У С Л У Б И Й Т А В С И Я Л А Р -...

1

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ

ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ ИРРИРАЦИЯ ВА ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИНИ

МЕХАНИЗАЦИЯЛАШ МУХАНДИСЛАРИ ИНСТИТУТИ

“ТАСДИҚЛАЙМАН”

ТИҚХММИ ректори

_____________ У.Умурзаков

“____” ___________ 2018 йил

Институтдаги талабаларнинг мутолаа маданияти ва китобхонлик

кўникмаларини шакллантириш бўйича

У С Л У Б И Й Т А В С И Я Л А Р

Тошкент – 2018

2

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг

2018 йил 30 мартдаги 281 – сонли буйруғи асосида тайѐрланган.

3

КИРИШ

Китоб (битик) барча бунѐдкорлик, яратувчанлик ва ақл-идрокнинг,

илму донишнинг асосидир, ҳаѐтни ўргатувчи мураббийдир.

(Амир Темур)

Институтдаги талабаларнинг мутолаа маданияти ва китобхонлик

кўникмаларини шакллантириш бўйича услубий тавсиялар Ўзбекистон

Республикасининг ―Таълим тўғрисида‖ги ва ―Кадрлар тайѐрлаш Миллий

дастури тўғрисида‖ги Қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти

Ш.М.Мирзиѐевнинг 2017 йил 13 сентябрдаги ―Китоб маҳсулотларини нашр

этиш ва тарқатиш тизимини ривожлантириш, китоб мутолааси ва китобхонлик

маданиятини ошириш ҳамда тарғиб қилиш бўйича комплекс чора-тадбирлар

дастури тўғрисида‖ги ПҚ-3271-сонли қарорига мувофиқ олий таълим

муассасаларида таҳсил олаѐтган талабалар ўртасида мутолаа маданияти ва

китобхонлик кўникмаларини шакллантириш мақсадида ишлаб чиқилди ва у

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тизимида

фаолият юритаѐтган барча олий таълим муассасаларига тегишли саналади.

Ўз юрти ва Ватанида – жаннатмакон Ўзбекистонда амалга оширилаѐтган

туб ислоҳотларга, буюк ўзгаришларга ўзини дахлдор деб билган ҳар бир ѐш,

ҳар бир фуқаро ушбу услубий тавсияларда назарда тутилган қоидаларга

бўйсуниши белгилаб қўйилади.

Услубий тавсияларда фуқароларнинг эркинликлари, ҳуқуқ ва бурчларига

ҳеч қандай монелик қилмаган ҳолда, ѐшларни китоб ўқишга, бебаҳо ѐзма

манбаларда тарғиб этилган билим ва кўникмаларни мукаммал эгаллашга даъват

этилади.

Шунингдек, у халқимиз маънавиятининг энг сара намуналари ўз

ифодасини топган, ҳамюртларимизнинг орзу-умидлари, интилишлари, ғам-

ғуссалари, ўзбекларнинг узоқ ва шонли тарихи баѐн этилган бадиий асарларни

қадрлаш, тенгдошлари ва аҳоли ўртасида тарғиботини йўлга қўйиш, китобнинг

таълим-тарбия тизимидаги ҳеч нарса билан ўлчаб бўлмайдиган ўрнини

белгилашга яқиндан ѐрдам беради.

Услубий тавсияларда электрон китоблардан, виртуал кутубхоналардан

унумли фойдаланиш ҳам назарда тутилган.

Услубий тавсияларда назарда тутилган қоидаларга кўра Олий ва ўрта

махсус таълим вазирлиги институтда таҳсил олаѐтган талабаларнинг

китобхонлик ва мутолаа маданияти даражасини ўрганиш, китобхонлик ва

муталаа маданиятини тарғиб қилиш, ривожлантириш, бу борада яхши

натижаларга эришган жамоалар ва якка шахсларни рағбатлантириш,

4

топшириқларни бажармаган ташкилотлар учун тегишли интизомий чоралар

кўриш ваколатини сақлаб қолади.

Онгу тафаккурини чархловчи қудратли беминнат восита

Дунѐда элатлар, миллатлар кўп. Уларнинг ҳар бири мураккаб тарихий

тараққиѐт йўлини босиб ўтган. Бу жараѐнда қадимги аждодлардан кейинги

авлодларга жуда кўплабмоддий ва номоддий материаллар мерос бўлиб қолган.

Улар орасида инсоният онги ва тафаккури, руҳиятининг улкан ҳамда бетакрор

ифодаси бўлмиш КИТОБ нинг ўрни бениҳоя каттадир. Бу борада ўзбек

халқининг омади чопган. Умумжаҳон маданий ва илмий-адабий меросининг

сезиларли қисми қадим аждодларимиз томонидан яратилган.

Муҳаммад ал-Хоразмий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Мирзо

Улуғбек, Аҳмад ал-Фарғоний, Имом ал-Бухорий сингари Шарқ

мутафаккирлари томонидан турли соҳаларда битилган китоблар бугун

инсониятнинг бебаҳо хазинаси саналади.Уларнинг меросини синчковлик билан

ўрганиш, таққослаш, кейинги фаолиятимиз учун зарурий хулосалар чиқариб

олиш, шу юрт, шу Ватан, она Турон – Туркистон номи билан фахрланиш,

бизни оқ ювиб, оқ тараган халқимиз, кўз қорачиғидек асраб-авайлаб вояга

етказган ҳамюртларимиз олдидаги муқаддас бурчимиздир. Бу борада бизга

маѐқ вазифасини ўтовчи, энг тўғри ва мақбул йўлни кўрсатувчи восита бу –

китобдир.

Бугун шиддат билан давом этаѐтган глобаллашув жараѐнлари,

маълумотларнинг бетўхтов оқими, ―оммавий маданият‖ дунѐдаги кўплаб

халқларнинг ҳаѐти издан чиқишига сабабчи бўлиб қолмоқда. Эзгу ғоялар

йўлига ғов бўлаѐтган ғайриижтимоий тармоқлар, бузғунчилик, зўравонлик,

енгил-елпи ҳаѐтни тарғиб қилаѐтган интернет сайтлари, уяли алоқа воситалари

ѐшларни КИТОБ деб аталмиш буюк неъматдан, ҳаѐт кечиришнинг қудратли

воситасидан бироз узоқлаштириб қўйди. Уларнинг таъсирида савияси паст,

ғоявий жиҳатдан чиниқмаган, иродаси суст ѐшлар ўз йўлларидан осонгина

адашиб қолмоқдалар ва ѐвуз ниятли ғаламис кимсаларнинг ўлжасига

айланмоқдалар.

Инсоният зурѐдини ѐвуз кучлар қўлидан қутқариб қолувчи, уларнинг

иродасини мустаҳкамловчи, маънавий дунѐсини бойитувчи, онгу тафаккурини

чархловчи қудратли беминнат восита ҳам бу – КИТОБдир.

“Китоб бўлмаса, китобдан ѐғилиб турган зиѐ бўлмаса, инсон

тараққиѐтининг ҳозирги ѐруғ чўққисига етмас эди”, – деб ѐзган эди буюк ўзбек

адибларидан бири Ғафур Ғулом.

5

Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиѐев: “Китоб бу

маънавият, маънавият – бу китобдир”, – дейди.

Талаба ѐшларга биничи навбатда қуйидаги тушунчаларни сингдириш

мақсадга мувофиқ саналади.

КИТОБ [арабча ѐзилган, муқоваланган асар] 1 Маълум матнли

варақлардан иборат, жузлаб ан, муқоваланган, ҳажми 48 саҳифадан кам

бўлмаган босма (қадим қўлѐзма ҳам) асар. 2 Умуман, маълум шахс, воқеа-

ҳодисага оид тугал, одатда нашр этишга (китоб бўлишга) мўлжалланган асар.

КИТОБОТ [арабча ѐзув, ѐзиш; ѐзувли лавҳа] эскича Ёзиш, кўчириб ѐзиш,

ѐзув.

Китобот санъати Қўлѐзма китобларни яратиш, уларга безак бериш.

КИТОБХОН [китоб+форсча ўқувчи, ўқийдиган] Китоб ўқувчи.

Китобхонлар анжумани.

КУТОБХОНА ѐки ахборот ресурс маркази Китоблар қўйилган жой,

хона. Ёшларнинг китоб ўқиши, мутолаа қилиши учун барча шарт-шроитлар

яратиб берилган, замонавий техника воситалари, ахборотлар билан

таъминланган даргоҳ.

КИТОБХОНЛИК Китобхонлик, биргаликда китоб ўқиш

МУТОЛАА [арабча диққат билан ўқиш, ўрганиш] Диққат билан ўқиш,

ўқиб тушуниб олиш. Отабек жиддий равишда Фузулий мутолаасига берилди.

(Абдулла Қодирий)

МАДАНИЯТ [арабча шаҳар, цивилизация]

1. Жамиятнинг ишлаб чиқариш, ижтимоий, маданий-маърифий ҳаѐтида

қўлга киритган ютуқлари мажмуи. Бугунги Тошкент – йирик саноат, фан ва

маданият марказларидан бири.

2. Бирор ижтимоий гуруҳ, синф ѐки халқнинг маълум даврда қўлга

киритган шундай ютуқлари даражаси. Нутқ маданияти.

3. Ўқимишлилик, таълим-тарбия кўрганлик, зиѐлилик,

маърифат.Маданиятга эришмоқ.

4. Маданиятли шахс талабларига жавоб берувчи шароит. Турмуш

маданиятини юксалтириш

5. Қишлоқ хўжалигида Ўсимлик ѐки экиннинг турларини етказиш,

ўстириш, етиштириш. Деҳқончилик маданиятига эришмоқ.

МАДАНИЯТЛИ. Маданиятга эришган, маъданиятни эгаллаган;

маърифатли.

Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда мазкур услубий

тавсияларда қуйидаги мақсадлар назарда тутилади:

1. Ўзбек мумтоз ва замонавий адабиѐтнинг энг сара намуналарини талаба

ѐшлар ўртасида тарғиб қилиш, талабаларни улар билан таништириш.

6

2. Жаҳон адабиѐтининг чоп этилган энг сара намуналарини талаба ѐшлар

томонидан мутолаа қилинишини ташкил этиш.

3. Китобларнинг электрон вариантларини талабаларга тақдим этиш ва

мутолаасини йўлга қўйиш.

4. Ўзбек ва жаҳон адабиѐнинг энг яхши намуналарини Интернет тармоғи,

жумладан, ижтимоий тармоқларда тарқатиш орқали ѐш авлодда адабиѐтга

меҳр-муҳаббат уйғотиш.

5. Талаба ѐшларни миллий ғоя ва ватанпарварлик руҳида тарбиялашда

китобнинг аҳамиятини оширишга эришиш.

6. Институтда мунтазам равишда фаолият кўрсатадиган китоб

дўконларини ташкил этиш.

7. Талабалар билан бадиий адабиѐт бўйича суҳбатлар ташкил этиш, янги

нашрлар тақдимотларини ўтказиш

8. Талаба ѐшларнинг ахборот маданияти ва замонавий мутолаа

маданиятини ва фикрлаш савиясини янада ошириш мақсадида ижтимоий фаол

ѐшларни кўнгиллилар ҳаракатига жалб этиш.

9. Талабалар орасида турли танловлар ўтказиш.

10. Институтда таҳсил олаѐтган талабаларнинг дарсдан кейинги бўш

пайтларида қандай бадиий, илмий, публицистик асарлар ўқиѐтганини назоратга

олиш.

11. Талабаларнинг китобхонлик ва мутолаа маданияти бўйича гуруҳлараро

мониторинг олиб бориш.

12. Республикадаги барча олий таълим муассасалари ахборот-ресурс

марказлари иш фаолиятини тўғри ташкил этиш.

13. АРМ ларидаги адабиѐтларни, биринчи галда бадиий адабиѐтларни

хатловдан ўтказиш.

14. АРМ бадиий адабиѐтлар жамғармасини мунтазам бойитиб бориш.

