)ق101م( زیزعلادبع نب مع یداصتقا تاحلاصا تسکش...

161

خ اسلامیفصلنامه علمی ـ پژوهشی تار

مسال هفدهم، شماره چهار

86، شماره مسلسل 5931زمستان

ق(101چرایی شکست اصلاحات اقتصادی عمر بن عبدالعزیز )م

16/1/1031تاریخ تأیید: 03/11/1031تاریخ دریافت:

*امیر میرهلی سید

کدح لضاد رسددا در شدرلزی بدح ومت د ق(101م)عبدالعزیزی بنعمر

ه ی پدشدند نش بسد ر آشفتح بدتد ل لزدن رض ضی لقتص دی ج زح در لثر باکنش

گرفتدح در دد ط قبتد ت ن را زت شملی بح لقتص د لصلاو ت ب تصمدم گرف

لزدن رض شدا حلصلاو ت در عمل بد شمسد رضبد لزن گتن گتط پ ز ط دها، ل

، ل نظدر عمر بن عبالعزیزی ط لصلاو ت لقتص دی پس ل رضری بر پژضهش

شن س ت رزخ ض ب رضزمردی تتصدف د تحلدل ض ب نگد ه لنتتد دی بدح ج زح

ن بع دس لضل ت رزخ لسدلام ض بررسد رزیسدنه نح لسدن د ض شدتلها تد رزخ ،

دها ه ی لزن پژضهش نش ط ز فتح رسا رل بر چرلز شمس لزن لصلاو ت

بد زک ست ب خ عف خ نالط ل دتی ض ل سدتی دزگدر عمر بن عبالعزیزی لکح

جد ی ح ند فع ن بد کح در پ وفظا رض ش دلرلن رضبح لرلط ض فر طک رشمن ک رگی

خلدفدح نددی د نز بدرلی هد ی برخ کدنش ختد بتدنا لفیضط بر لزن، لقتص دی

ضی بح لهالفش بتد ز ب دس

[email protected]؛ دانشجوی مقطع دکتری تاریخ اسلام دانشگاه اصفهان *

(ق101)م زیعمر بن عبدالعز یشکست اصلاحات اقتصاد ییچرا

161

اقتصراد،، الاراتاا اقتصراد،، امویان، عمر نرع عاردایز،ی،، تراریخ دواژگان:یکل

شناسی تاریخی. جامزه

مقدمه

گ در تاریخ اسام نود کره سرا اب ننیراد دن در دویت امو، نخستیع دودمان تکومت

اقتصاد سیش گ فت. ایع دویت بمرانی سدیرد دمرد کره هرویک د نوینی در سهن .،ق11سال

هرا، گونراگون نره ردگرا ها، ربمندگانش در دو ،باسامی سا اب فتوتاا و سی و هجامز

نی ون شد نود. اب سو، ا، اب رفا رسید و اب شکل انتدایی خود در بمان سیاما درجه

ننیاد نهراد شرد کره سریش اب و نه دست امویانی عصایت امو، هدیگ دویت امو، ن سای

نردیع سران یایزری نرود کره 1.دارانی ن،رگ و تروانگ نودنرد س مایه ،اسام و سا اب دن

هرا، ایاران نیا،ایرد. هایی را سیش گی ند که نر دارایری سیاست ،روایان ایع دویت مانف

شرکافی میران ،ها، گوناگون ناعث شد تا نا گذشت بمان ها در جناه کارنست ایع سیاست

نع عادایز،ی، عم .ق33یاقاا جامزه سدید دید و نارضایتی اب دویت را شکل دهد. در سال

تکیره روایی امویران ان نسات نه سیاینیان خود نه تخت ف ماننا نینای ناهمس ق(131)م

سی ن د کره نایرد ها، گوناگون اجتماع گ فته در میان لایهبد. او نا درک نارضایتی شکل

دور ایع نارضایتی دمدها، بیان و سینه کار نندد گاتمانی نویع ن ا، کاهش ایع نارضایتی

و شریو ا د. ایع گاتمران اب نیع نامو، ناشد دویت ن ا، دیندتهدید، توانست می را که

اند و ایع نابنمایی یت دانستهموفقرا ق یع که نیات منانع دن است همان الااتاتی ،نویع

ها، مزالا نی، ورود یافته است. نه سژوهش ،ها، تاریخی داد هنگ ان ندون واکاو، ژرف

،کنرون ق ن نوبدهم تا ها، غ نی، ع نی و فارسی اب سژوهش در نوشته هن رسی سیاین

نرع عاردایز،ی، اسرت. ویژگری مارت ک ایرع اب عمر و ممتراب مند ا، ف گ چه نمایان

ها، او است. ن ا، نمونه ویهاوبن عم ندون واکاو، دقیق کنش عاور اب چه ،ها سژوهش

اسرامی س دابد اب عم نه عنوان یک چهر منانع می هکه نه ن رسی ری،سنجانم( 1311)م

68، شماره مسلسل 1931 ستانزمم، چهارهفدهم، شماره سال

160

اجر ا قوانیع اسام دست نه الااتاتی موفرق بد امرا هکند که در بمان خود ن سای می یاد

ایرع 2فتادن دویت امویان را فر اهم دورد. ن ا هن ایع الااتاا سا اب م گ و،، بمینادن

نرع کارته شردن عمر ه است کره ف ضری د نتا جایی سیش م(1181)م سیدیورا دیدگا

تسیع عطوان نی، نر 3کند. تگان( امو، او را مط ح مینه دست هموندان )وانسعادایز،ی،

اینی سلیمان نود که سرا ا، شایسته ن ا، جان نع عادایز،ی، گ،ینه ایع ناور است که عم

نه را ها، نادرست اقتصاد، سیاینیان الااح کنش ، انها، او سیاست ،ناینی اب نه تخت

اند مدار دانسته ی، عم را ف د، دیعان اهیم نیضون و سهیل بکار ن 4.دک نهت یع شکل اج ا

ایرع دو 5.کر د اجر ا در جامزره الااتاا سیراما هکه در بمان خود الااتاتی ن سای

ن ایع ناورند که الااتاا عمر سرا اب مر گ و، شکسرت ،نه مانند ویهاوبن ،نویسند

رو است کره ها، تند نایه عاقل اب دیگ ع ب 6.خورد و نست ن افتادن امویان را ف اهم ک د

ایع دیدگاهی اسرت کره تسرع انر اهیم تسرع 7.گ ، موفق نمایاند است عم را الااح

هایی که عمر را نریش اب گ،ارش ارنا ایع تااوا که درن 8نی، ن دن تکیه دارد م(1361)م

ن خری ولار،، نرا ایرع 9د، جانب اتتیاط را رعایت کر د اسرت. ان انداب مقدس جلو داد

انرد. ث گذار دانستهاها، عم را در ن افتادن امویان سیاست ،غی مستقیمنویسندگان نه یور

م(1381)م یتّ، فیلیپ خور، تِم(1318)م عم ف وخ 10م(،1330)م ن ا، نمونه فان فلوتع

سندارنرد کره گ چره چنریع مری نام( چنیع دیردگاهی دارنرد. دنر 1336)م و تسیع مونا

اگون نه دویت امرو، دسریب ها، گون ر جناهقوانیع اسام نود اما د هسای ن الااتاا عم

هایی را گمان ،ها، نویسندگان گوناگون نا ن رسی دیدگا 12همچنیع ج اید هاوتینگ 11بد.

ا، نرا دیردگا کره ترا انرداب 13نع عادایز،ی، و الااتاا او مط ح ک د اسرت عم درنار

و چرون و چ ایری ینگ چند تال، هاوت نا ایع 14.هماهنگی دارد م(1311)م سات یایا ک ون

ع نکته اشار کر د اسرت کره ناایرد کند. او تنها نه ای شکست ایع الااتاا را نیان نمی


161

نع عادایز،ی، را ندون ن رسی دقیق ناور ک د. ها، منانع در ارتااط نا عم تمامی گاته

گ ها اب عم نه عنوان یک الااح در ایع سژوهش ،گونه که نه کوتاهی اشار شد همان

میان ن دارد یراد را اب ها و نارضایتی دها را سامان ده که توانست نانسامانی و سی وبکامیاب

هدو سرای دورد ن رسری نره چنردان دقیرق دور ر ،گیر ، سرط ی شد است. ایع نتیجره

هرا، کنش هایی هم که نه تأثی نع عادایز،ی، است. دن دسته اب سژوهش روایی عم ف مان

دمدها را چندان تایریع و سی اند اب یک سو ایع تأثی ها داشتهرعم در ن افتادن امویان اشا

، و نه سا روایی عم و اب سو، دیگ نه ایع موضوع که الااتاا در بمان ف ماناند نک د

که ندان یویژگی مات ک ه دو دیدگاه ،ند. نه سخنی دیگ توجه اب دن، شکست خورد نی

موفق نود است. در خویش الااتاا ر اج ا،نع عادایز،ی، د اشار شد ایع است که عم

و رسرید خواهیم را ن نع عادایز،ی، و چ ایی شکست دن ایع سژوهش انتدا الااتاا عم

د. مردعا، اویر خرواهیم ک ابسپا چگونگی تأثی ایع شکست در ن افتادن دویت امو، را ن

و تنها نتیجه ش را اج ا کندایع سژوهش ایع است که عم در بمان خود نتوانست الااتات

گذرگا واژگونی و ن افتادن نود.نه د دویت امو، وور ،ایع سیاست

چارچوب نظری .1

ن گ فته اب دو نظ یره اسرت ،چارچوب نظ ، ایع سژوهش ن ا، ساسخ نه مدعا، الالی

م ومیرت هو نظ ی 17م(1313)م 16 ب جانسونماب چای 15کارک دگ ایی هکه عاارتند اب نظ ی

،گی ، اب یک چارچوب نظ ، تلایقی در ایع سرژوهش علت نه 19.گ اب تد ران ا 18نسای

هرا، اتتمرایی موجرود در یرک نظ یره را که نتواند کاستی ی جامع نودرسیدن نه چارچون

که سا اب سی ، اجمایی ؛نددیگ گاته مکمل یک ه سیشدو نظ ی نگا ،ایع نا سوشش دهد.

