეობის რუკების მომზადება; ინფორმაციის დასურათება; განმეორებითი ფოტოების გადაღება ვეგეტაციისა და ადგილმდებარეობის

მდგომარეობის ცვლილებების დინამიკაში მონიტორინგისათვის.

32

5. ბუნებრივი სათიბების რაციონალური გამოყენება

ბუნებრივი სათიბების უკეთ გამოყენების ერთ-ერთი ძირითადი პირობაა გათიბვის დაწყებისა და სიმაღლის ოპტიმალური პარამეტრების დადგენა და დაცვა.

29

bunebrivi saTibebis racionaluri gamoyeneba

bunebrivi saTibebis ukeT gamoyenebis erT-erTi ZiriTadi pirobaa gaTibvis dawyebisa da simaRlis optimaluri parametrebis dadgena da dacva.

suraTi 33. mcire saTibi teqnika aspinZis municipalitetis saTibebSi (1700 m.z.d.)

saTibis balaxeulis gaTibvis vadis ganmsazRvreli yvelaze utyuari kriteriumia ZiriTadi mcenareebis ganviTarebis faza, romlis drosac mwvane masis did mosavalTan erTad uzrunvelyofili iqneba sayuaTo nivTierebebis (sakvebi erTeulebis) maqsimaluri gamosavali farTobis erTeulidan.

suraTi 34. Tivis mosavlis kontroli, aspinZis municipaliteti, sofeli saro

suraTi 35. moTibuli masis Segroveba

სურათი 33. მცირე სათიბი ტექნიკა ასპინძის მუნიციპალიტეტის სათიბებში (1700 მზ.დ.)

სათიბის ბალახეულის გათიბვის ვადის განმსაზღვრელი ყველაზე უტყუარი კრიტერიუმია ძირითადი მცენარეების განვითარების ფაზა, რომლის დროსაც მწვანე მასის დიდ მოსავალთან ერთად უზრუნველყოფილი იქნება საყუათო ნივთიერებების (საკვები ერთეულების) მაქსიმალური გამოსავალი ფართობის

29







სურათი 34. თივის მოსავლის კონტროლი. ასპინძის მუნიციპალიტეტი, სოფელი სარო

სურათი 35. მოთიბული მასის შეგროვება

3329







ერთეულიდან. ასეთ ფაზად მიჩნეულია მარცვლოვნებისათვის ყვავილობის დასაწყისი, ხოლო პარკოსნებისა და ნაირბალახებისათვის – დაკოკრება. ამ დროს ბალახეულის მასის მოსავალი უკვე საკმაოდ დიდია, ხოლო საკვების ყუათიანობა – უმნიშვნელოდ შემცირებული.

თივის მოსავალი და ხარისხი ბევრად არის დამოკიდებული ბალახის გათიბვის სიმაღლეზე. წლიდან წლამდე ბალახეულის დაბალი გათიბვა ნიადაგის 2-4 სმ-ის სიმაღლეზე ასუსტებს მცენარეს, მის კვლავ წამოზრდის უნარს და, საბოლოო ჯამში, ამცირებს თივის მოსავალს, ხოლო მაღალი გათიბვა (12-15 სმ-ზე) განაპირობებს მოსავლის დანაკლისს. უმეტეს შემთხვევაში ბალახეულის დიდი უმრავლესობისათვის გათიბვის ოპტიმალური სიმაღლე 6-7 სმ-ია, დაბალი ბალახეულის ცენოზებისათვის – 4-5 სმ, ხოლო მაღალი ბალახეულისათვის – 8-10 სმ.

30

aseT fazad miCneulia marcvlovnebisaTvis yvavilobis dasawyisi, xolo parkosnebisa da nairbalaxebisaTvis – dakokreba. am dros balaxeulis masis mosavali ukve sakmaod didia, xolo sakvebis yuaTianoba – umniSvnelod Semcirebuli.

Tivis mosavali da xarisxi bevrad aris damokidebuli balaxis gaTibvis simaRleze. wlidan wlamde balaxeulis dabali gaTibva niadagis 2-4 sm simaRleze asustebs mcenares, mis kvlav wamozrdis unars da, saboloo jamSi, amcirebs Tivis mosavals, xolo maRali gaTibva (12-15 sm-ze) ganapirobebs mosavlis danakliss. umetes SemTxvevaSi, balaxeulis didi umravlesobisaTvis gaTibvis optimaluri simaRle 6-7 sm-ia, dabali balaxeulis cenozebisaTvis – 4-5 sm, xolo maRali balaxeulisaTvis – 8-10 sm.

suraTi 36. Tivis Sekvrebis (20-23 kg) momzadeba

saTibis balaxeulis erTsa da imave fazaSi sistematuri gaTibva iwvevs mosavlis TandaTanobiT Semcirebas, xolo nayofmsxmoiarobamde gaTibva-TviTCaTesvis Sewyvetas. am uaryofiTi movlenebis Tavidan acilebis mizniT rekomendebulia e.w. saTibbrunvebis SemoReba; am SemTxvevaSi xdeba balaxeulis sxvadasxva fazaSi gaTibvis morigeoba wlebis mixedviT (daTavTaveba, yvaviloba, nayofmsxmoiaroba); saWiroebis SemTxvevaSi sasurvelia degradirebuli saTibis balaxeulis aRdgenisaTvis erTi wliT dasveneba da sxvadasxva RonisZiebis gatareba (balaxebis SeTesva, sahaero reJimis gaumjobeseba, sasuqebis Setana da sxv.).

mTiani regionebis bunebrivi saTibebis umetesi nawilis gaTibva sezonis manZilze erTxel xdeba.

სურათი 36. თივის შეკვრების (20-23 კგ) მომზადება

სათიბის ბალახეულის ერთსა და იმავე ფაზაში სისტემატური გათიბვა იწვევს მოსავლის თანდათანობით შემცირებას, ხოლო ნაყოფმსხმოიარობამდე გათიბვა -თვითჩათესვის შეწყვეტას. ამ უარყოფითი მოვლენების თავიდან აცილების მიზნით რეკომენდებულია ე.წ. სათიბბრუნვების შემოღება; ამ შემთხვევაში ხდება ბალახეულის სხვადასხვა ფაზაში გათიბვის მორიგეობა წლების მიხედვით (დათავთავება, ყვავილობა, ნაყოფმსხმოიარობა); საჭიროების შემთხვევაში სასურველია დეგრადირებული სათიბის ბალახეულის აღდგენისათვის ერთი წლით დასვენება და სხვადასხვა ღონისძიების გატარება (ბალახების შეთესვა, საჰაერო რეჟიმის გაუმჯობესება, სასუქების შეტანა და სხვ.).

მთიანი რეგიონების ბუნებრივი სათიბების უმეტესი ნაწილის გათიბვა სეზონის მანძილზე ერთხელ ხდება.

3431

suraTi 37. Tivis Znebi ninowmindis municipalitetSi saRamos tbasTan

Tumca zogierT nakveTze sasuqebis optimaluri normebis gamoyenebisas da morwyvis pirobebSi SesaZlebelia orjer, iSviaTad samjer gaTibvac.

sasurvelia 4-6 weliwadSi erTxel saTibi nakveTis gamoZveba, rac xels Seuwyobs balaxeulis botanikuri Sedgenilobis gaumjobesebasa da Tivis mosavlis gadidebas.

saTib-saZovrebis mravalwliani sakvebi balaxebi

mravalwliani balaxebi iTeseba ZiriTadad mindvrisa da sakveb TeslbrunvebSi, agreTve Teslbrunvis gareSe farTobebze xangrZlivi sargeblobisaTvis, mecxoveleobis sakvebi bazis ganmtkicebis mizniT.

ionja – winamorbedi kulturebis (TavTavianebi, simindi, erTwliani parkosani da marcvlovani, bostneul-baRCeuli kulturebi da sxv.) aRebis Semdeg nakveTi unda gaiwmindos narCenebisagan, moixnas Tanamedrove guTnebiT 22-25 sm siRrmeze, xolo eroziuli niadagebi ufro mcire, 18-20 sm siRrmeze – mzralad.

suraTi 38. ionja

mizanSewonilia, gazafxulze dafarcxva Catardes gardigardmo.

Tesvamde 3-4 dRiT adre tardeba niadagis kultivacia-dafarcxva da Tesva.

სურათი 37. თივის ძნები ნინოწმინდის მუნიციპალიტეტში საღამოს ტბასთან

თუმცა ზოგიერთ ნაკვეთზე სასუქების ოპტიმალური ნორმების გამოყენებისა და მორწყვის პირობებში შესაძლებელია ორჯერ, იშვიათად – სამჯერ გათიბვაც.

სასურველია 4-6 წელიწადში ერთხელ სათიბი ნაკვეთის გამოძოვება, რაც ხელს შეუწყობს ბალახეულის ბოტანიკური შედგენილობის გაუმჯობესებასა და თივის მოსავლის გადიდებას.

6. ბუნებრივი საძოვრების მცენარეული საფარი და ძოვების გავლენა

ინტენსიური ძოვება უარყოფით გავლენას ახდენს ყველა სახის მცენარეზე (ბალახზე), თითოეულმა მათგანმა შეიძლება გაუძლოს ძოვების სხვადასხვა ინტენსიურობას, თუმცა რეაგირება სხვადასხვა იქნება.

გამომდინარე იქიდან, რომ მცენარეებს ზრდის სხვადასხვა ტემპი, მომწიფების პერიოდი და ზრდის წერტილის სხვადასხვა სიმაღლე აქვთ, საძოვრების მართვისას მინიმუმამდე უნდა იქნეს დაყვანილი ძოვებით მცენარეებზე უარყოფითი გავლენა. ეს საშუალებას მოგვცემს, შევინარჩუნოთ მცენარის ბარტყობა და მცენარეული საფრის მრავალფეროვნება.

ბუნებრივ საძოვრებზე არსებული მცენარეები იყოფა შემდეგ ტიპებად:

ბალახები ერთწლიანი – მომცრო ფესვი Ø ახალი მცენარეები მიიღება თესლის მეშვეობით (თესლიდან

აღმოცენებით), მაგ.: ბანის შვრიელა Bromus tectorum.

მრავალწლიანი – დიდი ფესვები Ø პოპულაცია შენარჩუნებულია

არსებული მცენარიდან ყოველწლიური ზრდის ხარჯზე და არა თესლით.

Ø მართვის მიზანია, შენარჩუნებულ იქნეს არსებული მცენარის უნარი, გაიზარდოს ხელახლა – იბარტყოს იმ კვირტებიდან, რომლებიც მცენარის ქვედა ნაწილშია მოთავსებული.

35

ველური ბალახები (Forbs)

ერთწლიანი Ø რეგენერირებს თესლიდან.

ორწლიანი Ø ვეგეტაციის ორი პერიოდი სასიცოცხლო ციკლის

დასასრულებლად.

მრავალწლიანი Ø ხელახლა იზრდება ფესვიდან, ბოლქვიდან,

ტუბერებიდან და ა.შ.

ბუჩქები ფოთლოვანი / მარადმწვანე აღმოცენებადი / არააღმოცენებადი

მრავალწლიანი ბალახების ზრდის წლიური ციკლი

ზრდა: ვეგეტატიური ამონაყრები ღეროების დაგრძელება სათესლე თავთავის განვითარება ენერგიის დაგროვება და ბიომასის

წარმოება

ხელახალი ზრდა შემოდგომაზე: არსებული ამონაყარი იღლიაში არსებული კვირტები

იყენებენ ენერგიას, რომელიც გამოყენებულ უნდა იქნეს დამდეგ შემოდგომაზე

გამოღვიძება გაზაფხულზე კვირტების გაღვიძება ენერგიის მოხმარება ახალი მწვანე ფოთლები აწარმოებენ

ნახშირწყლებს

ზამთრის მიძინება: ფესვებისა და ამონაყრების ქვედა

ნაწილების რესპირაცია

ზაფხულის მიძინება: კვირტის რესპირაცია-ენერგიის

მოხმარება

რეპროდუქცია

36

არასწორმა ძოვებამ შეიძლება ნახშირწყლების (ენერგიის) რეზერვი შეამციროს. ახალგაზრდა და მწვანე ფოთლების ხშირმა, განმეორებითმა მოცილებამ (ინტენსიური ძოვება) შეიძლება მიგვიყვანოს იქამდე, რომ მცენარეს აღარ ჰქონდეს საკმარისი ენერგია კვლავწარმოებისათვის.

დასუსტებული მცენარე ვეღარ ახერხებს ენერგიის დაგროვებას. თანდათანობით შეუძლებელი ხდება ზამთარში კვირტების სიცოცხლისუნარიანობის შენარჩუნება და გაზაფხულზე ხელახალი ზრდა.

ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, ძოვების პროგრამის შემუშავებისას გათვალისწინებულ უნდა იქნეს შემდეგი:

მინიმუმამდე იქნეს დაყვანილი ძოვებისას მცენარის ზრდის წერტილების დანაკარგები;

ხელი შევუწყოთ ფოთლების სწრაფ ხელახალ ზრდას; ხელი შევუწყოთ მცენარის მიერ თესლის წარმოქმნას; დავიცვათ საბაზისო კვირტები ახალი ამონაყრების მისაღებად; დაბალანსდეს მიწის ზედა და ფესვთა სისტემები; ხელი შევუწყოთ მცენარის ძლიერი ფესვთა სისტემის განვითარებას.

ამის მისაღწევად: უნდა შემცირდეს ძოვების პერიოდი/ხანგრძლივობა; შეიცვალოს კონკრეტული არეალის ყოველწლიურად ძოვების დრო

(წელიწადის დროების მიხედვით); თავიდან იქნეს აცილებული მცენარის რეპროდუქციის ფაზაში

ყოველწლიური ძოვება; პერიოდულად დავიცვათ მცენარეთა მიძინების პერიოდი; უნდა ვიცნობდეთ ცხოველთა ქცევებსა და მათი ძოვების გავლენას

მცენარეებზე. 31







suraTi 38. ionja



37

7. სათიბ-საძოვრების მრავალწლიანი საკვები ბალახები

მრავალწლიანი ბალახები ითესება ძირითადად მინდვრისა და საკვებ თესლბრუნვებში, აგრეთვე თესლბრუნვის გარეშე ფართობებზე ხანგრძლივი სარგებლობისათვის, მეცხოველეობის საკვები ბაზის განმტკიცების მიზნით.

იონჯა – წინამორბედი კულტურების (თავთავიანები, სიმინდი, ერთწლიანი პარკოსანი და მარცვლოვანი, ბოსტნეულ-ბაღჩეული კულტურები და სხვ.) აღების შემდეგ ნაკვეთი უნდა გაიწმინდოს ნარჩენებისაგან, მოიხნას თანამედროვე გუთნებით 22-25 სმ სიღრმეზე, ხოლო ეროზიული ნიადაგები უფრო მცირე, 18-20 სმ სიღრმეზე – მზრალად.

31







suraTi 38. ionja



სურათი 38. იონჯა

მიზანშეწონილია, გაზაფხულზე დაფარცხვა ჩატარდეს გარდიგარდმო.

თესვამდე 3-4 დღით ადრე ტარდება ნიადაგის კულტივაცია-დაფარცხვა და თესვა.

განოყიერება: თესვისწინა კულტივაციამდე შეტანილ უნდა იქნეს 300-400 კგ კომპლექსური სასუქი.

თესვა: იონჯა ითესება როგორც სუფთა, ისე ნარევის სახით, საფარქვეშ და საფრის გარეშეც.

თესვის ნორმა ლურჯი იონჯის წარმოებისას პირველი კლასის თესვის შემთხვევაში შეადგენს 14-16 კილოგრამს ჰექტარზე, ხოლო თეთრი იონჯის თესვის შემთხვევაში – 10-12 კილოგრამს ჰექტარზე. იმის გამო, რომ იონჯის თესლი წვრილია, ერთ ჰექტარზე დასათესად გათვალისწინებულ თესვის ნორმას ურევენ ბალასტს. ამ მიზნით უმეტესად გამოიყენება ფოსფორიანი სასუქი 20-25 კგ-ის ოდენობით, აგრეთვე მდინარის ამდენივე რაოდენობის გაცრილი ქვიშა, გადამწვარი ნაკელი ან მშრალი ნახერხი.

38

თესვის შემდგომი მოვლითი სამუშაოები:

მორწყვა საჭიროა თესვისთანავე. იონჯა თესვის შემდეგ მაშინვე უნდა მოირწყას, უმჯობესია დაწვიმებით, ჰექტარზე 250-300 მ3 მორწყვის ნორმით ან თვითდინებით ნელი ნაკადითა და გაჟონვით, 350-500 მ3 რწყვის ნორმით.

სარეველების წინააღმდეგ უმეტესად გამოიყენება პრეპარატი ზენკორი ან ბაზაგრანი 1-2 ფოთლის ფაზაში. ამის გარდა, ორლებნიანი სარეველებისა და აბრეშუმას წინააღმდეგ გამოიყენება 50%-იანი პრეპარატი კერბი 4-5 კგ/ჰექტარზე დოზით, სარეველების 3-4 ფოთლის განვითარების ფაზაში ან უფრო თანამედროვე შესაბამისი მოქმედების პრეპარატები.

თიბვა: როგორც წესი, იონჯა სათივედ უნდა გაითიბოს ყვავილობის საწყის ფაზაში, ხოლო მწვანე საკვებად – დაკოკრების დაწყებისას ნიადაგის ზედაპირიდან 6-8 სმ-ის სიმაღლეზე.

შემოდგომის ბოლო გათიბვის ჩატარება მიზანშეწონილია 10-12 სმ სიმაღლეზე. ნაწვერალი ღეროები უკეთ აკავებენ თოვლის საფარს, გაზაფხულის ნიაღვრებს, რითაც ეს ღონისძიება უკეთ იცავს ნიადაგს წყლისმიერი, ასევე ქარისმიერი ეროზიისაგან. ამასთან, ამაღლებენ ნათესის ყინვა და გვალვაგამძლეობას.

გამოცდილი მეურნეები გათიბვისთანავე ატარებენ გამანოყიერებელ რწყვებს. ამ მიზნით ჯერ ატარებენ გამოკვებას, შემდეგ კი რწყვას ჰექტარზე 600-1,000 მ3 მორწყვის ნორმით, შესაბამისად ნათესის ფესვთა სისტემის განვითარებისა და რწყვის წესისა.

სასურველია, გამოკვება ჩატარდეს ერთი ან ორი გათიბვისთანავე. თუ გამოკვება გაზაფხულზე ან ზაფხულში ტარდება, მაშინ სასურველია, ნათესებში მზის ზემოქმედებით აზოტის აორთქლებისა და დანაკარგების შემცირების მიზნით იგი საღამოს საათებში ჩატარდეს.

ესპარცეტი. მთიან რეგიონებში სახნავი მიწის ყოველი ჰექტრიდან ეროზიის შედეგად ირეცხება 100-130 ტონა ნიადაგი, ხოლო დასავლეთ საქართველოში – 150-200 ტონა. კოკისპირული წვიმების დროს კი ჩამონარეცხი 300-500 ტონას აღწევს.