15. ―Ўзбек мумтоз адабиѐти сарчашмалари кутубхонаси‖ рукни остида чоп

этилаѐтган китоблар кўргазмасини ташкил этиш.

16. Факультетлар ва кафедралар билан ҳамкорликда китобхонлар

анжуманларини ташкил этиш.

17. Институт фойелари, залларида мунтазам равишда янги китоблар

кўргазмаларини ташкил этиш.

18. Шоир ва ѐзувчилар билан учрашувлар ўтказиш.

19. Навоийхонлик, бобурхонлик, фурқатхонлик, муқимийхонлик каби

тадбирларни уюштириш.

Шунингдек, талаба-ѐшлар ўртасида китобхонлик ва китоб мутолаасини

йўлга қўйишнинг асосий йўналишлари этиб қуйидагилар белгиланади:

7

1. Ёшларнинг тарбиясига таъсир қила оладиган, жаҳон ва ўзбек адабиѐтига

оид сара асарлар тарғиботини мунтазам йўлга қўйиш.

2. Телевидение кўрсатувлари, радио эшиттиришлари орқали бадиий

асарлар рекламасини қилиш.

3. Кўчаларда, метро ва автобус бекатларида энг яхши асарлардан олинган

ҳикматли сўзларни ѐзиб қўйиш.

4. Талабалар орасида ўқилган энг яхши китоб ҳақида сўзлаб бериш

мусобақаларини ташкил қилиш.

5. Ҳафтада бир марта гуруҳларда ―Мутолаа соати‖ ўтказиш, унда энг яхши

ҳикоя ѐки шеър ифодали ўқиш ва аудиторияда муҳокама қилиш.

6. Талабаларнинг асар муаллифлари билан учрашувларини, суҳбатларини

уюштириш.

Бу мақсадга қуйидагилар орқали эришилади.

1. Китобхонлик орқали талабаларнинг оғзаки ва ѐзма нутқини ўстиришга

қаратилган махсус ―Мутолаа курс‖лари ташкил этиш. Мутолаа курсларида

боболаримизнинг ўтмиш (қиссахонлик, навоийхонлик, бедилхонлик каби қироат

ѐки ғазалхонлик кечалари шаклидаги) тажрибалари мисолида ҳар ҳафта ѐки ойнинг

муайян кунларида белгиланган асарни мумтоз куй-қўшиқлар уйғунлигида жамоа

бўлиб ўқиш, тинглаш ва муҳокама қилишга одатлантириш асосида машғулот

ташкиллаштирилади. Бундай тадбирлар дарсдан ташқари талабаларнинг бўш

пайтларида ўтказилади.

Глобал тармоққа уланган таълим муассасаси сайтида ―Мутолаа хизмати‖ини

ташкил этиш орқали белгиланган мақсадни амалга ошириш мумкин. Хусусан:

– ―Китоб билан дўстлашув‖, ―Мулоқотда бўл!‖ каби саҳифа ва рукнлар ташкил

этиш;

– мазкур саҳифаларга мустақил ўқиш учун адабиѐтлар рўйхатини киритиш;

– мутолаа қилинганлар юзасидан On-line мулоқотлар ўтказиш;

– олиб борилган изланиш, тадқиқот натижаларини электрон портфолио

шаклида расмийлаштириш.

2. ―Мутолаа кундалиги‖ юритиш талабаларнинг боғланишли нутқини

ўстиришда муҳим ўрин тутади. Асар муаллифи, номи, чоп этилган жой, нашриѐт,

сана ва саҳифалар билан боғлиқ маълумотларнинг қайд этилиши ўқилганларни

ҳисобга олишда асосий мезон саналади. Асар аннотацияси, тақризчилар исм-

шарифи, машҳур шахсларнинг адиб ижоди ҳақидаги фикрларини топиб ѐзиш ѐки

китобдан ўрин олган суратлар ҳақида баҳс юритиш, қаҳрамонлар тақдири

юзасидан хулосалар чиқариш, сюжетнинг муҳим қисмлари, композициясини

белгилаш боғланишли нутқ кўникма ва малакаларини шакллантиради.

3. Кутубхоналар, китоб дўконлари, музейларга саѐҳатлар уюштириш; On-line

имкониятларига ижодий ѐндашиб видео-конференция, медия-мулоқот, тақдимот,

8

слайд-лекция; адабиѐт декадалари, интерфаол кўргазмалар, викторина каби

оммавий тадбирлар ўтказиш талабаларнинг мутолаага қизиқишини ошириш,

билиш жараѐнларини ривожлантиришда муҳим аҳамиятга эга.

Қуйидаги ишлар талабаларнинг китобхонлик даражаси ва нутқ малакасини

ўстиришга ѐрдам беради:

– матнда илгари сурилган ғоя ва бадииятни англашга ўргатиш;

– асар сюжетидаги муҳим ҳолат ва қаҳрамон ҳаѐтининг бурилиш нуқталарини

аниқлаш;

– мустақил ижодий ишлар шаклидаги ҳисоботлар тайѐрлаш;

– ижодий ишларда табиат манзаралари, жой тасвирлари ѐки қаҳрамонлар

хатти-ҳаракатларини тавсифлаш;

– тенгдошлари ижодий ишларига тақризлар уюштириш асосида муайян

хулосаларни шакллантириш.

4. Ижодий топшириқлар ўз ичига қуйидагиларни қамраб олади:

а) талабани бадиий асар, адабий-танқидий мақолалар моҳиятини

ѐритишга қаратилган саволлар тузишга ўргатиш;

б) адабий қаҳрамонлар ва воқеа-ҳодисаларни ўзаро қиѐслаб фикр

юритиш;

в) турли мавзуларда суҳбат, баҳс-мунозаралар уюштириш ва ҳоказо.

д) мавзувий портфолиолар яратиш.

5. Мақола, таассурот, иншо, тақриз, матн, маъруза, аннотация каби ѐзма

ишлар мустақил мутолаа асосида талабаларнинг ѐзма нутқини ривожлантиради.

Мактуб ѐзиш усули бирор ѐзувчининг ижоди билан яқиндан таништиришга,

қаҳрамонлар тақдири юзасидан ўзаро фикр алмашиб, муносабат билдиришга

ўргатиши билан самарали ҳисобланади.

6. Музейларга уюштириладиган экскурсиялар жамоат жойларда ўзини

тутиш, атрофдагилар билан муомала қилиш маданиятини тарбиялайди, ѐзувчи

ҳаѐти ва ижоди юзасидан кўрганларини ѐзма шаклда ифодалаш малакасини

шакллантиради.

7. Талабалар ахлоқий-эстетик тарбиясида муҳим ўрин тутадиган

спектакль, бадиий, ҳужжатли, видео фильмлар асосидаги таассуротлар

режиссѐр маҳорати, актѐрлар ижроси, танланган декорациялар, мавзунинг

жамият учун қай даражада долзарблигини асослашга ѐрдам беради.

8. Бадиий матнларни ѐд олиш ва ифодали ўқиш ҳам мустақил ишларнинг

самарали туридир. Ёд айтиш чоғида овоз чиқариб ўқиш, кўриш, эшитиш

сингари нутқ ва хотира турларидан фойдаланиш тавсия этилади.

9. Ҳикоя қилиш талабаларни мустақил фикрлашга ўргатади, ҳис-

туйғулари ва нутқини бойитиш орқали таҳлилга тайѐрлайди. Матн мазмунини

9

изчил баѐн қилишда талаба унга нисбатан шахсий муносабатини кўргазмалар

ва ишонарли далиллар билан ифодалаш кўникмаларига эга бўлади.

Асар мазмунини оғзаки тасвирлаш ҳар қандай адабий жанрга мансуб асар

матни устида ишлашда қўлланилиши мумкин.

Талабалар асар мазмунини сўз воситасида образли тасвирлашда олдиндан

баѐн режаси белгилаб олиниши, зарурий кўчирмалар танланиши, персонажлар

қиѐфаси, нисбий тугалланган лавҳалар, тасвирий ифодалар аниқланиши, табиат

манзаралари изчиллик билан ѐритилиши талаб этилади.

10. Матн устида ишлашнинг яна бир тури ўзлаштирилган билимлар

асосида мўйқалам ва ранглар, компьютернинг ―Paint‖ дастури имкониятларидан

фойдаланиб график тасвирлаш усулидир. Бу жараѐнни ташкил этишдан аввал

талабалар тасвирланадиган парча ѐки мисралар билан яқиндан танишиб

чиқиши зарур.

11. Инсценировкалаш талабаларнинг ақлий ва ҳиссий фаолияти учун

катта имкониятлар яратади. У бадиий асар матнига нисбатан тадқиқий

муносабатни чуқурлаштиради, саҳна варианти маънодор ва таъсирчан

бўлишини таъминлайди.

Инсценировкалаш талабалардан бадиий асар поэтикасини чуқур

ўрганишни, ўз нутқида адабий тушунчаларни қўллаш маҳоратини талаб этади.

Бунинг учун қуйидагича фаолият турлари амалга оширилиши

режалаштирилади:

1) инсценировка учун мақбул лавҳаларни белгилаш;

2) танланган парчаларни номлаш;

3) ролларни тақсимлаш, персонажлар нутқи устида ишлаш;

Шунингдек, барча таълим муассасаларида китобхонлик ва мутолаа

маданиятини тарғиб қилиш мақсадида қуйидаги ҳикматли сўзлар ва асосий

тушунчаларни кўзга кўринарли жойларга баннер тарзида илиб қўйиш тавсия

этилади.

Шу билан бирга қуйидаги услубий тавсияларгаамал қилинса мақсадга

мувофиқ бўлиши уқтирилади:

1. Китобни бўш вақтда мутолаа қилишга ўргатиш. Кутубхона ѐки уйда

ўқишни йўлга қўйиш. Айрим асарларни ўқишга талабалар билан махсус

тайѐргарлик кўриш, уларни ўқиш учун аниқ вақт белгилаб олишга

одатлантириш (масалан, дам олиш кунлари, таътилда, ишдан бўш, ижодий

кунларда ва ҳоказо).

2. Мутолаа жараѐнида асарда учрайдиган ҳикматли сўзлар, маъқул бўлган

жумлаларни алоҳида кундаликка ѐзиб қўйишга ўргатиш Бу китобдан

олинадиган таассуротни янада жонлантириб, унинг мазмуни китобхон

хотирасида чуқур ўрнашиб қолишига имкон беради. Машҳур адибларнинг

10

китобларидан ўринли иқтибослар келтириш, давраларда ва тадбирларда

чиройли парчалар ва шеърлар ижод этиш маданиятли инсоннинг бирламчи

белгиларидан ҳисобланади. Ҳикматли гаплар ва диққатга сазовор фикрларни

алоҳида дафтарга ѐзиб қўйиш ѐки маркерлар ѐрдамида белгилаб боришни йўлга

қўйиш.

3. Баъзи ўринларда китобни овоз чиқариб ҳам ўқишга ўргатиш. Бунда

китобхоннинг нутқ равонлиги ва нутқ маданияти ривожланади. Овоз чиқариб

ўқишни китобхонлар даврасида гуруҳ бўлиб ўқиш тадбирларида ѐки уйда, ҳеч

кимга халақит бермаган ҳолда амалга ошириш мумкин. Биринчи ҳолатда

китобхон бошқалар олдида ифодали ўқишни ўрганиш билан бир қаторда бошқа

китобхонлар билан тажриба алмашади, уларнинг қимматли тавсияларини

олади, боз устига, китобни овоз чиқариб ўқиш китобнинг таҳлили ва

муҳокамасига уланиб кетади. Бу ишлар нутқ ҳамда чиройли қироат

кўникмаларини оширади. Маълумки, кўпгина соҳаларда матнни чиройли ва

тушунарли ўқиш, уни тушуниш ва тушунтириб бера олиш талаб этилади.