عا، الالی نیان خواهد شد.ها نا مد ها، دو نظ یه و ارتااط دن در نظ یاا، شاخص

جامزره را 21،و همانند نیل اسملسر 20م(1383)م جانسون نه تازیت اب تایکوا سارسون،

تواند ال در ه ساختار میتداند که اخ ا، می گست د و نه هم سیوسته 22دارا، ساختارها،


161

23.دیگ ساختارها را نی، دشاته سابد

گ ایع نظ یه است: بی روشع نگار

هدارا، نظم و تزادیی است کره مایر تأسیا، در بمانس ایع نظ یه، یک دویت ن اسا

در اثر ،. امرا نرا گذشرت بمران شرود مری ها، دن دویت و جامزره استوار، و سایدار، سایه

رود. در تزادل اب نیع مری ،ال شد تروایان نزد،، ایع ساختار دچار اخ ها، ف مان یندکنا

ایع که اگ الااتاتی است ،ا زادل سیایع ناچار نه اجنابگ داندن تن ا، ایع بمان دویت

می اب سرو، اما اگر اقردا خواهد نودالااتاا موفق ناشد دویت نی، در هدف خود موفق

در انتظار یک جنراش یاند، نایدو وضزیت جار، همچنان ادامه م دان لاورا نگی د دویت

24اراضی نود.ها، ن اب سو، گ و

قایرب کره در اسرت جوامع ام وب، نار گ در ران ا تدها، دوم تالال سژوهش هنظ ی

داشرت ن »شرود: چنیع تز ی، مری مط ح شد. م ومیت نسای "م ومیت نسای" نظ یه

،ایع انتظاراا .«ها دن ها، اربشی ع انتظاراا اربشی و توانایینابیگ ان اب وجود اختاف نی

هرا، اربشری توانرایی و داننرد مری که م دم خود را مسرت ق دن ستا ش ایطی اب بندگی

نره نیران 25.را دارنرد نه دست دوردنش کنند عما توانایی فک می م دمکه استش ایطی

بمانی که م دم تصور کنند ناید ش ایطی را داشته ناشند اما یک عامل خارجی مانند ،دیگ

،گر در ادامره دیرد. رانر ا نارضایتی و م ومیت نسرای سدیرد مری ،ها شود دویت مانع دن

اما دنچره ؛ها، س شمار، در ارتااط نا کیایت ایع نظ یه نیان ک د است ف ضیاا و دیدگا

کمل مالااتاا است که نه نوعی اج ا، ارناو در هشود ف ضی نه ایع سژوهش م نوط می


166

ع سژوهش است. در ایع ف ضیه کاستی دن نظ یه در ارتااط نا ای کننده جانسون و س نظ ی

هیرا نره گاتر رتواند ایع م ومیرت نسرای الااتاا می ،ا اج گ مدعی است که ران ا

ک رو شود نو هرا اب نیع نا د اما اگ الااتاا نا شکست رون ـ جانسون تزادل اب میان رفته

هرا، یکری اب ساسرخ »نویسد: میدر ایع نار گ ران ا 26.دت خواهد ش سیکان نارضایتی تی،

هرایی نر ا، کراهش دن جراد شر ایو و ف لارت ای ،ها نه ایع گونه نارضایتی مزمول دویت

او در ادامره 27.«دهنرد توانند، وعد مری هایی نوعاً نیش اب دنچه می است... اما چنیع ن نامه

هرا اسرتااد کنند اب دن تاش می ،شوند رو می هها رون م دم نا ایع وعد وقتی نویسد که می

است که نارضایتی هنگامر ایع ها در اختیار ایاان نیست و د ایع ف لات در عملکنند اما

شود. ، موجب خام م دم اب دویت مینه س خوردگی تادیل شد

ن د که یکی در سرط اب یک چارچوب نظ ، تلایقی نه میتاض ننان ایع سژوهش

نره ،جانسرون هنظ یاا خ د است. نظ یر در سط شناسی و دیگ ، اا کان جامزهنظ ی

کند که عاارتند اب: نیان می چند شاخص را ،ا، کان عنوان نظ یه

را که ه دویتی یک تزرادل دارد کره اسرتوار، و سایردار، دن مزناندیع الف. تعادل:

ها د. ایع تزادل اب دغاب هم ا دویت است. دویت امویان نی، همانند دیگ دویتکن تأمیع می

ک د. دارا، تزادیی نود که در دغاب را ، نقا، دن را تضمیع می

ن خری ،تیراا دویرت هکره نرا ادامر مزنا ندیع ختن نظم و تعادل دولت:ب. به هم ری

روایران خاف اقداماا ف مان هایی ن روایان ظهور خواهند ک د که اقداماا و کنش ف مان

مد اقداماا ایاان نه هم ریخرتع د دهند و نه ایع ت تیب ممکع است سی نخستیع انجام می

روایری نره عاردایملک نرع ی، نا رسیدن ف مران نظم و تزادل جامزه ناشد. در دویت امو، ن

ظم موجود در جامزه را نره تغیی اتی در سط اقتصاد، رخ داد که ن ،م وان و ف بندش ویید

نارضایتی م دم شد. موجبنه م ور بمان و هم ریخت

مر دان نر ا، دوام و هرا، دویرت یع شراخص نره کرنش اج. اقدام به هنگام نخبگان:


168

شود. جانسون مزتقد اسرت دویتری م نوط می ،هم ریختع تزادل سا اب نه ،سایدار، دویت

دسرت نره دار شد است دو را سیش رو دارد: یا نایرد تزادل دن اب نیع رفته و یا خدشه که

،شرک الااتاا و کوشش جهت نهاود اوضاع ن،ند و یا همان را گذشته را دناال کند. نی

تغیی ، ایجاد موجود، در وضزیت درند نایتیاا دویت خود را دا هم دان قصد ادام اگ دویت

قانل تطایرق ایع دو راهی تاریخی در دویت امو، را نابگ دانند.تزادل اب دست رفته ،ک د

سلیمان نرع عاردایملک نره اب سو، که عم نع عادایز،ی، ق. است 33دادها، سال ن رخ

28.کند اج اجاناینی انتخاب شد تا الااتاتی را در جامزه

توانرد اب نظر جانسرون مری هنظ یر ،کنرد ها، نالا روشرع مری که شاخص یور همان

روایری نره عمر نرع و س نوشت دویت امو، را تا رسیدن ف ماندغابیع نند، تزادل بمان

دویت امرو، اقداماا اقتصاد، بمانی و ایع دورتاض ، د. در سژوهش ناان دهعادایز،ی،

ترا مارخص شرود کره چگونره ایرع هد شد الااتاا نه اختصار نیان خوا اب دغاب تا دور

ایرع کر د. امرا کاسرتی ض ور،الااتاا را ،ا و اجرا اب نیع ن د تزادل جامزه اقداماا،

دهرد دهد و ساسخ نمری ایع است که ج،ییاا چگونگی الااتاا را سوشش نمیدر هنظ ی

ایرع مد د سییگ ایع که و د ؟رو شود هکه اولا چگونه ممکع است الااتاا نا شکست رون

تواند نه ایع س سش ساسخ دهد. است که می ا، هنظ ی ،گ ران ا تد هنظ ی ؟شکست چیست

ها، ایع نظ یه نه ت تیب بی است: شاخص

مر دم دارا، انتظراراا اربشری هسرتند. ،ن اساس ایع شاخصالف. محرومیت نسبی:

داخرت که یاق قروانیع اسرام اب س هستند مسلمانان نوسژوهش نمود ایع شاخص در ایع

ایرع ،هرا، خ،انره ج،یه مزاف نودند اما در بمان عادایملک نع م وان ن ا، جا ان کاستی

ها، ایع قا اب جامزه تضراد نره واناییانتظاراا و تنیع و 29قانون اسامی تغیی داد شد

وجود دورد و نارضایتی دنان را ن انگیخت.

،گ دیدگا ران ان اساس ت: های دول ب. اعلام برنامه اصلاحی بدون توجه به توانایی


161

، ف ات اب ها، داد شد در دن کنند اما چون وعد الااتی را اعام می هم دان ن نام دویت

د و الااتاا شکست ونش میرو هنا یک دوگانگی روندر عمل است، م دم ه ها، دن توانایی

ع عمر نرع درنگ سا اب نه تخت ناست نی ،الااتی هخورد. در دویت امو، ایع ن نام می

هایی داد تا نارضایتی موجود را اب میران اقتصاد، وعد هعادایز،ی، اعام شد. و، در بمین

،نود و اب سو، دیگ نا ش ایو موجرود او ها، اب یک سو ف ا، توانایی ها ایع وعد نا د اما

ت،ب امو، سابگار، نداشت. اب ایع روو ها، کارگ،اران ها و کارشکنی مخایاتنا اب جمله

ن ا، م دم شکل عملی نه خود نگ فت. ،ها وعد ایع

ی الااتاتاج ا، بمانی که دویت در ،گ ها، ران ا ه گاتهن سایج. شکست اصلاحات:

خواهد شرد. ایرع دیردگا نیر، نخورد، نارضایتی م دم اف،ونشکست است،وعد داد که

ن نه مخایااتع م دم که سا اب ایع رویداد شدا سیوس دویت امو، لاادق است چ ا نار در

عمل دویت امو، در س اشیای سقوط ق ار گ فت.در دویت امو، نیات شد و

گ الااتاا اقتصاد، عم نع ه تد ران اروشع شد که نظ ی ها، ایع شاخصن اساس

م تلره ترا فقرو جانسون هدهد. نه سخنی دیگ در تایی که نظ ی عادایز،ی، را سوشش می

،گ نه متع الااتاا ورود ک د ه ران ادهد، نظ ی لیل ق ار میالااتاا را مورد ت اعام

خواهد شد ، ایع نظ یه نه دبمون گذاشتهسژوهش هکاود. در ادام میچ ایی شکست دن را وا

رو هالااتاا نا موانع گوناگونی رون ،ا جشود که عم نع عادایز،ی، ن ا، ا و ماخص می

گی ، نا توجره ب دن در نخش نتیجهسا ا را رقم بد.الااتاا سیش گاته شکست نود که

شود. ست نیان میایع شک هنه اختصار نتیج ،نه موضوع سژوهش

گاتره سریش هنه ایع نکته اشار ک د که استااد اب دو نظ یر دنایقسمت در سایان ایع

شرک دهد. نی میرا سوشش ن ث تاض تمامی بوایا، ایع دو نظ یه ندیع مزنا نیست که

ها، یک ت،ب نا اقداماا الااتی دویرت، چگرونگی تضراد منرافع ایاتچ ایی مختاییع

مر دم ناراضری اب سرتع وسیکارگ،اران و فسادها، مایی ناشی اب اقداماا ایاران، کیایرت

کرارگی ، نره منرد نیابامثرال دن گر و الااح شکست الااتاا نه ات،اب مخای، دویت


163

لارلی در ایرع سرژوهش نیران . امرا هردف ا استاقتصاد نه ویژ در توب ،نظ یاا مکمل

ایع دیدگا هچگونگی نه هم ریختع تزادل جامزه اب تیث اقتصاد، در دویت امویان و ارائ

ان و گر سرژوهش هنر خراف گاتر ،جدید است که الااتاا اقتصاد، عم نع عادایز،ی،

گو، ایع گ فته شد ساسخ نه کار هدو نظ ی رو شد که هس دابان سیایع، نا شکست رون امو،

انجامیرد، توضری داد که نه شکسرت الاراتاا هست و در همیع قایب، عواملی دف ه

الاراتاا ایرع چ ایری شکسرت در کره را یلی علت و دی ه توان میشک خواهد شد. نی

گاتره مرورد نا یکی اب نظ یاا اقتصراد، سریش نه یور جداگانه ،دوش میاقتصاد، مط ح

ت نه تصوی کاید. شعت لیل و واکاو، ق ار داد و بوایا، دن را رو

های اقتصادی امویان پیش از عمر بن عبدالعزیز درآمدی بر سیاست .2

ها، اقتصراد، سیش اب ن رسی الااتاا عم نع عادایز،ی، ناید گذر، کوتا ن کنش

سال سا اب دن داشت تا اب ایع رهیافت نتوان نه چ ایی 63ق. تا تدود 13امویان اب سال

اب همران ا اقتصاد، سی ن د و انزراد گونراگون دن را کاویرد. ورود عم نه ع لاه الااتا

هرا، اقتصراد، دویت امو،، سیاستگ فتع روایی مزاویه و ننیاد ها، نخستیع ف مان سال

ها، گوناگون در جامزه قایبهایی که در سیاست ؛ایع دویت در شکل منای دن نمود یافت

ه ایرع ختلر، را فر اهم کر د. اب جملر ها، م نارضایتی گ و هشد و نا گذر بمان بمین اج ا

ن ت ت تمایت دویت اسرامی قر ار اناکه سا اب فتوتاا مسلم نودند ها ها غی ع ب گ و

اب تیرث ک دنرد. ع ب بنردگی مری ه)مویی( نه یک قایل در جامزه نا عنوان وانسته ،گ فته

ودگر ،، اقتصاد،، نسیار، اب ایع موایی نه علت دشنایی نا مااغل سایره جامزره ماننرد در

ها، جنگی ها نیات نه عملیاا برگ ، و نساجی نه ایع دست کارها اشتغال داشتند و ع ب

مد اقتصاد، و دردمردها، ن دمرد اب ایرع د که دست یستاما ایع ندان مزنا نس داختند. می

، نره تنهرا دردمردها، کمری رقیب نودن موایی نه علتّ نی ،واقعدر دست مااغل کم نود.

موایی ماغول اب ،دیگ هدست 30.ن دند ر وضزیت خوب اقتصاد، نه س میند نلکه دنداشت


183

روایان امرو، و کرارگ،اران ایاران ند در درنار ف مانو اف اد، هم توانست 31نابرگانی نودند

هرا، یا نر بمریع که ندداران نود ، بمیعدیگ ، اب موایی هدست 32.جایگاهی نه دست دورند

ننان ایع مروایی اب وضرزیت مراد، خرونی 33.دداشتنع ک دند و یا خود بمی ها کار می ع ب

اب سویی کارهایی را در ان صار داشتند و اب دن دردمد خونی نه دسرت نن خوردار نودند. دنا

عاردایملک نرع مر وان ادوردند و اب سو، دیگ اب ماییاا ج،یه مزاف نودند. اما نه ناگ می

نه گ فتع ج،یه اب ،رو نود هرون نا دن ه سیاسیهایی که در سهن دشوار، ا، جا انن ق(16)م

هرا، کرنش ،گیر ، ایرع سیاسرت و کارگ،ار او تجاج نی، در سی رو، دوردتاب مسلمانان

ها، خرود دیدنرد موایی ناگهان سد، در ن ان فزاییت ،ندیع سان 34ا سیش گ فت.سختی ر

که نست نارضایتی ایاان را ف اهم ساخت.

امرور اقتصراد، دخایرت در ،قتصاد، دویت امرو، ها، نادرست ا یکی دیگ اب سیاست

شردند و یرا در چرارچوب ها، اقتصراد، مری ن یا خود مستقیم وارد فزاییتناجامزه نود. د

هرا، دیگر اب منرافع اقتصراد، منرد، گر و مرانع نهر ،تمایت اب ناباریان و نابرگانران

ا، دویتری نره هر همچنیع دویت امو، گاهی منانع یایزی را نه عنوان دارایی 35.شدند می

همگان اب نا ساتیاانی اب ن خی نابرگانان و ناباریان، مانع استااد ناف وخت. دن اشخاص می

هرا، خرود نع عادایز،ی، در یکی اب نامره عم .شدند ها، تجار، در دریا و خاکی می را

اب دیگ مصادیق دخایرت در امرور اقتصراد، نایرد نره 36.ندیع کارشکنی اشار ک د است

روایان و وانستگان دویت امو، اشار ک د تا جایی که در ایع دور دیوانی دار، ف مان بمیع

، فارار بیراد، ها است که نا ایع سیاستروشع 37.نه نام دیوان مستغاا ننیاد افکند شد

شد. اب رسومی که نه ویژ اب بمان ویید نع عادایملک جار، سا وارد می داران خ د ن بمیع

چندان نره ق(31)م و تجاج ق(63)م مزاویه شود در دور گاته می 38.نود «رسم ایجاء»شد

شد. ایع میدریافت شد اما ماییاا سنگینی اب لااتاان بمیع نمی رسیدگیها، ع اق بمیع


181

ایی، کمارود دب و دیگر سر خارک نا ماکلرا که خود کااوربان ، می،ان سودناسابوار،

اب کره مزاویره کنرد یزقونی اشار می ،ن ا، نمونه داد. کاهش می ،نددونرو هرون ها دشوار،

تجاج نه دهقانان گمان و ن یاق گ،ارش ناذر،، 39گ فت میکااوربان ماییاا سنگیع

نه همریع دییرل چرون نرار ،اند ق( ش کت داشته11)م در شورش انع اشزث نانست که دن

نردهکار نانره همریع علّرت دنر 40.دیگ سدها ف وشکست اب نابساب، دن خوددار، کر د

دوردنرد امرا در ناچار ن ا، رهایی اب ایع گ فتار، نه اف اد لااتب ناوذ رو، می شدند و می

گ،ارشری کره ناختنرد. ها، خرود را مری ها، بمیع نهایت نه علتّ ناتوانی در س داخت ندهی

هرا، دهد که م دم سا اب ف وری،، سدها، بمیع ناذر، در ایع نار دورد است ناان می

هرا نره ق( گذاشتند و سا اب مدتی ایع بمریع 111نع عادایملک )م مسلمةسنا خود را در

41عنوان ملک و، دردمد.

ند. ن ا، نمونه اب بمانی دک میدردمد کسب ها، دیگ ، نی، ن ا، خود امویان نه روش

عیرار ،واتد سول درهم و دینار نود اما ایع واتدها، سرویی ،که دویت امو، ننیاد نهاد شد

ت ، نسات نه کم اربش و ماییاا دهندگان ماییاا خود را اب درهم و دینارداشت همسانی ن

در بمان مزاویه مزیّع ق(11یا 10)م س داختند. اب ایع رو بیاد نع انیه دوران سا اب خود می

نرا سرول تا کنون ست و کسانی که ییاا، درهم و دینار نا عیار نالاک د که مزیار س داخت ما

دامره اند ناید کس ، دن را نپ دابند. ایع سیاست در دور تجاج هم ا اد کم اربش ماییاا د

ها، ف اوانری نر ضرد تجراج ها، عم نع عادایز،ی، افااگ ، ها و نامه در خطاه 42یافت.

