03พระวษณจากหลกฐานโบราณคดและประวตศลปะในประเทศไทย*

ดร. จราวรรณ แสงเพชร ** Dr. Jeerawan Sangpetch

* โครงการวจยนไดรบทนวจยจากสำานกงานกองทนสนบสนนการวจย  (สกว.)  พ.ศ.  2558-2560  ภายใตการดำาเนนงานของศนยวจยสหวทยาการเฉลมพระเกยรต 5 รอบ พลเอกหญง สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร  โรงเรยนนายรอยพระจลจอมเกลา  ** ผชวยศาสตราจารย ประจำาภาควชาทศนศลป คณะศลปกรรมศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย

Vishnu Statues from Archaeology and Art History in Thailand

70 70

บ ท ค ด ย อ

เทวรปพระวษณจากหลกฐานโบราณคดและประวตศลปะในประเทศไทย ชวงกอนพทธศตวรรษท  19  มความสมพนธเชงพนทกบเสนทางเผยแพรศาสนา การคาและศลปกรรม จดจำาแนกตามพนททพบ 3 กลม คอ ภาคตะวนออกและภาคตะวนออกเฉยงเหนอ ภาคกลางและภาคตะวนตก ภาคใตฝงตะวนออกและฝงตะวนตก จากการศกษาสามารถแบงออกได 5 แบบ พระวษณระยะแรกจะมความสมพนธกบศลปะอนเดยทพบตามแนวชายฝงเมองทาทางทะเล  ระยะตอมาพบเทวรปพระวษณบรเวณเมองทาภาคใตของประเทศไทย รวมถงเมองทาใกลลำานำาสำาคญในเขตภาคกลางและภาคตะวนออก นอกจากนยงแสดงใหถงความสมพนธดานรปแบบศลปะกบเทวรปพระวษณในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต  คตการนบถอเทวรปพระวษณยงคงสบทอดมาจนถงปจจบน ดงปรากฏหลกฐานในชมชนพอคาคหบดทใหความสำาคญกบการคาโดยเฉพาะภาคกลางของประเทศไทย การวจยครงนไดพบเทวรปพระวษณขนาดเลก จำาหลกอยางประณตไมมเดอยสำาหรบประดษฐานรปเคารพ สนนษฐานวาคงเปนประตมากรรมตนแบบ เพอการจำาหลกพระวษณองคใหญทเปนประธานในเทวาลย  ซงเทคนคดงกลาวยงคงปรากฏเปน ขนตอนสำาคญในการจำาหลกหรอการปนประตมากรรมทสบมาจนถงปจจบน

สำาหรบการศกษาเทวรปพระวษณวดดงสก ต. พงตก จ. กาญจนบร ไดใชวธบรณาการองคความรแบบสหวทยาการ โดยใชเทคนค Radition X-Ray Gamma ทางวศวกรรมนวเคลยร เพอวเคราะหและจำาแนกชนสวนเดมของพระวษณรวมกบการศกษารปแบบศลปกรรม ผลการศกษาพบความสมพนธดานรปแบบศลปะและเทคนคการจำาหลกกบเทวรปพระวษณททรงผาสมพตสน ศลปะเขมรสมยกอนเมองพระนครและตอนใตของสาธารณรฐสงคมนยมเวยดนาม

ค�าส�าคญ: พระวษณ, วษณ, เสนทางการคา, ประตมากรรมตนแบบ, Radiation X-Ray Gamma

71 71

A b s t r a c t

The study of Vishnu statues within archaeology and art history in Thailand before the 14 Century C.E. illustrates that these statues are related to religion and trade routes as well as transferring art. Locational organisation can be categorized into 3 groups: eastern and northeast, central and western, and east and south western. From this study, Vishnu statues can be categorized into 5 groups. The early period statues have a relationship with  Indian art that was found in the port cities along the shoreline. The later period statues that were found at ancient port cities in southern ,central, and eastern Thailand. In addition, they also illustrate  the  relationship with  the  Vishnu  statues  that were  found in Southeast Asia. The worship of Vishnu continues  into the present day. They still exist in the trading communities, for example in central Thailand. This  research also  found the small sized Vishnu statues  in excellent craftsmanship without the axis to lock with its base.  It can be assumed to be the model used for making larger sized statues. This technique is still in use today in sculpture making. This research used a multidisciplinary research process utilizing the Radiation X-Ray Gamma Transmission technique and studied Art style. The new discovery of this style of art links  the Vishnu statues in the Southeast Asia, especially Pre-Angkorian period of Khmer Empire and Southern Vietnam.

