Скачать файл в формате pdf2.22 MB

Меншік иесі және баспагер:«Қазақстан Республикасының Заңнама институты» ММ

2006 жылдан бастап шығадыЖурналдың материалдарыwww.iz.adilet.gov.kz сайтында орналастырылған

Заң ғылымдары бойыншадиссертациялардың негізгі ғылыминәтижелерін жариялауға арналғанбасылымдар тізіліміне енгізілген(ҚР БҒМ БҒСБК 30.05.2013 ж. №894 бұйрығы)

Редакциялық кеңес:Б.М. Имашев (Төраға)З.Х. БаймолдинаА.С. ТукиевИ.Ш. Борчашвили

Редакциялық алқа:З.С. Байниязова (Саратов қ., РФ)С.Ф. БычковаД. ДосмырзаЕ.А. ДүйсеновД.Ж. ИгембаевА.Қ. ҚанатовВ.Т. ҚонысЖ.О. ҚұлжабаеваШ.Р. МырзаеваС.М. РахметовА.Ж. СағиданӘ.Г. СақтағановМ.А. Сәрсембаев

Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігіАқпарат және мұрағат комитетінің БАҚ есепке қою туралы куәлігі № 11219-Ж 15.11.2010 ж.

Мекен-жайы: Қазақстан Республикасы,010000, Астана қ., Орынбор к., 8 үйтел.: 8 (7172) 74-02-06; факс: 8(7172)74-14-43E-mail: [email protected] www.iz.adilet.gov.kz

МАЗМ¦НЫ

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің коллегиясының отырысы туралы, Астана қ., 2016 жылғы 31 наурыз (ҚР Әділет министрлігінің баспасөз қызметі) ..........................................................«Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы» ғылыми-құқықтық журналының 10 жылдығы ...................................

Конституциялық және әкімшілік құқық ........................................

А.С. СМАН Әділдік жолында: қазақ мемлекеттілігі және оның мұрасы (тарихи-құқықтық аспекті) .......................................................Н.М. ПРИМАШЕВ Конституцияның заңдық күші мен құқықтық сапа: өзара тәуелділік диалектикасы .....................................................Т.М. ТОҚПАЕВА Мемлекеттік органдарындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы менеджмент транспаренттік және есеп беретін мемлекеттің тиімді компоненті ретінде................................................

Азаматтық, азаматтық іс жүргізу құқығы ...................................

В.Т. ҚОНЫС Alternative Dispute Resolution in the USA: analysis of main advantages and disadvantages (Америка Құрама Штаттарында дауларды балама жолмен шешу: негізгі артықшылықтары мен кемшіліктеріне талдау) .............................................................................Р.Е. ЖАҚЫПОВ Қазақстан Республикасының еңбек құқығын- дағы кепілдік төлемнің мәселелері .......................................................Г.К. САҒИЕВА, Б.Ж. БАЗАРБЕК Экологиялық және кәсіп-керлік заңнамасын жетілдіру аясындағы «экологиялық бас-қару» және «экологиялық менеджмент» ұғымдарының этимологиясы..............................................................................................

Қылмыстық құқық және қылмыстық іс жүргізу .........................

З.К. АЮПОВА, Д.У. ҚҰСАЙЫНОВ Терроризм және экстремизм-нің әлеуметтік-мәдени негіздері және оларды болғызбау туралы мәселесіне ...................................................................................................Р.А. ОРСАЕВА Кәмелетке толмағандардың топтық қылмыстық құқық бұзушылықтарының ерекшеліктері.........................................Ж.К. КОЖАНТАЕВА Адам өз қызмет бабын пайдалана отырып жасайтын алаяқтық, сеніп тапсырылған бөтеннің мүлкін иемденіп алу немесе жымқыру ерекшеліктері .....................................................

Қазақстан РеспубликасыЗаңнама институтының

жаршысығылыми-құқықтық журнал№1 (42)

2016

5

6

8

8

15

21

27

27

32

37

40

40

46

53

«ҚР ЗАҢНАМА ИНСТИТУТЫНЫҢ ЖАРШЫСЫНА» - 10 ЖЫЛ

№1 (42) 2016 ж. Қазақстан Республикасы Заңнама институтының жаршысы 2

Халықаралық құқық және салыстырмалы құқықтану ..........................................................................