Демак, бадиий китобни гуруҳ бўлиб ѐки якка ҳолда ифодали ўқиш одамлар

билан ишлайдиган, кўпчилик олдида гапирадиган касб соҳиблари учун керакли

кўникмаларни ҳосил қилишга ѐрдам беради;

4. Китоб танлашни қизиқишидан келиб чиққан ҳолда ҳар бир талабага

ўргатиш. Масалан, жаҳон адиблари асарларидан бехабар киши, албатта, улар

билан танишиши лозим. Агар кимдир ўзбек адибларининг асарларини ўқимаган

бўлса, аввало, ўқиши керак бўлган асарлар рўйхатини шакллантириб, навбати

билан танишишни маслаҳат берган бўлардик. Бундан ташқари, асарларни

жанрига кўра ажратиш ҳам мақсадга мувофиқ. Тарихий ҳамда бугунги кундан

ҳикоя қилувчи романлар, ҳажвиялар ва ҳикоялар – буларнинг бари билан ҳар

бир китобхон танишиб бориши лозим деб ҳисоблаймиз;

5. Китобхонларни ўзлари ўқиган китобларни дўстлари, оила аъзолари ва

ҳамкасбларига тавсия қилиб боришга одатлантириш. Бундан ташқари, китобдан

олинган таассуротларни махсус дафтарга ѐздириб бориш яхши самара беради.

Бунинг натижасида ўқилган китоб мазмуни ва асосий ғоялари хотирада яхши

сақланади.

11

ХУЛОСА

Талабалар ўртасида китобхонлик ва мутолаа маданиятини тарғиб қилиш,

шакллантириш ва ривожлантириш умумиллий аҳамиятга эга бўлиб, талаба

ѐшларни китобхонлик маданияти ва мутолаага ўргатиш жараѐнида уларнинг

фаоллиги таъминланади, тафаккури ўстирилади.

Сўнгги 30 йил ичида жаҳон миқѐсида китоб нашр этиш 3 баравар, адади 4

бараварга кўпайди. Бу ҳолат биз – ўзбек халқи фарзандларини ҳам

огоҳликка,китобдан баҳраманд бўлишга чорлайди.

Мустақиллик йилларида китобхонлик ва нашр масалаларига бағишлаган

10 дан ортиқ Қонунлар, 30 дан зиѐд қонун ости ҳужжатларининг қабул

қилинганлиги бу соҳада амалга ошириладиган ишлар кўлами ва аҳамиятининг

нақадар катта эканлигини билдириб турибди.

Республикамизда фаолият кўрсатаѐтган 1677 та матбаа корхоналари,

118 та нашриѐт, Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси,

14 та вилоятлардаги АРМ лари, 200 дан ортиқ корхона ва ташкилотлардаги

ахборот ресурс марказлари юқоридаги эзгу иш учун хизмат қилмоқда.

Бундан ташқари ―Китоб олами‖, ―Шарқ зиѐкори‖ ―Ижод‖ жамоат фонди

орқали ҳам ўқувчиларга талаб этилган китоблар етказиб берилмоқда.

Буларнинг барчаси китобхонлик ва мутолаа маданиятининг ҳаѐтимиздаги

беқиѐс ўрнини белгилаб беради.

Буни билишимиз ва ўқув-тарбиявий жараѐнларга татбиқ этишимиз давр

талаби саналади.

12

ИЛОВАЛАР

1-илова

ТАЛАБАЛАРГА ЎЗБЕК МУМТОЗ ВА ЗАМОНАВИЙ

АДАБИЁТИНИНГ ЭНГ САРА НАМУНАЛАРИДАН ЎҚИШ УЧУН

ТАВСИЯ ЭТИЛАЁТГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

1. Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит-турк” асари.

Маҳмуд ибн Ҳусайн ибн Муҳаммад ал-Қошғарий, қомусий олим, фиқҳ ва

ҳадис илмининг билимдони. Қошғарда туғилган (санаси номаълум),

қорахонийлар давлатининг пойтахти Боласоғунда яшаган. ―Девону луғотит–

турк‖ асари (1068) билан туркийшунослик фанига асос солган. ―Девон‖да тилга

олинган ―Жавоҳирун-наҳви фи луғатит-турки‖ (―Туркий тилларнинг наҳв

қоидалари‖) асари бизгача этиб келмаган.

―Девону луғотит-турк‖асари изоҳли луғат тарзида тузилган бўлиб, асар

муқаддимасида туркий тил грамматикаси илмий асосда ѐритилган.

Асарда 9-10 асрларда Марказий Осиѐда истиқомат қилган қорлуқ, чигил,

яғмо, ябақу, тўхси сингари 20 га яқин туркий қабиларнинг тарихи, маданияти,

мавқеи ва одатлари тўғрисида қизиқарли маълумотлар берилган.

―Девону луғотит-турк‖ адабий манба сифатида туркий қавмлар томонидан

яратилган қўшиқ, мақол, матал ва ҳикматли сўзларни ҳам жамлаган. Ҳалқ

оғзаки ижодига хос бўлган эртак, мақол, матал, қўшиқ ва бошқалар қадимги

туркий адабиѐтда лирик ва эпик жанрнинг ривожидан далолат беради.

Келтирилган адабий парчалар меҳнат, ѐр тавсифи, қаҳрамонлик, эзгуликка

даъват, ватанпарварлик мавзуларида, айримлари халқ оғзидан ѐзиб олинган.

Китоб бўлимдан, муқаддима ва хулосадан иборат. Ҳар бир бўлимда от-исм

сўзлар, феъллар қулайлик учун алоҳида ажратиб берилган. Асарда 7500 дан

ошиқ туркий сўз ва иборалар изоҳланган.

Луғатда юзлаб киши исмлари, шаҳар ва қишлоқ, ўлка номлари, дарѐ, тоғ,

яйлов, водий, дара, йўл, довон, кўл, сой каби географик атамалар, турли қабила,

уруғ, элат, сайѐра, юлдузлар, фасллар тилга олинади. Асарга Маҳмуд Қошғарий

тузган дунѐ харитаси, дунѐнинг доира шаклидаги тасвири ҳам илова қилинган.

Унинг марказида Марказий Осиѐ жойлашган. XI аср география илмининг

намунаси бўлмиш бу харита Қошғарийнинг қомусий олимлигининг далилидир.

Туркий халқлар тарихига оид қадимий афсона ва ривоятлар, 300 га яқин

мақол ва маталлар, ҳикматли сўзлар, 700 сатрдан ошиқ шеърий парчалар ушбу

асар саҳифаларидан ўрин олган.

13

2. Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билик” достони

Юсуф Баласоғуний Еттисув ўлкасидаги Кузўрда (Баласоғун) шаҳрида 1021

йилда дунѐга келади. Бу даврда Еттисув ва Шарқий Туркистон ўлкалари туркий

қарлуқ қабиласидан чиққан Қорахонийлар сулоласи қўл остида эди.

―Қутадғу билиг‖ асари 1070 йилда ѐзилган. ―Бу китобни тартиб берувчи

Баласоғунда туғилган, сабр-қаноатли кишидир. Аммо бу китобни Кошғарда

тугал қилиб, Машриқ малики Тавғачхон даргоҳига келтирибдир. Малик уни

ѐрлақаб, улуғлаб, ўз саройида Хос Ҳожиблик лавозимини берибди. Шунинг

учун Юсуф Улуғ Хос Ҳожиб деб машҳур номи тарқалибди‖. Китобда номи

тилга олинган хоқон Насриддин Тавғач улуғ Буғро Қорахон Абу Али Ҳасан

Хорунхон бинни Арслонхон бўлиб, 1070–1103 йиллар давомида Қорахонийлар

давлатини бошқарган.

Асосий қисм мазмуни ва мундарижасига кўра ―Қутадғу билиг‖ достони

минтақа адабиѐтининг биринчи босқичида яратилган туркий тилдаги ислом

маънавиятининг бадиий-фалсафий, ижтимоий-ахлоқий қомуси деб баралла

таърифласак арзийди. Унингдек улуғ яхлит китоб Бухорийнинг ―Жомеъ ас-

саҳиҳ‖идан кейин араб ва форс тилларида ҳам яратилмаган эди. Бу китоб ўз

даврида туркий халқлар маънавиятининг қомуси бўлди. Муаллиф ўз асарини

―Шоҳномайи туркий‖ деб шуҳрат топганини айтади.

Туркий сулолалар бутун ислом минтақасида ҳукмронликни ўз қўлига

олаѐтган бир пайтда, ижтимоий жиҳатдан ―Шоҳнома‖дан кўра ―Қутадғу

билиг‖, яъни ―ҳукмдорлар Адабномаси‖ кўпроқ зарур ва бу китоб айнан туркий

тилда ѐзилмоғи керак эди. Юсуф Хос Ҳожиб ушбу ижтимоий заруратни

вақтида англаб етди, унга юксак савияда жавоб бера олди. Унинг асарини

туркий ҳукмдорлар қай даражада ўқиди ва ўзлаштирди, бу бошқа масала. Абу

Али Ҳасан Хорунхон уни яхши қабул қилгани, шоирни муносиб тақдирлагани

Кунтуғди ва Ойтўлди тимсоллари ҳаѐтий ҳақиқатга анча мувофиқ келганини

кўрсатади.

Юсуф Хос Ҳожиб жамиятни тубдан ўзгартиришни эмас,

мувофиқлаштириш, уйғунлаштириш, такомил бахш этишни мақсад қилиб

қўяди.

―Қутадғу билиг‖нинг бадиийлиги жуда юқори. Ундаги ҳар бир қирра,

воқеалардаги ҳаѐтийлик ва шоир хаѐли ўзаро ниҳоятда уйғун. Шоирнинг

тасвирлари ѐрқин, тили ниҳоятда ширали, мазмунга бой. Ислом минтақа

шеъриятининг энг асосий услуби хусусияти – ҳар бир байтнинг мустақил

тасвирий, тимсолий бирлик даражасига кўтарилиш талаби Юсуф томонидан

тўла ҳис қилинган ва амалга татбиқ этилган. Унинг жуда кўп байтлари

хикматли сўз (афоризм) даражасига кўтарилган. Ҳар бир байт тугал тасвир

14

(яхлит образ) беради. Асар тавҳид ѐки ягона Аллоҳ ҳамди билан бошланади. 32

байтли бу бобда исломнинг бош тушунчаси ҳар тарафлама тавсифлаб берилган.

3. Мавлоно Лутфий шеърлари

Лутфий (1366 - Ҳирот - 1465), Мавлоно Лутфий — ўзбек шоири, ориф ва

мутафаккир. Ўз замонининг ―малик ул-каломи‖. Лутфий 99 йил яшаган.

Умрининг асосий қисми ўқиш, ўрганиш ва бадиий ижод меҳнати билан ўтган.

Лутфий ҳам зоҳирий-дунѐвий, ҳам диний-тасаввуфий илмларни чуқур

эгаллаган, давр ва замонига очиқ назар билан қарашга қодир, ҳақиқат ва

маърифатга содиқ ижодкор эди. Навоий сўзи билан айтганда, у ―форсий ва

туркийда назири йўқ‖ шоир бўлган. Лутфий гарчи ўз она тили — туркий тилда

яратилган шеърлари билан машҳурликка етишган бўлса-да, форсийда ҳам

ўзининг шоирлик иқтидори ва маҳоратига кўпчиликни иқрор эта олган.

Лутфийнинг шеърияти — хилма-хил шакллардан таркиб топган мазмундор,

рангин шеърият. Бизгача шоирнинг 16-20-асрлар мобайнида кўчирилган туркий

девонининг 33 қўлѐзма нусхаси етиб келган бўлиб, улар Тошкент, Душанба,

Истанбул, Теҳрон, Лондон, Париж, Санкт-Петербург кутубхоналари ва қўлѐзма

фондларида сақланади. Олим Э. Аҳмадхўжаевнинг аниклаши бўйича, Лутфий

каламига мансуб мавжуд шеърларнинг умумий миқдори 2774 байт ѐки 5548

мисрадан ортиқ. Уларнинг катта қисми (2086 байти) ғазал жанрида ѐзилган.

Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, Лутфий ғазалнавис сифатида Шарқ

адабиѐтида барқарорлашган адабий-эстетик анъаналар билан халқ оғзаки

ижодиѐти тажриба тамойили ва усулларини ниҳоятда моҳирлик билан

мувофиқлаштирган. Шу боисдан ҳам унинг ғазалларида миллий ҳис-туйгулар

нурланиб, инсоний дард, армон, қайғу ва шодлик тасвири такрорсиз бир

таъсирчанлик касб этган. Лутфий наинки газалларида, рубоий, туюқ, қитъа,

фардга ўхшаш бошқа жанрлардаги шеърларида ҳам нафосат ҳисси шаклланган,

дид ва савияси баланд кишиларнинг — зукко ва ҳаѐтсевар халқ вакилларининг

фикру туйғуларини тараннум этган. Шоирнинг:

Сенсан севарим, хоҳ инон, хоҳ инонма,

Қондур жигарим, хоҳ инон хоҳ инонма,

каби мисраларини ўқиганда, уларнинг бундан бир неча аср муқаддам

ѐзилганига баъзан ишониш ҳам қийин бўлади. Чунки улар шу даражада содда,

оғзаки нутққа яқин ва китобий безакдорликдан йироқ ва самимийдир.

Лутфий девонидаги бош мавзу ишқ ва асосий мақсад ошиқнинг ҳасбу ҳолини

тасвирлашдан иборат бўлсада, шоир деярли ҳар бир шеърида мавзуга янгича

ѐндашиб, бетакрор оҳанглар яратади, моҳиятига мос поэтик образлар топади,

бир-бирига ўхшамайдиган бадиий санъатларни қўллайди. Лутфий девонида

ташбеҳ, талмеҳ, тазод, ийҳом, хусусан, ирсоли масал санъати намоѐн бўлган.

Лутфий рубоий, туюқ, қитъаларини ҳам санъат намунаси мақомига кўтара

15

олган.

4. Алишер Навоийнинг “Ҳазойин ул-маоний” тўплами

Алишер Навоий — буюк ўзбек шоири, мутафаккир, давлат арбоби.

Алишер Навоий 10—12 ѐшларидан шеър ѐза бошлаган.

«Хазойин ул-маоний»даги 4 девоннинг ҳар бирида 650 тадан 2600 ғазал,

умуман 4 девонда 210 қитъа, 133 рубоий, 86 фард, 52 муаммо, 13 туюқ, 10

мухаммас, 10 чистой, 5 мусаддас, 4 таржеъбанд, 4 мустазод, 1 мусамман, 1

таркиббанд, 1 қасида, 1 маснавий, 1 соқийнома мавжуд бўлиб, Шарқ

шеъриятининг 16 тури намоѐндир.

Алишер Навоийнинг муҳаббат ва бу билан боғлиқ туғѐнлари, хусусан

ғазаллари унинг йигитлик даврида ѐзилган. Бунга унинг «Илк девони»га

киритилган, халқ орасида ―Қаро кўзум‖, ―Келмади‖ (―Муножот‖) номлари

билан машҳур бўлган ва куйланадиган ғазаллари яхши мисол бўла олади. Бу

каби шеърларида шоир пок ва юксак ишқий кечинмаларни баланд эҳтирос ва

фалсафийлик билан ифодалаб бера олган. Унинг ―Топмадим‖ радифли ғазали

ҳам шу даврда, аниқроғи, Машҳаддан Ҳиротга қайтиб, шахсий турмушини изга

солиш тараддудида юрганда, лекин унинг моддий жиҳатдан ночор аҳволдалиги

туфайли оила қуриши қийинлашган, Султон Абу Сайд эса уни таъқиб қилган

пайтда ѐзилган бўлиб, унинг ҳар байти юракни тирнайди. Алишер Навоийнинг

ишқий шеърларини фақат бир субъектга қаратилган, дейиш қийин. У ҳаѐтга

кенг нигоҳ билан қараб, барча гўзалликларни назокатли туйғуларни қадрлаган,

ноѐб сўз ва иборалар билан қалбдан ифодалай билган. Лекин ҳаѐт

қийинчиликлари ва зиддиятлари орқасида ўз орзу-умидларига етиша олмаган

шоир ўзининг инсоний норозилик туйғуларини оловли шеърий сатрларда баѐн

этади. Алишер Навоийнинг ишқ билан боғлиқ тасвирлари ранг-баранг ва бой

бўлиб, биз унда инсон ҳаѐти ва ҳолатининг чексиз кўп қирраларини —

шодликни ҳам, хафачиликни ҳам, такрорланмайдиган лаҳзаларни ҳам, ҳар кун,

ҳар соатда юз берувчи кўнгилсизликларни ҳам кўрамиз. Зотан ўзбек

шеъриятида инсон дарди ва ҳасратларини, ўз севгилисига талпинишларини

Навоийдан ўтказиб ифодалаган шоирни топиш қийин.

5. Алишер Навоийнинг “Хамса” асари

Алишер Навоий ўзбек тилида ―Хамса‖асарини 1483-1485 йилларда амалга

оширди. Асар ўзбек адабиѐти шуҳратини оламга ѐйиб, жаҳон адабиѐтининг

дурдоналаридан бирига айланди.

Улуғ шоир ижодининг шоҳ асари «Хамса» 5 достондан иборат. Булар

―Ҳайрат ул-аброр‖ (―Яхшилар ҳайрати‖), ―Фарҳод ва Ширин‖, ―Лайли ва

Мажнун‖, ―Сабъайи сайѐр‖ (―Етти сайѐра‖), ―Садди Искандарий‖ (―Искандар

девори‖) достонларидир. Форс адабиѐтидаги хамсачиликка жавоб сифатида

16

ўзбек тилида биринчи маротаба яратилган Алишер Навоий ―Хамса‖си бу

тилнинг чексиз имкониятларини амалда исбот этди. 52 минг мисрадан иборат

бу бешлик 15-аср ислом тафаккурининг борлиқ ва табиат, инсон ва жамият,

ахлоқ ва камолот ҳақидаги ўзига хос қомуси эди. Шоир воқеаларни қадим

Шарқ тарихининг Хусрав, Баҳром, Искандар каби номлари афсоналар билан

чулғанган шахслар, Лайли ва Мажнун каби ошиқлар ҳаѐтидан олди. Уларга

янги мазмун берди, туркона руҳ киритди. Даврнинг дардли масалаларини,

авлодларнинг орзу ва армонларини кўтариб чиқди.

6. Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг “Бобурнома” асари

―Бобурнома‖ асари тарихий-мемуар асар саналиб, унда 15-аср охири ва

16-аср бошларида Мавароуннаҳр, Афғонистон, Ҳиндистонда бўлиб ўтган

ижтимоий-сиѐсий, маданий воқеалар қаламга олинади.

Асардан барча соҳа вакиллари ўзларига етарлича маълумотлар олиши

мумкин. Ўша даврда яшаган тарихий шахслар, улар томонидан амалга

оширилган ишлар, жойлар, мамлакатлар тасвири, бу ерлардаги ҳайвонот ва

ўсимликлар дунѐси ―Бобурнома‖дан ў кенг ўрин олган.

7. Бобораҳим Машраб шеърияти

Машраб ўзбек мумтоз адабиѐтининг йирик намояндаларидан биридир.

Унинг шеърларида иносн қалбининг гўзалликлари, Оллоҳ ишқи ва унга етиши

йўлидаги машаққатлар баралла куйланади. Шоир умрини доимий сафарда,

турли ўлкаларда дарбадарликда ўтказади. Қўнимсиз ҳаѐтга юзланган шоир,

асосан, ижодий иш билан шуғулланади. Оддий халқнинг қашшоқ ҳаѐти, зулму

ситам остидаги оҳу ноласи шоир қалбини ларзага солади.

Машраб асарларининг аксарияти чуқур ижтимоий йўналишга эга бўлиб,

ўша давр ҳаѐти, жамиятдаги воқеа-ҳодисалар билан чамбарчас боғлиқ. Хусусан,

у баъзи руҳонийларнинг кирдикорлари ва ҳийлагарликларини фош этади,

текинхўр мулкдорлар ва жоҳил амалдорларнинг зўравонлик фаолиятларини

танқид қилади. Машрабнинг бу тур асарлари қўлдан қўлга, оғиздан оғизга ўтиб,

тез тарқалган. Худди шунинг учун ҳам Машрабнинг бирор қишлоқ ѐки шаҳарга

келиши изсиз қолмаган, одил камбағал халқ уни қувонч-хурсандчилик ва

қизиқиш билан қарши олган. Шоир қўнимсиз ҳаѐтининг сўнгги манзили Балхда

ҳам ҳоким табақа ва мутаассиб шайх-муллалар Машрабни жисман йўқотиш

пайига тушадилар. Шу тескаричи гуруҳларнинг расмий фатвоси ва Маҳмудбий

Қатағоннинг ҳукми билан дорга осилади. Машрабнинг фавқулодда ноѐб

истеъдод эгаси бўлган. Машраб ижоди шеъриятнинг янада кенгроқ ижтимоий

мазмун ва жанговар руҳ касб этишида, адабиѐтдаги халқчиллик ва

дунѐвийликнинг чуқурлашувида, лирик турларнинг такомиллашуви ҳамда

бадиий санъатнинг камолотга эришувида янги бир юқори босқични ташкил

этади.

17

Машрабнинг моҳиятан инсон қадри-шарафи ва маънавий камолотини

улуғлашга, эзгулик ва гўзалликни мадҳ этишга бағишланган шеърий меросида

ғазал, мустазод, мурабба, мухаммас, мусаддас, мусабба, маснавий, рубоий,

таърих каби жанр турларида битилган етук намуналарни учратамиз. Аммо

Машраб аввало моҳир ғазалнавис ҳамда кўплаб шўх ва жарангдор мустазодлар,

ўйноқи ва жозибадор мурабба ҳамда халқ ғаму ҳасратига ҳамдардлик ҳисси

билан йўғрилган мухаммаслар ижодкори сифатида кенг довруғ чиқарган.

Машрабнинг жуда кўп ғазаллари халқ қўшикларидек содда ва жарангдор,

жўшқин ва таъсирчандир.

8. Муҳаммадризо Огаҳий шеърлари

Огаҳий шоир, тарихчи, таржимон саналади. Ундан ―Таъвиз ул-ошиқин‖

(―Ошиқлар тумори‖) тўплами ва кўплаб тарихий асарлари бизгача тўла етиб

келган. Девон анъанавий тартибда тузилган, 470 ғазал, 3 мустазод, 89

мухаммас, 5 мусаддас, 2 мурабба, 4 мусамман, 4 таржеъбанд, 7 қитъа, 80

рубоий, 10 туюқ, 1 муламма, 4 чистон, 2 муаммо, 4 маснавий, 1 баҳри тавил, 1

муножот, 1 ошиқ ва маъшуқ савол-жавоби, 20 таърих, 19 қасида — жами 18000

мисрадан иборат. Девонга «Ашъори форсий» номи билан Огаҳийнинг форс

тилидаги 1300 мисра шеъри ҳам киритилган. Девондаги асарлар мазмун-

мундарижаси марказида ишқ мавзуи туради.

Огаҳий ижодининг мавзу доираси кенг. Аммо у қайси мавзуга мурожаат

қилмасин, ишқни четлаб ўтолмайди. Ишқ унинг қаламида мавзуни ѐритишда,

ғояни илгари суришда асосий бадиий восита; шеъриятида ишқ — иймон,

эътикрд, ватан, заковат тимсоли каби лирик қаҳрамоннинг ўй-кечинмалари,

фаолияти, дунѐқарашини ҳаракатлантирувчи куч. Огаҳий девонида замон ва

замондошлари тасвири ҳам катта ўрин эгаллаган. Шоир ўзи яшаб ижод этган

мураккаб даврни маҳорат билан бадиий умумлаштирганда, замон ва унинг

аҳлига муносабат билдирганда, бақо берганда, инсонпарварлик, халқпарварлик

нуқтаи назаридан ѐндашган.