Keywords: Vishnu, Vishnu statue, trade routes, model, Radiation X-Ray Gamma

72 72

ไวษณพนกายนบถอพระวษณหรอพระนารายณเปนเทพเจาสงสด เปนลทธทแพรหลายมาแลวในอนเดยตงแตราวพทธศตวรรษท  5-6  ไดรบความนยมอยางกวางขวาง เนนการแสดงความภกดดวยวธการงายๆ ไมผานพธกรรมการบชายญ ไวษณพนกายจากอนเดยไดเผยแพรไปในดนแดนตางๆ ปรากฏหลกฐานโบราณคดและประวตศลปะตามเมองทาทเปนเสนทาง การคาและการเผยแผศาสนา  ปรากฏหลกฐานการสรางเทวาลยและประตมากรรมเลาเรองพระวษณ  ตลอดจนมการคนพบเทวรปพระวษณ ทประดษฐานเปนประธานภายในเทวาลย รวมทงหลกฐานจากจารกกระจายตวทวทงภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใตและประเทศไทย

โครงการวจย เทวรปพระวษณจากหลกฐานโบราณคดและประวต

ศลปะในประเทศไทย  ศกษาเทวรปพระวษณจากหลกฐานโบราณคดและประวตศลปะในประเทศไทยชวงกอนพทธศตวรรษท 19 โดยจดจำาแนกตามพนททพบแบงเปน 3 กลมคอ

-  ภาคตะวนออกและภาคตะวนออกเฉยงเหนอ:  เมองศรมโหสถ อ. โคกปบ เมองศรมหาโพธ  อ. ศรมหาโพธ จ. ปราจนบร เมองศรเทพ จ. เพชรบรณ 

-  ภาคกลางและภาคตะวนตก: จ. ลพบร จ. กาญจนบร จ.สพรรณบร 

-  ภาคใตฝ งตะวนออกและฝงตะวนตก:  จ. นครศรธรรมราช  จ. สราษฎรธาน จ. พงงา จ. สงขลา 

พระวษณจากหลกฐานโบราณคดและประวตศลปะในประเทศไทย 

73 73

ด ร . จ ร า ว ร ร ณ แ ส ง เ พ ช ร

ศกษาคตความเชอ รปแบบศลปกรรมและเทคนคประตมากรรม โดยการเปรยบเทยบกบเทวรปพระวษณในศลปะอนเดยตามยคสมยและรปแบบศลปะตงแตระยะแรกคอ ศลปะมถรา ศลปะอมราวด ศลปะคปตะ ศลปะ ปลลวะ ศลปะโจฬะและศลปะปาละ รวมทงการศกษาความสมพนธระหวางเทวรปพระวษณในประเทศไทยกบพระวษณในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต  ไดแก  ราชอาณาจกรกมพชา  สาธารณรฐสงคมนยมเวยดนาม  ตลอดจนความสมพนธเชงพนททเกยวของกบเสนทางเผยแพรศาสนาและการคา นอกจากนยงมการบรณาการองคความรแบบสหวทยาการ กรณศกษาพระวษณ วดดงสก ต. พงตก อ. ทามะกา จ. กาญจนบร วเคราะหรปแบบศลปกรรมรวมกบวธการทางวศวกรรมนวเคลยร  เพอพสจนขอสมมตฐานและการกำาหนดอาย

จากการศกษาพบความสมพนธดานรปแบบศลปะ ระหวางพระวษณในประเทศไทยกบพระวษณในศลปะอนเดยและภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต จดจำาแนกเปน 5 แบบ คอ

แบบ A : อทธพลศลปะมถราตอนปลาย ศลปะอมราวดและ

ตอนตนของศลปะคปตะ    ไดแก  พระวษณจาก  วดศาลาทง  อ. ไชยา  จ. สราษฎรธาน  (ภาพท  1)  พระวษณจะทรงสงขทพระหตถซายลางระดบพระโสณ  พระหตถขวาแสดงปางประทานอภย  แสดงอทธพลศลปะมถราตอนปลาย  (ภาพท  2)  สวนการนงผาโธฏยาว  คาดผากฏสตรตกเปนวง