М.А. СӘРСЕМБАЕВ ДСҰ мен ЭЫДҰ талаптарына сәйкес Қазақстанның АӨК өнімдерін экспорт- қа шығарудың және импорттаудың құқықтық мазмұны ..............................................................................А.О. БАЛҒЫНТАЕВ, А.Қ. ҚАНАТОВ Қазақстан мен Белоруссияның қылмыстық процесінде ынтымақтастық туралы келісімдер: салыстырмалы талдау ........................................................................Ж.И. ИБРАГИМОВ Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының талаптарына сәйкес зияткерлік меншік саласындағы заңнаманы жетілдіру ................................................................................

Құқықтық мониторинг .....................................................................................................................................

З.Ғ. ҚАЗИЕВ, А.Б. ЕСІМОВА Салалық құқықтық мониторингі: жалпы ұғымы, міндеті және жүргізу мүмкіндігі ...............................................................................................................................................................И.Қ. ЕЛЕУСІЗОВА Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру саласындағы Қазақстан Республикасы заңнамасын жетілдірудің кейбір мәселелері ...................................................................................................

Мемлекетік тілде заң шығару тәжірибесінен ...........................................................................................

М.А. АЙЫМБЕТОВ Заңнама терминдерінің тұрақты тіркестік сипаты ..................................................Л.С. ТҰРҒАНБАЕВА Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіндегі тауар жиынтықтылы-ғына қатысты заңнамалық және лингвистикалық мәселелер ......................................................................

Шетелдік тәжірибе ...........................................................................................................................................

Қ.Е. ИСМАҒҰЛОВ, Д.С. ҚАЖМҰРАТОВА Қылмыстық процеске қатысатын тұлғалардың құзыреттерін құқықтық регламенттеу (салыстырмалы талдау) ....................................................................

Жас ғалым мінбері ...............................................................................................................................................

М.Е. ЖҰМАБАЕВА Зияткерлік меншік құқықтарын қорғау және қамтамасыз ету саласында ЭЫДҰ жетекші елдерінің озық тәсілдеріне шолу ..........................................................................................А.А. ЖАБАЕВА Төрелік келісім дауды шешудің негізі ретінде .................................................................А.С. НӘБИЕВА, Е.К. АХМЕТОВ Құқықтық мониторингтің заң техникасы: проблемалар және шешу жолдары .......................................................................................................................................................Н.Р. ӘКІМОВА Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасындағы тараптарды татулас- тыру институтының қазіргі уақыттағы ахуалы ...............................................................................................М.М. ТАСТАНОВА Маңызды халықаралық құжаттарда берілген бала құқықтары ..............................Е.О. МҰХАМЕДЖАНОВ Жаңа Қазақстан Республикасының ҚПК бойынша жедел бөлімшелерінің іздестіру қызметінің құқықтық режимі ..............................................................................................................Н.Н. СҰЛТАНОВ Қазақстанның қылмыстық сот ісін жүргізудің жаңа моделіндегі қылмыстық қудағалаудың ерекшеліктері: қысқаша ретроспективалы шолу мен перспективалық көзқарас............А.Ж. БҰСЫРМАНОВ Төрелік дауларды шешудің балама құралы ретінде .............................................Д. ҚАСЫМОВА Пленарлық отырыс Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының құқық түсіндіру қызметінің субъектісі ретінде .............................................................................................................................

Даналық ойлар: Н. Шәйкеновтің максималары мен афоризмдер.........................................................