Унинг ғазаллари ―Шашмақом‖нинг ҳамма куйларига тушади, Хоразм халқ

оҳангларига мос келади.

9. Зокиржон Фурқат шеърлари

Фурқат ўз асарларида маърифатпарварлик ғояларини илгари сурган илғор

ижодкорлардан саналади. Унинг шеърларида ижтимоий руҳ ва замонавийлик

тобора кенг ѐритилган. ―Бўлди‖, ―Не журм ўттики биздин, бунчалик Фарғона

танг бўлди?...‖ , ―Демиш хон бир куниким, давру давронлар қаѐн қолди?‖

асарлари, ғазал ва мухаммаслари ўзининг ҳаѐтийлиги, мусиқийлиги, ниҳоятда

самимийлиги билан ўқувчини мафтун этади. Фурқат шеърларида она-юрт

табиати ва баҳор гўзаллиги, жўшқин севги-муҳаббат ва чин инсоний

фазилатлар, ҳаѐт шодликларидан қувониш ва турмуш ташвишларидан шикоят

18

қилиш, умуман, одам ва олам, кишиларнинг маънавий дунѐси, меҳри ва қаҳри

яққол тасвирланган. Масалан, ―Баҳор айѐмида гулгашт этарга бир чаман бўлса‖,

―Умр хуш ўтмас баҳор айѐми саҳро бўлмаса‖, ―Сурмадин кўзлар қаро, қўллар

хинодин лоларанг‖, ―Жаннатнинг гулларидан гулзорингиз чиройлик‖, ―Кўнгул

дардиға топмай бораман ҳаргиз даво истаб‖, ―Фасли навбаҳор ўлди кетубон

зимистонлар‖ каби мисралар билан бошланувчи ғазаллари халқ орасида

машҳурдир.

Фурқат шеъриятида мустамлака тузумининг иллатларини қоралаш, жорий

адолатсизлик ва зўравонликдан, ҳуқуқсизлик ва ночор ҳаѐтдан, нодонларнинг

замонада эътибор топиб, доноларнинг хор-зор этилишидан норозилик эсда

қоларли бадиий бўѐқларда тасвирланган. ―Чархи кажрафторнинг бир

шевасидан доғмен: Айшни нодон суруб, кулфатни доно тортадур‖

каби баркамол мисралар шоир ижодидаги ижтимоий йўналишни акс эттиради.

―Бормасмиз‖ радифли шеърида эса ўзбек миллий руҳияти бадиий ифодаланган.

Машҳур ―Сайдинг қўябер, сайѐд...‖ мусаддасида эса шоир шахснинг эркин

яшаш ҳуқуқини ҳимоя қилади, зулм ва истибдодни қатъий қоралайди.

Фурқатнинг кўп асрли ўзбек адабиѐтига янги мавзулар, янги ғоялар олиб

кирди. Тошкентда очилган эрлар гимназияси, маориф муассасалари, маданият

ва санъат ўчоқларини, тобора кўпроқ кириб келаѐтган фан-техника

янгиликларини кузатиш оқибатида унинг ―Илм хосияти‖, ―Гимназия‖,

―Виставка хусусида‖, ―Акт мажлиси хусусида‖, ―Тошкент шаҳрида бўлғон

нағма базми хусусида‖, ―Суворов‖ ва бошқа асарлари майдонга келди.

Бу туркум асарларида Фурқат янгилик ва тараққиѐтнинг, илм-фан ва европача

маориф-маданиятнинг тарғиботчиси сифатида намоѐн бўлади; ўз

ватандошларини замонавий билимларни пухта эгаллашга ва илғор халқлар

қаторидан ўрин олишга даъват этади. ―Адашганман‖ радифли ҳамда

―Кашмирда‖, ―Булбул‖ деб номланувчи лирик шеърлар туркуми шу жиҳатдан

ўзига хос ҳижронномадир.

10. Муҳаммад Аминхўжа Муқимий шеърияти

Муқимий лирикаси чуқур оптимизм билан суғорилган, ҳаѐтийлик ушбу

лириканинг асосий ва етакчи хусусиятларидан. Муқимий реал муҳаббатни,

инсонни куйлаган. Шеърларининг туб моҳиятини инсон кечинмалари, севинч

ва аламлари, истак ва армонлари, курашлари ташкил этган. Уларда дўстлик,

садоқат, самимият, вафодорлик, сабот ва матонат улуғланган ва булар орқали

шоир кишиларда яхши хусусиятларни тарбиялашга интилган. Адолатли ва

бахтли замонни орзу қилган, шундай кунлар келишига ишонган. ―Келур охир

сени ҳам йўқлағудек бир замон яхши‖ асари бунга яққол мисол. Ҳасрат,

шикоят, норозилик мотивлари мавжуд бўлган шеърларида ҳам келажакка

ишонч, фаровон ҳаѐт ҳақидаги орзу-идеаллари акс этган.

19

Муқимий дунѐқараши ва интилишлари билан муҳит ўртасидаги зиддият унинг

ижодида танқидий йўналишни майдонга келтирган. Бу унинг ҳажвиѐтида

кўпроқ акс этган. Ҳажвиѐти мазмунан сатира ва юморга бўлинади.

Сатираларида чор амалдорлари, айрим маҳаллий бойларнинг кирдикорлари

―Танобчилар‖, ―Сайлов‖, ‖Масковчи бой таърифида‖, ―Воқеаи Виктор‖

асарларида очиб ташланган. Турли шахар ва қишлоқларга қилган саѐҳатлари

таассуротлари асосида 4 қисмли ―Саѐҳатнома‖ асарини ѐзди. Асар енгил,

ўйноқи вазнда ѐзилган.

Шунингдек, халқимизнинг кўп асрлик тарихини, орзу-умидларини,

ғам-аламлари ва ютуқларини ўзида акс эттирган қуйидаги асарларни

диққат билан ўқиш тавсия этилади.

1. Имом Бухорий ҳадислари

2. Аҳмад Яссавий ―Ҳикматлар‖

3. Абу Али ибн Сино ―Уржуза‖

4. Абу Райҳон Беруний ―Қадимги халқлардан қолган ѐдгорликлар‖,

―Ҳиндистон‖

5. Абу Наср Фаробий ―Фозил шаҳар одамлари ҳақида рисола‖

6. Абдулла Қодирий ―Ўткан кунлар‖, ―Меҳробдан чаѐн‖

7. Абдулҳамид Чўлпон. ―Кеча ва кундуз‖

8. Абдурауф Фитрат ―Абулфайзхон‖

9. Маҳмудхўжа Беҳбудий ―Падаркуш‖

10. Абдулла Қаҳҳор ―Ўтмишдан эртаклар‖, ―Сароб‖, ―Ёшлар билан суҳбат‖

асари

11. Ғафур Ғулом ―Шум бола‖

12. Ҳамид Олимжон ―Ўзбекистон‖ шеъри, ―Муқанна‖ драмаси

13. Зулфиянинг ―Ҳижрон кунларида‖, ―Куйларим сизга‖, ―Мушоира‖

шеърлари

14. Ойбек ―Навоий‖ романи, ―Болалик‖ қиссаси

15. Мақсуд Шайхзода ―Мирзо Улуғбек‖ фожеаси, ―Жалолиддин‖ драмаси

16. Саид Аҳмад ―Уфқ‖ трилогияси, ―Жимжитлик‖ романи

17. Одил Ёқубов ―Улуғбек хазинаси‖, ―Кўҳна дунѐ‖, ―Диѐнат‖, ―Адолат

манзили‖

18. П.Қодиров ―Юлдузли тунлар‖, ―Ҳумоюн ва Акбар‖ романлари

19. Асқад Мухтор ―Чинор‖, ―Бухоронинг жин кўчалари‖

20. Шуҳрат ―Олтин зангламас‖

21. Мирмуҳсин ―Меъмор‖

22. Ўткир Ҳошимов ―Икки эшик ораси‖, ―Дунѐнинг ишлари асарлари

20

23. Худойберди Тўхтабоев ―Сариқ девни миниб‖, ―Ширин қовунлар

мамлакатида‖

24. Шукур Холмирзаев ―Қил кўприк‖, Олабўжи‖, ―Сўнгги бекат‖,

―Йўловчи‖ асарлари

25. Омон Мухтор ―Ишқ аҳли‖

26. Ўлмас Умарбеков ―Фотима ва Зуҳра‖

27. Абдулла Орипов ―Ўзбекистон‖, ―Онажон‖, ―Биринчи муҳаббатим‖,

―Жаннатга йўл‖, ―Соҳибқирон‖ драмаси

28. Эркин Воҳидов ―Ўзбегим‖ қасидаси, ―Ёшлик девони‖, ―Руҳлар исѐни‖

драмаси

29. Тоғай Мурод ―От кишнаган оқшом‖, ―Отамдан қолган далалар‖, ―Бу

дунѐда ўлиб бўлмайди‖

30. Тоҳир Малик ―Шайтанат‖, ―Алвидо, болалик‖, ―Талваса‖

31. Хайриддин Султонов ―Бобурийнома‖

32. Муҳаммад Али ―Улуғ салтанат‖, ―Сарбадорлар‖

33. Эркин Самандар ―Тангри қудуғи‖

34. Асад Дилмурод ―Шердор‖, ―Маҳмуд Таробий‖

35. Муҳаммад Юсуфнинг она юрт, Ватан ҳақидаги шеърлари

36. Н.Норқобилов ―Дашту далаларда‖

37. Хуршид Дўстмуҳаммад ―Бозор‖, ―Донишманд Сизиф‖

38. Улуғбек Ҳамдам ―Исѐн ва итоат‖, ―Мувозанат‖, ―Эски дунѐ ва янги

мен‖

39. Луқмон Бўрихон ―Жазирамадаги одамлар‖

40. Исажон Султон‖ Дарбадар‖, ―Озод‖,

41. Шойим Бўтаев ―Шох‖

21

2-илова

Талабаларга жаҳон адабиѐтининг энг сара намуналаридан ўқиш учун

тавсия этилаѐтган адабиѐтлар рўйхати

1. Гомер ― Илиада‖, ―Одиссея‖ достонлари

2. Эзоп масаллари

3. Данте ―Илоҳий комедия‖

4. Сервантес ―Дон Кихот‖

5. Жованно Бокаччо ―Декамерон‖

6. Франсуа Рабле ―Гаргантюа ва Пантагруэл‖

7. Даниэл Дефо ―Робинзон Крузо‖

8. Антуан де Сент Экзупери ―Кичкина Шаҳзода‖

9. Бальзак ―Сағри тери тилсими‖, ―Горио ота ―

10. Мопассан ҳикоялари.

11. Стендаль ―Қизил ва қора‖

12. Жек Лондон ―Мартин Иден‖

13. Теодор Драйзер ―Америка фожиаси‖

14. Эрнест Хеменгуэй ―Чол ва денгиз‖, ―Алвидо қурол‖

15. Чингиз Айтматов ―Қиѐмат‖, ―Асрга татигулик кун‖, ―Охирзамон

нишоналари‖

16. Нодар Думбадзе ―Абадият қонуни‖, ―Қисса ва ҳикоялар‖

17. Ўрхан Памук ―Менинг отим Қирмизи‖

18. Акутагава ҳикоялари.

19. Тагор ҳикоя ва қиссалари

20. Борхес ҳикоялари

21. А.П.Чехов ҳикоялари

22. Лев Толстой. ―Анна Каренина‖, ―Тирилиш. ―, ―Уруш ва Тинчлик‖

23. Достоевский ―Телба‖, ― Жиноят ва жазо‖

24. М. Булгаков ―Уста ва Маргарита‖

25. Гоголь драмалари

26. Буццати ҳикоялари

27. Алберт Камю ―Бегона‖, ―Вабо‖

28. Франц Кафка ―Жараѐн‖

29. Жан Доминик Бобби ―Скафандр ва капалак‖

30. Герман Гессе ―Сидхартха‖, ― Чўл бўриси‖

31. М.Ю.Лермонтов ―Замонамиз қаҳрамони‖

32. А.С.Пушкин ―Евгений Онегин‖

33. И.Гѐте ―Фауст‖, ―Ёш Вертернинг изтироблари‖

34. Шекспир драмалари.