74 74

โคง สนนษฐานวาเกยวของกบอทธพลศลปะจากภาคตะวนออกเฉยงใต ดงปรากฏประตมากรรม วาสเทวะกฤษณะ ศลปะอมราวดตอนตน (ภาพท 3) ดวยเหตนจงสนนษฐานวา พระวษณจาก อ. เวยงสระ จดเปนรปแบบทเกาทสดในประเทศไทยและภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต  (สภทรดศ ดศกล 2524: 11) รปแบบตอมาพระหตถขวาลางของพระวษณวางหงายออกแสดงปางประทานพร ซงเปนมทราทนยมในการจำาหลกพระวษณสมยคปตะตอนตน (ภาพท 4) สวนพระหตถซายลางยงคงทรงสงขทระดบพระโสณ นงผาโธฏยาว คาดเขมขดผาหรอกฏสตรตกเปนวงโคง ซงสนนษฐานวายงคงเกยวของกบอทธพลจากศลปะอมราวด  ตวอยางจากพระวษณจากวดพระเพรง  จ. นครศรธรรมราช (ภาพท 5) พระวษณจาก อ. ทาศาลา จ. นครศรธรรมราช และพระวษณจากเทวสถานหอพระนารายณ จ. นครศรธรรมราช นอกจากพระวษณแบบนจะพบบรเวณภาคใตของประเทศไทยแลว ยงปรากฏเทวรปพระวษณทภาคกลางของประเทศไทย บรเวณทราบลมแมนำาและเมองทาภายในประเทศ  รวมทงจะยงคงมความสำาคญในฐานะเปนรปเคารพของชมชนการคา  คหบด  ทสบมาจนถงปจจบน  ดงตวอยางพระวษณจากศาลเจาพอพระยาจกร  อ. อทอง  จ. สพรรณบร  (ภาพท  6)  และพระวษณจากศาลหลกเมอง จ. สพรรณบร รวมทงพระวษณองคเดมจากศาลพระกาฬ จ. ลพบร ปจจบนจดแสดงทพพธภณฑสถานแหงชาต พระนารายณราชนเวศน 

จ. ลพบร จากการศกษาวจยครงนพบวา พระวษณแบบ A จะมความสมพนธกบพระวษณระยะแรกทพบในภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต  จากราชอาณาจกรกมพชา เชน พระวษณจาก Toul Koh จ. ตาแกว (ภาพท 7) รวมทงพระวษณจากวฒนธรรมออกแอว (Oc-Eo culture) พบทหมบาน Vong เมองอนเกยง (An Giang) สาธารณรฐสงคมนยมเวยดนาม                                 

แบบ B : อทธพลศลปะหลงคปตะ สมยราชวงศปลลวะ พระวษณจะสวมกรฏมกฎเรยบ  ไมมลวดลาย  นงผาโธฏยาวและคาดผากฏสตรเปนเสนตรงและเสนเฉยง  พระหตถทงสถออาวธทจะจำาหลกศลาเชอมตอกบสวนฐานประตมากรรมและพระบาทซงเปนจดรบนำาหนก พระวษณแบบ B พบ

75 75

หลายองคในประเทศไทยบรเวณภาคตะวนออก ภาคใตฝงตะวนตกและฝงตะวนออก อาท พระวษณจากเมองศรมหาโพธ เมองศรมโหสถ จ. ปราจนบร พระวษณจากเขาศรวชย อ. พนพน จ. สราษฎรธาน (ภาพท 8) รวมทงทราชอาณาจกรกมพชา ไดแก พระวษณจากตวลชก Tuol Chhouk และสตงแตรง  สำาหรบพระวษณจากสตงแตรง เมองกำาปงจาม จะเรมจำาหลกศลาเปนแกนหนโคงแนวตงทเชอมตอกบกบอาวธในพระหตถซายและพระหตถขวาลาง รวมทงการจำาหลกวงโคงเบองหลงเทวรปทเชอมพระหตถขวาบน  กรฏ มกฎและพระหตถซายบน  (ภาพท  9)  ซงเทคนคประตมากรรมดงกลาวน จะมบทบาทมากขนในการสรางพระวษณทรงผาสมพตสนแบบ  E  ในเวลา ตอมา  แตจะไมปรากฏลกษณะดงกลาว  ในการจำาหลกพระวษณในประเทศไทย

แบบ C : อทธพลศลปะหลงคปตะสมยราชวงศปลลวะ ผสมผสาน

กบลกษณะทองถน พระวษณแบบนจะสวมกรฏมกฎเรยบไมมลวดลาย ซงยงคงแสดงอทธพลศลปะปลลวะ  (ภาพท  10)  สวนการนงผาโธฏยาว  ไมคาดเขมขดผากฏสตร  รวมทงการจำาหลกกลามเนอและกระดกทเหมอนจรงตามหลกกายวภาค  (Anatomy)  นน  แสดงใหเหนถงลกษณะทองถนทพฒนาไปจากพระวษณแบบ B ตวอยางเชน พระวษณจากเขาพระเหนอ  อ. ตะกวปา จ. พงงา (ภาพท 11) การจำาหลกพระวษณแบบ C น พระกรทงสจะถออาวธ พระกรชดลางจำาหลกชายผาและคทาเชอมตอลงมากบสวนฐานประตมากรรม ในราชอาณาจกรกมพชาพบตวอยางแบบนจากองกอรโบเรย  จ. ตาแกว (Angkor Borei, Takeo) (ภาพท 12) รวมทงพระวษณจากภาคใตของสาธารณรฐสงคมนยมเวยดนามจาก Trang Dieo, Vinh Long พระวษณจาก Go Thap, Dong Thap กเปนตวอยางทแสดงใหเหนความสมพนธกบพระวษณแบบ C ในประเทศไทย                                                                 