56

56

67

73

79

79

84

90

90

95

99

99

105

105109

113

119125

130

134140

143

148

3

Собственник и издатель:ГУ «Институт законодательстваРеспублики Казахстан»

Издается с 2006 годаВсе материалы журналаразмещаются на сайтеwww.iz.adilet.gov.kz

Включен в перечень изданийдля публикации основныхнаучных результатов диссертацийпо юридическим наукам (Приказ ККСОН МОН РК №894 от 30.05.2013 г. )

Редакционный совет:Б.М. Имашев (Председатель)З.Х. БаймолдинаА. С. ТукиевИ.Ш. Борчашвили

Редакционная коллегия:З.С. Байниязова (г. Саратов, РФ)С.Ф. БычковаД. ДосмырзаЕ.А. ДюсеновД.Ж. ИгембаевА.К. КанатовВ.Т. КонусоваЖ.О. КулжабаеваШ.Р. МырзаеваС.М. РахметовА.Ж. СагиданА.Г. СактагановМ.А. Сарсембаев

Свидетельство о постановке на учет СМИ № 11219-Ж от 15.11.2010 г. Комитета информациии архивов Министерства культурыи информации Республики Казахстан

Адрес:Республика Казахстан,010000, г. Астана,ул. Орынбор, д. 8,тел.: 8 (7172) 74-02-06; факс: 8(7172)74-14-43E-mail: [email protected] www.iz.adilet.gov.kz

СОДЕРЖАНИЕ

О заседании коллегии Министерства юстиции Республики Казахстан, г. Астана, 31 марта 2016 года (пресс-служба Министерства юстиции РК) .....................................................10-летие научно-правового журнала «Вестник Института законодательства Республики Казахстан» ..............................

Конституционное и административное право .................

А.С. СМАН На пути к справедливости: казахская госу-дарственность и ее наследие (историко-правовой аспект) ....Н.М. ПРИМАШЕВ Юридическая сила Конституции и правовое качество: диалектика взаимозависимости ..............Т.М. ТОКПАЕВА Антикоррупционный менеджмент в государственных органах, как эффективный компонент транспарентного и подотчётного государства ........................

Гражданское и гражданско-процессуальное право ............

В.Т. КОНУСОВА Alternative Dispute Resolution in the USA: analysis of main advantages and disadvantages (Альтернативное разрешение споров в США: анализ основных преимуществ и недостатков)............................................................................Р.Е. ЖАКУПОВ Вопросы гарантийных выплат в трудовом праве Республики Казахстан ....................................................Г.К. САГИЕВА, Б.Ж. БАЗАРБЕК Этимология понятий «экологическое управление» и «экологический менеджмент» в контексте совершенствования экологического и пред-принимательского законодательства ........................................

Уголовное право и уголовный процесс ...................................

З.К. АЮПОВА, Д.У. КУСАИНОВ К вопросу о социо-культурных основах терроризма и экстремизма и путях их предотвращения ........................................................................Р.А. ОРСАЕВА Особенности групповых уголовных правонарушений среди несовершеннолетних ........................Ж.К. КОЖАНТАЕВА Особенности мошенничества, присвоения или растраты вверенного чужого имущества, совершаемых лицом с использованием своего служебного положения ...................................................................................

ВестникИнститута

законодательстваРеспублики Казахстан

научно-правовой журнал№1 (42)2016

5

6

8

8

15

21

27

27

32

37

40

40

46

53

«ВЕСТНИКУ ИНСТИТУТА ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА РК» - 10 ЛЕТ


Международное право и сравнительное правоведение ..........................................................

М.А. САРСЕМБАЕВ Правовое содержание экспорта и импорта продукции АПК Казахстана на основе требований ВТО и ОЭСР ............................................................................................А.О. БАЛГЫНТАЕВ, А.К. КАНАТОВ Соглашения о сотрудничестве в уголовном процессе Казахстана и Белоруссии: сравнительный анализ ......................................................................Ж.И. ИБРАГИМОВ Совершенствование законодательства в сфере интеллектуальной собственности в соответствии со стандартами Организации экономического сотрудничества и развития ........................................................................................................................................

Правовой мониторинг ..................................................................................................................

З.Г. КАЗИЕВ, А.Б. ЕСИМОВА Отраслевой правовой мониторинг: общее понятие, задачи и возможности проведения ...........................................................................................................И.К. ЕЛЕУСИЗОВА Некоторые вопросы совершенствования законодательства Республики Казахстан в сфере страхования предпринимательского риска ..................................................