هرا، گونراگون اب مر دم ماییراا دهد و، در بمان خود نه نهانره وجود دارد که ناان می

ها، اقتصاد، نی، فسادخوار، و دیگ ایمال، رنا گی ،، دبد، اب نیت رشو 43گ فته است. می

گارت و ،داران و کارگ،اران دویتی وجود داشت. ن ا، نمونه ف ماندر بمان امویان در میان

گر ایرع نا مزاویه نه هنگرام عر،ل او نمایران ق(13یا 11یا 18)م گو، عادالله نع عام


181

یا. کع اختیار را چی، دو اب یکی» نه او گات:تقیقت است. مزاویه در هنگام ع،ل انع عام

هری و کرنم عر،ل ترو را یا ن گ دانم خود نه امارا تو را ناب و کنم دعوا تسابه ن تو را

م اساه عدم نه ش ط را ع،ل عام انع. ناشد خودا ن ا، رنود، ه چه و نکنم نابخواست

در ،شرد ه مری ها، گوناگون اب مر دم گ فتر ایع اموال که نه نهانه 44.«ن گ،ید نابخواست و

در اختیرار 45«مارای »نه لارورا ،دار یا کارگ،ار نیات اوقاا سا اب ن کنار، یک ف مان

46.اف،ود خود میث وا روا، امو، اب ایع را ن گ فت و ف مان روا، امو، ق ار می ف مان

در ایرع بمینره و نسریار دبمنرد نودنرد انردوب، در ث واامویان ها، ایع گ،ارش هن سای

ها، دبد،، رشرو ، در چهارچوب ماییاا که ا، اقتصاد، نادرستی را سیش گ فتنده سیاست

،هرا مرد ایرع سیاسرت د شد. سری ها، نادرست اقتصاد، اج ا می ناج، ماای و دیگ روش

نران نره داران، ناباریان و نابرگا ها، بی ستم نود. موایی، کااوربان و بمیع نارضایتی گ و

شرد اب دویرت امرو، ناراضری نودنرد و ایرع اعمال مری نهایی که در تقاا علتّ سیاست

رفا تالال اب دن اث گذار ناشد.توانست در اب نیع ن دن تزادل اقتصاد، و نارضایتی می

آغاز اصلاحات عمر بن عبدالعزیز و چرایی شکست آن .3

نع عادایز،ی، نا گاتمان الااتاا نه تخت سال لاد هج ، عم هندیع سان در دستان

رو نرود. ههرا رونر امویان ناست. او اب منظ اقتصاد، نا چند دسته اب عصایت روایی ف مان

اشرار شرد. عمر نایش اب ایع نره چ ایری نارضرایتی دنر نخست موایی نودند که س هدست

ی هرای انمر داران و کرارگ،ارانش ف ف مران هدرنگ در ف مان ماییاتی ماهور خود نه هم نی

در جهت اب نیع نر دن ایرع نارضرایتی گامی شاید ک د تا ایع گ و اجتماعی لاادردرنار

اب تیث اقتصاد، نا دیگ مسلمانان ن ان دهد که موایی ناید امه ف مان میناشد. او در ایع ن

نه جا، سیوستع نه قاایل و ش کت که دیگ تاج ان و ناباریان نودند هدست 47.و ن ادر ناشند

نرع عاردایز،ی، نرا سیش اب عمر اما در دوردر نا دها، نه نابار و تجارا رو، دورد نودند

رو نودنرد. هها، ن خی ات،اب قدرتمند وانسته نه درنار امو، رونر ت اشی ها و مانع دایتیع نی


180

هرا در ف مان خود نه ن خی اب ایع جناره ،ها نع عادایز،ی، نا درک نارضایتی ایع گ و عم

ها و اوبان سانی سیمانه ایی، بمیع و یکها، دری ها، مزادن، را نه دباد، چ اگا ، د اشار ک

نر ا، نابگ دانردن او عر،م که کند میف مانی لاادر ،در همیع نامهعم 48دهد. ف مان می

هرا، س شرمار، داد دهرد و نیر، را ناان میامویان ها، غصب شد م دم نه دست بمیع

نره لاراتاان هرا، غصرای بمیعدرنار نابگ داندن عم نع عادایز،ی، وجود دارد که شزار

نویسد عم سا اب رسریدن نره که انع انی ای دید می چنان دهد؛ را ناان میها الالی دن

49.ها اشار ک د روایی نه مسجد رفت و در جمع م دم نه نابگ داندن بمیع ف مان

نرع درنگ سرا اب نره تخرت نارینی عمر و نی .ق33گاته در سال ها، سیش ف مان

دید که عم توانسرت نرا ایرع گونه نه نظ می اه ام ایععادایز،ی، لاادر شد است. اب ظ

در سرط اقتصراد، نارضرایتی نود ر ش، نه کارگ،ارانو ها، که در قایب نامهر دستورها

. ایع درست است که عم نه گماشتگان یستگونه ن جامزه را کاهش دهد. اما تقیقت ایع

ها شدن م توا، ایع نامه جار، هایی ف ستاد اما هی ضمانتی ن ا، اج ا، دن و خود نامه

مقام گاتار ناقی مانرد و در در سط جامزه وجود نداشت. نه نیانی دیگ الااتاا تنها در

ننرد، کلی در سه عامل نخرش ها و دلایل ایع شکست نه یور عمل شکست خورد. علتّ

:شود می

ستیزی امویان و رویارویی آنان با اصلاحات . هم3ـ1

،نع عادایز،ی، روایی سیاینیان عم د در نیش اب نیم ق ن ف مانگونه که گاته ش همان

ن دند. در سیاسی اب وضزیت نانسامان اقتصاد، در جامزه سود می )ات،اب(، ها ن خی گ و

ا، ها، م دم منافع ویژ بمیع انداب، ن امویان نودند که نه ویژ نا دست ها رأس ایع گ و

عاردایز،ی، و نره ویرژ سافارار، او نر نابگ دانردن نرع داشتند. اب ایع رو الااتاا عم

ق(33)م سپار، سلیمان درنگ سا اب نه خاک ناخ سند، ایاان نود. عم نی همای ،ها بمیع

ها، غصب شرد ف مران دادن بمیع ش ن،د م دم نه ناب ساتکومت و در سخن انی دغابیع


181

خرود نابدارنرد. هارام نرع ترا عمر را اب تصرمیم نسیار کوشریدند اب ایع رو امویان 50داد.

رفت و اب او خواست شنود که نه ن،دو، اب نخستیع هموندان امو، ق(111)م عادایملک

د و، توجهی نک د و در ساسخ نا اسرتنا هتا اب ایع اقدام خود رو، گ داند اما عم نه خواست

نرع ایع گ،ارش دمد است که سزید نرع خایرد هدر ادام 51نه ق دن کار خود را توجیه ک د.

اما عم او را نی، نا استناد نه ایرع یدکوش ا، دیگ نع عثمان ن،د عم رفت و نه گونه عم

نرع عم 52ستاان رسیدگی شود اب خود راند.نه درخوا م دم درخواست داد دارند و ناید که

ترق مرع هری چیر،، اب »گاته نود: نام وان نه دن نا ننیعادایز،ی، درگات و گویی دیگ

م و نه لااتاانش گی که دن را می گذارم در دست شما نماند مگ دن را نمی و ذمی مسلمان

53.«گ دانم ناب می

کارانه نود است اما انتدا ن م و سابش گات و گوها درایع دهد که ها ناان می گ،ارش

دیگ را نره شود و دو ی ف یک نه تدریج کار نه تهدید کااند می ،سا اب ایستادگی عم

کنند. در گ،ارشی اب ناذر، و انع جوب، دمد است که عمر نره امویران م گ تهدید می

خرواهم انجرام ندهیرد هان! ا، ننی امیه! سوگند نه خدا اگ دنچه را که اب شما می»گات:

نر ،دست شماست م ا یار، ندهیرد شوید. اگ ن ا، ناب سا گ فتع تقی که در کاته می

،عمر هعم ،ر گ،ارشی دیگ دمد است که عاتکهد 54.«کنم شما تاخته و خوار و بنونتان می

ن،د و، رفت و خواست که شااعت م وانیان را کند امرا بمرانی کره عمر نره سیارنهاد او

نع سزید شرخص عنبسة 55.و، را نه شورش اتتمایی هموندانش تهدید ک د ،اهمیت نداد

متروات وجرود در ایع بمینه گ،ارشی 56ن،د عم رفت و نه او اعت اض ک د. دیگ ، نود که

نرع وییرد نرع نع عادایز،ی، نا شیخ امویان در دن بمان نه نام عم نگار، عم اب نامهدارد

کامی سخت میان ایع دو است. ننا نر ایرع گ یک درگی ، و ستی، که ناان ،عادایملک

هرا، اقتصراد، او نره شردّا انتقراد کنش اب ،ا، نه عم نوشته نع ویید نامه گ،ارش، عم


181

اش نرد اجتمراعی هکه اب کنی، نودن مادر و، و سیاین عم نی، در ساسخ سا اب دن کند. می

که ن ا، نابگ داندن تق ، نزد اب دن شک اگ عم ، ناقی نماند نی» نویسد: می ،کند یاد می

... س دابم دن شما میک دیم و نه ادب دم نه س اغ تو و خاندانت میک نه لااتاانش تاش

میدوارم در تق تو انجام دهم دن است که تو را نا وشم و نهایرت و نهت یع تصمیمی که ا

57.«همی دارند )بی ا مادرش کنی، نود(مسلمانان در تو س هایمال ق ار دهم بی ا هم را در نیت

مردها، د توانسرته سری مری ،درگی ، شدید، که عم نا ریش ساید ایع خاندان داشت

هرا نره تنهرا مرانع اجر ا، ایرع درگیر ، در تقیقت سختی ن ا، او نه هم ا داشته ناشد.

بمینره را نر ا، یر ح نلکره ،روایری او نرود در ف لات کم ف مان الااتاا اقتصاد، عم

ننان ایع عم نع عادایز،ی، سرا اب 58اتتمال قتل عم نه دست امویان ف اهم دورد است.