สำาหรบพระวษณจาก  Trang  Dieo,  Vinh  Long  พบหลกฐานวามการซอมแปลงจากเทวรปพระวษณ กลายเปนพระโพธสตวศรอรยเมตไตรยในพทธศาสนามหายาน (ภาพท 13) โดยจำาหลกทรงผมและสญลกษณ รป

76 76

สถปทบบนกรฏมกฎ ลกษณะดงกลาวแสดงใหเหนถงการปรบเปลยนศาสนาโดยไมทำาลายรปเคารพ  ซงอาจกลาวไดวาไวษณพนกายสามารถกลมกลนเขากบศาสนาและความเชอของชมชนทเปลยนแปลง  และเกดขนภายหลงไดอยางเหมาะสม  

แบบ D : อทธพลศลปะสมยราชวงศปลลวะตอนปลาย ถงสมยตน

ของราชวงศโจฬะ พระวษณแบบนสวมกรฏมกฎทรงสงจำาหลกลวดลาย ซงเปนแบบทนยมในตอนปลายสมยราชวงศปลลวะและตอนตนของราชวงศโจฬะ (ภาพท 14) รวมทงจะจำาหลกเปนประตมากรรมนนสงขนาดใหญทมแผนหนเชอมยดกบอาวธในพระหตถและกรฏมกฎ พระหตถขวาลางแสดงปางประทานอภย  พระหตถซายลางจบทพระโสณ  (สะโพก)  ทรงถออาวธในพระหตถขวาและซายบน  คอ  จกรและสงข  นงผาโธฏยาว  คาดกฏสตรและเขมขดทมการตกแตงอยางประณตหลายเสน ดงตวอยางพระวษณจากเขาพระนารายณ อ. กะปง จ. พงงา (ภาพท 15) ซงพระวษณองคนจำาหลกประกอบกบฤษและพระภมเทวเปนประตมากรรมชด วษณมธยมโยคะสถานะมรต (Krairiksh 1980: 55)

แบบ E : อทธพลศลปะปลลวะสมยหลงคปตะ และศลปะคปตะ

ตอนปลาย ผสมผสานกบลกษณะทองถน  พระวษณกลมนสวมกรฏมกฎเรยบไมมลวดลาย ซงแสดงใหเหนถงอทธพลศลปะปลลวะในสมยหลงคปตะ  ขณะทจะทรงนงผาสมพตสน แสดงใหเหนถงอทธพลศลปะคปตะตอนปลายจากอนเดยฝายเหนอ (ภาพท 16) รวมทงการผสมผสานกบลกษณะทองถน พระวษณกลมนจะกลายเปนเอกลกษณของเทวรปพระวษณและรปเคารพอนๆ อาท พระหรหระ พระกฤษณะ พระพลราม สมยกอนเมองพระนครในราชอาณาจกรกมพชาและตอนใตของประเทศเวยดนาม (ภาพท 17, 18) ซงทงสองกลมนเปนวฒนธรรมรวมทมเสนทางคมนาคมเชอมตอกนดวยลำาคลองจากแมนำาโขงสมยวฒนธรรมฟนน (Funan culture) 

เทวรปพระวษณและเทพเจาองคอนๆ ในรปแบบ E จะนงผาสมพตสนเหนอพระชงฆ  รวมทงจะใหความสำาคญกบการจำาหลกแกนหนรบ

77 77

นำาหนกประตมากรรม  โดยสลกแกนหนแนวตงทเชอมตออาวธในพระหตถขวาและซายลางกบสวนฐานประตมากรรม  และวงโคงเบองหลงเทวรปทเชอมระหวางอาวธในพระหตถขวาและซายบนกบกรฏมกฎ  ซงจากการวจยครงนสนนษฐานวาลกษณะดงกลาวเปนเทคนคประตมากรรมทพฒนาไปจากเทวรปพระวษณแบบ  B  ซงทรงผาโธฏยาวจรดขอพระบาท  ปรบเปลยนมาทรงสวมผาสมพตสน  ซงเปนเอกลกษณทจะมววฒนาการตอมาอยางยาวนาน สมยเมองพระนครในราชอาณาจกรกมพชา