3933

suraTi 39. esparceti

samcxe-javaxeTis raionebSi naleqebis wliuri raodenoba saSualod 550-600 mm-ia, amitom mizanSewonilia, gamoyenebul iqnes gvalvaamtani parkosani balaxebi, kerZod, esparceti. Tu esparcets narevis saxiT davTesavT mravalwlian balaxebTan erTad (mdelos wivana, ufxo Svriela, kapueta), maSin kidev ufro metad SeizRudeba Camonadenis intensivoba da, Sesabamisad, Semcirdeba ferdobebis Camorecxvis done. esparcetisa da mravalwliani balaxebis narevi warmatebiT gamoiyeneba ferdobebze saToxni kulturebis Tesvis, kulisebis, e.w. buferuli zolebis, Sesaqmnelad.

kvebiTi RirsebiT esparceti aRemateba ionjasa da samyuras. misi erTi kilogrami Tiva 0.54 kvebiT erTeuls (erTi erTeuli udris erTi kg Svriis kvebiT Rirebulebas) Seicavs, monelebadi proteinis SemcvelobiT igi uaxlovdeba ionjas da TivaSi es maCvenebeli 10.6%-is tolia. ionjasa da samyurasagan gansxvavebiT, pirutyvis kveba ar iwvevs cxovelTa tipanits (gabervas).

urwyav raionebSi esparceti ufro met mosavals iZleva, vidre ionja an samyura. kargi movlis SemTxvevaSi kulturul jiSebs SeuZliaT, meurneebs miscen 75-80 centneri Tivisa da 15-18 c Teslis mosavali. esparceti saukeTeso Taflovani mcenarea, misi erTi heqtari naTesi saSualod 100 kg-mde Tafls iZleva. esparcets axasiaTebs maRali gvalvagamZleoba da yinvagamZleoba. mcenare didi raodenobiT iTvisebs niadagidan kirs, fosfors, kaliums, magniums, ris gamoc ar saWiroebs didi raodenobis sasuqs. igi egueba TiTqmis yvelanair niadags, ver egueba mxolod mJave niadagebs da iseT nakveTebs, sadac axlosaa gruntis wylebi.

esparcetis fesvTa sistema mTavarRerZiania, Zlier datotvili, niadagSi Cadis 3-6 metr siRrmemde da unari aqvs, gvalvian pirobebSi wyali niadagis Rrma fenebidanac gamoiyenos. blomad iviTarebs koJris baqteriebs da intensiurad awarmoebs haeris azotis fiqsirebas niadagSi, riTac amaRlebs niadagis nayofierebas, amdidrebs mas da nebismieri sasoflo-sameurneo kulturis saukeTeso winamorbedad iTvleba. am mcenaris Rero datotvilia, Sebusuli, kargad SefoTlili, misi simaRle 50 sm-dan 120 sm-mde meryeobs. yvaviledi – mogrZo mtevania, movardisfro, iSviaTad TeTri yvavilebiT, mdidaria neqtriT. mcenaris nayofi erTTesliani parkia.

სურათი 39. ესპარცეტი

სამცხე-ჯავახეთის რაიონებში ნალექების წლიური რაოდენობა საშუალოდ 550-600 მმ-ია, ამიტომ მიზანშეწონილია, გამოყენებულ იქნეს გვალვაამტანი პარკოსანი ბალახები, კერძოდ, ესპარცეტი. თუ ესპარცეტს ნარევის სახით დავთესავთ მრავალწლიან ბალახებთან ერთად (მდელოს წივანა, უფხო შვრიელა, კაპუეტა), მაშინ კიდევ უფრო მეტად შეიზღუდება ჩამონადენის ინტენსივობა და, შესაბამისად, შემცირდება ფერდობების ჩამორეცხვის დონე. ესპარცეტისა და მრავალწლიანი ბალახების ნარევი წარმატებით გამოიყენება ფერდობებზე სათოხნი კულტურების თესვის, კულისების, ე.წ. ბუფერული ზოლების, შესაქმნელად.

კვებითი ღირსებით ესპარცეტი აღემატება იონჯასა და სამყურას. მისი ერთი კილოგრამი თივა 0.54 კვებით ერთეულს (ერთი ერთეული უდრის ერთი კგ შვრიის კვებით ღირებულებას) შეიცავს, მონელებადი პროტეინის შემცველობით იგი უახლოვდება იონჯას და თივაში ეს მაჩვენებელი 10.6%-ის ტოლია. იონჯასა და სამყურასაგან განსხვავებით, პირუტყვის კვება არ იწვევს ცხოველთა ტიპანიტს (გაბერვას).

ურწყავ რაიონებში ესპარცეტი უფრო მეტ მოსავალს იძლევა, ვიდრე იონჯა ან სამყურა. კარგი მოვლის შემთხვევაში კულტურულ ჯიშებს შეუძლიათ, მეურნეებს მისცენ 75-80 ცენტნერი თივისა და 15-18 ც თესლის მოსავალი. ესპარცეტი საუკეთესო თაფლოვანი მცენარეა, მისი ერთი ჰექტარი ნათესი საშუალოდ 100 კგ-მდე თაფლს იძლევა. ესპარცეტს ახასიათებს მაღალი გვალვაგამძლეობა და ყინვაგამძლეობა. მცენარე დიდი რაოდენობით ითვისებს ნიადაგიდან კირს, ფოსფორს, კალიუმს, მაგნიუმს, რის გამოც არ საჭიროებს დიდი რაოდენობის სასუქს. იგი ეგუება თითქმის ყველანაირ ნიადაგს, ვერ ეგუება მხოლოდ მჟავე ნიადაგებს და ისეთ ნაკვეთებს, სადაც ახლოსაა გრუნტის წყლები.

ესპარცეტის ფესვთა სისტემა მთავარღერძიანია, ძლიერ დატოტვილი, ნიადაგში ჩადის 3-6 მეტრ სიღრმემდე და უნარი აქვს, გვალვიან პირობებში წყალი ნიადაგის ღრმა ფენებიდანაც გამოიყენოს. ბლომად ივითარებს კოჟრის ბაქტერიებს და ინტენსიურად აწარმოებს ჰაერის აზოტის ფიქსირებას ნიადაგში, რითაც ამაღლებს ნიადაგის ნაყოფიერებას, ამდიდრებს მას და ნებისმიერი სასოფლო-სამეურნეო კულტურის საუკეთესო წინამორბედად ითვლება. ამ მცენარის ღერო დატოტვილია, შებუსული, კარგად შეფოთლილი, მისი სიმაღლე 50 სმ-დან 120 სმ-მდე მერყეობს. ყვავილედი – მოგრძო მტევანია, მოვარდისფრო, იშვიათად თეთრი ყვავილებით, მდიდარია ნექტრით. მცენარის ნაყოფი ერთთესლიანი პარკია.

40

ესპარცეტის თესლი გაღივებას იწყებს 200 სითბოს პირობებში, მისი განვითარებისათვის ოპტიმალურ პირობებად ითვლება 18-20 გრადუსი. მისთვის ძალიან კარგ წინამორბედებს წარმოადგენენ სათოხნი კულტურები და თავთავიანი პურეული. ესპარცეტი ითესება სუფთად ან საფარი კულტურის გამოყენებით. სუფთად თესვის შემთხვევაში მას თესავენ მწკრივად, ჰექტარზე 80-125 კგ თესვის ნორმით. ჩათესვის სიღრმე ტენიან ნიადაგებში არ უნდა აღემატებოდეს 2-3 სმ-ს, მსუბუქ ნიადაგებში კი – 4-6 სმ-ს. თუ ესპარცეტი ითესება საფარი კულტურის ქვეშ, მაშინ მას თესავენ ძირითადი კულტურის გარდიგარდმო. თუ ძირითადი კულტურა და ესპარცეტი ერთ ვადაში ითესება, მაშინ ესპარცეტი ითესება მარცვლეულისა და ბალახების სათესი მანქანით ძირითადი კულტურის მწკრივებს შორის.

ესპარცეტის ნათესის განვითარებისათვის დიდი მნიშვნელობა ენიჭება ძირითადი კულტურის დროზე აღებასა და კომბაინის, რაც შეიძლება, მაღალ ჭრაზე დაყენებას. ეს აუცილებელია ესპარცეტის უკეთ გამოზამთრებისათვის, განსაკუთრებით, მთიან და მაღალმთიან პირობებში.

დიდი მნიშვნელობა აქვს ესპარცეტის დროულ გათიბვას. ეს პროცესი ყვავილობის ფაზის დასაწყისში უნდა განხორციელდეს. დაგვიანებით გათიბვის შემთხვევაში თივა უხეშდება, იკარგება მცენარეული ცილა და მცირდება თივის კვებითი ღირებულება.

აპრობაცია, ჯიშობრივი მარგვლა: სათესლე ნაკვეთებზე ყვავილობის ფაზაში აწარმოებენ ჯიშობრივ მარგვლასა და აპრობაციას თესლეულისა და სარგავი მასალის რაიონული ლაბორატორიის ინსპექტორის მონაწილეობითა და სათანადო საბუთების შედგენით.

ესპარცეტის თესლის აღება შესაძლებელია პირველი გათიბვიდან მეორე წელს. მოსავლის მატებაზე ძალიან დიდ გავლენას ახდენს ნათესთან ახლოს ფუტკრის სკების დადგმა, რაც ხელს უწყობს ყვავილების განაყოფიერებასა და თესლის მოსავლის ერთიორად ზრდას.

ამ მცენარის მოსავლის აღება უნდა დავიწყოთ კომბაინით პარკების 60-70%-ს გამუქებისთანავე, რითაც ავიცილებთ თესლის პარკებიდან ჩამოცვენასა და დიდ დანაკარგებს.

თუ საძოვრებსა და სათიბებში ესპარცეტთან ერთად არის მდელოს წივანა, უფხო შვრიელა, კაპუეტა, მაშინ კიდევ უფრო მეტად შეიზღუდება ჩამონადენის ინტენსივობა და, შესაბამისად, შემცირდება ფერდობების ჩამორეცხვის დონე. ესპარცეტისა და მრავალწლიანი ბალახების ნარევი წარმატებით გამოიყენება ფერდობებზე სათოხნი კულტურების თესვის, კულისების, ე.წ. ბუფერული ზოლების, შესაქმნელად.

4135

suraTi 40. Teslis aReba

wiTeli samyura. am mcenaris Tesva-moyvanis zonaa zRvis donidan 1,600-2,400 m simaRlis farglebSi, saWiroebs aranakleb 500 mm atmosferul naleqs. siTbos mimarT didi momTxovni ar aris. samyuras ZiriTadi jiSebi iZlevian karg, naz Tivas. maTi foTlebis masa mcenaris masis 50 %-ze metia. aRsaniSnavia, rom wiTeli samyuras yvaviloba emTxveva mdelos TimoTelasa da mdelos wivanas gasaTib fazas.

hibriduli samyura tenian pirobebSi ufro efeqtiania, vidre wiTeli samyura. kargad itans gajegvas, gruntis wylis axlos mdebareobas. kargadaa SefoTlili. daTesvis wels nela viTardeba. tenian pirobebSi wmindad naTesi weliwadSi heqtarze 30-40c Tivas iZleva. aqviti gasaTibad uvargisia, magram kargia gasaZoveblad. gaZovebisas kargad wamoizrdeba. mTis pirobebSi wminda naTesi ha-ze iZleva 30-40 c Tivas. foTlebi mcenaris wonis 60-65%-ia. aqvitis foTlebi ki – 80-82. mTis pirobebSi Teslis mosavlianoba 1,5-3 centneris tolia.

suraTi 41. hibriduli samyura

სურათი 40. თესლის აღება

წითელი სამყურა. ამ მცენარის თესვა-მოყვანის ზონაა ზღვის დონიდან 1,600-2,400 მ სიმაღლის ფარგლებში, საჭიროებს არანაკლებ 500 მმ ატმოსფერულ ნალექს. სითბოს მიმართ დიდი მომთხოვნი არ არის. სამყურას ძირითადი ჯიშები იძლევიან კარგ, ნაზ თივას. მათი ფოთლების მასა მცენარის მასის 50 %-ზე მეტია. აღსანიშნავია, რომ წითელი სამყურას ყვავილობა ემთხვევა მდელოს თიმოთელასა და მდელოს წივანას გასათიბ ფაზას.

ჰიბრიდული სამყურა ტენიან პირობებში უფრო ეფექტიანია, ვიდრე წითელი სამყურა. კარგად იტანს გაჯეგვას, გრუნტის წყლის ახლოს მდებარეობას. კარგადაა შეფოთლილი. დათესვის წელს ნელა ვითარდება. ტენიან პირობებში წმინდად ნათესი წელიწადში ჰექტარზე 30-40ც თივას იძლევა. აქვიტი გასათიბად უვარგისია, მაგრამ კარგია გასაძოვებლად. გაძოვებისას კარგად წამოიზრდება. მთის პირობებში წმინდა ნათესი ჰა-ზე იძლევა 30-40 ც თივას. ფოთლები მცენარის წონის 60-65%-ია. აქვიტის ფოთლები კი – 80-82. მთის პირობებში თესლის მოსავლიანობა 1,5-3 ცენტნერის ტოლია.

35

suraTi 40. Teslis aReba

wiTeli samyura. am mcenaris Tesva-moyvanis zonaa zRvis donidan 1,600-2,400 m simaRlis farglebSi, saWiroebs aranakleb 500 mm atmosferul naleqs. siTbos mimarT didi momTxovni ar aris. samyuras ZiriTadi jiSebi iZlevian karg, naz Tivas. maTi foTlebis masa mcenaris masis 50 %-ze metia. aRsaniSnavia, rom wiTeli samyuras yvaviloba emTxveva mdelos TimoTelasa da mdelos wivanas gasaTib fazas.

hibriduli samyura tenian pirobebSi ufro efeqtiania, vidre wiTeli samyura. kargad itans gajegvas, gruntis wylis axlos mdebareobas. kargadaa SefoTlili. daTesvis wels nela viTardeba. tenian pirobebSi wmindad naTesi weliwadSi heqtarze 30-40c Tivas iZleva. aqviti gasaTibad uvargisia, magram kargia gasaZoveblad. gaZovebisas kargad wamoizrdeba. mTis pirobebSi wminda naTesi ha-ze iZleva 30-40 c Tivas. foTlebi mcenaris wonis 60-65%-ia. aqvitis foTlebi ki – 80-82. mTis pirobebSi Teslis mosavlianoba 1,5-3 centneris tolia.

suraTi 41. hibriduli samyura სურათი 41. ჰიბრიდული სამყურა

42

კურდღლისფრჩხილა – მრავალწლიანი პარკოსანია, ძლიერ დატოტვილი, წამოწეული ან გართხმული ღეროებით, ჩვეულებრივ, 10-40 სმ სიმაღლის, სხვა კულტურაში ღეროების სიმაღლე 60-80 სმ-ს აღწევს. მთავარღერძიანი ფესვთა სისტემა ძალიან ძლიერია, დატოტვილი, ნიადაგში 1.5 მ-მდე აღწევს. ფოთლები ხუთნაკვთიანია, სამი ზედა ფოთოლაკი განლაგებულია ყუნწის კენწეროზე, ორი ქვედა – ფუძესთან. ყვავილები – 5-6, შეკრულია ქოლგებად, ფოთლის იღლიებში მჯდომარეა. გვირგვინი ყვითელია, პარკი ხაზური, ჩაჭყლეტილი, პირდაპირი ან სუსტად მოხრილი, შიშველია. თესლი ოვალურია, მსუბუქად ჩაჭყლეტილი, მუქი ყავისფერი, ზოგჯერ მუქი ლაქებით, გლუვი, პრიალა ზედაპირით.

გავრცელებულია მდელოებზე, ფერდობებსა და მდინარის ნაპირზე. ნიადაგის მიმართ მომთხოვნი არ არის, იზრდება შავმიწებზე, ეწერ და ქვიშნარ ნიადაგებზე. გაზაფხულზე ადრე იწყებს ვეგეტაციას. სხვა პარკოსნებზე ადრე ყვავილობს და გვიან შემოდგომამდე იმყოფება ვეგეტაციაში. თესლის მოსავალი შეადგენს 2-5 ც/ჰა-ს, აღმოცენების უნარი – 60%-ს, სკარიფიკაციის შემდეგ აღმოცენების ხარისხი 70-80%-ს აღწევს. კურდღლისფრჩხილას ნათესი სრულ განვითარებას აღწევს სიცოცხლის მეორე წელს, ბალახეულში ძლებს 10 წლამდე. თივის საშუალო მოსავალი შეადგენს 20-30 ც/ჰა-ს, მისი თივა ნაზია და ვეგეტაციის პერიოდში მადიანად ჭამს ყველა სახის ცხოველი. ყვავილობის ფაზაში ცხოველი ამ მცენარეს არ ჭამს, ვინაიდან ყვავილი შეიცავს მწარე საღებავ ნივთიერებას. კარგად იტანს თიბვასა და ძოვებას, ხასიათდება მაღალი აქვიტიანობით.

კურდღლისფრჩხილა მიეკუთვნება საუკეთესო საკვებ ბალახებს. 100 კგ მწვანე ბალახი შეიცავს 25.7 საკვებ ერთეულს და 4.5 კგ მონელებად პროტეინს, ასევე კაროტინსა და C ვიტამინს. თესვის ნორმა მობნევით თესვისას შეადგენს 15-16 კგ/ჰა-ს, ხოლო მწკრივად თესვისას – 10 კგ/ჰა-ს. თესვის სიღრმე 1.5-2.5 სმ-ია. სათესლედ ტოვებენ, ჩვეულებრივ, მეორე ნათიბს. კარგი თაფლოვანი მცენარეა.

36

TeTri samyura – xangrZlivi gamoyenebis mcenarea. farTodaa gavrcelebuli kavkasiis mTian regionebSi. mwoliare Reroebs aqvT dafesvianebis unari, izrdeba wiTel samyurasTan erTad, itans xanmokle gvalvas, xolo xangrZlivad mSral pirobebSi iCagreba da aCerebs zrda-ganviTarebas. igi sinaTlis moyvaruli mcenarea. kargad itans sicives, mkacri zamTris pirobebs da karg saZovrul mcenared ivleba. igi farTod gamoiyeneba eroziis sawinaaRmdego RonisZiebebSi.suraTi 42. TeTri samyura

kurdRlisfrCxila – mravalwliani parkosania, Zlier datotvili, wamoweuli an garTxmuli ReroebiT, Cveulebriv, 10-40 sm simaRlis, sxva kulturaSi Reroebis simaRle 60-80 sm-s aRwevs. mTavarRerZiani fesvTa sistema Zalian Zlieria, datotvili, niadagSi 1.5 m-mde aRwevs. foTlebi xuTnakvTiania, sami zeda foTolaki ganlagebulia yunwis kenweroze, ori qveda – fuZesTan. yvavilebi – 5-6, Sekrulia qolgebad, foTlis iRliebSi mjdomarea. gvirgvini yviTelia, parki xazuri, CaWyletili, pirdapiri an sustad moxrili, SiSvelia. Tesli ovaluria, msubuqad CaWyletili, muqi yavisferi, zogjer muqi laqebiT, gluvi, priala zedapiriT.

suraTi 43. kurdRlisfrCxila

gavrcelebulia mdeloebze, ferdobebsa da mdinaris napirze. niadagis mimarT momTxovni ar aris, izrdeba Savmiwebze, ewer da qviSnar niadagebze. gazafxulze adre iwyebs vegetacias. sxva parkosnebze adre yvavilobs da gvian Semodgomamde imyofeba vegetaciaSi. Teslis mosavali Seadgens 2-5 c/ha-s, aRmocenebis unari – 60%-s, skarifikaciis Semdeg aRmocenebis xarisxi 70-80%-s aRwevs. kurdRlisfrCxilas naTesi srul ganviTarebas aRwevs sicocxlis meore wels, balaxeulSi Zlebs 10 wlamde. Tivis saSualo mosavali Seadgens 20-30 c/ha-s, misi Tiva nazia da vegetaciis periodSi madianad Wams yvela saxis cxoveli. yvavilobis fazaSi cxoveli am mcenares ar Wams, vinaidan yvavili Seicavs mware saRebav nivTierebas. kargad itans Tibvasa da Zovebas, xasiaTdeba maRali aqvitianobiT.