Из практики законотворчества на государственном языке .................................................

М.А. АЙЫМБЕТОВ Фразеологические особенности законодательных терминов ...................Л.С. ТУРГАНБАЕВА Законодательные и лингвистические проблемы, қасающиеся комплектности товара в Гражданском кодексе Республики Казахстан ....................................

Зарубежный опыт .........................................................................................................................

К.Е. ИСМАГУЛОВ, Д.С. КАЖМУРАТОВА Правовая регламентация компетенций лиц, участвующих в уголовном процессе (сравнительный анализ) ..................................................

Трибуна молодого ученого ............................................................................................................

М.Е. ЖУМАБАЕВА Обзор передовых подходов ведущих стран ОЭСР в сфере защиты и обеспечения прав интеллектуальной собственности .................................................................А.А. ЖАБАЕВА Арбитражное соглашение как основа урегулирования спора ......................А.С. НАБИЕВА, Е.К. АХМЕТОВ Юридическая техника правового мониторинга: проблемы и пути решения ..............................................................................................................................Н.Р. АКИМОВА Современное состояние института примирения сторон в уголовном праве Республики Казахстан .....................................................................................................................М.М. ТАСТАНОВА Права ребенка в самых важных международных инструментах ............Е.О. МУХАМЕДЖАНОВ Правовые режимы розыскной деятельности оперативных подразделений по новому УПК Республики Казахстан ..............................................................Н.Н. СУЛТАНОВ Особенности уголовного преследования в новой модели уголовного судопроизводства Казахстана: краткий ретроспективный обзор и перспективный взгляд ....А.Ж. БУСУРМАНОВ Арбитраж как альтернативный инструмент разрешения споров ........Д. КАСЫМОВА Пленарное заседание как субъект праворазъяснительной деятельности Верховного Суда Республики Казахстан .....................................................................................

Мудрые мысли: максимы и афоризмы Н. Шайкенова ...........................................................

56

56

67

73

79

79

84

90

90

95

99

99

105

105109

113

119125

130

134140

143

148

5

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ӘДІЛЕТ МИНИСТРЛІГІНІҢ КОЛЛЕГИЯСЫНЫҢ

ОТЫРЫСЫ ТУРАЛЫ

О ЗАСЕДАНИИ КОЛЛЕГИИ МИНИСТЕРСТВА ЮСТИЦИИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

г. Астана 31 марта 2016 года

31 марта т.г. в Министерстве юстиции РК состоялось заседание коллегии под председательством Министра юстиции Республики Казахстан Имашева Б.М. с участием заместителя Генерального Прокурора РК Кравченко А.Н., заместителя Министра внутренних дел РК Жакупова Р.Т., вице-министра образования и науки Имангалиева Е.Н., Ответственного секретаря Министерства финансов РК Коржовой Н.А., а также заместителей акимов и секретарей маслихатов областей и городов Астана и Алматы в режиме видеоконференцсвязи.

В ходе заседания коллегии обсуждены итоги проведенного государственными органами правового мониторинга нормативных правовых актов за 2015 год.

Как было отмечено на коллегии, в истекшем году центральными и местными органами

госуправления в ходе проведенного ими правового мониторинга были выявлены ряд нормативных правовых актов, противоречащих, неэффективно реализуемых и устаревших норм.

В своем докладе Министр юстиции отметил о несвоевременном принятии отдельными госорганами мер по приведению в соответствие с законодательством нормативных правовых актов, противоречащих действующему законодательству. В частности, наибольшее их количество приходится на МВД, МФ, МОН, местные представительные и исполнительные государственные органы Кызылординской, Мангистауской, Южно-Казахстанской, Коста-найской и Акюбинской областей.

Руководство указанных государственных органов отчиталось о ходе проводимой работы и принимаемых мерах по устранению отмеченных недостатков.

По итогам обсуждения данного вопроса указанным государственным органам даны соответствующие поручения, направленные на повышение качества проведения правового мониторинга и своевременное принятие мер по противоречащим законодательству нормативным правовым актам.