สำาหรบเทวรปพระวษณทนงผาสมพตสนแบบ E จากงานวจยครงนพบเพยงองคเดยวในภาคตะวนตกของประเทศไทย คอ พระวษณจากวดดงสก ต. พงตก อ. ทามะกา จ. กาญจนบร ซงเปนผลจากการศกษาวจยสหวทยาการ ดวยวธการทางวศวกรรมนวเคลยรรวมกบการศกษารปแบบศลปกรรม

พระวษณวดดงสกกบวธวจยสหวทยาการพระวษณวดดงสก  ขดพบเมอราว พ.ศ. 2486  ซงโบราณสถาน

ท ต. พงตก อ. ทามะกา จ. กาญจนบร เปนเมองสำาคญทไดมการคนพบหลกฐาน โบราณคดสมยแรกเรมประวตศาสตรวฒนธรรมทวารวด เชน พระพทธรปยน  ชนสวนธรรมจกร พระพทธรปประทบเหนอพนสบด ผอบสำารดทรงหมอนำา  รวมทงหลกฐานการตดตอกบวฒนธรรมจากภายนอก  ตงแตยคหวเลยวหวตอระหวางสมยกอนประวตศาสตรและสมยแรกเรมประวตศาสตรในประเทศไทยหรอทเรยกวาสมย อนโดโรมน  (ผาสข อนทราวธ 2548: 30) ดงปรากฏหลกฐานโบราณคด  ซงเปนของนำาเขาทเกยวของกบศาสนาและความเชอ การคา รวมถงการประกอบพธกรรม อาท ตะเกยงสำารด พระพทธรปอนเดยสมยหลงคปตะ

การศกษาแบบสหวทยาการ คอ การบรณาการศาสตรตางสาขาและแขนงวชา  โดยมวตถประสงคเพอศกษา  พสจนขอสมมตฐานหรอการหา

คำาตอบ  ซงงานวจยครงนไดใชเทคนค Radiation X-ray gamma  ทางวศวกรรมนวเคลยร  อนเปนวธการทางวทยาศาสตร  วเคราะหและจำาแนก

78 78

ชนสวนเดมทจำาหลกหนของเทวรปพระวษณ กบสวนบรณะเสรมความมนคงภายในทไมสามารถมองเหน

ดวยตาเปลา  รวมกบการศกษาเปรยบเทยบรปแบบศลปกรรม  เพอพสจน ขอสมมตฐานและการกำาหนดอาย

Radiation X-ray gamma  เปนเทคนคการตรวจสอบวตถโดย

ไมทำาลายหรอทเรยกวา NDT (Non Destructive Testing) เพอตรวจสอบหารอยบกพรองหรอโครงสรางภายในวตถ  (เฉลมพงษ  โพธล  2558:  45) 

สำาหรบการตรวจสอบพระวษณ วดดงสก จะฉายรงสแกมมาชนด อรเดยม

-192 (Ir-192) ผานโครงสรางภายในเทวรปไปยงฟลมเอกซเรย ซงนำาหนกคาความเขม ความมดและสวางทปรากฏภายหลงจากการลางฟลมเอกซเรย จะมากหรอนอยขนอยกบปรมาณรงสททะลผาน บรเวณทมความหนามากรงสจะทะลผานไดนอย  ฟลมจงมความเขมมความสวางมาก  ในทางกลบกนบรเวณทมความหนาแนนนอยหรอวสดบางกวา  รงสจะทะลผานไดมาก เมอลางฟลมแลวฟลมจะมความเขมหรอสดำา  ดงนนภาพทปรากฏจงเปนภาพเทวรปพระวษณทสอดคลองกบรปรางและลกษณะ  ตามปรมาณรงสททะลผาน 

ผลการศกษาสามารถวเคราะหจำาแนกชนหน  สวนทเปนเทวรปพระวษณเดมทแตกออกเปนชนๆ  กบสวนเพมเตมทเปนซเมนตและแกนเหลกตาตารางยดชนสวนเทวรปคราวบรณะ  (ภาพท  19-20)  สำาหรบประเดนสำาคญคอ  พบการจำาหลกหนวงโคงทเปนแนวตอกบอาวธทถอในพระหตถขวาและซายบนคอจกร  สงข  กบดานหลงของกรฏมกฎ  ลกษณะดงกลาว มความสมพนธกบเทคนคการจำาหลกประตมากรรมเทวรปพระวษณแบบ E ซงจะพบในราชอาณาจกรกมพชาสมยกอนเมองพระนคร รวมทงพระวษณทางตอนใตของประเทศเวยดนาม

พระวษณวดดงสกแตเดมคงจะสวมกรฏมกฎทรงกระบอกเรยบ อมลกะรปกลบมะเฟองทปรากฏในปจจบนคงเปนการนำาหนมาตอเพมพรอมกบการปนซเมนตพอกพระพกตร  พระนาสก  กณฑลและพระวรกายตงแต