სურათი 42. თეთრი სამყურა

სურათი 43. კურდღლისფრჩხილა

36

TeTri samyura – xangrZlivi gamoyenebis mcenarea. farTodaa gavrcelebuli kavkasiis mTian regionebSi. mwoliare Reroebs aqvT dafesvianebis unari, izrdeba wiTel samyurasTan erTad, itans xanmokle gvalvas, xolo xangrZlivad mSral pirobebSi iCagreba da aCerebs zrda-ganviTarebas. igi sinaTlis moyvaruli mcenarea. kargad itans sicives, mkacri zamTris pirobebs da karg saZovrul mcenared ivleba. igi farTod gamoiyeneba eroziis sawinaaRmdego RonisZiebebSi.suraTi 42. TeTri samyura

kurdRlisfrCxila – mravalwliani parkosania, Zlier datotvili, wamoweuli an garTxmuli ReroebiT, Cveulebriv, 10-40 sm simaRlis, sxva kulturaSi Reroebis simaRle 60-80 sm-s aRwevs. mTavarRerZiani fesvTa sistema Zalian Zlieria, datotvili, niadagSi 1.5 m-mde aRwevs. foTlebi xuTnakvTiania, sami zeda foTolaki ganlagebulia yunwis kenweroze, ori qveda – fuZesTan. yvavilebi – 5-6, Sekrulia qolgebad, foTlis iRliebSi mjdomarea. gvirgvini yviTelia, parki xazuri, CaWyletili, pirdapiri an sustad moxrili, SiSvelia. Tesli ovaluria, msubuqad CaWyletili, muqi yavisferi, zogjer muqi laqebiT, gluvi, priala zedapiriT.

suraTi 43. kurdRlisfrCxila

gavrcelebulia mdeloebze, ferdobebsa da mdinaris napirze. niadagis mimarT momTxovni ar aris, izrdeba Savmiwebze, ewer da qviSnar niadagebze. gazafxulze adre iwyebs vegetacias. sxva parkosnebze adre yvavilobs da gvian Semodgomamde imyofeba vegetaciaSi. Teslis mosavali Seadgens 2-5 c/ha-s, aRmocenebis unari – 60%-s, skarifikaciis Semdeg aRmocenebis xarisxi 70-80%-s aRwevs. kurdRlisfrCxilas naTesi srul ganviTarebas aRwevs sicocxlis meore wels, balaxeulSi Zlebs 10 wlamde. Tivis saSualo mosavali Seadgens 20-30 c/ha-s, misi Tiva nazia da vegetaciis periodSi madianad Wams yvela saxis cxoveli. yvavilobis fazaSi cxoveli am mcenares ar Wams, vinaidan yvavili Seicavs mware saRebav nivTierebas. kargad itans Tibvasa da Zovebas, xasiaTdeba maRali aqvitianobiT.

43

იგი არ გამოირჩევა ნიადაგის მიმართ მაღალი მოთხოვნილებით – კარგად ეგუება მწირ, მჟავე ნიადაგებსაც კი, კარგად იტანს ნიადაგის ზედაპირზე წყლის დატბორვას 40-45 დღის განმავლობაში. ყვავილი შეიცავს შხამიან ნივთიერებას – ციანწყალბადმჟავას, ამიტომ არ შეიძლება ყვავილობის ფაზაში მისი საძოვრად ან საკვებად გამოყენება. თივასა და სილოსში ციანწყალბადმჟავა იშლება და არაა საშიში. უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ კურდღლისფრჩხილას თესლს არაერთგვაროვანი აღმოცენების უნარი აქვს. საგულისხმოა, რომ თესლის 30-35% აღმოცენდება დათესვიდან მეორე წელს, რაც იწვევს არასასურველ შედეგებს. საქმე იმაშია, რომ თუ პირველ წელს აღმოცენდა თესლის 65-70%, ნათესი მეჩხრად გამოიყურება, ხოლო მეორე წელს ახლად აღმოცენებული თესლის ხარჯზე ნათესი იმდენად ხშირია, რომ იგი მოსავლიანობაზე უარყოფითად მოქმედებს, ამიტომ თესვის ნორმის სწორად შერჩევას, ამინდსა და ნიადაგს დიდი მნიშვნელობა ენიჭება, უნდა დაითესოს ჰექტარზე საშუალოდ 12-14 კგ/ჰა. მართალია, პირველ წელს ნათესი მეჩხერია და მოსავალიც დაბალი, მაგრამ თუ გავითვალისწინებთ, რომ მისი გამოიყენება 4-5 წლის მანძილზე და პირველი წლის დაბალი მოსავალი რაიმე საგრძნობ გავლენას, საბოლოო ჯამში, ვერ ახდენს საერთო მოსავალზე, უმჯობესია, იგი დაითესოს სწორედ აღნიშნული ნორმით. გარდა აღნიშნულისა, კურდღლისფრჩხილას უარყოფით მხარედ ითვლება ისიც, რომ ახალგაზრდა აღმონაცენი, მისი ბიოლოგიური თავისებურებებიდან გამომდინარე, თვე-ნახევარ – ორი თვის განმავლობაში ძლიერ ნელა იზრდება. ამიტომ არსებობს საშიშროება სარეველების მომძლავრებისა, რაც, უდავოდ, კიდევ უფრო გაამეჩხრებს ნათესებს. გამომდინარე აქედან, საჭიროა, შეირჩეს სარეველებისაგან სუფთა ნაკვეთები. თესვისთვის უკეთესი პერიოდია ზაფხულის ბოლო – შემოდგომის დასაწყისი, რადგან ამ პერიოდის ნათესი სარეველებისაგან ნაკლებად იჩაგრება სარეველეთა სიმცირის გამო, მაგრამ შერჩეულ უნდა იქნეს ისეთი ნაკვეთები, სადაც დიდი ხნით წყლის დგომა არ არის მოსალოდნელი, რადგან დატბორვა ძლიერ უარყოფითად მოქმედებს ახალგაზრდა აღმონაცენზე. შავი ზღვის პირობებში კურდღლისფრჩხილა 3-5-ჯერ თიბვის პირობებში 420-500 ც/ჰა მწვანე მასის მოსავალს იძლევა, რაც, უდავოდ, მაღალი მაჩვენებელია. ასევე მაღალია მიღებული საკვების ყუათიანობაც. ყოველი 100 კგ მწვანე მასა შეიცავს 23.8 კგ საკვებ ერთეულს და 2 კგ პროტეინს, ასეთი ყუათიანობა აღინიშნება ყვავილობის ფაზაში. ყოველი ჰექტრიდან შესაძლებელია 50 ცენტნერი თივისა და 2-3 ც თესლის მოსავლის მიღება.

44

თეთრი ძიძო – ორწლიანი, იშვიათად – ერთწლიანი, დატოტვილღეროიანი, 70-100 სმ სიმაღლის, კარგად შეფოთლილი პარკოსანი მცენარეა. ფოთოლი სამყურაა, ყვავილედი გრძელი მტევანია, ყვავილები თეთრი ფერისაა. აქვს ძლიერ განვითარებული ფესვი, რომელიც ნიადაგში 2 მეტრ სიღრმეს აღწევს. იგი სამყურასთან შედარებით დაბალი ყუათიანობით ხასიათდება. იზრდება ველურად, მოსავლიანობა 10-30 ც/ჰა-ს აღწევს. კულტურაში თესვისას მოსავლიანობა 40-60 ც/ჰა-მდეა, კარგ პირობებში კი – 100 ც/ჰა-მდე. ნიადაგის მიმართ ნაკლებ მომთხოვნია, იზრდება მლაშობ ნიადაგებზე. ვერ იტანს ტენიან და მჟავე ნიადაგებს. დატბორვას უძლებს 10 დღემდე. მისთვის საუკეთესოა შავმიწა მლაშე ნიადაგები. ძიძოში არის კუმარინის დიდი რაოდენობა, რაც მას მომწარო გემოს აძლევს, ძოვების პირველ პერიოდში ცხოველი ცუდად

ეგუება მას, ხოლო შემდეგ – კარგად, განსაკუთრებით, კოკრობის დაწყებამდე.

ეს მცენარე ყვავილობს და მსხმოიარობს ივნის-სექტემბერში. ყვავილობის ფაზაში 100 კგ ბალახი შეიცავს 18.5 საკვებ ერთეულს და 3.1 კგ მონელებად პროტეინს. ყვავილობის ფაზაში აღებული თივა შეიცავს, შესაბამისად – 44 და 1.1. თეთრი ძიძოს გამოყენება შეიძლება სასილოსედ და მწვანე სასუქად. იგი ერთ-ერთი პერსპექტიული კულტურაა მლაშე და მლაშობი ნიადაგების ასათვისებლად. მობნევით თესვისას თესვის ნორმა შეადგენს 22 კგ/ჰა-ს, მწკრივად თესვისას – 16-18 კგ/ჰა-ს. თესლი აღმოცენების უნარს ინარჩუნებს 10 წელზე მეტ ხანს. კარგი თაფლოვანი მცენარეა.

ყვითელი ძიძო – გარეგანი ფორმის მიხედვით თეთრი ძიძოს მსგავსია, ივითარებს ყვითელ ყვავილებს. შედარებით უფრო გვალვაგამძლეა, ძნელად უძლებს ჭარბ ტენს. ყვავილობს და თესლს იძლევა ივნისიდან სექტემბრის ჩათვლით. სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობა 102-116 დღეს შეადგენს. 100 კგ მწვანე მასა ყვავილობის ფაზაში შეიცავს 19.5 საკვებ ერთეულს და 3.2 კგ მონელებად პროტეინს, თივაში, შესაბამისად – 44.5 და 11.9.

38

TeTri ZiZo – orwliani, iSviaTad – erTwliani, datotvilReroiani, 70-100 sm simaRlis, kargad SefoTlili parkosani mcenarea. foToli samyuraa, yvaviledi grZeli mtevania, yvavilebi TeTri ferisaa. aqvs Zlier ganviTarebuli fesvi, romelic niadagSi 2 metr siRrmes aRwevs. igi samyurasTan SedarebiT dabali yuaTianobiT xasiaTdeba. izrdeba velurad, mosavlianoba 10-30 c/ha-s aRwevs. kulturaSi Tesvisas mosavlianoba 40-60 c/ha-mdea, karg pirobebSi ki – 100 c/ha-mde. niadagis mimarT nakleb momTxovnia, izrdeba mlaSob niadagebze. ver itans tenian da mJave niadagebs. datborvas uZlebs 10 dRemde. misTvis saukeTesoa Savmiwa mlaSe niadagebi. ZiZoSi aris suraTi 44. TeTri ZiZo

kumarinis didi raodenoba, rac mas momwaro gemos aZlevs, Zovebis pirvel periodSi cxoveli cudad egueba mas, xolo Semdeg – kargad, gansakuTrebiT, kokrobis dawyebamde.

es mcenare yvavilobs da msxmoiarobs ivnis-seqtemberSi. yvavilobis fazaSi 100 kg balaxi Seicavs 18.5 sakveb erTeuls da 3.1 kg monelebad proteins. yvavilobis fazaSi aRebuli Tiva Seicavs, Sesabamisad – 44 da 1.1. TeTri ZiZos gamoyeneba SeiZleba sasilosed da mwvane sasuqad. igi erT-erTi perspeqtiuli kulturaa mlaSe da mlaSobi niadagebis asaTviseblad. mobneviT Tesvisas Tesvis norma Seadgens 22 kg/ha-s, mwkrivad Tesvisas – 16-18 kg/ha-s. Tesli aRmocenebis unars inarCunebs 10 welze met xans. kargi Taflovani mcenarea.

yviTeli ZiZo – garegani formis mixedviT TeTri ZiZos msgavsia, iviTarebs yviTel yvavilebs. SedarebiT ufro gvalvagamZlea, Znelad uZlebs Warb tens. yvavilobs da Tesls iZleva ivnisidan seqtembris CaTvliT. savegetacio periodis xangrZlivoba 102-116 dRes Seadgens. 100 kg mwvane masa yvavilobis fazaSi Seicavs 19.5 sakveb erTeuls da 3.2 kg monelebad proteins, TivaSi, Sesabamisad – 44.5 da 11.9.

suraTi 45. yviTeli ZiZo

სურათი 44. თეთრი ძიძო

38

TeTri ZiZo – orwliani, iSviaTad – erTwliani, datotvilReroiani, 70-100 sm simaRlis, kargad SefoTlili parkosani mcenarea. foToli samyuraa, yvaviledi grZeli mtevania, yvavilebi TeTri ferisaa. aqvs Zlier ganviTarebuli fesvi, romelic niadagSi 2 metr siRrmes aRwevs. igi samyurasTan SedarebiT dabali yuaTianobiT xasiaTdeba. izrdeba velurad, mosavlianoba 10-30 c/ha-s aRwevs. kulturaSi Tesvisas mosavlianoba 40-60 c/ha-mdea, karg pirobebSi ki – 100 c/ha-mde. niadagis mimarT nakleb momTxovnia, izrdeba mlaSob niadagebze. ver itans tenian da mJave niadagebs. datborvas uZlebs 10 dRemde. misTvis saukeTesoa Savmiwa mlaSe niadagebi. ZiZoSi aris suraTi 44. TeTri ZiZo

kumarinis didi raodenoba, rac mas momwaro gemos aZlevs, Zovebis pirvel periodSi cxoveli cudad egueba mas, xolo Semdeg – kargad, gansakuTrebiT, kokrobis dawyebamde.

es mcenare yvavilobs da msxmoiarobs ivnis-seqtemberSi. yvavilobis fazaSi 100 kg balaxi Seicavs 18.5 sakveb erTeuls da 3.1 kg monelebad proteins. yvavilobis fazaSi aRebuli Tiva Seicavs, Sesabamisad – 44 da 1.1. TeTri ZiZos gamoyeneba SeiZleba sasilosed da mwvane sasuqad. igi erT-erTi perspeqtiuli kulturaa mlaSe da mlaSobi niadagebis asaTviseblad. mobneviT Tesvisas Tesvis norma Seadgens 22 kg/ha-s, mwkrivad Tesvisas – 16-18 kg/ha-s. Tesli aRmocenebis unars inarCunebs 10 welze met xans. kargi Taflovani mcenarea.

yviTeli ZiZo – garegani formis mixedviT TeTri ZiZos msgavsia, iviTarebs yviTel yvavilebs. SedarebiT ufro gvalvagamZlea, Znelad uZlebs Warb tens. yvavilobs da Tesls iZleva ivnisidan seqtembris CaTvliT. savegetacio periodis xangrZlivoba 102-116 dRes Seadgens. 100 kg mwvane masa yvavilobis fazaSi Seicavs 19.5 sakveb erTeuls da 3.2 kg monelebad proteins, TivaSi, Sesabamisad – 44.5 da 11.9.

suraTi 45. yviTeli ZiZo

სურათი 45. ყვითელი ძიძო

45

სურათი 46. ხბოშუბლა

ბუნებრივ სათიბებზე თივის საშუალო მოსავალი შეადგენს 15-20 ც/ჰა-ს. კულტურაში თესვისას ისეთივე მოსავალი მიიღება, როგორიც თეთრი ძიძოს შემთხვევაში (40-60 ც/ჰა). ბუნებრივ საძოვრებზე ძიძოს ყვავილობის ფაზაში აქვს მძაფრად გამოხატული კუმარინის (12%) სუნი. ამიტომ ცხოველი მას ერიდება, მაგრამ რამდენიმე დღის შემდეგ ეჩვევა და ნორმალურად ჭამს. კულტურულ საძოვრებზე ჭამადობა თეთრ ძიძოსთან შედარებით დაბალია. მიზანშეწონილია ყვითელი ძიძოს თესვა კულტურული – ბიცი და ბიცობი -სათიბ-საძოვრებისათვის. კარგი თაფლოვანი მცენარეა. როგორც სარეველა, ძიძო იზრდება ბაღებსა და ბოსტნებში, მდინარეთა ნაპირებზე, ტყის პირას, ბუჩქნარებში. როგორც მთაში, ისე ბარში-მთის მაღალ ზონამდე. ცხოველი ძიძოთი იწამლება როგორც თივის, ასევე სილოსით ცალმხრივი კვების დროს. საჭიროა ძიძოს გათიბვა და გახმობა ან სასილოსე მასასთან მცირე რაოდენობით შერევა.

უნდა აღინიშნოს, რომ ძიძო გამოყენებულია მედიცინაში კოჟრების საწინააღმდეგოდ სალბუნის მოსამზადებლად. სვანეთში წყლულების შესახორცებლად ხმარობენ ძიძოს ყლორტებს, რომელსაც ჭყლეტენ და ურევენ კვერცხის ცილას.

ხბოშუბლა – პარკოსანთა ოჯახის წარმომადგენელია, სიმაღლით 50 სმ, კულტურაში თესვისას 80-130 სმ-მდე სიმაღლის იზრდება. ფესვები ნიადაგში 50-70 სმ-მდე აღწევს. ღერო სწორი, დატოტვილი, ღრუჯირკვებიანი. ფოთლები კენტფრთართული, 5-6 წყვილი ფოთოლაკებით. ფოთოლაკები მსხვილია, წაგრძელებული ან ლანცეტა – კვერცხისებური, შიშველი, შემოკლებული ყუნწებით, ყვავილედი – მეჩხერ მტევნებად შეკრული, 20-30 სმ სიგრძის. გვირგვინის ფურცლები მოცისფრო-მოიისფროა, ან მკრთალი ცისფერია და ჯირკვლოვან-ბუსუსიან გრძელ მტევნებადაა შეკრული. პარკები ხაზურია, თითისტარისებურად წაწვეტებული. თესლი ელიფსური, დაკუთხული.

ბუნებრივ პირობებში გავრცელებულია კავკასიაში, მთისწინებიდან სუბალპურ ზონამდე, იზრდება დეგრადირებულ, შედარებით მწირ თიხნარებზე. ხასიათდება ზამთარგამძლეობით, საკმაოდ გვალვაგამძლეა, ყვავილობს მაის-ივნისში. ხბოშუბლა დათესვის წელს ნელა ვითარდება, ერთ ნათიბს იძლევა, თივის მოსავალი შეადგენს 20-40 ც/ჰა-ს. მე-2-3 წელს აღწევს სრულ განვითარებას და თივის მაღალ მოსავალს – 100 ც/ჰა – იძლევა. მეშვიდე წლიდან მისი მოსავლიანობა ეცემა. ხასიათდება ადრეული ვეგეტაციით, რის გამოც შეიძლება გამოვიყენოთ ადრე გაზაფხულზე მწვანე საკვებად და ასევე ადრეული სილოსის მისაღებად. 100 კგ თივა შეიცავს 56,3 საკვებ ერთეულს და 16.8 კგ მონელებად პროტეინს. თივას კარგად ჭამენ ძროხა, ცხენი, თხა, ცხვარი, კურდღელი. მწვანე ბალახს – ცხენი, თხა, შედარებით ნაკლებად ჭამს ძროხა. თესლის მოსავალი შეადგენს 1.5-6 ც/ჰა-ს, სუფთად თესვისას ითესება 25-30 კგ/ჰა, ფართო მწკრივად თესვისას მარცვლოვნებთან -18-20 კგ/ჰა, სათესლედ – ფართო მწკრივად 14-16 კგ/ჰა. სკარიფიკაციის შემდეგ თესლის აღმოცენების ხარისხი 40-90%-ს აღწევს. კარგი თაფლოვანი და დეკორატიული მცენარეა.