ونردان کامکش و ستی، نا همدر بمانی یولانی .ق33الااتی خود در سال هاعام ن نام

ت اشی ن س را الااتاا کسانی که قدرا نسیار، ن ا، کارشکنی و مانع ؛امو، خود نود

الااتاا ناشند. یدند تا سد، در ن ان اج ا،کوش میو نه ه راهی ندداشت

داران و کارگزاران در مقابل اجرای اصلاحات . کارشکنی فرمان3ـ2

وایان امو، ر ن کارگ،اران و ف مانها، اقتصاد، در میا ندکنای ذشتگونه که گ همان

ند یدکوشر مری ایمرال ها، نیت دارایی انداب، ن ن نا بورستانی و دستانسیار رواج داشت. دن

هیایزی نود که الااتاا اقتصراد، عمر مایر ف،ونی نخاند و ها، مایی خود را اندوخته

نیع است که ها، س شمار، ت یع استدلال ایع سژوهش، نامه ناخانود، ایاان ناشد. مهم

هرا عمر شد است. در ایع نامره رد و ندل داران و کارگ،ارانش نع عادایز،ی، و ف مان عم

کنند ها، گوناگون اج ا نمی ت اشی ها، او را نا نهانه ف مانکند که چ ا هموار اعت اض می

نرع ا، نره عادای میرد نرع عاردایز،ی، نامره اندابند. ن ا، نمونه عم یا دن را نه تأخی می

دار ف مران ایرع داد. نه ظراه امل خود در ع اق نگاشت و نه او دستورهاییع ،عادای تمع

ا، دیگر نرا ج،ییراا نامره او ،داد نار که عم ساسخ میه و نود چندیع نار نامه ف ستاد


186

ت اشی چقدر نهانه[» نوشت:چنیع و نه او تاد. عم اب ایع اقدام خامگیع شدف س نیات می

سنردارم کره اگر نر ا، ترو ننویسرم کره نره کسری مع چنیع می ]!کنی می و س س و جو

مرو و یا گوساند س مو و سارم ناشرد یرا کرم نویسی د گمان ن ایم می نی ،گوساند، ندهی

نویسی دیا ن ناشد یا ماد ؟ ناب ن ایم می ،اگ ن ایت ننویسم که یکی اب ایع دو را ند سام؟

59.«نویسی کوچک ناشد یا ن،رگ؟ ... میناب ن ایم ،اگ ن ایت ننویسم یکی اب ایع دو را ند

دار خود ن یمع نوشرت: ف مان، نع م مد نع عطیه سزد، عروةعم نه ،ا، دیگ در نامه

که در تق مسلمانان روا داشته را ام ستمی همانا مع نارها نه تو نامه نوشته و دستور داد »

نویسری کره اما تو دونار نر ایم مری ؛ع و تقاان را نه دنان نابگ دانکن رسی ،شد است

ع مع و تایی که تو دور، و نزد مسافت نی س سی در نویسی و می نار چی،، می و ه چ ا؟

در ایرع 60.«خواهرد ... دید چقدر بمان مری میرود و ا، که می دانی و ه نامه خودا را می

دار نصر ف مران ق(131)م ع عادایز،ی، نه عد، نرع اریراط ن دیگ اب عم هبمینه دو نام

و تیان نع ش ی 61.گ ناخانود، عم اب کارشکنی کارگ،ار خود است وجود دارد که نیان

ماییاا ج،یه اب دستور عم درنار نگ فتع دو تع دیگ اب کارگ،اران عم نودند که ، انومجل،

و هایاان، دنان را تهدید کر د لتّ کارشکنیگ فتند و عم نه ع را جد، نمیتاب مسلمانان

62.عم را تهدید نه عدم اج ا، ایع ف مان ک دند ،نی، در ساسخ دو دن

ت یع اهداف الااتاا عم ، ن داشتع ج،یه اب تاب مسلمانان نود. نایستگی ایرع مهم اب

در دن )مروایی( کره نسریار، اب ای انیران وانسرته اقدام در خ اسان دن بمان نیات نود چ ا

نرع عمر .ق133م دویت ناراضی نودنرد. در سرال ک دند و اب ایع اقدا س بمیع بندگی می

که سال سیش ن ا، ن داشتع ج،یه اب م دم خ اسان نه جر اح نرع ایع عادایز،ی، دریافت نا

او هنوب ایع ف مان را اج ا نک د است. ننا نره گر،ارش ،ف ستاد ق(111)م عادالله تکمی

کارشرکنی گر،ارش و ضرمع ندل گ وهی اب م دم خ اسان ن،د عم دمددر ایع سا ،یا ،


188

، اب رفتار خاع ج اح نی، شکایت ک دنرد. عمر ج اح در ن ان یغو ماییاا ج،یه ،دار او ف مان

شر وع نره ،یک سال است ف مان او را نه تزویرق انداختره ، ج احدارش ف مان که دگا شد

نمراب قالره ،سرو ترو قلمر و در هک ه ننگ »: نوشتاو چنیع نه ا و، ک د ونگار، ن نامه

کار را نه ترأخی انرداخت و نره مدتی دیگ ، نابج اح سا اب ایع .«ن دار او اب هیج، ن د، یم

.«اسرت دادن هیر ج، اب نار ا سراب نره عیا و اند دورد ،رو اسام نه م دم»عم نوشت:

ی که ایع نامه نه عم رسرید ن را نا ختنه ک دن نیابماید. بمانناسپا اب عم خواست که د

در ایرع 63.دستور داد که ج اح خ اسان را رها کند و م د، دیگ را ن ا، دن دیار ف سرتاد

، یک نار عم داشت، که ج اح در اج ا، دستور عم تأخی گ،ارش جدا اب یک سال و نیم

م نره او سرو هنامر ایع کره ا، دیگ دورد تا نهانهاو ج اح در ساسخ که نه ج اح نامه نوشت

ساسخ دادن نه در نوشته شد و اب او خواسته شد نابگ دد. در ایع میان چند روب، هم ج اح

، دماق تا خ اسانتزلل ک د. تال نا توجه نه نزد مسافت اب نع عادایز،ی، نخست عم هنام

گونه که در گ،ارش بمان بیاد، سپ ، شد ناشد. دن ها، سیاسی نگار، ناید ن ا، ایع نامه

و عمر شرخص خرارج شرد اب خ اسران .ق133دمد است ج اح در رمضان سرال یا ،

ود یک سال و د ما سا ننان ایع تا تد 64.خود ف ستاد ،اهدیگ ، را ن ا، اج ا، دستور

اب بمان خ وج ناد. یغو ج،یه در خ اسان اج انع عادایز،ی، سیاست ناینی عم اب نه تخت

تا ایع که در نهایرت مدتی دیگ بمان لا ف شدهم ج اح اب خ اسان تا ورود عامل جدید

ق( نر جرا، او 131ق. عم نع عادایز،ی، درگذشت و ی،ید نع عاردایملک )م 131در سال

تکیه بد.

داران ندون نظ عم و نه اسرم او دسرت نره اقرداماتی همچنیع گاهی ن خی اب ف مان

گ،ارشی دمد اسرت کره در 65.ک دند بدند و دن اقدام را قانونی اب سو، عم مز فی می می

روا و، کره کرارگ،ار عمران نر یاب ظلمدر شز ، و نع عادایز،ی، رفت ن،د عم شاع ،

عم نه خرونی 66رنگ ف مان نه ع،ل دن کارگ،ار داد.د نی نی،نود شکایت ک د. عم داشته


181

نره کرارگ،ارانش هاردار نرار کار، دگاهی داشت و نه همیع خای در ایرع اب ایع سنهان

همروار نرا ایرع ،روایی خود نع عادایز،ی، در یول دو سال ف مان ایع عم ن ا نن 67.داد می

هرا، ایرع ندکناری ا، بدودن ریاهنتا یافترو نود و مجال نیات ، ن هها رون کارشکنی

گمان خوگ فتع ایاان در یول نیش اب سنجا سرال نره کارگ،ارانش اقدامی انجام دهد. نی

دو سرال دن را اب یماکلی ناود که نتوان ی ،، در تق م دمکژنه گی اب قدرا و نارواگ

میان ن د.

بن عبدالعزیز های اقتصادی عمر ها و سیاست کنش .3ـ3

نع عادایز،ی، نه هم ا ن انگی،، که سیاست اقتصاد، عم دمدها، جنجال همسو نا سی

ها، عم کنشستی،، امویان وکارشکنی کارگ،اران او سایان یافت، ن خی اب داشت و نه هم

ردّ ،شزارها، عم ه نهاد. اب جملام ماندن الااتاا اقتصاد، او اثدر ناک نع عادایز،ی، نی،

دادگر ، نری ،هرا، سیراسی هرا و سرخن انی در نامره او .مظایم و رسیدگی نه داد م دم نرود

68.سیمان نسته نودعدایت ن سایی و مظایم ردّو نا م دم ن ا، ک د را نکوهش میسیاینیانش

. در استبمان عم ایع سیمان در اج ا نادنگ ماند ناانجا ها، نه تال ن خی داد نا ایع

نرع عاردایز،ی، و ف بنردش عاردایملک عمر را که نریع گات و گودو ایع بمینه ناذر،

است. در یکی اب ایع گات وگوها عادایملک نره سردرش ، گ،ارش ک د رخ داد ق(133)م

دارد؟عم گات: نظ ا درنار نابگ داندن مظایم ناب می ،ا اب اج اچه چی،، تو ر»گوید: می

دهم و خودم تم یع میشنو، اب وش دادن نه سخنانم و سی و، و ت فمع م دم را ن ا، گ

گمان خداوند اگ عم وفا کند نظ م را اج ا خواهم ک د اما اگ وفا نکند نی . ... مکن رام می

دنان نپذی نرد و و م م دم را ناگهانی ن انجام کار، وادار کهت سم میاب دن که مع داند می

خرواب ، درنع عادایز،ی، در کاخ خرود گ،ارش دوم، عم ننا ن 69.«... م شورش کنندضد ن

بمانی که .نیم وب، نود اما م دمی نسیار ن ا، رفع مظایم سات درب کاخ جمع شد نودند

خروانی در دیرا مری !سدر»او دمد و گات: ن،د ،عادایملک دید سدرش نه ایاان توجهی ندارد


183

گمان ناا و ترنم اند؟ عم گات: ا، ف بندم نی اا جمع شد خانه گ دتایی که نیابمندان

تواند دید و نمی نار سنگینی نیش اب انداب ن دن تمل کنم نه تنگ می م کب مع است. اگ

یدن عمر در کراخ خرود را توان خوان ایاته نمی 70.«دن را نه نیکی تمل نماید و انجام دهد

توجهی او نه م دم دانست، نلکه الال در تنگنا نودن مر دم شره اب گ کوتاهی و نی ناان

ماکاا سیش رو و تجمزاان سات درب کاخ، خرود نارانی اسرت اب نراتوانی عمر نرع

عادایز،ی، در اج ا، الااتاتش.