На этом же заседании коллегии были рассмотрены вопросы внесения изменений и дополнений в некоторые законодательные акты РК в сфере интеллектуальной собственности с учетом опыта стран ОЭСР, а также наднационального характера решений Евразийской экономической комиссии и их влиянии на формирование национального законодательства.

По указанным вопросам также даны соответствующие поручения.

Пресс-служба Министерства юстицииРеспублики Казахстан


«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢНАМА ИНСТИТУТЫНЫҢ ЖАРШЫСЫ»

ҒЫЛЫМИ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖУРНАЛЫНЫҢ 10 ЖЫЛДЫҒЫ

10-ЛЕТИЕ НАУЧНО-ПРАВОВОГО ЖУРНАЛА «ВЕСТНИК ИНСТИТУТА ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН»

В 2006 году Институтом законодательства Республики Казахстан Министерства юстиции РК был издан первый номер научно-правового журнала «Вестник Института законодательства Республики Казахстан», в рамках которого обеспечивается широкое обсуждение результатов работы сотрудников и международных партнеров Института. Главная идея издания – научное участие и научное сопровождение в процессе националь-ного нормотворчества.

В журнале регулярно публикуются материалы об актуальных вопросах законопроект- ной работы в системе органов юстиции Республики Казахстан, а также зарубежных стран. Одной из задач журнала является информирование читателей об актуальных работах по вопросам развития правовой системы Казахстана, построения правового государства, соблюдения и защиты прав и свобод человека и гражданина, ознакомление широкой общественности с проблемами современного нормотворчества, распространение инновационных технологий и знаний в различных сферах деятельности Министерства юстиции и Института законодательства, а также широкое распространение материалов по повышению правовой культуры граждан Республики Казахстан.

С 2009 года Комитетом по контролю в сфере образования и науки Министерства образования и науки Республики Казахстан журнал «Вестник Института законодательства РК» включен в перечень изданий для публикации основных научных результатов диссертаций по юридическим наукам. За период выхода «Вестника» с 2006 года в 41 номере журнала тиражом более 12 000 экземпляров опубликовано более 1 300 научных статей свыше 300 авторов из Казахстана, России, Турции, Беларуси, Украины, Узбекистана, Таджикистана, Азербайджана, Монголии, Германии, Литвы и других стран. Большую роль в создании и продвижении журнала сыграл первый председатель редакционной коллегии журнала, академик НАН РК, доктор юридических наук, профессор Сапаргалиев Гайрат Сапаргалиевич. Его необычайная эрудиция, непререкаемый авторитет, обширные знания помогли в формировании интеллигентной читательской аудитории журнала, привлечении в журнал маститых и пишущих авторов. Во многом благодаря именно его усилиям в «Вестнике» регулярно публиковались С.З. Зиманов, Г.С. Сапаргалиев, М.Т. Баймаханов, А.Г. Диденко, М.К. Сулейменов, Ю.А. Тихомиров и многие другие известные ученые.

Министром юстиции Республики Казахстан Б.М. Имашевым была поставлена задача добиться статуса журнала как общепризнанной диалоговой площадки для широкого круга юристов, представляющих юридическую науку и практику, бизнес-сообщество, государственный аппарат, адвокатов, нотариусов, а также представителей казахстанских неправительственных организаций и общественных объединений.

7

Аюпова Зауре Каримовна,доктор юридических наук, профессор

кафедры международного права факультета международных отношений

КазНУ им. аль-Фараби

Сактаганов Алибек Галимжанович,главный эксперт-начальник отдела

издательской деятельностиИнститута законодательства РК

Рождение и успешное десятилетнее развитие «Вестника Института законодательства Республики Казахстан» способствует открытости и внедрению результатов фундаменталь-ных и научно-прикладных исследований в законотворческой деятельности, удовлетворению интереса юристов к живой практике. Журналу исполнилось 10 лет. Этот юбилей является своеобразной точкой отсчета для дальнейшего успешного развития. Авторы журнала создают его таким, каким его видят читатели. Именно их профессионализм - это самая главная ценность и достоинство.