39

bunebriv saTibebze Tivis saSualo mosavali Seadgens 15-20 c/ha-s. kulturaSi Tesvisas iseTive mosavali miiReba, rogoric TeTri ZiZos SemTxvevaSi (40-60 c/ha). bunebriv saZovrebze ZiZos yvavilobis fazaSi aqvs mZafrad gamoxatuli kumarinis (12%) suni. amitom cxoveli mas erideba, magram ramdenime dRis Semdeg eCveva da normalurad Wams. kulturul saZovrebze Wamadoba TeTr ZiZosTan SedarebiT dabalia. mizanSewonilia yviTeli ZiZos Tesva kulturuli – bici da bicobi -saTib-saZovrebisaTvis. kargi Taflovani mcenarea. rogorc sarevela, ZiZo izrdeba baRebsa da bostnebSi, mdinareTa napirebze, tyis piras, buCqnarebSi. rogorc mTaSi, ise barSi-mTis maRal zonamde. cxoveli ZiZoTi iwamleba rogorc Tivis, aseve silosiT calmxrivi kvebis dros. saWiroa ZiZos gaTibva da gaxmoba an sasilose masasTan mcire raodenobiT Sereva.

unda aRiniSnos, rom ZiZo gamoyenebulia medicinaSi koJrebis sawinaaRmdegod salbunis mosamzadeblad. svaneTSi wylulebis Sesaxorceblad xmaroben ZiZos ylortebs, romelsac Wyleten da ureven kvercxis cilas.

xboSubla – parkosanTa ojaxis warmomadgenelia, simaRliT 50 sm, kulturaSi Tesvisas 80-130 sm-mde simaRlis izrdeba. fesvebi niadagSi 50-70 sm-mde aRwevs. Rero swori, datotvili, Rrujirkvebiani. foTlebi kentfrTarTuli, 5-6 wyvili foTolakebiT. foTolakebi msxvilia, wagrZelebuli an lanceta – kvercxiseburi, SiSveli, Semoklebuli yunwebiT, yvaviledi – meCxer mtevnebad Sekruli, 20-30 sm sigrZis. gvirgvinis furclebi mocisfro-moiisfroa, an mkrTali cisferia da jirkvlovan-bususian grZel mtevnebadaa Sekruli. parkebi xazuria, TiTistariseburad wawvetebuli. Tesli elifsuri, dakuTxuli. suraTi 46. xboSubla

bunebriv pirobebSi gavrcelebulia kavkasiaSi, mTiswinebidan subalpur zonamde, izrdeba degradirebul, SedarebiT mwir Tixnarebze. xasiaTdeba zamTargamZleobiT, sakmaod gvalvagamZlea, yvavilobs mais-ivnisSi. xboSubla daTesvis wels nela viTardeba, erT naTibs iZleva, Tivis mosavali Seadgens 20-40 c/ha-s. me-2-3 wels aRwevs srul ganviTarebas da Tivis maRal mosavals – 100 c/ha – iZleva. meSvide wlidan misi mosavlianoba ecema. xasiaTdeba adreuli vegetaciiT, ris gamoc SeiZleba gamoviyenoT adre gazafxulze mwvane sakvebad da aseve adreuli silosis misaRebad. 100 kg Tiva Seicavs 56,3 sakveb erTeuls da 16.8 kg monelebad proteins. Tivas kargad Wamen Zroxa, cxeni, Txa, cxvari, kurdReli. mwvane balaxs – cxeni, Txa, SedarebiT naklebad Wams Zroxa. Teslis mosavali Seadgens 1.5-6 c/ha-s, sufTad Tesvisas iTeseba 25-30 kg/ha, farTo mwkrivad Tesvisas marcvlovnebTan -18-20 kg/ha, saTesled – farTo mwkrivad 14-16 kg/ha. skarifikaciis Semdeg Teslis aRmocenebis xarisxi 40-90%-s aRwevs. kargi Taflovani da dekoratiuli mcenarea.

46

კოინდარი – გამოყენების თვალსაზრისით ეს მცენარე 3 სახეობით არის წარმოდგენილი:

მაღალი-ფრანგული კოინდარი არის მრავალწლიანი, მაღალი, უხვად შეფოთლილი, მეჩხერბუჩქიანი, 80-120 სმ სიმაღლის მარცვლოვანი მცენარე. იგი ნიადაგის მიმართ დიდი მომთხოვნელობით არ ხასიათდება. კარგად უძლებს სიცივესაც და გვალვასაც. კოინდარი საგაზაფხულო მცენარეთა ტიპის ჯგუფს მიეკუთვნება. ივითარებს საკმაოდ მძლავრ ფუნჯა ფესვთა სისტემას. ახასიათებს კარგი შეფოთვლა. მაქსიმალურ მოსავალს იძლევა სიცოცხლის მეორე წელს, ხოლო შემდეგ მოსავალი კლებულობს (6-8 ტონიდან 2.5-3 ტონამდე თივა). სიცოცხლის ხანგრძლივობა 4, მაქსიმუმ, 5 წელია, ახასიათებს კარგი აქვიტის უნარი, თუ პირველი თიბვა ჩატარდა აღერების ფაზის დადგომამდე, თესვის წელს იძლევა ერთ მოსავალს. უარყოფითად მოქმედებს გრუნტის წყლების სიახლოვე და დატბორვა. მიუხედავად იმისა, რომ ოდნავ მწარე გემო აქვს, მწვანე მასას პირუტყვი კარგად ჭამს, მაღალყუათიანია.

40

koindari – gamoyenebis TvalsazrisiT es mcenare 3 saxeobiT aris warmodgenili:

maRali-franguli koindari aris mravalwliani, maRali, uxvad SefoTlili, meCxerbuCqiani, 80-120 sm simaRlis marcvlovani mcenare. igi niadagis mimarT didi momTxovnelobiT ar xasiaTdeba. kargad uZlebs sicivesac da gvalvasac. koindari sagazafxulo mcenareTa tipis jgufs miekuTvneba. iviTarebs sakmaod mZlavr funja fesvTa sistemas. axasiaTebs kargi SefoTvla. maqsimalur mosavals iZleva sicocxlis meore wels, xolo Semdeg mosavali klebulobs (6-8 tonidan 2.5-3 tonamde Tiva). sicocxlis xangrZlivoba 4, maqsimum, 5 welia, axasiaTebs kargi aqvitis unari, Tu pirveli Tibva Catarda aRerebis fazis dadgomamde, Tesvis wels iZleva erT mosavals. uaryofiTad moqmedebs gruntis wylebis siaxlove da datborva. miuxedavad imisa, rom odnav mware gemo aqvs, mwvane masas pirutyvi kargad Wams, maRalyuaTiania.

suraTi 47. maRali koindari

maRali koindari daTesvis welsve swrafad viTardeba. Tivisa da Teslis maqsimalur mosavals Tesvis meore wels iZleva. mesame-mexuTe wlidan balaxeulidan qreba. umjobesia misi gamoyeneba narevebSi Tesvisas. yvavilobis Semdeg swrafad uxeSdeba da Calisfer-moyviTalo xdeba. Tivis saSualo mosavali 60-80 c-s, xolo Teslisa 2-8 c/ha-s Seadgens. gaTibvis Semdeg kargad wamoizrdeba. aqviti Sedgeba didi raodenobiT vegetaciuri ylortebisagan da SesaZlebelia misgan meore naTibis miReba. maRalxarisxovani Tivis misaRebad saWiroa, gaiTibos yvavilobis win an dasawyisSi, momdevno fazebSi gaTibuli uxeS Tivas iZleva. nedli proteinis raodenoba Seadgens 11.7%-s, sufTad Tesvis SemTxvevaSi (mobneviT) heqtarze saWiroa 15 kg, farTo mwkrivad Tesvisas – 9 kg, xolo narevebSi Tesvisas – 10-12 kg/ha. maRalyuaTiania. 100 kg Tiva Seicavs 46 sakveb erTeuls da 2.1 kg monelebad cilas. iTeseba mTliani naTesis wesiT heqtarze 15-16 kg, CaTesvis siRrme niadagis mdgomareobis mixedviT 2.5-3.5 sm-ia.

სურათი 47. მაღალი კოინდარი

მაღალი კოინდარი დათესვის წელსვე სწრაფად ვითარდება. თივისა და თესლის მაქსიმალურ მოსავალს თესვის მეორე წელს იძლევა. მესამე-მეხუთე წლიდან ბალახეულიდან ქრება. უმჯობესია მისი გამოყენება ნარევებში თესვისას. ყვავილობის შემდეგ სწრაფად უხეშდება და ჩალისფერ-მოყვითალო ხდება. თივის საშუალო მოსავალი 60-80 ც-ს, ხოლო თესლისა 2-8 ც/ჰა-ს შეადგენს. გათიბვის შემდეგ კარგად წამოიზრდება. აქვიტი შედგება დიდი რაოდენობით ვეგეტაციური ყლორტებისაგან და შესაძლებელია მისგან მეორე ნათიბის მიღება. მაღალხარისხოვანი თივის მისაღებად საჭიროა, გაითიბოს ყვავილობის წინ ან დასაწყისში, მომდევნო ფაზებში გათიბული უხეშ თივას იძლევა. ნედლი პროტეინის რაოდენობა შეადგენს 11.7%-ს, სუფთად თესვის შემთხვევაში (მობნევით) ჰექტარზე საჭიროა 15 კგ, ფართო მწკრივად თესვისას – 9 კგ, ხოლო ნარევებში თესვისას – 10-12 კგ/ჰა. მაღალყუათიანია. 100 კგ თივა შეიცავს 46 საკვებ ერთეულს და 2.1 კგ მონელებად ცილას. ითესება მთლიანი ნათესის წესით ჰექტარზე 15-16 კგ, ჩათესვის სიღრმე ნიადაგის მდგომარეობის მიხედვით 2.5-3.5 სმ-ია.

47

მრავალსათიბი კოინდარი – მაღლარი, მრავალწლიანი, მარცვლოვანი ბალახია, სიმაღლით 20-100 სმ ღეროთი. ნიადაგში ღრმად განვითარებული ფუნჯა ფესვთა სისტემით კარგად ეგუება თბილ და ნალექებით უზრუნველყოფილ გარემოს. კულტურაში დიდი ხანია ცნობილი. მას იყენებენ როგორც თივად, ასევე მწვანე სახით. თივა ნაზია და მაღალი კვებითი ღირებულებით ხასიათდება. ყვავილობის პერიოდში შეიცავს 16.68% პროტეინს, 9.32% ცილას, 3.36% ცხიმს, 8.21% ნაცარს.

ვერ უძლებს მკაცრ ზამთარს, ტენიანი და თბილი კლიმატის მცენარეა. სარწყავ პირობებში 5-6-ჯერ ითიბება, ჰექტარზე 150-200 ცენტნერ თივას იძლევა. დათესვის წელსვე სწრაფად ვითარდება. აღმოცენებას მე-7-10 დღეს იწყებს. 1.5 -2 თვის შემდეგ ყვავილობს. მეორე წლის გაზაფხულზე იძლევა 3 ნათიბს (40-60 ც/ჰა თივას), ბალახეულში 3-4 წელს ძლებს. საუკეთესოდ იყენებს ცხოველი როგორც მწვანე, ასევე თივის სახით.

ეს მცენარე სარწყავ პირობებში ორმაგ ბალახეულში ითესება 6-8 კგ/ჰა, ხოლო ურწყავ პირობებში – 12-14 კგ-ის ოდენობით. სამმაგ ნარევში სათითურასა და მაღალ კოინდართან ერთად სარწყავ პირობებში ითესება 4-6 კგ, ხოლო ურწყავ მიწებზე – 7-8 კგ/ჰა.

საძოვრის ინგლისური კოინდარი – მრავალწლიანი, დაბლარი, ბუჩქმეჩხერი, 20-80 სმ სიმაღლის, კარგად შეფოთლილი, მარცვლოვანია. იზრდება ტენიან, ნაყოფიერ, თიხნარ მდელოებზე და მთის მდინარეების ჭალებში. ვერ ეგუება მჟავე, მძიმე ნიადაგებსა და გაეწრებულ ქვიშნარებს. იზრდება თბილი, ტენიანი კლიმატის პირობებში. ვერ იტანს გვალვასა და სიცივეს. ის არის ხანგრძლივი გამოყენების საძოვრების ძირითადი კომპონენტი.

41

mravalsaTibi koindari – maRlari, mravalwliani, marcvlovani balaxia, simaRliT 20-100 sm ReroTi. niadagSi Rrmad ganviTarebuli funja fesvTa sistemiT kargad egueba Tbil da naleqebiT uzrunvelyofil garemos. kulturaSi didi xania cnobili. mas iyeneben rogorc Tivad, aseve mwvane saxiT. Tiva nazia da maRali kvebiTi RirebulebiT xasiaTdeba. yvavilobis periodSi Seicavs 16.68% proteins, 9.32% cilas, 3.36% cxims, 8.21% nacars.

ver uZlebs mkacr zamTars, teniani da Tbili klimatis mcenarea. sarwyav pirobebSi 5-6-jer iTibeba, heqtarze 150-200 centner suraTi 48. mravalsaTibi koindari

Tivas iZleva. daTesvis welsve swrafad viTardeba. aRmocenebas me-7-10 dRes iwyebs. 1.5 -2 Tvis Semdeg yvavilobs. meore wlis gazafxulze iZleva 3 naTibs (40-60 c/ha Tivas), balaxeulSi 3-4 wels Zlebs. saukeTesod iyenebs cxoveli rogorc mwvane, aseve Tivis saxiT.

es mcenare sarwyav pirobebSi ormag balaxeulSi iTeseba 6-8 kg/ha, xolo urwyav pirobebSi – 12-14 kg-is odenobiT. sammag narevSi saTiTurasa da maRal koindarTan erTad sarwyav pirobebSi iTeseba 4-6 kg, xolo urwyav miwebze – 7-8 kg/ha.

saZovris inglisuri koindari – mravalwliani, dablari, buCqmeCxeri, 20-80 sm simaRlis, kargad SefoTlili, marcvlovania. izrdeba tenian, nayofier, Tixnar mdeloebze da mTis mdinareebis WalebSi. ver egueba mJave, mZime niadagebsa da gaewrebul qviSnarebs. izrdeba Tbili, teniani klimatis pirobebSi. ver itans gvalvasa da sicives. is aris xangrZlivi gamoyenebis saZovrebis ZiriTadi komponenti.

suraTi 49. saZovris inglisuri koindari

სურათი 48. მრავალსათიბი კოინდარი

41

mravalsaTibi koindari – maRlari, mravalwliani, marcvlovani balaxia, simaRliT 20-100 sm ReroTi. niadagSi Rrmad ganviTarebuli funja fesvTa sistemiT kargad egueba Tbil da naleqebiT uzrunvelyofil garemos. kulturaSi didi xania cnobili. mas iyeneben rogorc Tivad, aseve mwvane saxiT. Tiva nazia da maRali kvebiTi RirebulebiT xasiaTdeba. yvavilobis periodSi Seicavs 16.68% proteins, 9.32% cilas, 3.36% cxims, 8.21% nacars.

ver uZlebs mkacr zamTars, teniani da Tbili klimatis mcenarea. sarwyav pirobebSi 5-6-jer iTibeba, heqtarze 150-200 centner suraTi 48. mravalsaTibi koindari

Tivas iZleva. daTesvis welsve swrafad viTardeba. aRmocenebas me-7-10 dRes iwyebs. 1.5 -2 Tvis Semdeg yvavilobs. meore wlis gazafxulze iZleva 3 naTibs (40-60 c/ha Tivas), balaxeulSi 3-4 wels Zlebs. saukeTesod iyenebs cxoveli rogorc mwvane, aseve Tivis saxiT.

es mcenare sarwyav pirobebSi ormag balaxeulSi iTeseba 6-8 kg/ha, xolo urwyav pirobebSi – 12-14 kg-is odenobiT. sammag narevSi saTiTurasa da maRal koindarTan erTad sarwyav pirobebSi iTeseba 4-6 kg, xolo urwyav miwebze – 7-8 kg/ha.

saZovris inglisuri koindari – mravalwliani, dablari, buCqmeCxeri, 20-80 sm simaRlis, kargad SefoTlili, marcvlovania. izrdeba tenian, nayofier, Tixnar mdeloebze da mTis mdinareebis WalebSi. ver egueba mJave, mZime niadagebsa da gaewrebul qviSnarebs. izrdeba Tbili, teniani klimatis pirobebSi. ver itans gvalvasa da sicives. is aris xangrZlivi gamoyenebis saZovrebis ZiriTadi komponenti.

suraTi 49. saZovris inglisuri koindariსურათი 49. საძოვრის ინგლისური კოინდარი

48

საძოვრის კოინდარი საძოვრის ძვირფასი ბალახია. გამოიყენება მოლის, გაზონების, ბაღებისა და სხვათა გამწვანებისათვის. დათესვის წელსვე იძლევა მწვანე მასის დიდ მოსავალს – 40-50 ც/ჰა-ს. საძოვრულ პერიოდში ყუათიანობა მაღალია, შეიცავს 12.7% პროტეინს, 11.6% ცილას, 4.1% ცხიმს, 29.1% უჯრედანას, 42.2% უაზოტო ექსტრაქტულ ნივთიერებას. 100 კგ თივა შეიცავს 55.2 საკვებ ერთეულსა და 4.4 კგ მონელებად ცილას. კარგად უძლებს გაძოვებასა და დატკეპნას, იძლევა კარგ წამონაზარდს. საძოვრებზე ხანგძლივად ძლებს 40-50 წელს. სათიბად გამოყენების დროს ბალახეულში 3-4 წლის მეტს ვერ ძლებს.

საძოვრის კოინდარის სუფთად თესვისას საჭიროა 22-28 კგ/ჰა თესლი. 4-6 წლის სარგებლობის ბალახეულში ითესება სუფთად თესვის ნორმის 20-25%.

სათითურა – მაღლარი, ბუჩქმეჩხერი, საშემოდგომო ტიპის 1 მეტრი სიმაღლის მცენარეა. აქვს მძლავრი ფესვთა სისტემა, რომელიც ნიადაგში 1 მეტრამდე ვრცელდება. ახასიათებს კარგი შეფოთვლა.

ბუნებრივ პირობებში სათითურა გავრცელებულია ტყისა და ტყე-ველის ზონაში, სუბალპურ სავარგულებზე ალპებამდე, ხანმოკლე ნარწყულ და ახალგაზრდა მდელოებზე, ახოებსა და გამეჩხრებულ ტყეებში. ნიადაგისადმი ნაკლებ მომთხოვნია, მხოლოდ ვერ ეგუება ქვიშნარ ნიადაგებს. კარგად იზრდება მცირე ხნით ნარწყულ1 ადგილებში, მაგრამ ხანგრძლივ შეტბორვას ვერ იტანს, ასევე ვერ ეგუება დამლაშებულ ნიადაგებს. ბარტყობის ნასკვი შედარებით მაღლა აქვს, რის გამოც ვერ იტანს გაზაფხულის ყინვებსა და უთოვლო ზამთარს.

დათესვის წელს სათითურა ნელა და სუსტად ვითარდება. სრულ განვითარებას სიცოცხლის მესამე წელს აღწევს, განვითარების გვიან ფაზებში დათავთავებიდან ძლიერ უხეშდება და პირუტყვი ნაკლებად ეტანება მწვანე მასას. სიცოცხლის პირველ წელს ივითარებს მხოლოდ ვეგეტაციურ ნაწილებს, ფართო, მოგრძო ფოთლებით. სრულ განვითარებას აღწევს მხოლოდ მესამე წელს. ტენის მოყვარულია, ადრე გაზაფხულზე აზოტით განოყიერების შემთხვევაში იძლევა მწვანე მასის საკმაოდ მაღალ (500ც/ჰა) მოსავალს. ხასიათდება მაღალი ყინვაგამძლეობით, ნაკლებად გვალვაგამძლეა. დატბორვას ვერ უძლებს. კარგად ხარობს თიხნარ და თიხიან ეწერ და მჟავე P – 4.7-5.5 ნიადაგებზე. ხასიათდება მაღალი ყუათიანობით. 100 კგ თივა შეიცავს 54.5 საკვებ ერთეულსა და 4.3 კგ მონელებად პროტეინს. ასევე მაღალია მწვანე მასაში კაროტინის რაოდენობაც: 1კგ მშრალი მასა შეიცავს 1 მგ-ს, ხოლო მწვანე მასა 4 მგ-მდე კაროტინს. ადრე შემოდის. ბალახეულში 8-12 წელს ძლებს. გაზაფხულიდან ადრე იწყებს განვითარებას.