35. Махтумқули шеърлари

22

3-илова

Талаба-ѐшларнинг ижтимоий-сиѐсий саводхонлигини ошириш бўйича

тавсиялар

Талабаларга қуйидаги китобларни ўқитиш тавсия этилади ва улар

бўйича қисқача аннотациялар берилади.

1. Низомулмулкнинг «Сиѐтсатнома» асари.

Мана тўқкиз асрдан ошибдики, ушбу китоб турли тилларда кўпгина

халқларнинг амиру умаролари, мутафаккиру ижодкорлари, умуман,

зиѐлиларнинг диққатини ўзига тортиб келади. Ҳатто Ғарб мамлакатларида бу

китоб барча даврлар учун давлатни, жамиятни бошкаришда, дину эътиқод

поклигини, мамлакат яхлитлиги ва дахлсизлигини сақлашда, фукаролар ҳақ-

ҳуқуқлари ва осойишталигини ҳимоя килишда, халққа шу талаблар

даражасидаги салоҳиятли раҳбарлар бош бўлишида асқотадиган яхши

кўлланма, мароқли бадиий асар ва тарихий манба сифатида эътироф этилган

Китоб тарихчилар, сиѐсатчи ва сиѐсатшунослар, файласуфлар, шунингдек, бу

соҳаларга қизиққан китобхонлар оммаси учун мўлжалланган...

―Сиѐсатнома‖ асари яратилган даврдан бошлаб олимлар, тарихчилар,

адиблар, энг асосийси, шоҳу ҳокимлар диққатини ўзига тортиб келади. Бу

асарни султонлар ва бошқа мансабдорлар кўчиртириб олиб, ўз фаолиятларида

фойдаланганлар. ―Сиѐсатнома‖ Шарқ маданиятини, салжуқийлар тарихи ва

сиѐсий ҳаѐтини ўрганишда энг ишончли манба бўлиши билан бирга форс

адабиѐтининг дастлабки бадиий асарларидан саналади. Асарда улуғ вазир ва

давлат арбоби Низомулмулк амаллари ҳурмат-эҳтиром билан эсланиб,

жумладан, шундай дейилади: ―Масалан, Маликшоҳ Салжуқий ўз вазири –

Низомулмулкни мартабасидан туширди. Вазир бошдан-оѐқ яхши сифатларга

ўралган эди. Унинг ўрнига зоти паст, ѐмон бир кишини вазир қилиб тайинлади.

Бу шумқадам вазирнинг қабиҳ ишлари, зулм-ситами ва нафси бузуқлиги

касофатидан салтанат биноси бузила бошлади‖. Бошқа бир жойида

Низомулмулк давлатни бошқаришда ибрат қилиб кўрсатилиб, унинг

фазилатларига таъриф берилади: ―Низомулмулкнинг ѐмон қилмишлари кам

бўлиб, хайрли ишлари кўпроқ эди. У ҳажга бормоқчи бўлиб турган вақтида

авлиѐлардан бири унга дебди: ―Маликшоҳ давлатининг хизматида бўлиб,

амалга ошираѐтган хайрли ишларинг ва Тангри таолонинг бандаларига етказиб

турган ѐрдаминг ҳаж қилиш билан баробардир‖.

Ақлли, билимдон ва ҳушѐр вазир мамлакат ҳаѐтининг турли жабҳаларида

жуда катта куч эканлиги, подшоҳининг бошига тушган муҳим ва мушкул

ишларни тадбиркорлиги ва узоқни кўра билиши қобилияти билан

осонлаштириши олижанобларча эътироф этилади. ―Бундай вазирни эъзозлаб,

23

иззат-икром этсинлар‖, ―давлат шериги билиб, азиз тутсинлар. Зинҳор унинг

сўзидан чиқмасинлар, у нима деган бўлса, бари ақл кўзгусидир‖, –дея қайта-

қайта таъкидланар экан, шундай ҳурматга сазовор вазир сифатида яна

Низомулмулк мисол сифатида келтирилади. Асарнинг тарихий, сиѐсий ва

бадиий аҳамияти шундаки, у салжуқийлар ҳукмронлигига оид обрўли манба

бўлиб, бу силсила шоҳлари учун давлатни бошқаришда бир дастур тарзида

яратилган. Асар адабий манба сифатида ҳам жуда қимматлидир. Шу сабабли

асарга, Низомулмулк шахсиятига Алишер Навоий, «Дастур ул-мулук»

муаллифи Самандар Термизий, «Осор ал-билод» муаллифи Абу Яҳѐ Закариѐ

ибн Муҳаммад ал-Қазвиний ҳамда Ибн Исфандиѐр, Ибн Биби, Ибн Тиқтак,

Хожа Халифа ва бошқа кўплаб улуғ алломаю давлат арбоблари ғоят юксак баҳо

берганлар.

Сиѐсатнома» ѐки «Сияр ул-мулук» асарини олимлар» салжуқийларнинг

сиѐсий дастури сифатида баҳолаганлар. Асарнииг асосий ғоялари ҳам шундан

иборатки, вазир Низомулмулк шоҳ ва ҳокимларни адлу инсофга, сулҳ ва

мурувватга, давлатни оқилона бошқариб, қатьий қоида ва тартиб ўрнатишга,

амалдорларни виждонли, пок, ҳалол ва имонли бўлишга, мамлакат ободонлиги,

унинг аҳли фаровонлиги, тинчлиги ва тотувлигини таъминлаш учун ҳаракат

қилишга даъват этади.

Талаба Низомулмулк асарини ўқир экан, муаллифнинг ақл-заковати,

ҳаѐтий тажрибаси, ҳикоя ва мисолларига мафтун бўлади, унда келтирилган

илмий, ахлоқий-тарбиявий, диний далилларга ишонади, асар муаллифининг

тилига, бадиий тасвир маҳоратига қойил қолади.

Масалан, Алишер Навоий ―Мажолис ун-нафоис‖ да Хожа Камолиддин

Ҳусайн номли шоир ҳақида гапира туриб шундай ѐзади: ―Хожа

Низомулмулкнинг ўғлидир. Отасининг таайюн ва иштиҳори бурунги

Низомулмулкдин ортиқроқ бўлмаса, ўксук (кам) ҳам эмас. Эътибор юзидин

анинг била тенг бор эди. Аммо мансаб юзидин ортти... ― Навоийнинг гаплари

шуни кўрсатадики, Ҳирот маданий муҳити учун салжуқийлар вазири таниқли

шахс бўлган. Шу боисдан ҳам бошқани унга қиѐслаб, нисбат бериб

таърифлаяпти.

Низомулмулк фикрича, адолат ва саховат хайр-садақадан, ночор, ноилож

кишиларга мадад беришдан, бева-бечоралар, майиб ва ногиронларга хазинадан

нафақа ажратишдан ва инсонларнинг ҳуқуқларига риоя қилишдан иборатдир.

Амалдорларни тўғри танлаб, уларга қўлларидан келадиган ишлар ва

вазифаларни топшириш, бир кишига бир амал бериб, ундан итоат ва ижро

фазилатини кутиш давлат бошқарувининг асосий талабларидандир. Ҳар бир

ишда амалдорларнинг маслаҳат билан иш кўришлари кўзда тутилади.

24

Низомулмулкнинг шоҳ ҳаѐт тажрибасига эга бўлган, жаҳон кезган оқсоқоллар,

олиму мўътабар кишилар билан маслаҳатлашиб иш тутиши тарафдоридир.

Низомулмулкнинг яна бир фикри эътиборга сазовордир. Бу ғоя шундан

иборатки, давлатда марказий ҳукумат (яъни шоҳ ҳокимияти) жуда ҳам кучли

бўлиши лозим. Шундагина давлатда тинчлик ва адолат барқарор бўлади, раият

ўз мақсадига ета олади, жамият сулҳ ва адолатда, мурувватда яшайди XI аср

вазири Низомулмулкнинг фикрича, раият аҳли, зулму ситам кўрганҳар бир

киши, умуман, норози бўлганлар амалдор ва ҳокимдан тортиб то вазир ва

шоҳнинг ўзигача қабулларига бориб, шикояти ѐкимаслаҳатини баѐн қилишлари

зарур. У ѐзади: ―Подшоҳ ҳафтада икки кун зулм кўрганларни қабул қилиб,

золимларнинг додини бериб, жазолаб ва раият сўзларини бевосита эшитиб

бориши керак. Агарда худованд подшоҳ додхоҳларини олдига чақириб,

ҳафтада икки маротаба уларнинг сўзларини эшитади ва золимларнинг жазосини

беради, деган хабар мамлакатга тарқалса, унда ситам қилувчилар оқибатини

ўйлаб қўрқиб бедодлик қилмайдилар‖.

2. Соҳибқирон Амир Темурнинг “Темур тузуклари” асари: Амир

Темур шахсини идрок этиш – тарихни идрок этиш демакдир. Амир Темурни

англаш–ўзлигимизни англаш демакдир. Амир Темурни улуғлаш–тарих қаърига

чуқур илдиз отган томирларимизга, маданиятимизга, қудратимизга асосланиб,

буюк келажагимизни, ишончимизни мустаҳкамлаш демакдир.

―Темур тузуклари‖ – подшоларнингтуриш-турмуш ва ахлоқ-одоб

нормаларини белгиловчи рисоладир. Асар икки қисмдан иборат. Биринчи

қисмда жаҳон тарихида машҳур фотиҳ, саркарда ва истеъдодли давлат арбоби

сифатида ном қолдирган Амир Темурнинг етти ѐши (1342)дан то вафотига

(1405 йил, 18 февраль) қадар кечган ҳаѐти ва ижтимоий-сиѐсий фаолияти,

аниқроқ қилиб айтганда, унинг Мовароуннаҳрда марказий ҳокимиятни қўлга

киритиш, феодал тарқоқликка барҳам бериш ва марказлашган давлат тузиш,

қўшни юрт ва мамлакатларни, масалан, Эрон ҳамда Афғонистонни ўз

тасарруфига киритиш, Олтин Ўрда ҳукмдори Тўхтамишхон (1376—1395),

бутун Европага қўрқув ва даҳшат солган Туркия султони Боязид Йилдирим

(1389—1402)га қарши ва ниҳоят, буюк жаҳонгирнинг Озарбайжон, Грузия ва

Ҳиндистонга қилган ҳарбий юришлари ихчам тарзда баѐн этилган.

Иккинчи қисм жаҳонгирнинг номидан айтилган ва унинг тожу тахт

ворисларига аталган ўзига хос васият ва панд-насиҳатларидан иборат. Унда

давлатни идора қилишда кимларга таяниш, тожу тахт эгаларининг тутуми ва

вазифалари, вазир ва қўшин бошлиқларини сайлаш, сипоҳийларнцнг маоши,

мамлакатларни бошқариш тарти-би, давлат арбоблари ва қўшин

бошлиқларининг бурч ва вазифалари, амирлар, вазирлар ва бошқа

25

мансабдорларнинг тожу тахт олдида кўрсатган алоҳида хизматларини

тақдирлаш тартиби ва бошқалар хусусида гап боради.

―Тузук‖ ѐзиш одати Амир Темурдан аввал ҳам бўлган, кейин ҳам. Бу одат

аслида хитойлардан ва турк-мўғул хонларидан қолган. Масалан, турк

хоконларидан қолган ―Қонуннома‖, Чингизхондан қолган ―Билик‖, Хондамир

(1474—1535) ѐзган ―Қонуни Ҳумоюн‖, Рузбехон (1458—1521 ѐки 1530) нинг

қаламига мансуб бўлган ва шайбонийлардан Убайдуллахоннинг топшириғи

билан ѐзилган ―Сулук ал-мулук‖ (Подшоларга йўл-йўриқ) шулар

жумласидандир. Бундай асарларда давлатни идора қилиш тартиб-қоидалари,

турли мансаб эгалари вазифалари, хайри садақа қилиш тартиби, солиқ солиш ва

уни тўплаш тартиби, ҳарбий юришларни ўтказиш ва қўзғолонни бостириш

қоидалари баѐн этилади.