Искренне поздравляем коллектив Института законодательства Республики Казахстан, редакцию журнала, учредителей, авторов и читателей с юбилеем и желаем долгих лет плодотворного сотрудничества.


Сман Айсана,доктор юридических наук, профессор, Астана

НА ПУТИ К СПРАВЕДЛИВОСТИ: КАЗАХСКАЯ ГОСУДАРСТВЕННОСТЬ И ЕЕ НАСЛЕДИЕ

(ИСТОРИКО-ПРАВОВОЙ АСПЕКТ)

Лидер Нации, Глава государства Н.А. Назар-баев отметил «…только сейчас казахское самосознание впервые имеет возможность понимания своего национального «я» в прошлом, настоящем и будущем – потоке истории…Но это лишь возможность, которая должна стать действительностью, фактом массового сознания не только казахов, но и всех казахстанцев.

И эта задача предстает перед нами не только и даже не столько как величайшая возможность, а как суровая необходимость. Решив ее, мы будем соответствовать нашему времени истории, не повиснем в пустоте исторического небытия…» [1].

История Казахстана 18-19 веков насыщена событиями судьбоносного характера. В 1731-1770 годы произошло официальное признание значительной частью казахских правителей главенствующей роли Российской империи, что привело к утере независимости, государственности, и что по существу превратило Казахстан в колонию. С первого дня признания власти России началась полоса национально-освободительной войны казахского народа за прежнюю независимость, восстановление государственности. Зачастую вспышки народного недовольства провоцировались национальным и социальным притеснением.

История колониального этапа Казахстана, особенно ее узловые вопросы, стали в центре внимания отечественной истории главным образом после обретения независимости страны, т.е. после 1991 года. Что и понятно, ибо проблемы истории народов окраин, туземцев, как тогда назывались народы колоний, подверглись в прошлом явной фальсификации, под влиянием имперского диктата и идеологии догматического марксизма, тоталитаризма, культа личности.

История Казахстана 18-19 веков рассматривалась под углом зрения российского менталитета, относящегося к народам евразийских степей вне контекста всемирной истории.

Все это требует сегодня объективного отношения к историческому прошлому, определения новых подходов.

Наиболее актуальными являются аспекты истории казахского народа в составе Российского государства (18-19 вв.)

После обретения независимости Республи-ки Казахстан впервые за долгие годы исследо- ватели получили возможность изучения без вмешательства сверху и идеологического дик-тата проблем отечественной истории. В своем докладе «Слово об Абае» Президент Республики Казахстан Н. Назарбаев отмечал:

«То была особенно тяжкая пора в истории казахов. Нетрудно представить положение огромных степных просторов, оказавшихся на пути хищных стратегических интересов империи, решившей захватить как можно большую часть земного шара, как можно дальше продвинуться через Среднюю Азию на юг и восток. Империи во всех отношениях было невыгодно лишаться такого лакомого куска. Для этого нужно было разрушить исторически сложившуюся национальную систему правления страной. Надо было силой внедрить в степь порядки и форму власти могущественной метрополии. Было спешно и искусственно создано несколько карликовых ханств, нарушена этнотерриториальная ценность. Потом раздробили народ и земли ханства по родовым и племенным признакам на волости и аулы.

Более плачевной участи некогда единого народа невозможно было и представить. Таковой была коварная колониальная политика,

9Конституционное и административное право

преследовавшая цель – превратить огромное пространство номадов в стратегический плацдарм для расширения своей территории. Ради этого империя пошла на разрушение исторической государственности и лишение всяких человеческих прав ее исконных обитателей» [2].

Россия пыталась выяснить, какое количество кочевого и оседлого населения приобретала она вместе с новыми территориями, каковы база и особенности экономической, политической и правовой сторон их жизни и другие вопросы, составляющие основу казахской народности.

Социальная организация казахов представляла собой сложную систему разнообразных объединений, возникавших на базе общности экономических и внеэкономических интересов, всего многообразного спектра человеческих взаимоотношений.