سردرش اعتر اض . او در جرایی دیگر نره نارود عادایملک نه سدرش ایع تنها اعت اض

ایاان اب ایع کرار نابدار، و خواهان را نادید گ فته است م وانیان خوارگی کند که می می

رانر درکره نسریار نرع عاردایز،ی، نرا ایرع دهرد عمر ایع گ،ارش ناان مری 71.ت ام نود

خانردانش نار دررا گی ، و اج ا، ایع سیاست ا سیی ،داد تساسیت ناان می خوار، ش اب

72نست و یا در اج ا، ایع سیاست ناتوان نود.دا نمی هممچندان

نر ناقی نگه داشتع ن خی کارگ،اران ستمگ و کارشکع خود ،ها، عم اب دیگ کنش

نع عادایز،ی، نه ج اح نع عاردالله ها دمد است که عم اان نود. در یکی اب گ،ارشنصام

هرا، عاردالله نرع اهرتم و تکمی نامه نگاشت و اب او خواست دو تع اب کارگ،اران نه نرام

انقرا، ایرع افر اد نر ا، توجیهاتی ،یویل را ن کنار کند اما ج اح در ساسخ ایع نامه عمار

ایع سیاست عمر ناعرث شرد ترا سرایم نرع 73و عم نی، ایع توجیهاا را سذی فت.نوشت

، تمگ ان ن کارهرا نگه داشتع س درنار و یسدنونا، نه او نع خطاب نامه عادالله نع عم

74م دم نه و، هادار دهد.

نردت شردن وضرزیت دهنرد اوضاع دن بمران ناران ها، ناقی ماند اب اندک گ،ارش

نع عادایز،ی، ها، س شمار، اب عم عم است. نامه هدوگان ایع رفتار اقتصاد، م دم در اث

،اساس گ،ارشی اب انع سزد ن 75.کند که نه ورشکستی مایی م دم اشار میدر دست است

نع عادایز،ی، م،د، که سیش اب عم که دست ای اب ایع ورشکستگان تاج ان نودند چ انخ


113

رو هم،دهایاان رونر اب یک سو نا یغو دست نادن 76گ فتند در بمان و، یغو شد. ت میاب دوی

مد وضزیت ند مایی جامزه نرود. د مواجه نودند نا دردمد کمی که سانودند و اب سو، دیگ

اب را ناس داخرت و دنر هایی مری ود وامعم نه ای افیان و دوستان خایع در تایی است که

توان ایع وضزیت ند را نیارت درک کر د کره بمانی می 77رهاند. وضزیت ند اقتصاد، می

دمد و نسیار، را نع عادایز،ی، یاعونی سخت در بمان عم ،ندانیم ننا ن گ،ارش انع سزد

ناذر،، سی ه،ار و نهصد و سان،د فقی در همچنیع ننا نه گ،ارش 78نه کام م گ ف ستاد.

ایرع وضرزیت 79داد نره دنران انردکی غرذا ندهنرد! ک دند که عم دستور نص بندگی می

ن »که ننا نه گ،ارش یزقونی، و، چنان ؛مد سیاست عم نودد دست ،اندوهناک م دم نص

ایع تنها نی وها، 80.« دکن چنان ع اق م دمن ا، و اف،ود نارید د شام اهل ،ها ،مستم

ی، لاردماا بیراد، نع عادایز، ها، اقتصاد، عم شه ، و روستایی ناودند که اب سیاست

و خدماا خراص ب نی وها، ربمی ن،رگ دن بمان نودندکه انی، ر ناینان دیدند نلکه نادیه

که عم ایاان را اب لاردقاا م ر وم چ ا ،ها دسیب دیدند اب ایع سیاستر خود را داشتند

81.ک د

؛نرع عاردایز،ی، اشرار کنریم نه یک کنش نادرست دیگ عم در سایان ایع ن ث ناید

اندیاانه هی توجیهی ج، رفتار خاککه ،نی ون ک دن نامسلمانان اب خدماا دویتییزنی

هرا، نامره در عم 82.نداشت ق(10)م نع خطاب روا اب عم ایع ف مان هو سی و، کورکوران

مه را اب دستگا دویت نی ون دهد اهل ذ دارانش دستور می مانس شمار، نه کارگ،اران و ف

در هرا ایع در تایی نود که اهرل ذمره سرال 84در اجتماع ن ایاان سخت نگی ند. 83ک د ،

اقتصراد، جامزره نیر، نقرش مهمری ایارا هو در لا ن کارها، دویتی تضور فزال داشتند

ماییاا تجار، سات نه مسلمانان، ایع نود که نعم ن ضد اهل ذمه دیگ ک دند. اقدام می

خاف قوانیع اسامی نرود ر کره عم نه تنها ن ایع ن خورد 85گ فت. نیات ، اب دنان می


111

را اران دراما هداد و بمینر سنا مینه دنان ،ادیان دیگ اب سی وان گ فتع ج،یه در ن ان ناید

نرود کره ،اب وخلارا، سریش خراف سری ن هم دویتی هنلکه در جنار ک د ف اهم می

ب اهل ذمه را نه کار گ فته نودند.نسیار، ا

نتیجه

ناینی گاتمان الااتاا را فر ارو، خرود درنگ سا اب نه تخت عادایز،ی، نی نع عم

ها، مختلر، را نتواند نارضایتی اقتصاد، گ و توقع نود که نه همیع خای اب او .ق ار داد

هرا و ن و کرارگ،ارانش و همچنریع تهدیرد دارا کند. اما عم نرا کارشرکنی ف مران ی فن

که ن ا، الااح را گا نتوانست شزارهایی رو شد و هی هها، اف اد خاندانش رون کارشکنی

اجر ا، در میلری عمر اج ا کنرد. اب سرو، دیگر نری ،وضزیت اقتصاد، مط ح ک د نود

ایرع یگ اب عوامرل شکسرت نرود. الااتاا اب دیگ موانع عملی شدن دن و نه سخنی د

گات و اب سو، میعادایز،ی، نه عنوان یک امو، ناب نع میلی اب یک سو نه منافع عم نی

نع خطاب شااهت داشت. ننرا نر ا، نه خلق و خو، عم دیگ نه روتیاا او که تا انداب

اقتصراد، نراقی هنرع عاردایز،ی، در بمینر گمانی در شکست الااتاا عمر ،ن رسی نالا

داشرت. شصرت سرال اثر ، سرهمگیع ن افتادن دویت امویران در ماند. ایع شکست نمی

هرا، گونراگون اقتصراد، گر و نارضایتی ،نع عادایز،ی، روایی امویان سیش اب عم ف مان

نه دناال یرک منجری ،سال لاد هج ، هدر دستانرا نه وجود دورد نود و جامزه اجتماعی

ار الاراتاا وارد شرد و ایرع نع عادایز،ی، نرا شرز . عم ها نود بدودن ایع نارضایتین ا،

تنها ،ها را نه نهاود ش ایو امیدوار ک د اما بمانی که نتوانست الااتاا را عملی کند گ و

تضور مروایی در نست نع عادایز،ی،، شکست الااتاا عم نا . شدها اف،ود ن نارضایتی

امرو، دیگر امیرد، نره الاراتاا هم کره جناش عااسیان ف اهم شد. ناباریان و تجار

در بمان نخست امویران، که مسلمانان غی نه جناش عااسیان سیوستند. همچنیع ،نداشتند

،ایع روند را داشرتند هادام را سات س گذاشته نودند و توقعشکوفایی اقتصاد، اب ا، دور

امو، و دویت اب درنار و ایجاد شدسد، در ن ان شان نع عادایز،ی، نه ناگهان در بمان عم


111

هرم نع عاردایز،ی، اند شدند. همچنیع دخایت دویت در اقتصاد ادامه یافت و عم نی ون ر

چی، نه سرود ها، غصای را نه لااتاانش نابگ داند. ایع ش ایو نیش اب ه نتوانست بمیع

هرا، ایرع گر و ،ریر،، هوشرمندانه ن توانستند در سی یک ن نامهناکه د عااسیان شد چ ا

و واژگرون کر دن خرود ایاان در جهت سیر وب، نهاته نی و،ناراضی را جذب ک د و اب

دویت امو، استااد کنند.


110

ها نوشت پی

. پس از یک دوره کشمکش بین فرزندان هاشم و عبدالشمس بر سر قدرت، سرانجام در آستانه 1

امیه فرزند عبدالشمس بود که قدرت اصلی را در دست داشتند. این ، این خاندانبعثت پیامبر

قدرت به ویژه از این جهت نصیب آنان شد که چندین سال وظیفه آب و غذارسانی به حجاج بر

تحقیق رشدی صالح ملحس، ترجمه ، اخبار مکّهعهده هاشم و فرزندانش بود )ازرقی، ابوالولید،

رسد توالی این وظیفه در میان (. به نظر می166، ص1631محمود مهدوی، تهران: نشر بنیاد،

روزی مادی این خاندان شد و مجالی مناسب برای تازش خاندان هاشم، به مرور زمان مایه تیره

فراهم کرد. این پشتوانه مادی خاندان اموی در مادی خاندان اموی در آستانه پیامبری پیامبر

های بازرگانی را به دست گیرند و همین، ابوسفیان، بزرگ میان قبایل مکه، باعث شد آنان کاروان

این قبیله را در آن زمان بسیار ثروتمند ساخت.2. Wellhausen, Julius, Das arabische reicsh und sein sturz, Berlin: G.

reimer, 1902, p.189.

م، 1491تب العربیة، جا: دار احیاء الک ، عادل زعیتر، بیتاریخ العرب العام. سیدیو، لویی، 6

.173ـ171ص

.607ـ603م، ص1413جا: دار الجلیل، ، بیالامویون و الخلافة. عطوان، حسین، 9

، بیروت: دار بغداد سقوط حتی الاسلام فجر من السیاسی العرب تاریخ، .... بیضون، ابراهیم و 1

.176ـ170ـ131ق،ص1649الفکر،

.116، 174، صهمان. 3

ق، فصل ششم.1649جا: دار الفکر، ، بیخلافة بنی امیة تاریخ. عاقل، نبیه، 7

، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: دنیای دانش ـ تاریخ سیاسی اسلام. ابراهیم حسن، حسن، 1

.311ـ319، ص1613جاویدان،


111

.330،صهمان. 410. Van Vloten.