42

saZovris koindari saZovris Zvirfasi balaxia. gamoiyeneba molis, gazonebis, baRebisa da sxvaTa gamwvanebisaTvis. daTesvis welsve iZleva mwvane masis did mosavals – 40-50 c/ha-s. saZovrul periodSi yuaTianoba maRalia, Seicavs 12.7% proteins, 11.6% cilas, 4.1% cxims, 29.1% ujredanas, 42.2% uazoto eqstraqtul nivTierebas. 100 kg Tiva Seicavs 55.2 sakveb erTeulsa da 4.4 kg monelebad cilas. kargad uZlebs gaZovebasa da datkepnas, iZleva karg wamonazards. saZovrebze xangZlivad Zlebs 40-50 wels. saTibad gamoyenebis dros balaxeulSi 3-4 wlis mets ver Zlebs.

saZovris koindaris sufTad Tesvisas saWiroa 22-28 kg/ha Tesli. 4-6 wlis sargeblobis balaxeulSi iTeseba sufTad Tesvis normis 20-25%.

saTiTura – maRlari, buCqmeCxeri, saSemodgomo tipis 1 metri simaRlis mcenarea. aqvs mZlavri fesvTa sistema, romelic niadagSi 1 metramde vrceldeba. axasiaTebs kargi SefoTvla.

bunebriv pirobebSi saTiTura gavrcelebulia tyisa da tye-velis zonaSi, subalpur savargulebze alpebamde, xanmokle narwyul da axalgazrda mdeloebze, axoebsa da gameCxrebul tyeebSi. niadagisadmi nakleb momTxovnia, mxolod ver egueba qviSnar niadagebs. kargad izrdeba mcire xniT narwyul1 adgilebSi, magram xangrZliv Setborvas ver itans, aseve ver egueba damlaSebul niadagebs. bartyobis naskvi SedarebiT maRla aqvs, ris gamoc ver itans gazafxulis yinvebsa da uTovlo zamTars.

daTesvis wels saTiTura nela da sustad viTardeba. srul ganviTarebas sicocxlis mesame wels aRwevs, ganviTarebis gvian fazebSi daTavTavebidan Zlier uxeSdeba da pirutyvi naklebad etaneba mwvane masas. sicocxlis pirvel wels iviTarebs mxolod vegetaciur nawilebs, farTo, mogrZo foTlebiT. srul ganviTarebas aRwevs mxolod mesame wels. tenis moyvarulia, adre gazafxulze azotiT ganoyierebis SemTxvevaSi iZleva mwvane masis sakmaod maRal (500c/ha) mosavals. xasiaTdeba maRali yinvagamZleobiT, naklebad gvalvagamZlea. datborvas ver uZlebs. kargad xarobs Tixnar da Tixian ewer da mJave P-4.7-5.5 niadagebze. xasiaTdeba maRali yuaTianobiT. 100 kg Tiva Seicavs 54.5 sakveb erTeulsa da 4.3kg monelebad proteins. aseve maRalia mwvane masaSi karotinis raodenobac: 1kg mSrali masa Seicavs 1 mg-s, xolo mwvane masa 4 mg-mde karotins. adre Semodis. balaxeulSi 8-12 wels Zlebs. gazafxulidan

1 adgili, sadac iyo wyali

suraTi 50. saTiTura სურათი 51. უფხო შვრიელა

1 ადგილი, სადაც წყალი იყო.

49

ხელსაყრელ პირობებში ოთხჯერ ითიბება. მეორე ნათიბი პირველს არ ჩამორჩება და ბევრ ფოთოლს შეიცავს. ამ მხრივ ყველა მარცვლოვანს სჯობნის. ყვავილობის ფაზაზე გვიან თიბვა არ უნდა ხდებოდეს, რადგან დაგვიანებისას უხეშდება. პირველი გათიბვის შემდეგ აქვიტი ისევ ყვავილობს. დათავთავებისას სათითურა საუკეთესო საკვები ბალახია. ნედლი პროტეინის რაოდენობა შეადგენს 6.2-24.3%-ს, საკმაოდ მაღალმოსავლიანია. ნორმალური აგროტექნიკის პირობებში 60-70 ც/ჰა თივას იძლევა, მთის რეგიონებში – 35-70 ც/ჰა-ს. სასუქების გამოყენებით მოსავალიანობა 150 ც/ჰა-ს აღწევს.

საძოვარზე სათითურა 4-5 გაძოვების შემდეგ კარგად იზრდება. როგორც მწვანე ბალახს, ასევე თივას ყველა ცხოველი კარგად ჭამს, მაგრამ უკეთ გამოიყენებენ ცხენი და მსხვილი რქოსანი საქონელი. წვრილფეხა ცხოველისათვის სათითურას თივა უხეშია, რადგან ფოთლის კიდის ხაო მათ საჭმლის მომნელებელ ორგანოებს უზიანებს. სათიბ-საძოვრებზე ნარევებში თესვისას 10-20%-ის რაოდენობით გამოიყენება. სუფთად ითესება მხოლოდ სათესლედ და საძოვრული გამოყენებისათვის, რამდენიმე დანაყოფი ადრეული გაძოვებისათვის. მობნევით თესვისას თესვის ნორმა შეადგენს 20 კგ/ჰა-ს, ხოლო მწკრივად თესვისას – 18 კგ/ჰა-ს, ბალახეულში თესვისას – 5-7 კგ/ჰა-ს. თესლის საშუალო მოსავალი – 3-8 ც/ჰა-ზე.

უფხო შვრიელა არის ფესურიანი, მაღლარი, 120 სმ სიმაღლის მარცვლოვანი მცენარე. იგი უხვად არის შეფოთლილი, რითაც მარცვლოვნებს შორის პირველი ადგილი უჭირავს.

ველურად მზარდი უფხო შვრიელას ფორმები გვხვდება ნაყოფიერ, ლამიან, მსუბუქ ნიადაგებზე, ჭალებში, ყამირ შავმიწებზე. კარგად იტანს წყლის ხანგრძლივ შეტბორვას. უძლებს გვალვას, მაგრამ ვერ იტანს მლაშე ნიადაგებს. სრულ განვითარებას სიცოცხლის მე-2-3 წელს აღწევს, ბალახეულში 6-8 წელს ძლებს. ბუნებრივ პირობებში გაზაფხულზე ადრე წამოზრდა ახასიათებს და იძლევა დიდ მწვანე მასას. გაძოვებისა და გათიბვის შემდეგ კარგად წამოიზრდება. უხვმოსავლიანია, თივის მოსავლიანობა შეადგენს 30-40 ც/ჰა-ს, თესლის მოსავალი – 8-9 ც/ჰა-ს. ყვავილობამდე კარგი საძოვარი ბალახია. იგი არასაკმარისი ტენიანობის პირობებში ითესება შემოდგომით, ხოლო ტენიან რაიონებში – გაზაფხულზე. ბალახეულში თესვისას ის შეიძლება დაითესოს ლურჯ იონჯასთან ერთად. თივის დასამზადებლად იგი ითესება მწკრივად, თესლის მისაღებად კი – ფართო მწკრივად, მწკრივთაშორის 35 სმ-ზე. მობნევით თესვისას საჭიროა 28 კგ/ჰა, მწკრივად თესვისას – 20 კგ/ჰა, ხოლო ნარევად თესვისას – 7-10 კგ/ჰა.

სურათი 51. უფხო შვრიელა

43

ufxo Svriela aris fesuriani, maRlari, 120 sm simaRlis marcvlovani mcenare. igi uxvad aris SefoTlili, riTac marcvlovnebs Soris pirveli adgili uWiravs.

velurad mzardi ufxo Svrielas formebi gvxvdeba nayofier, lamian, msubuq niadagebze, WalebSi, yamir Savmiwebze. kargad itans wylis xangrZliv Setborvas. uZlebs gvalvas, magram ver itans mlaSe niadagebs. srul ganviTarebas sicocxlis me-2-3 wels aRwevs, balaxeulSi 6-8 wels Zlebs. bunebriv pirobebSi gazafxulze adre wamozrda axasiaTebs da iZleva did mwvane masas. gaZovebisa da gaTibvis Semdeg kargad wamoizrdeba. uxvmosavliania, Tivis mosavlianoba Seadgens 30-40 c/ha-s, Teslis mosavali – 8-9 c/ha-s. yvavilobamde kargi saZovari balaxia. igi arasakmarisi tenianobis pirobebSi iTeseba SemodgomiT, xolo tenian raionebSi – gazafxulze. balaxeulSi Tesvisas is SeiZleba daiTesos lurj ionjasTan erTad. Tivis dasamzadeblad igi iTeseba mwkrivad,

adre iwyebs ganviTarebas. xelsayrel pirobebSi oTxjer iTibeba. meore naTibi pirvels ar CamorCeba da bevr foTols Seicavs. am mxriv yvela marcvlovans sjobnis. yvavilobis fazaze gvian Tibva ar unda xdebodes, radgan dagvianebisas uxeSdeba. pirveli gaTibvis Semdeg aqviti isev yvavilobs. daTavTavebisas saTiTura saukeTeso sakvebi balaxia. nedli proteinis raodenoba Seadgens 6.2-24.3%-s, sakmaod maRalmosavliania. normaluri agroteqnikis pirobebSi 60-70 c/ha Tivas iZleva, mTis regionebSi – 35-70 c/ha-s. sasuqebis gamoyenebiT mosavalianoba 150 c/ha-s aRwevs.

saZovarze saTiTura 4-5 gaZovebis Semdeg kargad izrdeba. rogorc mwvane balaxs, aseve Tivas yvela cxoveli kargad Wams, magram ukeT gamoiyeneben cxeni da msxvili rqosani saqoneli. wvrilfexa cxovelisaTvis saTiTuras Tiva uxeSia, radgan foTlis kidis xao maT saWmlis momnelebel organoebs uzianebs. saTib-saZovrebze narevebSi Tesvisas 10-20%-is raodenobiT gamoiyeneba. sufTad iTeseba mxolod saTesled da saZovruli gamoyenebisaTvis, ramdenime danayofi adreuli gaZovebisaTvis. mobneviT Tesvisas Tesvis norma Seadgens 20 kg/ha-s, xolo mwkrivad Tesvisas – 18 kg/ha-s, balaxeulSi Tesvisas – 5-7 kg/ha-s. Teslis saSualo mosavali – 3-8 c/ha-ze.

suraTi 51. ufxo Svriela

50

იმ შემთხვევაში, თუ ბალახეულში ითესება სხვა ფესურიანი მარცვლოვანიც, მაშინ თესვის ნორმა შეადგენს 5-6 კგ/ჰა-ს. ხელსაყრელ პირობებში ნათესი 8 წლის განმავლობაში იძლევა მოსავალს, ბოლო წლებში მოსავლიანობა ეცემა. მაღალი მოსავლის შენარჩუნების მიზნით შემოდგომით და გაზაფხულზე ნათესი უნდა დაიფარცხოს, პირველ წელს ერთ კვალად – მსუბუქი ფარცხით, შემდგომ წლებში და მეექვსე წელს ერთჯერად – მძიმე ფარცხით.

უფხო შვრიელა კვებითი ღირებულებითა და მოსავლიანობით მრავალწლიან მარცვლოვნებს შორის ერთ-ერთი თვალსაჩინო წარმომადგენელია. 100 კგ თივა შეიცავს 57.2 საკვებ ერთეულს და 5.9 კგ მონელებად ცილას, იძლევა 38-42 ც/ჰა თივას. იგი წარმოადგენს როგორც საძოვრულ, ისე სათიბ კულტურას და ითვლება კულტურული საძოვრებისა და სათიბების თითქმის შეუცვლელ მცენარედ. იგი მიეკუთვნება ფესურიან მცენარეთა ჯგუფს და კარგად განვითარებული ფესვთა სისტემის წყალობით შეიძლება გამოყენებულ იქნეს ნიადაგის ეროზიის საწინააღმდეგოდაც. სუფთად თესვისას თესვის ნორმა შეადგენს 20-25კგ/ჰა-ს, ნარევში თესვისას – 12-15 კგ/ჰა-ს. თესლის ჩათესვის სიღრმე არ უნდა აღემატებოდეს 3-4 სმ-ს.

ჭრელი შვრიელა – მეჩხერბუჩქიანი, მაღლარი, 25-70 სმ სიმაღლის ღეროს ივითარებს. ფოთლები ხაზურია, ბრტყელი, შიშველი ან ზემოდან მცირედ შებუსული. ველურად იზრდება სუბალპურ და ალპურ მდელოებზე (1,500-3,000 მ.ზ.დ.), ყინვა და გვალვაგამძლეა.

ჭრელი შვრიელას თივა კარგი და საშუალო ხარისხისაა. გათიბვის შემდეგ მცირე წამონაზარდს იძლევა, თიბვა უნდა ჩატარდეს დროულად, რადგან დაგვიანების შემთხვევაში ძალიან უხეშდება. ვეგეტაციას ადრე იწყებს. ძვირფასი საკვები მარცვლოვანია. ყვავილობის დასაწყისში აღებული 100 კგ თივა შეიცავს 49 საკვებ ერთეულს და 3.9კგ მონელებად პროტეინს. 100 კგ ბალახი, აღებული დათავთავების ფაზაში, შესაბამისად შეიცავს – 22.5 და 1.3. თივის საშუალო მოსავალი შეადგენს 20-30 ც/ჰა-ს. ყველა სახის ცხოველი კარგად ჭამს, ყვავილობის შემდეგ უხეშდება და მისი კვებითი ღირებულება მკვეთრად ეცემა. მიზანშეწონილია მისი გამოყენება კულტურული სათიბ-საძოვრების მოსაწყობად. მწკრივად თესვის ნორმა შეადგენს 18 კგ/ჰა-ს.

44

Teslis misaRebad ki – farTo mwkrivad, mwkrivTaSoris 35 sm-ze. mobneviT Tesvisas saWiroa 28 kg/ha, mwkrivad Tesvisas – 20 kg/ha, xolo narevad Tesvisas – 7-10 kg/ha. im SemTxvevaSi, Tu balaxeulSi iTeseba sxva fesuriani marcvlovanic, maSin Tesvis norma Seadgens 5-6 kg/ha-s. xelsayrel pirobebSi naTesi 8 wlis ganmavlobaSi iZleva mosavals, bolo wlebSi mosavlianoba ecema. maRali mosavlis SenarCunebis mizniT SemodgomiT da gazafxulze naTesi unda daifarcxos, pirvel wels erT kvalad – msubuqi farcxiT, Semdgom wlebSi da meeqvse wels erTjerad – mZime farcxiT.

ufxo Svriela kvebiTi RirebulebiTa da mosavlianobiT mravalwlian marcvlovnebs Soris erT-erTi TvalsaCino warmomadgenelia. 100 kg Tiva Seicavs 57.2 sakveb erTeuls da 5.9 kg monelebad cilas, iZleva 38-42 c/ha Tivas. igi warmoadgens rogorc saZovrul, ise saTib kulturas da iTvleba kulturuli saZovrebisa da saTibebis TiTqmis Seucvlel mcenared. igi miekuTvneba fesurian mcenareTa jgufs da kargad ganviTarebuli fesvTa sistemis wyalobiT SeiZleba gamoyenebul iqnes niadagis eroziis sawinaaRmdegodac. sufTad Tesvisas Tesvis norma Seadgens 20-25kg/ha-s, narevSi Tesvisas – 12-15 kg/ha-s. Teslis CaTesvis siRrme ar unda aRematebodes 3-4 sm-s.

Wreli Svriela – meCxerbuCqiani, maRlari, 25-70 sm simaRlis Reros iviTarebs. foTlebi xazuria, brtyeli, SiSveli an zemodan mcired Sebusuli. velurad izrdeba subalpur da alpur mdeloebze (1,500-3,000 m.z.d.), yinva da gvalvagamZlea.

Wreli Svrielas Tiva kargi da saSualo xarisxisaa. gaTibvis Semdeg mcire wamonazards iZleva, Tibva unda Catardes droulad, radgan dagvianebis SemTxvevaSi Zalian uxeSdeba. vegetacias adre iwyebs. Zvirfasi sakvebi marcvlovania. yvavilobis dasawyisSi aRebuli 100 kg Tiva Seicavs 49 sakveb erTeuls da 3.9kg monelebad proteins. 100 kg balaxi, aRebuli daTavTavebis fazaSi, Sesabamisad Seicavs – 22.5 da 1.3. Tivis saSualo mosavali Seadgens 20-30 c/ha-s. yvela saxis cxoveli kargad Wams, yvavilobis Semdeg uxeSdeba da misi kvebiTi Rirebuleba mkveTrad ecema. mizanSewonilia misi gamoyeneba kulturuli saTib-saZovrebis mosawyobad. mwkrivad Tesvis norma Seadgens 18 kg/ha-s.

suraTi 52. Wreli Svriela სურათი 52. ჭრელი შვრიელა

51

მდელოს ტიმოთელა – მაღლარი, ბუჩქმეჩხერი მარცვლოვანია. ივითარებს სწორ ღეროს, რომელიც 100 სმ სიმაღლისაა და წამოწეული, მძლავრი ფუნჯა ფესვთა სისტემით, წვრილი, მრავალრიცხოვანი, დამატებითი ფესვებისაგან შედგება, ნიადაგში 1 მ სიღრმეზე ვრცელდება.

ბუნებრივ ბალახეულში მდელოს ტიმოთელა გვხვდება ტყის ზონაში, ნარწყავ მდელოებზე, მთის პირობებში. იგი ქმნის დაჯგუფებებს თეთრ ნამიკრეფიასთან, მდელოს მელაკუდასთან, მდელოს წივანასთან, პარკოსნებიდან – წითელ სამყურასთან, თაგვის სამყურასთან და სხვა. კარგად იზრდება ზომიერად ტენიან ნიადაგებზე, ვერ ეგუება ჭარბტენიან და ძალიან მშრალ ადგილს. მაღალ მოთხოვნილებას უყენებს საკვებ ნივთიერებებს, ამიტომ ალუვიურ და ნაყოფიერ ნიადაგებზეა გავრცელებული. ცუდად იზრდება მსუბუქ, მშრალ და ძლიერ მჟავე ნიადაგებზე. სიცოცხლის ხანგძლივობა ადგილსამყოფლის მიხედვით სხვადასხვაგვარია – 4-დან 10 წლამდე და მეტი. მდელოს ტიმოთელა ხასიათდება მაღალი კვებითი ღირებულებით. შეიცავს 12% პროტეინსა და 100კგ თივაში 50 საკვებ ერთეულს. ყველა სახის ცხოველი ხალისით ჭამს. უმთავრესად სათიბად გამოიყენება, მაგრამ ძოვებასაც იტანს. ხელსაყრელ პირობებში თესლის მოსავალი შეადგენს 9 ც/ჰა-ს, ხოლო თივის მოსავალი – 30-80 ც/ჰა-ს. მობნევით თესვისათვის საჭიროა 12 კგ/ჰა, მწკრივად თესვისათვის – 9 კგ/ჰა, ფართო მწკრივად თესვისათვის – 5 კგ/ჰა, ნარევში თესვისათვის – 6-10 კგ/ჰა. ჩათესვის სიღრმე არ უნდა აღემატებოდეს 2-4 სმ-ს.