―Бу ҳақда гапирганда, Амир Темурнинг давлатчилик ва дипломатия,

ҳарбий маҳорат, бунѐдкорлик салоҳияти, илму фан, санъат ва меъморчиликка

оид қарашлари, ҳаѐтнинг маъно-мазмуни, инсонни улуғлайдиган эзгу ишлар

ҳақида билдирган фикрлари, дину диѐнат ва адолатни жойига қўйиш, салтанат

ишларини кенгаш ва тадбир асосида амалга ошириш, ҳар бир масалада узоқни

кўзлаб, эл манфаатини ўйлаб иш тутиш билан боғлиқ ибратли фазилатларини

алоҳида таъкидлаш ўринлидир. Айнан мана шундай масалалар Соҳибқирон

тафаккурининг маҳсули бўлган ―Темур тузуклари‖ асарида ҳар томонлама

аниқ, ишонарли ва таъсирчан тарзда ѐритилган, десак, ҳақиқатни айтган

бўламиз.

Соҳибқирон бобомиз бизга мерос қилиб қолдирган ―Тузуклар‖ни ўқисак,

худдики ўзимизда қандайдир катта руҳий куч-қувват топгандек бўламиз. Ҳар

бир сатри бир умр эл-юрт, салтанат ташвиши билан яшаган фидойи инсон,

улкан давлат арбобининг кенг миқѐсдаги ўй-фикрлари, ҳаѐт ва кураш

тажрибаси, мушоҳадаси, баъзан эса дардли ва изтиробли кечинмалари билан

суғорилган бу асарда қандай теран маъно мужассам эканини маърифатли, зукко

китобхон яхши англайди, албатта. Ундаги ҳеч қачон эскирмайдиган ҳаѐт

ҳикматларининг қанчалик тўғри эканига кўп бор ишонч ҳосил қиламиз.

Масалан, ―Тажрибамда кўрилганким, азми қатъий, тадбиркор, ҳушѐр, мард ва

шижоатли бир киши мингта тадбирсиз, лоқайд кишидан яхширокдир‖, деган

фикрлар бугунги кунда ҳам нақадар долзарб экани барчамизга аѐн. Ёки у

зотнинг: ―Салтанат ишларининг тўққиз улушини машварат, тадбир ва кенгаш,

қолган бир улушини эса қилич билан бажо келтириш зарур‖, деган

кўрсатмаларида ҳозирги нотинч замон учун, XXI аср сиѐсатдонлари учун ҳам

ҳар жиҳатдан ибратли фикрлар борлигини таъкидлаш жоиз.

26

Бугунги мураккаб ва таҳликали даврда бу китобни қайта-қайта мутолаа

қилиш, унинг мағзини чақиш биринчи галда ҳар қайси зиѐли инсон учун бағоят

фойдали экани ҳақида ортиқча гапириб ўтиришга ҳожат йўқ.

Ишончимиз комилки, ѐшларимиз бу китобни меҳр қўйиб, тушуниб, чуқур

англаб ўқиса, уларнинг қалбида миллий ғурур туйғуси юксалади, ўзининг

қандай буюк зотларнинг авлоди эканини янада чуқурроқ ҳис этиб, ҳаѐтнинг ҳар

қандай синов ва қийинчиликларини енгишга қодир инсонлар бўлиб вояга

етади‖.

27

4-илова

Ижтимоий-сиѐсий саводхонликни ошириш мақсадида преидент

асарларини тизимли ўрганиш бўйича услубий тавсиялар

ЎзР Биринчи Президенти И.Каримов асарларини ўрганиш:

―Президент асарларини биламиз‖ мавзусида танлов, ―Юксак маънавият –

енгилмаскуч‖ асари устида баҳс-мунозара, Президент асарларида таълим-

тарбия масалалари бўйича семинар-тренинг, ―Ислом Каримов

мустақиллигимизнинг меъмори‖ мавзусида суҳбатлар ташкил қилиш.

ЎзР Президенти Ш.Мирзиѐев асарларини ўрганиш: ―Буюк

келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан қурамиз‖ Тошкент,

Ўзбекистон, 2017, Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий

жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак‖

Тошкент, Ўзбекистон, 2017, ―Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини

таъминлаш – юрт тараққиѐти ва халқ фаровонлигининг гарови‖ Тошкент,

Ўзбекистон, 2017, ―Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини

биргаликда барпо этамиз‖ Тошкент, Ўзбекистон, 2017.) асарлари ва нутқлари

бўйича бўйича семинар-тренинг, суҳбат, учрашувлар уюштириш.

Президент асарларини ўрганиш учун қуйидаги ишлар амалга

оширилади:

1. Институтнинг буйруғи асосида ташкилий қўмита тузилади, ишлар

тақсимланади.

2. Танлов тўғрисида эълон чиқарилади.

3. Танловни ўтказувчи ҳамкор ташкилотлар белгиланади, улар билан

келишиб олинади.

3. Танловнинг дастури ва таклифномаси тайѐрланади.

4. Дастур ва таклифнома иштирокчиларга юборилади.

5. Танлов ғолиблари учун ―Фахрий ѐрлиқлар‖ ва эсталик совғалари

тайѐрлаб қўйилади.

6. Танлов охирида ғолиблар

28

5-илова

Дастур ва таклифнома намунаси

Ўзбекистон Республикаси

Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Алишер Навоий номидаги

Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиѐти

университети

Ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси

“Сиз Президент асарларини биласизми?”

мавзусида ўтказилаѐтган тақдимотлар

танлови

Т А К Л И Ф Н О М А

ВА

Д А С Т У Р

Тошкент-2017

29

Ҳурматли ___________________________________________________!

Сизни Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва

адабиѐти университети талабалари ўртасида “Сиз Биринчи Президент

асарларини биласизми?”мавзусида ўтказилаѐтган тақдимотлар

танловига

Т А К Л И Ф Э Т А М И З

Танлов 2018 йил 15 май куни соат 1400

да институтнинг 3-қават,

321-хонасида бўлиб ўтади.

Д А С Т У Р

Кириш сўзи: Қ.Шавазов – Тошкент ирригация ва қишлоқ

хўжалигини механизациялаш муҳандислари институти маънавий-

маърифий ишлар бўйича проректори.

Модератор: Р.Жуманиязов – инчтитут ахборот хавфсизлиги

бўлими бошлиғи.

Танлов иштирокчилари маърузалари.

Танлов ғолибларини тақдирлаш.

Фикр-мулоҳазалар.

Талабаларнинг сиѐсий ва ҳуқуқий онгини ўстириш мақсадида ―Биз – ѐшлар

диний экстремизм ва терроризмга қаршимиз!‖, ―Маърифатли ислом диний

экстремизмни қоралайди‖, ―Одам савдоси – мудҳиш жиноят‖, ―Халқаро

терроризмнинг ҳақиқий башараси қандай?‖ каби мавзуларда ўқиган, ўрганган

китоблари асосида тақдимотлар танлови ўтказиш тавсия этилади.

Бунинг учун қуйидаги ишлар бажарилади:

1. Тақдимот ҳақида эълон чиқарилади.

2. Танлов шартлари талабаларга етказилади.

3. Танлов ҳайъати тузилади.

4. Ҳамкор ташкилотлар белгиланади ва уларга хатлар юборилади.

5. Оммавий ахборот воситаларига хатлар жўнатилади.

6. Танлов ўтказилади.

7. Танлов ғолиблар рағбатлантирилади.

30

6-илова

Эълон намунаси

ЭЪЛОН!

Сиѐсий, ҳуқуқий соҳаларга оид ўқилган асарлар асосида талабалар ўртасида

“Биз ѐшлар диний экстремизм ва терроризмга қаршимиз!” мавзусида

тақдимотлар танлови ўтказилмоқда.

Танлов шартлари:

– тақдимот материалининг ўқилган асарга мослиги;

– тақдимотнинг дизайн, визуал безатилиши, юқори сифатга эга графика,

шрифтлар ва рангларнинг аниқ танланганлиги ва мутаносиблиги, мазмунининг

аудитория ва танлов олдига қўйилган вазифаларга мослиги.

– тақдимот материали ва ўқилган асар ўртасида боғлиқликнинг мавжудлиги.

Танлов номинациялари:

– энг яхши тақдимот(презентация);

– тақдимотда ўқилган асар мавзусининг энг яхши ѐритилганлиги;

– ўқилган асардан олинган таассуротларнинг тақдимотда ѐритилши даражаси.

Масъул: гуманитар фанлар

кафедраси, 108-хона

31

7-илова

АДАБИЙ-МАЪРИФИЙ МАВЗУДА ОЙЛИКЛАР ТАШКИЛ ЭТИШ

БЎЙИЧА УСЛУБИЙ ТАВСИЯЛАР

1. Институтнинг буйруғи асосида ташкилий қўмита тузилади, йиллик

чора-тадбирлар иш режаси ишлаб чиқилади, ташкилий қўмита аъзолари

ўртасида ишлар тақсимланади.

2. Чора-тадбирлар режаси талабаларга етказилади.

3. Ҳамкор ташкилотлар белгиланади ва улар билан тадбирларни ўтказиш

бўйича келишиб олинади.

3. Тадбирларнинг дастури ва таклифномаси тайѐрланади.

4. Дастур ва таклифнома иштирокчиларга юборилади.

5. маърузачилар, иштирокчилар белгиланади.

6. Фаол иштирокчиларга ―Фахрий ѐрлиқлар‖ ва эсталик совғалари

тайѐрлаб қўйилади ва тадбир куни улар ўз эгаларига топширилади.

32

Дастур ва таклифнома намунаси

Ўзбекистон Республикаси

Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини

механизациялаш муҳандислари институти

“Эрикн Воҳидов шеърияти жилолари”

мавзусида ўтказилаѐтган маънавий-маърифий

тадбир

Т А К Л И Ф Н О М А С И

ВА

Д А С Т У Р И

Тошкент-2018

33

Ҳурматли ___________________________________________________!

Сизни Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва

адабиѐти университетида ―Эркин Воҳидов шеърияти жилолари‖

мавзусида ўтказилаѐтган маънавий-маърифий тадбирга

Т А К Л И Ф Э Т А М И З

Танлов 2017 йил 21 декабрь куни соат 1400

да университетнинг 3-

қават, 321-хонасида бўлиб ўтади.

Д А С Т У Р

Кириш сўзи: ―Адабиѐт яшаса, миллат яшар‖ – Тошкент ирригация

ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш муҳандислари институти

маънавий-маърифий ишлар бўйича проректори.

Эркин Воҳидовнинг ―Ўзбегим‖ қасидаси ҳақида – кафедра мудири

Б.Каримов.

―Ёшлик девони‖га кирган шеърларнинг асосий йўналишлари –

филология фанлари доктори Н.Жабборов

Эркин Воҳидовнинг ―Руҳлар исѐни‖ достони тўғрисида – доц.

И.Ёқубов

Шоир ғазалларидан намуналар ўқиш

Танлов ғолибларини тақдирлаш.

Фикр-мулоҳазалар.

Ойликларни ўтказишда ОТМ йўналишларидан келиб чиққан ҳолда

қуйидаги асарларни тавсия этиш мумкин.

Барча таълим йўналишлари талабаларига.

Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Машраб, Фурқат, Эркин

Воҳидов, Абдулла Орипов, А.С.Пушкин, Ю.Н.Лермонтов, И.Гѐте шеърияти.

Абдулла Қодирийнинг ―Ўткан кунлар‖, ―Меҳробдан чаѐн‖ романлари,

Абдулла Қаҳҳор ҳикоялари, Ойбекнинг ―Навоий‖ романи, Одил Ёқубовнинг

―Улуғбек хазинаси‖ романи, П.Қодировнинг ―Уч илдиз‖ романи. О.Бальзак,

Т.Драйзер, Р.Тҳокур романлари

Қурилиш, архитектура, ирригация, қишлоқ хўжалиги билан боғлиқ

таълим йўналишлари талабаларига.