همکاری سازمان انتشارات ، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: آگاه با تاریخ عرب. حِتیّ، فیلیپ، 11

کردار بود و نیتی . فلوتن بر این باور است که عمر راست316ـ316و آموزش انقلاب اسلامی، ص

تاریخ شیعه یا علل هایش را اجرا کرد )فلوتن، فان، نیکو داشت اما در زمانی نامناسب سیاست

عمر فروخ از (. 37، ص1661، ترجمه عبدالحسین حائری، تهران: اقبال، امیه سقوط بنی

ترین گران سلیمان بن عبدالملک و عمر بن عبدالعزیز است. مهم گران حجاج و نکوهش ستایش

روای اموی، ریشه کن کردن مردان بزرگی مثل حجاج و تمامی اعتراض فروخ به این دو فرمان

ای ربههای اقتصادی عمر را ض ها رخ داد. او همچنین سیاست یادگارهای امویان بود که در زمان آن

، امیة تاریخ صدر الاسلام و خلافة بنیدهشتناک بر پیکره دودمان امویان دانسته است )فروخ، عمر،

های پر اهمیت مونس، نقشی است که برای (. از دیدگاه171تا، ص بیروت: دار العلم للملایین، بی

با وجود باور های عمر بن عبدالعزیز به عنوان عامل واژگونی امویان قائل شده است. وی سیاست

داند های او را مایه رسوایی عیوب امویان پیش از وی می به پارسایی عمر بن عبدالعزیز، سیاست

روایان بعدی شد های فرمان که منجر به بالا رفتن توقع مردم و ناشکیبایی آنان در برابر سیاست

(.316ـ316ق، ص1966جا: العصر الحدیث، ، بیتاریخ قریش)مونس، حسین، 12. Gerald R. Hawting.

عبدی، عیسی ترجمه ،اسلام تاریخ در گر حکومت دودمان نخستین امویان، . هاوتینگ، جرالد،16

.43ـ40، ص1613 امیرکبیر،: تهران14. Crone, Patricia, Slaves on horses, university of Cambridge: 2005,

pp. 133_143.

15. Functionalism.

16. Chalmers Johnson.

، ترجمه حمید تحول انقلابی )بررسی نظری پدیده انقلاب(جانسون، چالمرز، در این اثر: .17

.1636الیاسی، تهران: امیرکبیر،


111

18. self consciousness.

19. Ted Robert Gurr.

20. Talcott Parsons.

21. Neil Smelser.

22. Structures.

23. Smelser, Neil j. Theory of Collective Behaviour, London:

Routledge, 1998, p. 15.

، ترجمه علیرضا طیب، های انقلاب تئوری؛ کوهن، استانفورد، 109ـ100، صپیشین. جانسون، 69

.143ـ149، ص1616تهران: قومس،

زاد، تهران: پژوهشکده ، ترجمه علی مرشدیکنند؟ ها شورش می چرا انسانگر، تد، . رابرت61

.97، ص1611مطالعات راهبردی،

انقلاب فرانسه گر به پیروی از الکسی دوتوکویل )توکویل، الکسی، از فرضیات مهمی که رابرت .63

( طرح کرده است، دید 69، ص1634، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر نقره، و رژیم پیش از آن

منفی وی به اجرای اصلاحات از سوی دولتی است که در یک دوره طولانی، ستم و سرکوب را

گر این فرض را در ذهنیت افراد جامعه جست و جو کرده و برآیند بوده است. رابرتپیش گرفته

دهد زمانی که انسان ناراضی، نارضایتی خود را نشان داد و از آن نتیجه پژوهش وی نشان می

کند آید که وی را تشویق به کاربست دوباره این روش می گرفت، حس رضایتی در او به وجود می

(. این اصلاحات از سوی دیگر باعث به وجود آمدن حس 611و 17، صنپیشیگر، )رابرت

ای دیگر، زمانی که نارضایتی در بالاترین اندازه خود قرار دارد، شود. به گفته نزدیکی به هدف می

ها قابل کند که وضعیت آرمانی آن اعلام یک برنامه اصلاحی، این حس را در ناراضیان ایجاد می

(. از سوی دیگر اگر دولتی در یک 106و 101، صهماننند به آن برسند )توا رس است و می دست

دوره طولانی، قدرت خود را نشان داده باشد اما ناگهان اعلام اصلاحات کند، این تصور را در

ها را از حیث آورد که دیگر قدرتی ندارد. بدین سان این مردم، آماج مردم ناراضی به وجود می

(. در نهایت اعلام یک برنامه اصلاحی، ممکن است 611، صهمانینند )ب فیزیکی قابل حمله می


116

پتانسیل آنی خشونت را کاهش دهد؛ اما زمانی که با شکست مواجه شود، پتانسیل خشونت

(violence capacity) ( 101، صهمانرا در بلندمدت افزایش خواهد داد.)

.101، صهمان. 67

دار بیروت: ابراهیم، ابوالفضل تحقیق محمد ،لملوکا و الامم تاریخجریر، بن طبری، محمد .61

.110، ص3ق، ج1617التراث،

المال، بنگرید . برای نمونه، شورش بصریان بر ضد حجاج را، به علت قطع شدن سهمشان از بیت64

.610، صهماندر:

که دهد ، نشان میانساب الاشرافو الطبقات الکبریهای پراکنده، به ویژه از . بررسی گزارش60

در آن زمان کارهای دستی و بازرگانی در مقیاس وسیعی ویژه موالی بود. جمال جوده این

اوضاع اجتماعی ها گرد آورده است؛ بنگرید: جوده، جمال، های پراکنده را با ذکر اسناد آن گزارش

.117ـ111، ص1636، تهران: نی، ، ترجمه مصطفی جباریاقتصادی موالی در صدر اسلام

.111ـ117، صهمان. 61

. برای نمونه، در گزارشی که ابن اثیر از سیرت معاویه دارد نام برخی از این موالی آمده است؛ 66

، 9م، ج1431دار بیروت: دار صادر ـ ، بیروت: التاریخ فی الکاملبنگرید: ابن اثیر، عزالدین،

.160ـ164ص، پیشینتری دارد؛ بنگرید: جوده، کامل . در این زمینه جمال جوده گزارش111ص

عبدالقادر عطاء، ، تحقیق محمدالطبقات الکبری. برای نمونه ابن سیرین )ابن سعد، محمد، 66

بن احمد (، مسمار مولی زیاد )بلاذری، ابوالحسن197، ص7م، ج1440العلمیة، دار الکتب بیروت:

عبیدالله ( و مولای طلحة بن616ص م،1411الهلال، مکتبة و دار بیروت: ، البلدان فتوحیحیی،

.166ـ161، صپیشینهای دیگر، بنگرید: جوده، (. برای گزارش610، صهمان)

های بسیاری زنی های گوناگون، گمانه . در این زمینه در نوشته611، ص3، جپیشین. طبری، 69

مالیات توان به بحث دنیل دنت اشاره کرد؛ بنگرید: دنت، دنیل، صورت گرفته است که از جمله می


118

، 1619، ترجمه محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی، یر آن در گرایش به اسلامسرانه و تأث

.73ـ71ص

ای با های عمر بن عبدالعزیز اشاره کرد. وی در نامه توان به نامه . در این زمینه، برای نمونه، می61

دی دار یا کارگزاری وارد کارهای اقتصا دهد که از این پس دیگر فرمان ، دستور می اشاره به گذشته

م، 1437، بیروت: دار العلم للملایین، سیرة عمر بن عبدالعزیزنشود )ابن عبدالحکم، ابومحمد عبدالله،

هایی از تجارت موالی در دوره اموی وجود دارد که چون وابسته اشخاص مشهور (. نمونه46ص

الحسن؛ بلاذری، ابو169شد؛ برای نمونه بنگرید: جوده، پیشین، ص ها حمایت می بودند، از آن

و 607، ص1ق، ج1917دار الفکر، بیروت: سهیل زکار، ، تحقیقانساب الاشرافیحیی، بن احمد

(.664، ص1ج

.139، ص1، پیشین، جانساب الاشراف؛ بلاذری، 46، صپیشین. ابن عبدالحکم، 63

ا، ت نا، بی جا: بی ، تحقیق ابوالفضل طباطبایی، بیالوزراء و الکتاب. جهشیاری، محمد بن عبدوس، 67

619، پیشین، صفتوح البلدانداری امویان؛ بنگرید: بلاذری، های دیگر از زمین . برای نمونه97ص

.617و

، و نیز به و مدد طلبیدن و استناد کردن ، تکیه جستن معنای پناه از ماده لَجأََ به الجاء در لغت .61

مفهوم .است آمده اکراه کاری به دادن انجام به کسی ، یا واداشتن کسی چیزی به معنای اختصاص

نوعی به رسم گردد. این می متجلی داران داری و روابط زمین در زمین الجاء و تلجئه اصطلاحی

مقرری المال بیت از لشکریان که آن جای به استغلال، اقطاع )در داشت شباهت استغلال اقطاع

الاحکام علی، شد؛ بنگرید: ماوردی، می عطا انبدیش اراضی درآمد گردآوری حق بگیرند،

را آن توان ( و می661ـ660ص ،1ج ق،1646: قاهره سرجانی، فهمی محمد کوشش به ،السلطانیة

و دولتی مأموران و ستم از آزار برای رهایی کسی در آن که ای دانست یا ناخواسته جعلی اقطاع

او کرد و از حمایت نفوذ و قدرتمند واگذار می صاحب شخصی خود را به زمین ، مردان دولت


111

روش کرد. این کار می زمین بر هماندار( )اقطاع مقطَع عنوان د و خود بهش برخوردار می

شود )خوارزمی، و اجرا درخواست دهنده از سوی پناه ، و هم خواهنده از سوی پناههم توانست می

(.17، ص1وشش ابراهیم ابیاری، بیروت: دار الکتاب العربی، ج، به کمفاتیح العلوممحمد،

.617، ص6ج تا، دار صادر، بی ، بیروت:الیعقوبی تاریخ . یعقوبی، ابوالعباس احمد بن اسحاق،64