მდელოს ტიმოთელა ითესება უმთავრესად სამყურასთან, იონჯასთან ან ესპარცეტთან შერევით, საშემოდგომო ან საგაზაფხულო თავთავიან პურეულებთან შეთესვით. საქართველოს მთიან რეგიონებში ტიმოთელა შეიძლება დაითესოს შემოდგომით და გაზაფხულზეც. უმჯობესია ადრე შემოდგომით თესვა – 20 აგვისტოდან 10 სექტემბრამდე, რადგან გაზაფხულის ნათესი ხშირად იჩაგრება სარეველებისა და ზაფხულის გვალვებისაგან, რის გამოც მცირე მოსავალს იძლევა. ზაფხულის ბოლოს და ადრე შემოდგომით დათესილი ტიმოთელა შემოდგომიდანვე ბარტყობს, ზამთარს მომძლავრებული ხვდება და გაზაფხულზე ნაადრევად განაახლებს ვეგეტაციას, ბარტყობას აგრძელებს და წლის განმავლობაში ორ განათიბს იძლევა.

45

mdelos timoTela – maRlari, buCqmeCxeri marcvlovania. iviTarebs swor Reros, romelic 100 sm simaRlisaa da wamoweuli, mZlavri funja fesvTa sistemiT, wvrili, mravalricxovani, damatebiTi fesvebisagan Sedgeba, niadagSi 1 m siRrmeze vrceldeba.

bunebriv balaxeulSi mdelos timoTela gvxvdeba tyis zonaSi, narwyav mdeloebze, mTis pirobebSi. igi qmnis dajgufebebs TeTr namikrefiasTan, mdelos melakudasTan, mdelos wivanasTan, parkosnebidan – wiTel samyurasTan, Tagvis samyurasTan da sxva. kargad izrdeba zomierad tenian niadagebze, ver egueba Warbtenian da Zalian mSral adgils. maRal moTxovnilebas uyenebs sakveb nivTierebebs, amitom aluviur da nayofier niadagebzea gavrcelebuli. cudad izrdeba msubuq, mSral da Zlier mJave niadagebze. sicocxlis xangZlivoba adgilsamyoflis mixedviT sxvadasxvagvaria – 4-dan 10 wlamde da meti. mdelos timoTela xasiaTdeba maRali kvebiTi RirebulebiT. Seicavs 12% proteinsa da 100kg TivaSi 50 sakveb erTeuls. yvela saxis cxoveli xalisiT Wams. umTavresad saTibad gamoiyeneba, magram Zovebasac itans. xelsayrel pirobebSi Teslis mosavali Seadgens 9 c/ha-s, xolo Tivis mosavali – 30-80 c/ha-s. mobneviT TesvisaTvis saWiroa 12 kg/ha, mwkrivad TesvisaTvis – 9 kg/ha, farTo mwkrivad TesvisaTvis – 5 kg/ha, narevSi TesvisaTvis – 6-10 kg/ha. CaTesvis siRrme ar unda aRematebodes 2-4 sm-s.

mdelos timoTela iTeseba umTavresad samyurasTan, ionjasTan an esparcetTan SereviT, saSemodgomo an sagazafxulo TavTavian pureulebTan SeTesviT. saqarTvelos mTian regionebSi timoTela SeiZleba daiTesos SemodgomiT da gazafxulzec. umjobesia adre SemodgomiT Tesva – 20 agvistodan 10 seqtembramde, radgan gazafxulis naTesi xSirad iCagreba sarevelebisa da zafxulis gvalvebisagan, ris gamoc mcire mosavals iZleva. zafxulis bolos da adre SemodgomiT daTesili timoTela Semodgomidanve bartyobs, zamTars momZlavrebuli xvdeba da gazafxulze naadrevad ganaaxlebs vegetacias, bartyobas agrZelebs da wlis ganmavlobaSi or ganaTibs iZleva.

suraTi 53. mdelos timoTelaსურათი 53. მდელოს ტიმოთელა

52

მდელოს ტიმოთელა მიეკუთვნება ერთ-ერთ ყველაზე უფრო გავრცელებულ მარცვლოვანს, მაღალყუათიანია – 100 კგ თივა ყვავილობის ფაზაში შეიცავს 40.5 საკვებ ერთეულსა და 4.1 კგ მონელებად ცილას, ხოლო თივაში -შესაბამისად 28.8 და 1.7. დროულად აღებული თივა მდიდარია კაროტინითა და C ვიტამინით. ახასიათებს მაღალი ყინვაგამძლეობა. ტიმოთელას ბარტყობა ძირითადად მიმდინარეობს გაზაფხულზე, მაგრამ იგი ზაფხულშიც და შემოდგომითაც გრძელდება. ღეროები გაივლიან თუ არა გენერაციულ ფაზას, იღუპებიან ე.ი მისი სიცოცხლის ხანგრძლივობა ერთი წელია, ამიტომ მისი ხანგრძლივი სარგებლობის შემთხვევაში უნდა გაითიბოს 4-5 სმ-ის სიმაღლეზე, რათა დარჩენილმა ნაწილმა განაახლოს ზრდა და განვითარება მომავალ წლებში. მდელოს ტიმოთელა ტენის მოყვარული მცენარეა. სათიბად ან საძოვრად ჰექტარზე ითესება 8-10კგ თესლი. ჩათესვის სიღრმე – 1.5-2.5 სმ. იმის გამო, რომ პირველი ორი თვის განმავლობაში ზიანდება სარეველებით, საჭიროა, ჩავატაროთ მათ წინააღმდეგ ბრძოლის ღონისძიებები, უმჯობესია ქიმიური მეთოდით, რისთვისაც გამოიყენება 2.4 ბუთილის ეთერი – 0.4-0.8 კგ/ჰა, პირველი 3 – ფოთლის ფაზაში, ხოლო მეორე – აღერების პერიოდში.

ტიმოთელა პირველ ორ წელს ნელა იზრდება. კარგი მოვლის პირობებში თესლის მოსავალი შეადგენს 9 ც/ჰა-ს, თივის მოსავალი 70 ც/ჰა-ს.

კაპუეტა – მრავალწლიანი, მეჩხერბუჩქიანი, 20-90 სმ სიმაღლის მარცვლოვანია. კაპუეტა გვალვაგამძლეა, კარგად იტანს სიცხესა და დაბალ ტემპერატურას. ეგუება მლაშე ნიადაგებს. თესვის საუკეთესო ვადა შემოდგომაა. დათესვის წელს არ იძლევა საყვავილე ყლორტებსა და თესლს. გამოზამთრების შემდეგ, როგორც კი ყლორტები გაივლიან იაროვიზაციის სტადიას, მეორე წელს იძენს ყვავილობისა და თესლის წარმოქმნის უნარს. გაზაფხულზე კაპუეტას გამოზამთრებული ყლორტები სწრაფად იწყებენ ზრდას. იონჯა-კაპუეტას ნარევი ადრე უნდა გაითიბოს, სანამ კაპუეტა გადამწიფდება და გაუხეშდება, არა უგვიანეს იონჯის კოკრობისა და ყვავილობის დაწყებამდე. თივის საშუალო მოსავალი 28-30 ც/ჰა-ს შეადგენს. სრულ განვითარებას თესვიდან მეორე-მესამე წელს აღწევს. თესვის ნორმა შეადგენს 8-10 კგ/ჰა-ს. ჩათესვის სიღრმე – 2 სმ-ს. კარგი მოვლის პირობებში ბალახეულობაში 5-6 წელს ძლებს. თესლის მოსავალი – 3-9 ც/ჰა-ზე, თესლის აღება 3-5 წელს ზედიზედ შეიძლება. სათესლედ თესვისას საუკეთესოა ფართო მწკრივად თესვა, მწკრივთაშორის 60 სმ-ზე. მინერალური სასუქების გამოყენებით საგრძნობლად იზრდება მოსავლიანობა.

46

mdelos timoTela miekuTvneba erT-erT yvelaze ufro gavrcelebul marcvlovans, maRalyuaTiania – 100 kg Tiva yvavilobis fazaSi Seicavs 40.5 sakveb erTeulsa da 4.1 kg monelebad cilas, xolo TivaSi -Sesabamisad 28.8 da 1.7. droulad aRebuli Tiva mdidaria karotiniTa da C vitaminiT. axasiaTebs maRali yinvagamZleoba. timoTelas bartyoba ZiriTadad mimdinareobs gazafxulze, magram igi zafxulSic da SemodgomiTac grZeldeba. Reroebi gaivlian Tu ara generaciul fazas, iRupebian e.i misi sicocxlis xangrZlivoba erTi welia, amitom misi xangrZlivi sargeblobis SemTxvevaSi unda gaiTibos 4-5 sm-is simaRleze, raTa darCenilma nawilma ganaaxlos zrda da ganviTareba momaval wlebSi. mdelos timoTela tenis moyvaruli mcenarea. saTibad an saZovrad heqtarze iTeseba 8-10kg Tesli. CaTesvis siRrme – 1.5-2.5 sm. imis gamo, rom pirveli ori Tvis ganmavlobaSi ziandeba sarevelebiT, saWiroa, CavataroT maT winaaRmdeg brZolis RonisZiebebi, umjobesia qimiuri meTodiT, risTvisac gamoiyeneba 2.4 buTilis eTeri – 0.4-0.8 kg/ha, pirveli 3 – foTlis fazaSi, xolo meore – aRerebis periodSi.

timoTela pirvel or wels nela izrdeba. kargi movlis pirobebSi Teslis mosavali Seadgens 9 c/ha-s, Tivis mosavali 70 c/ha-s.

kapueta – mravalwliani, meCxerbuCqiani, 20-90 sm simaRlis marcvlovania. kapueta gvalvagamZlea, kargad itans sicxesa da dabal temperaturas. egueba mlaSe niadagebs. Tesvis saukeTeso vada Semodgomaa. daTesvis wels ar iZleva sayvavile ylortebsa da Tesls. gamozamTrebis Semdeg, rogorc ki ylortebi gaivlian iarovizaciis stadias, meore wels iZens yvavilobisa da Teslis warmoqmnis unars. gazafxulze kapuetas gamozamTrebuli ylortebi swrafad iwyeben zrdas. ionja-kapuetas narevi adre unda gaiTibos, sanam kapueta gadamwifdeba da gauxeSdeba, ara ugvianes ionjis kokrobisa da yvavilobis dawyebamde. Tivis saSualo mosavali 28-30 c/ha-s Seadgens. srul ganviTarebas Tesvidan meore-mesame wels aRwevs. Tesvis norma Seadgens 8-10 kg/ha-s. CaTesvis siRrme – 2 sm-s. kargi movlis pirobebSi balaxeulobaSi 5-6 wels Zlebs. Teslis mosavali – 3-9 c/ha-ze, Teslis aReba 3-5 wels zedized SeiZleba. saTesled Tesvisas saukeTesoa farTo mwkrivad Tesva, mwkrivTaSoris 60 sm-ze. mineraluri sasuqebis gamoyenebiT sagrZnoblad izrdeba mosavlianoba.

suraTi 54. kapueta სურათი 54. კაპუეტა

53

ჩვენში ძირითადად გავრცელებულია ფართოთავთავიანი კაპუეტა. ახასიათებს მძლავრი დაბუჩქება, მაღალი ყინვაგამძლეობა. განსაკუთრებით გამოირჩევა იგი გვალვაგამძლეობით, ამ მხრივ მას ბადალი არ ჰყავს. კარგად ხარობს ნეიტრალურ და სუსტად დამლაშებულ ნიადაგებზე. მისი მაღალი გვალვაგამძლეობა საშუალებას იძლევა, მოვიყვანოთ გვალვიანი ველის პირობებში და ნახევარუდაბნოს ზონაში, სადაც თივის მოსავალი მერყეობს 50-60 ც-ის ფარგლებში, რაც ამ პირობებისათვის დამაკმაყოფილებელ მოსავალს შეადგენს. თიბვა ტარდება დათავთავების საწყის ფაზაში, რადგან შემდეგ მცენარე უხეშდება და ეცემა მისი კვებითი ღირებულება. სუფთად ნათესი კაპუეტა პირველ წელს მოსავალს არ იძლევა, ნათესი ითიბება მეორე წლიდან. მაქსიმალურ მოსავალს იძლევა მე-4-6 წელს, სიცოცხლის ხანგრძლივობა ერთსა და იმავე ნაკვეთზე 15-20 წელია. სუფთად თესვის ნორმა შეადგენს 14-16 კგ/ჰა-ს, იონჯასთან ნარევად თესვის დროს კი – 6-8 კგ-ს.

ბოლქვიანი თივაქასრა მრავალწლიანი, ტიპური ეფემეროიდია. ივითარებს წვრილ ფესვთა სისტემას, ღერო 10-50 სმ სიმაღლის იზრდება, ძირში ბოლქვის მსგავსად გამსხვილებულღეროიანი, დაბლარი ტიპის, კორდის შემკვრელი მცენარეა. ყველაზე უფრო გავრცელებულია ცოცხლად მშობი ფორმა. თავთუნებში არ არის მტვრიანები და ბუტკო, ყვავილის კილები ეზრდება და ვითარდება გამონაზარდი კვირტები ჩეკია კვირტების სახით. ვეგეტაციის დამთავრების შემდეგ ისინი ნიადაგზე ცვივიან და ხელსაყრელი პირობების დადგომისას ახალ მცენარეს ვღებულობთ. მშრალ ადგილებში კვირტები აღმოცენების უნარს 8-12 წელს ინარჩუნებენ, ველის პირობებში თესლითაც მრავლდება. უდაბნოს პირობებში მრავლდება მხოლოდ ჩეკია კვირტებით. იზრდება მშრალ და ქვიან ადგილებში, უდაბნოში, ნახევრად უდაბნოსა და მშრალი ველის პირობებში, კარგად ეგუება ნიადაგის დამლაშებას. ნიადაგისადმი მომთხოვნი არ არის.

სწრაფად იზრდება შემოდგომის წვიმების შემდეგ და ზამთრის ბოლოს, თოვლის აღებისთანავე. სიმწვანეს ინარჩუნებს თოვლსა და ყინვაში, ზამთრის საძოვრების ძვირფასი საკვებია. ყველა ცხოველი ხალისით ჭამს, განსაკუთრებით ხალისით ძოვს ცხვარი, ავადმყოფ ცხოველს რამდენიმე დღეში კურნავს. დათავთავების ფაზაში აღებული 100 კგ თივა შეიცავს 54.8 საკვებ ერთეულს, 5.7 კგ მონელებად პროტეინს. საძოვრის საშუალო მოსავალი 3-4 ც/ჰ-სა შეადგენს (მშრალ მასაზე), ტენიან წლეებში – 5-6 ც/ჰა-ს. თივის მოსავალი 13 ც/ჰა-ს აღწევს. მორწყვითა და სასუქების გამოყენებით თივის მოსავალი სამჯერ მატულობს.

47

CvenSi ZiriTadad gavrcelebulia farToTavTaviani kapueta. axasiaTebs mZlavri dabuCqeba, maRali yinvagamZleoba. gansakuTrebiT gamoirCeva igi gvalvagamZleobiT, am mxriv mas badali ar hyavs. kargad xarobs neitralur da sustad damlaSebul niadagebze. misi maRali gvalvagamZleoba saSualebas iZleva, moviyvanoT gvalviani velis pirobebSi da naxevarudabnos zonaSi, sadac Tivis mosavali meryeobs 50-60 c-is farglebSi, rac am pirobebisaTvis damakmayofilebel mosavals Seadgens. Tibva tardeba daTavTavebis sawyis fazaSi, radgan Semdeg mcenare uxeSdeba da ecema misi kvebiTi Rirebuleba. sufTad naTesi kapueta pirvel wels mosavals ar iZleva, naTesi iTibeba meore wlidan. maqsimalur mosavals iZleva me-4-6 wels, sicocxlis xangrZlivoba erTsa da imave nakveTze 15-20 welia. sufTad Tesvis norma Seadgens 14-16 kg/ha-s, ionjasTan narevad Tesvis dros ki – 6-8 kg-s.

bolqviani Tivaqasra mravalwliani, tipuri efemeroidia. iviTarebs wvril fesvTa sistemas, Rero 10-50 sm simaRlis izrdeba, ZirSi bolqvis msgavsad gamsxvilebulReroiani, dablari tipis, kordis Semkvreli mcenarea. yvelaze ufro gavrcelebulia cocxlad mSobi forma. TavTunebSi ar aris mtvrianebi da butko, yvavilis kilebi ezrdeba da viTardeba gamonazardi kvirtebi Cekia kvirtebis saxiT. vegetaciis damTavrebis Semdeg isini niadagze cvivian da xelsayreli pirobebis dadgomisas axal mcenares vRebulobT. mSral adgilebSi kvirtebi aRmocenebis unars 8-12 wels inarCuneben, velis pirobebSi TesliTac mravldeba. udabnos pirobebSi mravldeba mxolod Cekia kvirtebiT. izrdeba mSral da qvian adgilebSi, udabnoSi, naxevrad udabnosa da mSrali velis pirobebSi, kargad egueba niadagis damlaSebas. niadagisadmi momTxovni ar aris.

swrafad izrdeba Semodgomis wvimebis Semdeg da zamTris bolos, Tovlis aRebisTanave. simwvanes inarCunebs Tovlsa da yinvaSi, zamTris saZovrebis Zvirfasi sakvebia. yvela cxoveli xalisiT Wams, gansakuTrebiT xalisiT Zovs cxvari, avadmyof cxovels ramdenime dReSi kurnavs. daTavTavebis fazaSi aRebuli 100 kg Tiva Seicavs 54.8 sakveb erTeuls, 5.7 kg monelebad proteins. saZovris saSualo mosavali 3-4 c/h-sa Seadgens (mSral masaze), tenian wleebSi – 5-6 c/ha-s. Tivis mosavali 13 c/ha-s aRwevs. morwyviTa da sasuqebis gamoyenebiT Tivis mosavali samjer matulobs.

suraTi 55. bolqviani Tivaqasra სურათი 55. ბოლქვიანი თივაქასრა

54

თივაქასრას სუფთად თესვის ნორმა შეადგენს 24 კგ/ჰა-ს, ხოლო ნარევში თესვისას – 5-6 კგ/ჰა-ს. ჩათესვის სიღრმე 1-1.5 სმ-ია. ჩეკია კვირტები ადვილად ცვივა, მათი შეგროვება უნდა მოხდეს 3-4 დღეში სრულ სიმწიფემდე. მდელოს თივაქასრა მრავალწლიანი, საძოვრის ტიპის, დაბლარი – 90 სმ სიმაღლის, ფესურიანი ან ფესურიან-ბუჩქმეჩხერი მარცვლოვანია. სწორი ან ძირში წამოწეული ღერო აქვს. თივაქასრას ბუჩქი კარგად შეფოთლილ ვეგეტაციურ ყლორტებს ივითარებს. ფესვთა სისტემა ნიადაგში 1 მ-მდე ვრცელდება. გვხვდება მდელოსა და ტყის ნაპირებზე. ვერ იტანს მჟავე ნიადაგებს, ყინვა და გვალვაგამძლეა.

კარგად იზრდება ტენიან მდელოებზე და ჭალებში. ადრეული მარცვლოვანია, ყვავილობს ორი კვირის განმავლობაში, აქვიტი აყვავებას ვერ ასწრებს, ვეგეტაციას აგრძელებს გვიან შემოდგომამდე.