79 79

พระชงฆลงมาถงสวนฐานเมอคราวบรณะ  ผลจากฟลมเอกซเรยพบวาพระวษณทรงนงผาสมพตสน  (ภาพท  20)  โดยนงถกรงขนมากลายเปนรวแนบพระวรกาย  แลวตลบชายผาเหนบเปนปมพบทบลงมาทหนาทอง  ชายผาเบองซายคลบานออกเปนรวแบบธรรมชาต  จากนนจงคาดเขมขดโลหะขนาดเลกทบซอนดานบน ซงเปนลกษณะเดยวกบผานงเทวรปพระหรหระจากปราสาทอนเดต ศลปะเขมรแบบปราสาทอนเดต (ภาพท 21, 22, 23) พทธศตวรรษท 12 (สภทรดศ ดศกล 2515: 17-18) ดงนนเทวรปพระวษณจากวดดงสก อาจกำาหนดอายไดราวพทธศตวรรษท 13-14 รวมสมยกบหลกฐานวฒนธรรมทวารวดทพบในบรเวณน

การศกษาเทคนคประตมากรรม จากการศกษาวจยครงนพบวา  ขนาดของเทวรปพระวษณใน

ประเทศไทย  มความหลากหลาย  ซงขนอยกบพนทและการประดษฐานภายในเทวาลย การวจยครงนไดพบเทวรปพระวษณทมความสงประมาณ 1 ศอก หรอราว 40 เซนตเมตร (ภาพท 24) แกะสลกอยางสมบรณประณต ไมมฐานหรอเดอยสำาหรบอญเชญไปประดษฐานบนแทนรปเคารพ สนนษฐานวารปแบบดงกลาวอาจมความเกยวของกบเทคนคการสรางงานประตมากรรม โดยการจำาหลกประตมากรรมตนแบบขนาดเลก เพอทำาการขยายแบบและสดสวน สำาหรบการจำาหลกพระวษณองคใหญทจะอญเชญประดษฐานเปนประธานภายในเทวาลยตอไป ซงเทคนคดงกลาวยงคงปรากฏในขนตอนการจำาหลกหรอการปนงานประตมากรรม ทศลปนและประตมากรยงคงกระทำาสบมาจนถงปจจบน (ภาพท 25)

บทสรปสงทายและขอเสนอแนะ ผลการศกษาความสมพนธจากการแบงกลมเทวรปพระวษณใน

ประเทศไทย  แสดงใหเหนถงความสมพนธและการเชอมโยงวฒนธรรมอนเดยสภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต รปแบบศลปะอนเดยทใหอทธพล

80 80

กบการสรางเทวรปพระวษณในประเทศไทยนนมความหลากหลาย  การสรางเทวรปพระวษณยคสมยใดสมยหนงอาจมการผสมผสานแบบแผนและรปแบบศลปะทเกดขนในระยะเวลารวมสมยกน  รวมทงความเกยวของกบยคสมยหรอแบบศลปะทเจรญขนมากอน  อนอาจแสดงใหเหนถงอทธพล ทแพรเขามาตางพนทวฒนธรรม ทงจากอนเดยเหนอ อนเดยภาคตะวนออกเฉยงใต และอนเดยใต ตวอยางเชน ศลปะอมราวดและศลปะคปตะ ศลปะคปตะและศลปะปลลวะ ผสมผสานกบลกษณะทองถนในประเทศไทยและภมภาคเอเชยตะวนออกเฉยงใต  ทจะปรากฏชดเจนมากขนจนกลายเปนเอกลกษณในเวลาตอมา

คตการนบถอเทวรปพระวษณยงคงสบมาจนถงปจจบน  ปรากฏหลกฐานในชมชนพอคาคหบด  ทใหความสำาคญกบการคาโดยเฉพาะภาคกลางของประเทศไทย  เสมอนเปนตวแทนสงศกดสทธทจะบนดาลใหการคาขายเจรญรงเรอง  นอกจากนคตการนบถอพระวษณในประเทศไทย  มกพบหลกฐานรวมกบการนบถอศาสนาและความเชออน  ไดแก พทธศาสนาเถรวาท พทธศาสนามหายาน และศาสนาฮนดลทธไศวนกาย โดยจะพบพระพทธปฏมาทสรางขนตามคตพทธศาสนาเถรวาท พระโพธสตวตามคตพทธศาสนามหายาน  ตลอดจนศวลงคลทธไศวนกายของศาสนาฮนด  ปรากฏในพนทหรอแหลงโบราณคดเดยวกบทพบเทวรปพระวษณ  นบวาไวษณพนกายเปนศาสนาทสามารถปรบตวเขากบชมชนทเจรญขน  ในชวงระยะเวลาเดยวกนกบการนบถอศาสนาและความเชออนไดอยางกลมกลน  หรอตวอยางการซอมแปลงเทวรปพระวษณใหเปนรปพระโพธสตวศรอรยเมตไตรยโดยไมทำาลายรปเคารพ  กอาจเปนตวอยางทสามารถพจารณาไดวา ไวษณพนกายสามารถอยรวมและปรบตวกลมกลนเขากบศาสนาและความเชอของชมชนทเปลยนแปลงและเกดขนในภายหลงไดอยางเหมาะสม