.630، ص16، پیشین، جانساب الاشراف. بلاذری، 90

.614و 611، پیشین، صفتوح البلدان. بلاذری، 91

.31ـ37ق، ص1667، مصر: مطبع السعادة، حکام الاسلطانیةالا. ماوردی، علی بن محمد، 96

این نامه مرا بر زمینیان بخوانید »نویسد: ها به کارگزارانش می . برای نمونه، عمر در یکی از نامه96

رفت و هایی را که بر مردم می تا به یاد بیاورند که خداوند بر زبان امیرمومنان و به وسیله او، ستم

شد، فرونهاد. همچنین بهای کاغذها که آنان در عیدهای نوروز و مهرگان گرفته می مالیاتی را که از

مزد مزد چاپار و پیک و هدایای فرستادگان و سفیران امیرا و دست شد و دست از آنان گرفته می

کردند لغو گردید و رزق و روزی کارگران و هزینه کسانی که از وجه نقد و طلا و نقره نگهداری می

ها از مردم گرفته ای که برای تبدیل پول شد و هم چنین هزینه ی که برای مهمانان فراهم میغذاهای

دیگر ـ که یکی بهتر بود و دیگری ها با یک ای که در برابر تعویض خوراکی شد و نیز پول اضافه می

های شد، خداوند به وسیله امیرمومنان همه این هزینه چندان مرغوب نبود ـ از مردمان گرفته می

، پیشین؛ بنگرید: ابن عبدالحکم، «رفت فرونهاد ... هایی را که در حق آنان می اضافی و ستم

جا: بی، حلیة الاولیاءهای دیگر، بنگرید: ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، . برای نمونه130ص

ر، ؛ قدامة بن جعف197، ص1، پیشین، جانساب الاشراف؛ بلاذری، 613، ص1ج ،تا نا، بی بی

عمر بن سیرة؛ ابن جوزی، ابوالفرج، 13تا، ص نا، بی جا: بی ، بیالخراج و صناعة الکتابةابوالفرج،

.119تا، ص نا، بی جا: بی ، بیعبدالعزیز


113

. همچنین دزدی 619ـ616، ص1، جپیشین؛ طبری، 991ـ990، ص6، جپیشین. ابن اثیر، 99

؛ 667، ص6، جپیشینا بنگرید در: یعقوبی، المال ر عبدالرحمن بن زیاد و برادرش عبیدالله از بیت

.111، ص1، جپیشینطبری،

شد. در المال داده می نیمی از تمامی دارایی شخص والی گرفته و به بیت «مشاطره اموال». در 91

روایانی مانند سلیمان بن عبدالملک تمامی اموال کارگزارانی مانند موسی بن هایی هم فرمان زمان

، 6، جپیشینکردند؛ بنگرید: یعقوبی، المال ضبط می ا به نفع خود یا بیتنصیر را گرفته، آن ر

.649ص

های . برای نمونه، مشاطره اموال عبدالله بن عامر که پیش از این بدان اشاره شد. برای گزارش93

)مشاطره اموال پسر عمرو بن العاص به دست معاویه(؛ 661، ص6، جپیشیندیگر، بنگرید: یعقوبی،

101م، ص1440دار الاضواء، شیری، بیروت: تحقیق علی ،السیاسة و الامامةبن قتیبه، دینوری، ا

)مشاطره اموال موسی بن نصیر به دست سلیمان بن عبدالملک(.

.46، صپیشین. ابن عبدالحکم، 97

.139، ص1، پیشین، جفتوح البلدان؛ بلاذری، 49، صهمان. 91

، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر: نهج البلاغة شرحالحدید، ابوحامد بن هبةالله، . ابن ابی94

.44، ص17م، ج1431عیسی البابی الحلبی و شرکاه،

.همان. 10

.101، ص17، جپیشین؛ ابن ابی الحدید، 190ص، پیشین. ابن جوزی، 11

.101، ص17، جپیشین؛ ابن ابی الحدید، 190، صپیشین. ابن جوزی، 16


.«لاضرعت خدودکم». عبارت عربی چنین است: 163، صپیشین؛ ابن جوزی، 160، صهمان. 19


133

، پیشین، انساب الاشراف؛ بلاذری، 109، ص17، جپیشین؛ ابن ابی الحدید، 161، صهمان. 11

.179، ص1ج

.171، ص1، پیشین، جانساب الاشراف؛ بلاذری، 164، صپیشین. ابن جوزی، 13

، 17، جپیشین؛ ابن ابی الحدید، 166، صپیشین؛ ابن جوزی، 191، صپیشین. ابن عبدالحکم، 17

م، 1466، تحقیق حسن سندوبی، مصر: الرحمانیة، البیان و التببین؛ جاحظ، عمرو بن بحر، 101ص

؛ 16، ص6ق، ج1611، هند: حیدرآباد دکن، صفة الصفوة؛ ابن جوزی، ابوالفرج، 671، ص6ج

.604، ص1، جپیشینابونعیم،

، 1، جپیشین؛ ابن سعد، 601، ص6، جپیشین؛ یعقوبی، 113ـ111، ص3، جپیشینری، . طب11

.633، ص3و ج 631ص

، تحقیق احمد امین، قاهره: العقد الفرید؛ ابن عبدربه، ابوعمر، 661، ص6، جپیشین. جاحظ، 14

.967، ص9م، ج1431لجنة التألیف و الترجمة و النشر،

.611، ص1، جپیشین؛ ابن سعد، 117صپیشین، ، سیرة عمر بن عبدالعزیز. ابن جوزی، 30

، 1، پیشین، جانساب الاشراف؛ بلاذری، 161صپیشین، ، سیرة عمر بن عبدالعزیز. ابن جوزی، 31

.146ص

.134، ص3، جپیشین؛ طبری، 644، ص1، جپیشین. ابن سعد، 36

ح(.)بدون اشاره به عزل جرا 61، ص1، جپیشین؛ ابن سعد، 130ـ111، ص3، جپیشین. طبری، 36

.111، ص3، جپیشین. طبری، 39

.616ـ611، ص1، جپیشین. برای نمونه، بنگرید: ابن سعد، 31


.116و 111، صپیشینای از نامه عمر به کارگزارانش را بنگرید در: ابن عبدالحکم، . نمونه37

.90، صهمانع مردم را بنگرید در: . برای نمونه، سخنرانی عمر بن عبدالعزیز در جم31


131


. این گفت و گو را بلاذری 33، ص9تا، ج ، بیروت: دار مکتبة الحیاة، بیمجمع الامثال. میدانی، 70

.177، ص1، پیشین، جانساب الاشرافبه شکلی دیگر گزارش کرده است؛ بنگرید: بلاذری،

.199، ص1، پیشین، جب الاشرافانسا. بلاذری، 71

های پیاپی عبدالملک به پدرش برای شخص او سرانجام ها و توصیه آید نگرانی . به نظر می76

ای در پی نداشت؛ چنانکه چند ماه پیش از مرگ عمر بن عبدالعزیز به طور ناگهانی چندان خجسته

عبدالعزیز نه تنها در روز هایی که در اختیار است عمر بن و در جوانی درگذشت. بنا بر گزارش

مرگ عبدالملک ناراحت نبود بلکه با ظاهری آراسته حضور یافت و مرگ وی را مشیت الهی

دانست. در گفت و گوهایی که وی با مردم به مناسبت درگذشت فرزندش داشته است هیچ نشانی

ا به همراه از اندوه مرگ فرزند در وی وجود نداشته و آراستگی ظاهری او نیز تعجب برخی ر

)از 196)از مدائنی(، ص 161، ص1، پیشین، جانساب الاشرافداشته است. بنگرید: بلاذری،

، سیرة عمر بن عبدالعزیز)از ابویقظان با سلسله سندی دیگر(؛ ابن جوزی، 199ابویقظان( و ص

در . البته اثبات این که آیا عمر بن عبدالعزیز604، ص6، جپیشین؛ ابن عبدربه، 601صپیشین،

های بیشتری دارد. جوان مرگ شدن فرزندش نقش داشته است یا نه، نیاز به گزارش

.113ـ101صپیشین، ، سیرة عمر بن عبدالعزیز. ابن جوزی، 76

؛ ابن111صپیشین، ، سیرة عمر بن عبدالعزیز؛ ابن جوزی، 169، صپیشین. ابن عبدالحکم، 79

، 6م، ج1434نا، جا: بی عباس، بی ، تحقیق احسانوفیات الاعیاناحمد بن محمد، ،خلکان

الدین عبدالحمید، قاهره: چاپخانه ، تحقیق محمد محییتاریخ الخلفاءالدین، ؛ سیوطی، جلال694ص

.661م، ص1439مدنی،


.633، ص1، جپیشین. ابن سعد، 73


131

.670ـ631، صهمان. 77

.611، صهمان. 71


.603، ص6، جپیشین. یعقوبی، 10


. بنا به گزارشی که در منابع گوناگون به تواتر رسیده است، عمر بن عبدالعزیز به یکی از 16

ذمه را برای وی نوادگان عمر بن خطاب دستور داد تا فرمان مکتوب عمر درباره رفتار با اهل

؛ ابن 166، صپیشینبفرستد تا او هم بر پایه آن با اهل ذمه رفتار کند. بنگرید: ابن عبدالحکم،

؛ سیوطی، 697، ص6، جپیشین؛ ابن خلکان، 194صپیشین، ، سیرة عمر بن عبدالعزیزجوزی،

.664، صپیشین

پیشین، ، ن عبدالعزیزعمر ب سیرة؛ ابن جوزی، 139، ص1، پیشین، جانساب الاشراف. بلاذری، 16

.160ص

.143و ص 139، ص1، پیشین، جانساب الاشراف. بلاذری، 19

م، 1474، بیروت: دار المعرفة للطباعة و النشر، کتاب الخراج. ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم، 11

.163ص

)ق101م( زیزعلادبع نب مع یداصتقا تاحلاصا تسکش...

Documents

Transcript of )ق101م( زیزعلادبع نب مع یداصتقا تاحلاصا تسکش...