მდელოს თივაქასრა შეტანილია კულტურაში. ადრე გაზაფხულზე ვითარდება. სრულ განვითარებას მე-3-4 წელიწადში აღწევს. დიდხანს ცოცხლობს. კარგად ვითარდება ნეიტრალურ ან ოდნავ ტუტე ნიადაგებზე, ბალახნარევიდან ყველა კომპონენტს აძევებს. მეზოფილური და დაბლარი მარცვლოვანია, საძოვრისათვის კარგი კომპონენტია, რადგან იძლევა კარგ წამონაზარდს და აქვს მრავალი ფესვთანური ფოთლები. საძოვრის მწვანე მასას იძლევა მთელი ზაფხულის პერიოდში. ხანგრძლივი სარგებლობის საძოვრების საუკეთესო კომპონენტია თეთრ სამყურასთან ნარევში. მაღალყუათიანია, დათავთავების პერიოდში 15%-მდე პროტეინს შეიცავს. მწვანე მცენარეს ყველა სახის ცხოველი ხალისით ძოვს. ყვავილობის ფაზაში გათიბული მდელოს თივაქასრა კარგი ხარისხის თივას იძლევა. საშუალო მოსავალი 25 ც/ჰა-ს აღწევს, გამოიყენება მოლის მოსაწყობად.

ყვავილობის პერიოდში აღებული ყოველი 100 კგ თივა შეიცავს 3.8 კგ მონელებად პროტეინს და 50 საკვებ ერთეულს. სუფთა ნათესებში თესვის ნორმა 9 კგ/ჰა-ს შეადგენს, ხოლო ფართო მწკრივებში თესვისას – 6 კგ/ჰა-ს. თესლის მოსავალი დაბალია – 1-1.5 ც/ჰა.

48

Tivaqasras sufTad Tesvis norma Seadgens 24 kg/ha-s, xolo narevSi Tesvisas – 5-6 kg/ha-s. CaTesvis siRrme 1-1.5 sm-ia. Cekia kvirtebi advilad cviva, maTi Segroveba unda moxdes 3-4 dReSi srul simwifemde. mdelos Tivaqasra mravalwliani, saZovris tipis, dablari – 90 sm simaRlis, fesuriani an fesurian-buCqmeCxeri marcvlovania. swori an ZirSi wamoweuli Rero aqvs. Tivaqasras buCqi kargad SefoTlil vegetaciur ylortebs iviTarebs. fesvTa sistema niadagSi 1 m-mde vrceldeba. gvxvdeba mdelosa da tyis napirebze. ver itans mJave niadagebs, yinva da gvalvagamZlea.

kargad izrdeba tenian mdeloebze da WalebSi. adreuli marcvlovania, yvavilobs ori kviris ganmavlobaSi, aqviti ayvavebas ver aswrebs, vegetacias agrZelebs gvian Semodgomamde.

suraTi 56. mdelos Tivaqasra

mdelos Tivaqasra Setanilia kulturaSi. adre gazafxulze viTardeba. srul ganviTarebas me-3-4 weliwadSi aRwevs. didxans cocxlobs. kargad viTardeba neitralur an odnav tute niadagebze, balaxnarevidan yvela komponents aZevebs. mezofiluri da dablari marcvlovania, saZovrisaTvis kargi komponentia, radgan iZleva karg wamonazards da aqvs mravali fesvTanuri foTlebi. saZovris mwvane masas iZleva mTeli zafxulis periodSi. xangrZlivi sargeblobis saZovrebis saukeTeso komponentia TeTr samyurasTan narevSi. maRalyuaTiania, daTavTavebis periodSi 15%-mde proteins Seicavs. mwvane mcenares yvela saxis cxoveli xalisiT Zovs. yvavilobis fazaSi gaTibuli mdelos Tivaqasra kargi xarisxis Tivas iZleva. saSualo mosavali 25 c/ha-s aRwevs, gamoiyeneba molis mosawyobad.

yvavilobis periodSi aRebuli yoveli 100 kg Tiva Seicavs 3.8 kg monelebad proteins da 50 sakveb erTeuls. sufTa naTesebSi Tesvis norma 9 kg/ha-s Seadgens, xolo farTo mwkrivebSi Tesvisas – 6 kg/ha-s. Teslis mosavali dabalia – 1-1.5 c/ha.

სურათი 56. მდელოს თივაქასრა

55

თეთრი ნამიკრეფია – ფესურიანი, მაღლარი, 80-120 სმ სიმაღლის მარცვლოვანია. იგი ვრცელდება ტყის, ტყე-ველისა და მთის რაიონებში. ტენიან და ჭაობიან მდელოებზე. იტანს წყლის ხანგრძლივად შეტბორვას, ეგუება ბიცობ და მჟავე ნიადაგებს.

თეთრი ნამიკრეფიას ნათესი ნელა ვითარდება. პირველ წელს გენერაციულ ყლორტებს არ იძლევა, სრულ განვითარებას მე-3-4 წელს აღწევს. გაზაფხულზე განვითარებას ადრე იწყებს, შემდეგ ზრდას ანელებს და გვიან ყვავილობს, საგვიანო მარცვლოვანია. სუფთა სახით არ ითესება. უმთავრესად ითესება ხანგრძლივი სარგებლობის სათიბ-საძოვრებზე. მისი თესვა შესაძლებელია საშუალოდ გაეწრებულ ან ძლიერ გაეწრებულ, ასევე დაჭაობებულ ნიადაგებზედაც. როგორც თივის, ასევე მწვანე ბალახის კვებითი ღირებულება კარგია. ნათესი სრულ განვითარებას მე-2-4 წელს აღწევს. ნათესი გაზაფხულზე ადრეულად წამოიზრდება, მწვანე მასის საშუალო მოსავალი შეადგენს 80-120 ც/ჰა-ს, ხოლო თივის მოსავალი – 25-30ც/ჰა-ს. ეს მცენარე გამოიყენება კულტურული სათიბ-საძოვრების მოსაწყობად, გაზონებისათვის იძლევა კარგ კორდს. ყვავილობის ფაზაში აღებულ თივაში პროტეინის შემცველობა შეადგენს 5.5-12.7%-ს, უჯრედანა – 21-32.8%-ს. მდელოს თივაქასრა ძვირფასი საკვები მცენარეა. 100 კგ მწვანე ბალახი შეიცავს 26.7 საკვებ ერთეულსა და 1.7 კგ მონელებად პროტეინს, ხოლო 100 კგ თივა – შესაბამისად 58.2 და 5.0 კგ. გათიბვის ან გაძოვების შემდეგ კარგად წამოიზრდება. შესაძლებელია თივის ორი ნათიბის ანდა ძოვების რამდენიმე ციკლის მიღება. სუფთად თესვის ნორმა შეადგენს 11 კგ/ჰა-ს (მობნევით თესვისას), მწკრივად თესვისას – 9 კგ/ჰა-ს, ჩვეულებრივ, იგი ითესება ნარევის სახით – 4-5 კგ/ჰა.

მდელოს მელაკუდა – ფესურიანი, ბუჩქმეჩხერი მარცვლოვანია, ღეროს სიმაღლე – 100 სმ. გვხვდება ტენიან მდელოებსა და ნეშომპალით მდიდარ ნიადაგებზე, მდინარის სანაპირო ჭალებში, სადაც სუფთა დაჯგუფებებს ქმნის. ტენისადმი მომთხოვნია. გაზაფხულზე განვითარებას იწყებს 10-20 დღით ადრე სხვა მეზოფილურ მარცვლოვნებთან შედარებით.

49

TeTri namikrefia – fesuriani, maRlari, 80-120 sm simaRlis marcvlovania. igi vrceldeba tyis, tye-velisa da mTis raionebSi. tenian da Waobian mdeloebze. itans wylis xangrZlivad Setborvas, egueba bicob da mJave niadagebs.

TeTri namikrefias naTesi nela viTardeba. pirvel wels generaciul ylortebs ar iZleva, srul ganviTarebas me-3-4 wels aRwevs. gazafxulze ganviTarebas adre iwyebs, Semdeg zrdas anelebs da gvian yvavilobs, sagviano marcvlovania. sufTa saxiT ar iTeseba. umTavresad iTeseba xangrZlivi sargeblobis saTib-saZovrebze. misi Tesva SesaZlebelia saSualod gaewrebul an Zlier gaewrebul, aseve daWaobebul niadagebzedac. rogorc Tivis, aseve mwvane balaxis kvebiTi Rirebuleba kargia. naTesi srul ganviTarebas me-2-4 wels aRwevs. naTesi gazafxulze adreulad wamoizrdeba, mwvane masis saSualo mosavali Seadgens 80-120 c/ha-s, xolo Tivis mosavali – 25-30c/ha-s. es mcenare gamoiyeneba kulturuli saTib-saZovrebis mosawyobad, gazonebisaTvis iZleva karg kords. yvavilobis fazaSi aRebul TivaSi proteinis Semcveloba Seadgens 5.5-12.7%-s, ujredana – 21-32.8%-s. mdelos Tivaqasra Zvirfasi sakvebi mcenarea. 100 kg mwvane balaxi Seicavs 26.7 sakveb erTeulsa da 1.7 kg monelebad proteins, xolo 100 kg Tiva – Sesabamisad 58.2 da 5.0 kg. gaTibvis an gaZovebis Semdeg kargad wamoizrdeba. SesaZlebelia Tivis ori naTibis anda Zovebis ramdenime ciklis miReba. sufTad Tesvis norma Seadgens 11 kg/ha-s (mobneviT Tesvisas), mwkrivad Tesvisas – 9 kg/ha-s, Cveulebriv, igi iTeseba narevis saxiT – 4-5 kg/ha.

suraTi 57. TeTri namikrefia

mdelos melakuda – fesuriani, buCqmeCxeri marcvlovania, Reros simaRle – 100 sm. gvxvdeba tenian mdeloebsa da neSompaliT mdidar niadagebze, mdinaris sanapiro WalebSi, sadac sufTa dajgufebebs qmnis. tenisadmi momTxovnia. gazafxulze ganviTarebas iwyebs 10-20 dRiT adre sxva mezofilur marcvlovnebTan SedarebiT.

suraTi 58. mdelos melakuda

სურათი 57. თეთრი ნამიკრეფია

სურათი 58. მდელოს მელაკუდა

49

TeTri namikrefia – fesuriani, maRlari, 80-120 sm simaRlis marcvlovania. igi vrceldeba tyis, tye-velisa da mTis raionebSi. tenian da Waobian mdeloebze. itans wylis xangrZlivad Setborvas, egueba bicob da mJave niadagebs.

TeTri namikrefias naTesi nela viTardeba. pirvel wels generaciul ylortebs ar iZleva, srul ganviTarebas me-3-4 wels aRwevs. gazafxulze ganviTarebas adre iwyebs, Semdeg zrdas anelebs da gvian yvavilobs, sagviano marcvlovania. sufTa saxiT ar iTeseba. umTavresad iTeseba xangrZlivi sargeblobis saTib-saZovrebze. misi Tesva SesaZlebelia saSualod gaewrebul an Zlier gaewrebul, aseve daWaobebul niadagebzedac. rogorc Tivis, aseve mwvane balaxis kvebiTi Rirebuleba kargia. naTesi srul ganviTarebas me-2-4 wels aRwevs. naTesi gazafxulze adreulad wamoizrdeba, mwvane masis saSualo mosavali Seadgens 80-120 c/ha-s, xolo Tivis mosavali – 25-30c/ha-s. es mcenare gamoiyeneba kulturuli saTib-saZovrebis mosawyobad, gazonebisaTvis iZleva karg kords. yvavilobis fazaSi aRebul TivaSi proteinis Semcveloba Seadgens 5.5-12.7%-s, ujredana – 21-32.8%-s. mdelos Tivaqasra Zvirfasi sakvebi mcenarea. 100 kg mwvane balaxi Seicavs 26.7 sakveb erTeulsa da 1.7 kg monelebad proteins, xolo 100 kg Tiva – Sesabamisad 58.2 da 5.0 kg. gaTibvis an gaZovebis Semdeg kargad wamoizrdeba. SesaZlebelia Tivis ori naTibis anda Zovebis ramdenime ciklis miReba. sufTad Tesvis norma Seadgens 11 kg/ha-s (mobneviT Tesvisas), mwkrivad Tesvisas – 9 kg/ha-s, Cveulebriv, igi iTeseba narevis saxiT – 4-5 kg/ha.

suraTi 57. TeTri namikrefia

mdelos melakuda – fesuriani, buCqmeCxeri marcvlovania, Reros simaRle – 100 sm. gvxvdeba tenian mdeloebsa da neSompaliT mdidar niadagebze, mdinaris sanapiro WalebSi, sadac sufTa dajgufebebs qmnis. tenisadmi momTxovnia. gazafxulze ganviTarebas iwyebs 10-20 dRiT adre sxva mezofilur marcvlovnebTan SedarebiT.

suraTi 58. mdelos melakuda

56

მდელოს მელაკუდას ფესვებზე პარკოსნების მსგავსად სახლდებიან კოჟრის ბაქტერიები, რომლებიც ჰაერიდან ითვისებენ თავისუფალ აზოტს. მდელოს მელაკუდა საუკეთესო საკვები მცენარეა. მდელოზე ხანგრძლივად (6-8 წელი) ცოცხლობს. გამოიყენება როგორც სათიბად, ასევე საძოვრად. სათიბად თესვისას ორჯერ ითიბება. კარგად იტანს ხანგრძლივად (30-45 დღე) დატბორვას, მაგრამ ვერ ეგუება შეგუბებულ წყალს. აზიანებს გვალვა, ყინვაგამძლეა, იტანს გაზაფხულის წაყინვებს, ყინულის ქერქს, ტენის ამტანია.

100 კგ თივა შეიცავს 47.7 საკვებ ერთეულსა და 5,1 კგ მონელებად პროტეინს, 10 გრ კაროტინს. საძოვრის ბალახი შესაბამისად შეიცავს 23,3; 2,7 და 40. თივის საშუალო მოსავალი ურწყავებში შეადგენს 25-30 ც/ჰა-ს, ხოლო სარწყავი მდელოს მოსავალი 60 ც/ჰა-მდე აღწევს. მდელოს მელაკუდას როგორც თივას, ისე მწვანე ბალახს. თითქმის ყველა სახის ცხოველი კარგად ინელებს.

ეს მცენარე ადრეული მარცვლოვანია. ნათესი სრულ განვითარებას აღწევს მესამე წელს. გათიბვისა და გაძოვების შემდეგ ნელა წამოიზრდება. ინტენსიური გაძოვების შედეგად ვარდება ბალახეულობიდან. მდელოს მელაკუდას თესვა მიზანშეწონილია ტენით უზრუნველყოფილ რეგიონებში. სუფთად თესვის ნორმა შეადგენს მობნევით თესვისას 20 კგ/ჰა-ს, მწკრივად თესვისას – 16-ს, ხოლო ბალახეულში – 4-6 კგ/ჰა-ს.

მდელოს წივანა არის ბუჩქმეჩხერი, კარგად შეფოთლილი, 120 სმ სიმაღლის გლუვღეროიანი მცენარე. მისი ძლიერი ფუნჯა ფესვთა სისტემა ძირითადად განლაგებულია ნიადაგის ზედა, სახნავ ფენაში. ბუნებრივ პირობებში გვხვდება ტყის ზონაში, ტყე-ველისა და მთის რაიონებში, ალპურ ზონამდე. კარგად ვითარდება თიხნარ, ნაყოფიერ და ზომიერად ტენიან ნიადაგებზე. ქვიშნარ და ქვიშა ნიადაგებზე ნაკლებად ვრცელდება. ნოყიერ ნიადგებზე მდელოს ტიმოთელასთან, მდელოს თივაქასრასა და წითელ სამყურასთან ერთად ქმნის დაჯგუფებას, მწირ და ტენიან ნიადაგებზე კი გვხვდება თეთრ და ჩვეულებრივ ნამიკრეფიასა და მახრჩობელასთან. მდელოს ტიმოთელასთან შედარებით უფრო გვალვაგამძლეა, იტანს ყინვებსა და წყლის შეტბორვას. მდელოს წივანა გაზაფხულზე ვეგეტაციას ადრე იწყებს, მაგრამ შემდეგ ნელა ვითარდება და გვიან ყვავილობს. სრულ განვითარებას დათესვიდან მეორე-მესამე წელს აღწევს. ბალახეულში 7-8 წელს ძლებს, მოვლისა და სასუქების გამოყენების შემთხვევაში კი – 15 და მეტ წელს. დროული გათიბვით ნაზი და მაღალყუათიანი თივა მიიღება. ძოვებას კარგად იტანს და შემდგომში აქვიტსაც იძლევა, საუკეთესოა საძოვრადაც.

50

mdelos melakudas fesvebze parkosnebis msgavsad saxldebian koJris baqteriebi, romlebic haeridan iTviseben Tavisufal azots. mdelos melakuda saukeTeso sakvebi mcenarea. mdeloze xangrZlivad (6-8 weli) cocxlobs. gamoiyeneba rogorc saTibad, aseve saZovrad. saTibad Tesvisas orjer iTibeba. kargad itans xangrZlivad (30-45 dRe) datborvas, magram ver egueba Segubebul wyals. azianebs gvalva, yinvagamZlea, itans gazafxulis wayinvebs, yinulis qerqs, tenis amtania.

100 kg Tiva Seicavs 47.7 sakveb erTeulsa da 5,1 kg monelebad proteins, 10 gr karotins. saZovris balaxi Sesabamisad Seicavs 23,3; 2,7 da 40. Tivis saSualo mosavali urwyavebSi Seadgens 25-30 c/ha-s, xolo sarwyavi mdelos mosavali 60 c/ha-mde aRwevs. mdelos melakudas rogorc Tivas, ise mwvane balaxs. TiTqmis yvela saxis cxoveli kargad inelebs.

es mcenare adreuli marcvlovania. naTesi srul ganviTarebas aRwevs mesame wels. gaTibvisa da gaZovebis Semdeg nela wamoizrdeba. intensiuri gaZovebis Sedegad vardeba balaxeulobidan. mdelos melakudas Tesva mizanSewonilia teniT uzrunvelyofil regionebSi. sufTad Tesvis norma Seadgens mobneviT Tesvisas 20 kg/ha-s, mwkrivad Tesvisas – 16-s, xolo balaxeulSi – 4-6 kg/ha-s.

mdelos wivana aris buCqmeCxeri, kargad SefoTlili, 120 sm simaRlis gluvReroiani mcenare. misi Zlieri funja fesvTa sistema ZiriTadad ganlagebulia niadagis zeda, saxnav fenaSi. bunebriv pirobebSi gvxvdeba tyis zonaSi, tye-velisa da mTis raionebSi, alpur zonamde. kargad viTardeba Tixnar, nayofier da zomierad tenian niadagebze. qviSnar da qviSa niadagebze naklebad vrceldeba. noyier niadgebze mdelos timoTelasTan, mdelos Tivaqasrasa da wiTel samyurasTan erTad qmnis dajgufebas, mwir da tenian niadagebze ki gvxvdeba TeTr da Cveulebriv namikrefiasa da maxrCobelasTan. mdelos timoTelasTan SedarebiT ufro gvalvagamZlea, itans yinvebsa da wylis Setborvas. mdelos wivana gazafxulze vegetacias adre iwyebs, magram Semdeg nela viTardeba da gvian yvavilobs. srul ganviTarebas daTesvidan meore-mesame wels aRwevs. balaxeulSi 7-8 wels Zlebs, movlisa da sasuqebis gamoyenebis SemTxvevaSi ki – 15 da met wels. drouli gaTibviT nazi da maRalyuaTiani Tiva miiReba. Zovebas kargad itans da SemdgomSi aqvitsac iZleva, saukeTesoa saZovradac.

suraTi 59. mdelos wivanaსურათი 59. მდელოს წივანა

57

სურათი 60. წითელი წივანა

ყვავილობის ფაზაში 100 კგ მდელოს წივანას ბალახი 26.3 საკვებ ერთეულსა და 2,2 კგ მონელებად პროტეინს შეიცავს. მდელოს წივანა მაღალ მოსავალს იძლევა როგორც საძოვრული, ასევე თივად გამოყენებისას. მაღალი აგროტექნიკის პირობებში თივის საშუალო მოსავალი 30-40 ც/ჰა-ს აღწევს, თესლის მოსავალი – 3-4 ც/ჰა-ს. მდელოს წივანა საუკეთესო საკვებია ყველა სახის ცხოველისათვის. მობნევით თესვისას თესვის ნორმა შეადგენს 25 კგ/ჰა-ს, მწკრივად თესვისას – 18 კგ/ჰა-ს. ბალახეულში მდელოს წივანას მონაწილეობა 30-40% უნდა იყოს.