คตการนบถอพระวษณจะปรากฏชดเจนมากขนในประเทศไทย ภายหลงพทธศตวรรษท  19  โดยมนยยะและความสำาคญเกยวของกบสถาบน พระมหากษตรย  ททรงมสถานะเปนองคอวตารของพระวษณ  ดงปรากฏ

81 81

หลกฐานประวตศาสตร  หลกฐานโบราณคดและประวตศลปะ  ตลอดจนจารกสมยตางๆ  รวมถงความสำาคญของสญลกษณทใชในการพระราชพธและพธกรรมตางๆ จากไวษณพนกายสคตเทวราชาของพระมหากษตรย กนบเปนประเดนศกษาทจะสามารถเชอมโยงองคความรจากอดตกบรปแบบและพฒนาการทปรากฏในปจจบน สำาหรบผสนใจทจะไดทำาการศกษาตอไป

ขอขอบพระคณ -  สำานกงานกองทนสนบสนนการวจย  (สกว.)  และพนเอก  รอง

ศาสตราจารย ดร. สรตน เลศลำา ผอำานวยการศนยวจยสหวทยาการ เฉลมพระเกยรต 5 รอบ พลเอกหญง สมเดจพระเทพรตนราชสดาฯ สยามบรมราชกมาร  โรงเรยนนายรอยพระจลจอมเกลา ทสนบสนน งบประมาณวจย  พ.ศ.  2558-2560  และอำานวยความสะดวก ในการทำางานวจย ตลอดจนการเกบขอมลภาคสนาม  

-  คณาจารย  ภาควชาวศวกรรมนวเคลยร  คณะวศวกรรมศาสตร 

จฬาลงกรณมหาวทยาลย ทชวยดำาเนนการเทคนค Radiation

X-ray gamma  เพอการวเคราะหพระวษณวดดงสก  ต. พงตก อ. ทามะกา จ. กาญจนบร

82 82

ภาพท 1 พระวษณจากวดศาลาทง อ. ไชยา จ. สราษฎรธาน (แบบ A)

ภาพท 3 วาสเทวะกฤษณะ พระวษณ(ทมา: O’Connor Jr., 1972, fig. 12)

ภาพท 2 พระวษณ สมยราชวงศกษาณะ ศลปะมถรา พพธภณฑเมองมถรา ประเทศอนเดย

ภาพท 4  พระวษณ  ถำาอทยครหมายเลข  6 Vedisa district Madhya Pradesh

83 83

ภาพท 5 พระวษณวดพระเพรงพพธภณฑวดพระบรมธาต นครศรธรรมราช  จ. นครศรธรรมราช

ภาพท 7 พระวษณจาก Toul Koh จ. ตาแกว  กมพชา  The  National  Museum  of Cambodia, Phanom Penh

ภาพท 6  พระวษณ  ศาลเจาพอพระยาจกร อ. อทอง จ. สพรรณบร

ภาพท 8 พระวษณ เขาศรวชย อ. พนพน จ. สราษฎรธาน (แบบ B)

84 84

ภาพท 9 พระวษณจากสตงแตรง จ. กำาปงจาม กมพชา The National Museum of Cambodia, Phanom Penh

ภาพท 10 วษณอนนตศายน ศลปะปลลวะ ถำามหษสรมรรทน เมองมาวลปรม

85 85

ภาพท 11 พระวษณจากเขาพระเหนอ อ. ตะกวปา จ. พงงา (แบบ C)

ภาพท 13 พระวษณ/พระโพธสตวศรอรยเมตไตรย จาก Trang Dieo, Vinh Long National Museum of Vietnamese History, Ho Chi Minh City

ภาพท 12 พระวษณจากองกอรโบเรย จ. ตาแกว กมพชา

ภาพท 14  พระวษณสมยราชวงศปลลวะตอนปลายถงตนราชวงศโจฬะ  Ashmolean Museum, Oxford UK

86 86

ภาพท 15 พระวษณจากเขาพระนารายณ อ. กะปง จ. พงงา (ทมา: ภานวฒน เออสามาลย)