34

Ойбекнинг ―Олтин водийдан шаббодалар‖, Мирмуҳсиннинг ―Меъмор‖,

П.Қодировнинг ―Юлдузли тунлар‖, ―Қора кўзлар‖, Саид Аҳмаднинг ―Уфқ‖,

О.Ёқубовнинг ―Диѐнат‖, А.Қаҳҳорнинг ―Синчалак‖ асарлари

35

8-илова

АДАБИЙ-МАЪРИФИЙ МАВЗУДА ОЙЛИКЛАР ТАШКИЛ ЭТИШ БЎЙИЧА УСЛУБИЙ ТАВСИЯЛАР

т/р Ўтка

зиш

вақти

Шоир, адиб ва

асар номи

Белгиланган

мавзу

Ўтказиш шакли

ва усули

Бажариладиган

вазифа

Эришила

диган натижа

Кафедра

нинг масъул

ходими

Ҳамкор ташкилот

1

сентябрь

Муҳаммад Али

―Улуғ салтанат‖

роман-эпопея;

У.Азим,

И.Мирзо,

С.Саййид

шеърияти

Муста

қиллик даври

адабиѐти

тарғиботи

Адабий суҳбат-

мулоқот

Талабалар ўртасида

шоир ва

адибларнинг

асарларини тарғиб

қилиш

Мустақиллик даври

адабиѐтидаги шаклий-

услубий янгиланишлар

ўргатилади.

Китобхонлик маданияти

юксалтирилади

доц. У.Расулова

Ўзбекистон

Ёзувчилар уюшмаси,

―Ёшлар иттифоқи‖

марказий кенгаши

2

октябрь

А.Қодирий,

Чўлпон Фитрат

асарлари

Қатоғон

қурбонла

ри асарлари

мутолааси

―Гўзал ѐзғичлар‖

телемулоқоти

Миллий уйғониш

даври ижодкорлари

меросини кенг

тарғиб қилиш

Жадид ва мустақил

лик даври адабиѐтла

ри ўртасидаги ғоявий

яқинлик негизида

мустақилликнинг

аҳамияти тушунти

рилади.

доц.

У.Жўрақулов



―Маҳалла‖ хайрия

жамғармаси

3

ноябрь

Ш.Рашидовнинг

―Кашмир

қўшиғи‖ асари

Ш.Рашидовнинг

ҳаѐти ва

ижодини

ўрганиш

Проф. Асил

Рашидов ва

адабиѐтшунос

олимлар билан

адабий суҳбат

Шароф

Рашидовнинг 100

йиллик юбилейига

тайѐргарлик

ХХ аср адабиѐти

нинг унутиилган

саҳифаларига ойдинлик

киритиш

доц. И.Якубов,

ўқитувчи

С.Расулова





4

декабрь

Э.Воҳидов

―Сайланма‖

Э.Воҳидов

шеъриятини

ўрганиш

―Гўзал ѐзғичлар‖

телемулоқоти


Қаҳрамони,

Ўзбекистон халқ

шоири Э.Воғидов

ижодий мероси

чуқур ўрганилади

Миллий ғурур ва азалий

қадриятларга бўлган

муҳаббат руҳи

юксалтирилади

доц. У.Расулова





А.Дилмуроднинг

―Заррадаги

Ўзбек

романларини

Муаллифлар

иштирокида


адибларнинг шу

Мустақил

лик даври ўзбек




36

5

январь

олам‖ ва

И.Султон

нинг ―Генетик‖

романлари

мутолаа қилиш адабий мнозара-

муҳокама

асарларини тарғиб

қилиш

романлари поэтикаси

даги янгиланишлар

ўргатилади

ўқитувчи

С.Расулова



6

февраль

Навоий

―Хамса‖си ва

Бобур лирикаси

Навоий ва

Бобур

асарларини

ўрганиш

Адабий кеча

ўтказиш

Профессор-

ўқитувчилар

маърузаси ва

талабаларнинг

чиқишлари

Илмий-амалий

анжуманда Улуғ

алломалар

нинг инсонпар

варлик ғояларидан ибрат

олишга ундалади

доц.

У.Жўрақулов



――Ёшлар иттифоқи‖


7

март

Зулфия

―Сайланма‖

Зулфия ижодий

меросини

ўрганиш

Адабий бадиий

кеча ўтказиш

Профессор-

ўқитувчилар

маърузаси ва

талабаларнинг

чиқишлари

Зулфиянинг муҳаббат ва

ҳижрон, ватанпарварлик

ва тинчлик мавзуидаги

шеър ва достонлари

аҳамияти ўргатилади

доц.

А.Улуғов





8

апрель

Шуҳратнинг

―Олтин

зангламас‖ ва

―Шинелли

йиллар‖

романлари

Шуҳрат

асарлари

ни мутолаа

қилиш

Бобур Алимов ва

адабиѐтшунос

олимлар


суҳбат


адибнинг

романларини тарғиб

қилиш

Иккинчи жаҳон уруши

даври бадиий

воқелигини ўрганиш

асосида бугунги тинчлик

ва барқарорликни

қадрлашга ўргатилади


ўқитувчи

С.Расулова





9

май

Т.Мурод

нинг ―Отамдан

қолган далалар‖,

Т.Мурод ва

унинг тенгдош

лари асарлари

ни ўрганиш

Адабиѐтшунос

олимлар, билан

мулоқот



романларини тарғиб

қилиш

Яқин ўтмиш тарихи

бадиий таҳлили асосида

мустақилликни

қадрлашга ўргатилади

доц. У.Расулова Ўзбекистон




10

июнь

Х.Тўхтабоев,

Т.Адашбоев,

А.Обиджон,

Д.Ражаб шеърий

ва насрий

асарлари

Болаларга

бағишлан

ган асарларни

ўрганиш

Адиб ва шоирлар


адабий суҳбат

Шоир ва


асарлари кенг

тарғиб қилинади

Бугунги болалар

шеъриятининг истиқлол

йилларида ѐшлар

сиѐсати ва маънавий-

руҳий тарбия

масалаларига эътибор

берилади

доц. А.Улуғов





37

9-илова

БАДИИЙ АСАРЛАРДАН ОЛГАН ТААССУРОТЛАР АСОСИДА

САҲНАЛАШТИРИЛГАН ЧИҚИШЛАР ҚИЛИШ БЎЙИЧА УСЛУБИЙ

ТАВСИЯЛАР

1. Аввало саҳналаштириш учун миллий ва маънавият қадриятларимиз

тараннум этилган, ѐшларнинг онги, одоб-ахлоқи, камолотига ижобий таъсир

этувчи асарлар танланиши керак.

2. Саҳна кўринишига талабалар билан бирга ўқитувчиларнинг ҳам

иштирокини таъминлаш ижобий натижа беради.

3. Бадиий асар талабаларга ўқитилгач, талабалардан ким қайси ролни

бажаришга истаги борлиги сўралади. Шундан сўнг ҳар бирининг иқтидорига

кўра роллар бўлиб берилади.

4. Имкон қадар кичикроқ саҳнада имкони мавжуд лавҳалар

танланиши мақсадга мувофиқдир. Шунингдек, кам сонли ѐш актѐрлар орқали

саҳналаштириш мумкин бўлган лавҳаларни танлашга эътибор берилсин. Бу

икки омил, аввало, репитиция жараѐнида анча енгиллик туғдиради ва ушбу

саҳна кўринишларини сайѐр театр сифатида бошқа вилоятларда ижро этишга

қулайлик туғдиради.

5. Ҳар бир ролнинг мазмун-моҳиятига мос кийим танлаш ҳам

муҳимдир. Бу борада аввало талабаларнинг ўз имкониятлари доирасида топиши

мумкин бўлган кийимларнинг бор-йўқлиги сўралади, зарур бўлганда театр

студияларига мурожаат этилиб, ижара асосида олиб бериш таъминланади.

6. «Ўзбекистон миллий театри», «Муқимий», «Аброр Ҳидоятов»

номидаги театр актѐрларининг талабаларга семинар-тренинг машғулотларини

ўтказиб беришларини йўлга қўйиш ижобий натижалар беради.

38

10-илова

ТАЛАБАЛАР ЎРТАСИДА БИР АСАР ТАҲЛИЛИ БЎЙИЧА НАМУНАВИЙ ТАДБИРЛАР РЕЖАСИ ТУЗИШ БЎЙИЧА

УСЛУБИЙ ТАВСИЯЛАР

№ Мавзу Тадбир мақсади Ижро механизми Ижро усули Кутилаѐтган натижа

1 Алишер Навоийнинг

―Фарҳод ва Ширин‖

достонида комил инсон

тасвири

Талаба ѐшларда

комилликка интилиш туйғусини

тарбиялаш

Танлов ўтказиш Иншолар танлови,

дебат

Талаба ѐшларда

китобхонлик маданияти

юксалади.

3 Абдулҳамид

Чўлпон − озодлик

куйчиси

Талабаларни Чўлпоннинг

миллий-озодлик ҳаракатидаги

амалий фаолияти билан

таништириш, талабаларни

Ватанга муҳаббат руҳида

тарбиялаш

Адабий-бадиий

кеча

Шеърхон-лик,

адабий суҳбат, дебат

Талабалар онги ва

руҳида миллий истиқлол

ғоялари мустаҳкамланади

4 Абдулла Орипов

ижодида она юрт

тасвири

Талабаларни Абдулла

Ориповнинг она юртга муҳаббат

мавзуидаги шеърлари билан

таништириш асносида уларни

Ватанга муҳаббат, садоқат

руҳида тарбиялаш

Мавзуга доир

танлов ўтказиш

Иншолар

танлови, дебат, тест

асосида баҳолаш

Абдулла Ориповнинг

она юртга муҳаббат

мавзуидаги шеърлари

талабаларда

миллатпарварлик,

ватанпарварликни

юксалтиради

2 ―Бобурнома‖ −

тарихий-мемуар асар

Талаба ѐшларни Бобурнинг

адабий-илмий мероси билан

таништириш



Иншолар



Талаба ѐшларнинг

Ватанимиз ва миллатимиз

тарихига қизиқиши ортади

5 Эркин Воҳидов

ижодида миллий

Талабаларни Эркин

Воҳидовнинг миллий ифтихор



Иншолар


Эркин Воҳидовнинг

миллий ифтихор

39

ифтихор туйғуси руҳидаги шеърлари билан

таништириш орқали уларда

миллий ифтихор, миллатга

садоқат руҳини тарбиялаш

асосида баҳолаш мавзуидаги шеърлари

талабаларда миллатга

садоқат руҳини

тарбиялайди,

миллатпарварликни


6 Муҳаммад Юсуф

ижодида Ватан мадҳи

Талабаларни Муҳаммад

Юсуфнинг ватанпарварлик

руҳидаги шеърлари билан

таништириш асносида уларда

миллий ифтихор, миллатга,

Ватанга садоқат руҳини

тарбиялаш



Иншолар



Муҳаммад Юсуфнинг она

юртга муҳаббат, садоқат

руҳини тарбиялайди,

миллатпарварлик,

ватанпарварликни

юксалтиради,турли ѐт

ғояларга қарши

мафкуравий иммунитетни

шакллантиради

7 Мен севган

ѐзувчи(шоир)

Талабаларда адабиѐтга,

санъатга, ижодга бўлган

қизиқишни кучайтириш, уларда

адабий –эстетик тафаккурни

тарбиялаш

Мавзуга доир танлов

ўтказиш

Иншолар



Талабалар ўртасида‖Мен

севган ѐзувчи(шоир)‖

мавзусида танлов ўтказиш

уларнинг адабиѐтга,

санъатга, ижодга бўлган

қизиқишини кучайтиради,

уларда китобхонлик

маданиятини

ривожлантиради, адабий –

эстетик тафаккурни


У С Л У Б И Й Т А В С И Я Л А Р -...

Documents

Transcript of У С Л У Б И Й Т А В С И Я Л А Р -...