წითელი წივანა. ეს მცენარე მეჩხერკორდიან, 20-70 სმ სიმაღლის გლუვ ან ზემოთ ხაოიან ღეროს ივითარებს. ქვედა ფოთლები სიგრძეზე კიდეებდახვეულია, ჯაგრისებური, ხავერდოვანი. იზრდება ტენიან მდელოებზე, უმთავრესად – ტყისა და სუბალპურ ზონაში. იგი თესლს ადრე იძლევა და მწვანედ იზამთრებს.

კულტურაში თესვისას წითელი წივანა ნელა ვითარდება, მხოლოდ შემოდგომით ბარტყობს და პირველ წელს გენერაციულ სანაყოფე ყლორტებს არ ივითარებს. სრულ განვითარებას მე-3-4 წელს აღწევს, მაღალ მოსავალს მხოლოდ 4-6 წლის განმავლობაში იძლევა. კარგად იტანს გაზაფხულის ყინვას, ეგუება წყლის ხანმოკლე შეტბორვას, ვერ იტანს გვალვასა და მლაშე ნიადაგებს, ბალახეულობაში ძლებს 10 წელს. თივის დასამზადებლად საჭიროა, გაითიბოს ყვავილობის დასაწყისში. თივის საშუალო მოსავალი შეადგენს 15-20 ც/ჰა-ს, მწვანე მასის მოსავალი საძოვრული გამოყენებისას შეადგენს 80-120 ც/ჰა-ს, ყვავილობის ფაზაში 100 კგ ბალახი შეიცავს 31.0 საკვებ ერთეულსა და 2.4 კგ მონელებად პროტეინს. მიზანშეწონილია მისი გამოყენება კულტურული საძოვრების, აეროდრომების, სპორტული მოედნების, გაზონებისა და სხვათა მოსაწყობად. ნარევებში ითესება 6-8 კგ/ჰა. წითელი წივანა ტიპური საძოვრის მცენარეა, მდელოს წივანაზე უკეთ იტანს დაბეგვას, გაძოვებას, იძლევა უხვ ნაზ წამონაზარდს, რომელიც მწვანედ რჩება დიდი ხნის განმავლობაში. გაზაფხულზე ადრე წამოიზრდება. ყვავილობს ივნისის შუა რიცხვებში, თესლს იძლევა ივლისის დასაწყისში.

51

yvavilobis fazaSi 100 kg mdelos wivanas balaxi 26.3 sakveb erTeulsa da 2.2 kg monelebad proteins Seicavs. mdelos wivana maRal mosavals iZleva rogorc saZovruli, aseve Tivad gamoyenebisas. maRali agroteqnikis pirobebSi Tivis saSualo mosavali 30-40 c/ha-s aRwevs, Teslis mosavali – 3-4 c/ha-s. mdelos wivana saukeTeso sakvebia yvela saxis cxovelisaTvis. mobneviT Tesvisas Tesvis norma Seadgens 25 kg/ha-s, mwkrivad Tesvisas – 18 kg/ha-s. balaxeulSi mdelos wivanas monawileoba 30-40% unda iyos.

wiTeli wivana. es mcenare meCxerkordian, 20-70 sm simaRlis gluv an zemoT xaoian Reros iviTarebs. qveda foTlebi sigrZeze kideebdaxveulia, jagriseburi, xaverdovani. izrdeba tenian mdeloebze, umTavresad – tyisa da subalpur zonaSi. igi Tesls adre iZleva da mwvaned izamTrebs.

kulturaSi Tesvisas wiTeli wivana nela viTardeba, mxolod SemodgomiT bartyobs da pirvel wels generaciul sanayofe ylortebs ar iviTarebs. srul ganviTarebas me-3-4 wels aRwevs, maRal mosavals mxolod 4-6 wlis ganmavlobaSi iZleva. kargad itans gazafxulis yinvas, egueba wylis xanmokle Setborvas, ver itans gvalvasa da mlaSe niadagebs, balaxeulobaSi Zlebs 10 wels. Tivis dasamzadeblad saWiroa, gaiTibos yvavilobis dasawyisSi. Tivis saSualo mosavali Seadgens 15-20 c/ha-s, mwvane masis mosavali saZovruli gamoyenebisas Seadgens 80-120 c/ha-s, yvavilobis fazaSi 100 kg balaxi Seicavs 31.0 sakveb erTeulsa da 2.4 kg monelebad proteins. mizanSewonilia misi gamoyeneba kulturuli saZovrebis, aerodromebis, sportuli moednebis, gazonebisa da sxvaTa mosawyobad. narevebSi iTeseba 6-8 kg/ha. wiTeli wivana tipuri saZovris mcenarea, mdelos wivanaze ukeT itans dabegvas, gaZovebas, iZleva uxv naz wamonazards, romelic mwvaned rCeba didi xnis ganmavlobaSi. gazafxulze adre wamoizrdeba. yvavilobs ivnisis Sua ricxvebSi, Tesls iZleva ivlisis dasawyisSi.

suraTi 60. wiTeli wivana

58

ჭრელი წივანა არის მკვრივკორდიანი, 30-100 სმ სიმაღლის ღეროს ივითარებს. ფოთლები სიგრძეზე კიდეებდახვეულია, თითქმის ცილინდრული, აშვერილი, ძალიან ხეშეში. იზრდება სუბალპებსა და ალპებში, კლდოვან და ქვიშიან ადგილებში. საგვიანო მარცვლოვანია. გვიან ფაზებში გაუხეშების გამო მისი კვებითი ღირებულება ეცემა. განვითარების გვიან ფაზებში საძოვარზე ცხოველი არჩევს კორდზე კარგ ბალახს და ამით მას (ჭრელი წივანას) გაძლიერების საშუალებას აძლევს.

კვებითი ღირსება დიდი არა აქვს. მისი თივა მცირე რაოდენობით შეიცავს პროტეინსა (8.1%) და ცხიმს (1.7%), ხოლო დიდი რაოდენობით – უჯრედანას (39.2%). დათავთავების ფაზაში 100 კგ ბალახში საკვები ერთეულის რაოდენობა შეადგენს 26.5-ს, ხოლო მონელებადი პროტეინისა – 2.9 კგ-ს.

ჭრელი წივანა მიუკუთვნება მდელოს სარეველას. მის წინააღმდეგ მიზანშეწონილია სისტემატური გათიბვა არა უგვიანეს დათავთავების ფაზისა, კალიუმიანი და ფოსფორიანი სასუქების შეტანა იმისათვის, რომ გავაუმჯობესოთ ბალახეულობაში სხვა ბალახების, განსაკუთრებით, პარკოსნების განვითრება და, შესაბამისად, შევასუსტოთ ჭრელი წივანას ხვედრითი წილი. იქ, სადაც რელიეფი იძლევა ამის შესაძლებლობას, საჭიროა ბუნებრივი ბალახეულის ძირეული გაუმჯობესება და ახალი საკვები ბალახების თესვა.

მხოხავი ჭანგა – ფესურიანი, მაღალი – 40-120 სმ სიმაღლის – მარცვლოვანია. იზრდება მშრალ მდელოებზე, სალეკ და ნასვენ მიწებზე, მინდვრად, ბაღებსა და ვენახებში, როგორც სარეველა. ფართოდ გავრცელებული საკვები მცენარეა. მხოხავი ჭანგა ეგუება მრავალფეროვან პირობებს. კარგად იტანს წყლის ხანგრძლივად შეტბორვას, მლაშე ნიადაგებს, გვალვა და ყინვაგამძლეა. სუფთა დაჯგუფებებს ქმნის. ნასვენებზე თივის მოსავალი შეადგენს 8-12 ც/ჰა-ს. ხელსაყრელ პირობებში თივის საშუალო მოსავლიანობა 60 ც/ჰა-მდე აღწევს.

52

Wreli wivana aris mkvrivkordiani, 30-100 sm simaRlis Reros iviTarebs. foTlebi sigrZeze kideebdaxveulia, TiTqmis cilindruli, aSverili, Zalian xeSeSi. izrdeba subalpebsa da alpebSi, kldovan da qviSian adgilebSi. sagviano marcvlovania. gvian fazebSi gauxeSebis gamo misi kvebiTi Rirebuleba ecema. ganviTarebis gvian fazebSi saZovarze cxoveli arCevs kordze karg balaxs da amiT mas (Wreli wivanas) gaZlierebis saSualebas aZlevs.

kvebiTi Rirseba didi ara aqvs. misi Tiva mcire raodenobiT Seicavs proteinsa (8.1%) da cxims (1.7%), xolo didi raodenobiT – ujredanas (39.2%). daTavTavebis fazaSi 100 kg balaxSi sakvebi erTeulis raodenoba Seadgens 26.5-s, xolo monelebadi proteinisa – 2.9 kg-s.

Wreli wivana miukuTvneba mdelos sarevelas. mis winaaRmdeg mizanSewonilia sistematuri gaTibva ara ugvianes daTavTavebis fazisa, kaliumiani da fosforiani sasuqebis Setana imisaTvis, rom gavaumjobesoT balaxeulobaSi sxva balaxebis, gansakuTrebiT, parkosnebis ganviTreba da, Sesabamisad, SevasustoT Wreli wivanas xvedriTi wili. iq, sadac reliefi iZleva amis SesaZleblobas, saWiroa bunebrivi balaxeulis Zireuli gaumjobeseba da axali sakvebi balaxebis Tesva.

suraTi 61. Wreli wivana

mxoxavi Wanga – fesuriani, maRali – 40-120 sm simaRlis – marcvlovania. izrdeba mSral mdeloebze, salek da nasven miwebze, mindvrad, baRebsa da venaxebSi, rogorc sarevela. farTod gavrcelebuli sakvebi mcenarea. mxoxavi Wanga egueba mravalferovan pirobebs. kargad itans wylis xangrZlivad Setborvas, mlaSe niadagebs, gvalva da yinvagamZlea. sufTa dajgufebebs qmnis. nasvenebze Tivis mosavali Seadgens 8-12 c/ha-s. xelsayrel pirobebSi Tivis saSualo mosavlianoba 60 c/ha-mde aRwevs.

bunebriv saZovrebze daTavTavebamde mxoxavi Wangas yvela saxis cxoveli kargad Zovs. Semdgom periodSi misi gamoyenebis

suraTi 62. mxoxavi Wanga

სურათი 61. ჭრელი წივანა

სურათი 62. მხოხავი ჭანგა

52

Wreli wivana aris mkvrivkordiani, 30-100 sm simaRlis Reros iviTarebs. foTlebi sigrZeze kideebdaxveulia, TiTqmis cilindruli, aSverili, Zalian xeSeSi. izrdeba subalpebsa da alpebSi, kldovan da qviSian adgilebSi. sagviano marcvlovania. gvian fazebSi gauxeSebis gamo misi kvebiTi Rirebuleba ecema. ganviTarebis gvian fazebSi saZovarze cxoveli arCevs kordze karg balaxs da amiT mas (Wreli wivanas) gaZlierebis saSualebas aZlevs.

kvebiTi Rirseba didi ara aqvs. misi Tiva mcire raodenobiT Seicavs proteinsa (8.1%) da cxims (1.7%), xolo didi raodenobiT – ujredanas (39.2%). daTavTavebis fazaSi 100 kg balaxSi sakvebi erTeulis raodenoba Seadgens 26.5-s, xolo monelebadi proteinisa – 2.9 kg-s.

Wreli wivana miukuTvneba mdelos sarevelas. mis winaaRmdeg mizanSewonilia sistematuri gaTibva ara ugvianes daTavTavebis fazisa, kaliumiani da fosforiani sasuqebis Setana imisaTvis, rom gavaumjobesoT balaxeulobaSi sxva balaxebis, gansakuTrebiT, parkosnebis ganviTreba da, Sesabamisad, SevasustoT Wreli wivanas xvedriTi wili. iq, sadac reliefi iZleva amis SesaZleblobas, saWiroa bunebrivi balaxeulis Zireuli gaumjobeseba da axali sakvebi balaxebis Tesva.

suraTi 61. Wreli wivana

mxoxavi Wanga – fesuriani, maRali – 40-120 sm simaRlis – marcvlovania. izrdeba mSral mdeloebze, salek da nasven miwebze, mindvrad, baRebsa da venaxebSi, rogorc sarevela. farTod gavrcelebuli sakvebi mcenarea. mxoxavi Wanga egueba mravalferovan pirobebs. kargad itans wylis xangrZlivad Setborvas, mlaSe niadagebs, gvalva da yinvagamZlea. sufTa dajgufebebs qmnis. nasvenebze Tivis mosavali Seadgens 8-12 c/ha-s. xelsayrel pirobebSi Tivis saSualo mosavlianoba 60 c/ha-mde aRwevs.

bunebriv saZovrebze daTavTavebamde mxoxavi Wangas yvela saxis cxoveli kargad Zovs. Semdgom periodSi misi gamoyenebis

suraTi 62. mxoxavi Wanga

59

სურათი 63. მწყერფეხა

ბუნებრივ საძოვრებზე დათავთავებამდე მხოხავი ჭანგას ყველა სახის ცხოველი კარგად ძოვს. შემდგომ პერიოდში მისი გამოყენებსი დონე ეცემა. გათიბვის ან გაძოვების შემდეგ სწრაფად წამოიზრდება, ტყის ზონაში 3-4 აქვიტს იძლევა, ზაფხულის განმავლობაში შეიძლება 4-5-ჯერ გაიძოვოს. ითვლება რძის მომყვან და გამასუქებელ მცენარედ. ახალგაზრდა, ნორჩი მცენარე კარგად გამოიყენება ბოცვერისა და ბატის კვებაში.

ყვავილობის ფაზაში აღებული თივა შეიცავს საშუალოდ 11.1% პროტეინს, 30.0% უჯრედანასა და 47.3% უაზოტო ექსტრაქტულ ნივთიერებას. აქვიტი შეიცავს 18% პროტეინს, 13.5 ცილასა და 23.6% უჯრედანას. 100 კგ თივა აღებული ყვავილობა – ნაყოფის მოცემის ფაზაში შეიცავს 56.5 საკვებ ერთეულსა და 3.5 კგ მონელებად პროტეინს.

უნდა აღინიშნოს, რომ მხოხავი ჭანგას ფესურიანი ფორმები გამოიყენება მლაშობ ნიადაგებზე კულტურული მრავალწლიანი სათიბ-საძოვრების მოსაწყობად. მწკრივად თესვისას თესვის ნორმა შეადგენს 20 კგ/ჰა-ს.

მწყერფეხა – ერთწლიანი მარცვლოვანი ბალახია. ღერო წამოწეულია, ხშირად რამდენიმეა ერთი ფესვიდან ამოსული, დატოტვილია, უფრო ხშირად მოწითალო-იისფერი, 10-150სმ სიგრძის. ვაგინები ხშირად ბეწვიანია ან შიშველი. ენა მოკლეა და მობლაგვო. ფოთლები ხაზურ-ლანცეტა, შიშველი ან შებუსუსებული. ყვავილედი შედგება ღეროს წვერზე ჯგუფად შეკრებილი 2-18 თავთავის მსგავსი ტოტისაგან. თავთუნები იშვიათად 2 -ყვავილიანია, ტოტის ცალ მხარეზე წყვილ-წყვილად ან ორ მწკრივად განლაგებული. წყვილი თავთუნებიდან ერთი მჯდომარეა, მეორე – ყუნწიანი.

მწყერფეხა იზრდება ტენიან ადგილებში. გვხვდება საქართველოს ყველა რაიონში. განსაკუთრებით მრავლად გვხვდება დასავლეთ საქართველოში, სადაც მას იყენებენ, როგორც საქონლის მაღალყუათიან საკვებს. მცენარის ვეგეტაციური ნაწილი (ღერო-ფოთლები) კარგ საკვებად ითვლება მეცხოველეობაში. მწყერფეხა ყვავილობს ივლისიდან ოქტომბრის ბოლომდე.

53

done ecema. gaTibvis an gaZovebis Semdeg swrafad wamoizrdeba, tyis zonaSi 3-4 aqvits iZleva, zafxulis ganmavlobaSi SeiZleba 4-5-jer gaiZovos. iTvleba rZis momyvan da gamasuqebel mcenared. axalgazrda, norCi mcenare kargad gamoiyeneba bocverisa da batis kvebaSi.

yvavilobis fazaSi aRebuli Tiva Seicavs saSualod 11.1% proteins, 30.0% ujredanasa da 47.3% uazoto eqstraqtul nivTierebas. aqviti Seicavs 18% proteins, 13.5 cilasa da 23.6% ujredanas. 100 kg Tiva aRebuli yvaviloba – nayofis mocemis fazaSi Seicavs 56.5 sakveb erTeulsa da 3.5 kg monelebad proteins.

unda aRiniSnos, rom mxoxavi Wangas fesuriani formebi gamoiyeneba mlaSob niadagebze kulturuli mravalwliani saTib-saZovrebis mosawyobad. mwkrivad Tesvisas Tesvis norma Seadgens 20 kg/ha-s.

mwyerfexa – erTwliani marcvlovani balaxia. Rero wamoweulia, xSirad ramdenimea erTi fesvidan amosuli, datotvilia, ufro xSirad mowiTalo-iisferi, 10-150sm sigrZis. vaginebi xSirad bewviania an SiSveli. ena moklea da moblagvo. foTlebi xazur-lanceta, SiSveli an Sebususebuli. yvaviledi Sedgeba Reros wverze jgufad Sekrebili 2-18 TavTavis msgavsi totisagan. TavTunebi iSviaTad 2 -yvaviliania, totis cal mxareze wyvil-wyvilad an or mwkrivad ganlagebuli. wyvili TavTunebidan erTi mjdomarea, meore – yunwiani.

mwyerfexa izrdeba tenian adgilebSi. gvxvdeba saqarTvelos yvela raionSi. gansakuTrebiT mravlad gvxvdeba dasavleT saqarTveloSi, sadac mas iyeneben, rogorc saqonlis maRalyuaTian sakvebs. mcenaris vegetaciuri nawili (Rero-foTlebi) karg sakvebad iTvleba mecxoveleobaSi. mwyerfexa yvavilobs ivlisidan oqtombris bolomde.

suraTi 63. mwyerfexa

6054

komentarebisTvis

6155

komentarebisTvis

6254

komentarebisTvis

6355

komentarebisTvis

6456

CENN - saqarTvelo CENN - somxeTi CENN - azerbaijani

saTavo ofisibeTlemis q. #270105, Tbilisit +995 32 275 19 03/04f +995 32 275 19 [email protected]

heracis q. #160025, erevanit/f +3741 0 57 57 [email protected]

gara garaevis gamz. #124/128AZ1119, baqot +99412 4394113f +99412 [email protected]

1980 zedapiruli gaumjobeseba -...

Documents

Transcript of 1980 zedapiruli gaumjobeseba -...