ภาพท 17 พระวษณจากปราสาทตะเพรยงพง  National Museum of Cambodia, Phanom Penh

ภาพท 16  พระวษณดนเผาสมยคปตะ  พบทเมอง Rajakpur ประเทศบงกลาเทศ(ทมา: Chefs-d’œuvre, Fig. 19)

ภาพท 18 พระวษณจาก Bien Hoa Village Bao  Tang,  Dong  Nai Museum National Vietnam

87 87

ภาพท 19-20  เทวรปพระวษณวดดงสก  ต. พงตก  อ. ทามะกา  จ. กาญจนบร  และภาพทไดจากการฉายรงส 

ภาพท 21-22 พระหรหระจากปราสาทอนเดต กำาปงสวาย เมองกำาปงธม National Museum of Cambodia, Phanom Penh

88 88

ภาพท 23  ผาสมพตพระวษณวดดงสก จ. กาญจนบร

ภาพท 25 ประตมากรรมตนแบบปนปลาสเตอรพระนารายณทรงครฑ พระราชพธถวายพระเพลงพระบรมศพพระบาทสมเดจพระปรมนทรมหาภมพลอดลยเดช บรมนาถบพตร

ภาพท 24 เทวรปพระวษณขนาดเลก พช.จนทรเกษม พระนครศรอยธยา

89 89

บรรณานกรม

ภาษาไทย

กรมศลปากร, 2529. น�าชมพพธภณฑสถานแหงชาตนครศรธรรมราช. กรงเทพฯ: อมรนทรการพมพ.

เฉลมพงษ โพธล, 2558. การศกษาเชงเปรยบเทยบการปรบปรงความเรวการถายภาพดวยรงสโดยใชฟลมส�าหรบตรวจสอบชนงานอตสาหกรรมโดยไมท�าลาย. วทยานพนธปรญญาวศวกรรมศาสตรดษฎบณฑต สาขาวชาวศวกรรมนวเคลยร บณฑตวทยาลย จฬาลงกรณมหาวทยาลย, กรงเทพฯ.

ผาสข อนทราวธ, 2548. สวรรณภมจากหลกฐานโบราณคด. กรงเทพฯ : ภาควชาโบราณคด คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร.

พรยะ ไกรฤกษ, 2523. ศลปะทกษณกอนพทธศตวรรษท 19. กรงเทพฯ: กรมศลปากร. 

มลนธสารานกรมวฒนธรรมไทย,  2542. สารานกรมวฒนธรรมไทยภาคใต เลม 11.  กรงเทพฯ: มลนธสารานกรมวฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย.

_____________,  2542. สารานกรมวฒนธรรมไทย เลม 15.  กรงเทพฯ:  มลนธสารานกรมวฒนธรรมไทย ธนาคารไทยพาณชย. 

สภทรดศ  ดศกล, ม.จ., 2510. ศลปสมยลพบร. พระนคร: กรมศลปากร.

_____________, 2513. ศลปะขอม. กรงเทพฯ: องคการคาของครสภา.

_____________, 2515. ประตมากรรมขอม. พระนคร: คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร.

_____________, 2524. ศลปะในประเทศไทย. พมพครงท 7. กรงเทพฯ: อมรนทรการพมพ.

____________ , 2556. ประวตศาสตรศลปะประเทศใกลเคยง. พมพครงท 7. กรงเทพฯ: มตชน.

สำานกโบราณคด กรมศลปากร, 2550. ศพทานกรมโบราณคด. กรงเทพฯ : สำานกโบราณคด กรมศลปากร.

ภาษาองกฤษ

John Guy, 2014. Lost Kingdoms Hindu-Buddhist Sculpture of Early Southeast Asia. Bangkok: River Books.

Krairiksh Piriya, 1980. Art in Peninsular Thailand Prior to the Fourteenth Century A.D.. Bangkok: The Fine Arts Department. 

Nicolas  Revire  and  Stephen  A Murphy,  2014. Before Siam Esssays in Art and Archaeology. Bangkok: River Books.

Stanley O’Conner, Jr., 1972. Hindu Gods of Penninsular Siam. Ascona: Artibus Asiae.

Steve Van Beek, 1986. The Art of Thailand. 2nd ed. Hong Kong: Toppan Printing.

90 90

Vincent Lefevre, 2007. Chefs-d’œuvre du delta du Gange Collections des musées du Bangladesh. Paris: Musée Guimet.

บทความในวารสาร 

Paul  A.Lavy  and Wesley  Clark,  2015.  “Integrating  the  Phong  Tuek  Visnu:  The Archaeology and Art History of a Forgotten  Image.”  Journal of the Siam Society 103: 19-27.