Минимальной социальной ячейкой кочевого общества являлась семья, в собственности которой находилось основное средство производства кочевников – скот. Семья у казахов носила преимущественно моногамный характер. Хотя нормами шариата, имевшими хождение в казахской среде, многоженство и допускалось, но вследствие определенной нестабильности кочевого скотоводческого хозяйства и ограниченности материальных ресурсов казахов оно не получило широкого распространения. В рамках семьи происходили воспроизводство индивидов, начальные этапы социализации человека, овладение первичным опытом хозяйственно-культурной деятельности, стереотипами общения и группового поведения, осуществлялось половозрастное разделение труда и т.д. Однако в специальных исследованиях отмечается, что семья в казахском кочевом обществе не являлась первичной экономической ячейкой социума, так как в выпасе скота участвовали не все, а только взрослые, фактически здоровые члены семейства мужского пола, а также людских и энергетических затрат труда одной семьи для организации процесса производства в полном объеме было недостаточно [3].

В целях наиболее рационального ведения скотоводческого хозяйства различные семьи, проживающие вместе в рамках определенной местности объединялись в локальную группу, характеризуемую тесными территориальными связями.

Главным системообразующим стержнем общественных отношений у казахов являлось

единство интересов и целей, формирующихся в процессе материального производства. В условиях аграрного общества оно реализовывалось в виде общины, которая функционировала на основе производственных связей. В источниках отмечается: «У казахов владение землей общинное, каждый род и отдел имеют свой определенный участок, на этом пространстве каждый из родовичей может иметь свои пашни, летовки и зимовки; но род ревниво следит за тем, чтобы никто из другого отдела не занимал их земель» [4].

Существование общины вытекало из объективной необходимости трудовой кооперации скотоводов для осуществления всех звеньев сложного и трудоемкого производственного процесса, который предполагал объединение энергетических усилий большого количества людей.

Функционирование кочевой общины в значительной мере опосредовалось посезонным ритмом выпаса скота. В зависимости от различий в характере кочевания в разные сезоны года, в Казахстане сложились два типы общины. В зимний, ранневесенний и осенний периоды получила развитие так называемая минимальная община, размеры которой (5-6 хозяйств) обычно соответствовали средней величине зимней отары овец (300-400 голов). Размеры общины в эти времена года определялись количеством скота, способного прокормиться на прилегавших к зимовке пастбищных угодьях, и в максимальной степени зависели от продуктивности кормов на этой территории. Пастбищные участки, располагавшиеся в радиусе 2-4 км от зимовки, находились в собственности данной общины, которая являлась не только формой кооперации труда и самих индивидов, но и единицей землевладения и землепользования.

Второй тип общины имел место в теплый период года, когда кочевники объединялись в более крупные хозяйственные группы преимущественно на основе интересов наиболее рационального обеспечения скота водой. Размеры расширенной общины определялись в этом случае не столько ее зависимостью от пастбищных угодий, сколько обеспеченностью животных водными источниками. Поэтому она обычно представляла собой объединение двух-трех минимальных общин. На основе общей потребности в урегулировании вопросов водопользования возникали отношения собственности на водные источники. В полупустынных и пустынных ландшафтах,


где основными источниками водообеспечения служили колодцы разной глубины, собственность общины на водные ресурсы реализовывалась в виде права «первого использования», а в ландшафтных зонах с преобладанием источников естественного происхождения – по праву «первозахвата». Присваивая тот или иной источник, расширенная община фактически присваивала территорию вокруг данного водоема. Следовательно, она не только регулировала производственные процессы в сфере кочевого скотоводства, но и являлась субъектом землепользования [5].

Наряду с данной социальной структурой, в казахском обществе существовала разветвленная и многоступенчатая «родоплеменная» организация, представлявшая собой форму объединения людей в разные иерархически организованные социальные группы – посредством принципа генеалогического родства. Появление этой генеалогической организации обусловливалось особенностями способов передачи информации и собственности в кочевой среде. Между номадами существовала жесткая конкуренция за пастбища и водные источники, поэтому знание о природных ресурсах среды обитания и конкретных способах культурной адаптации к ней, а стало быть, и о накопленном опыте ведения скотоводческого хозяйства носило строго локализованный, эзотерической характер и распространялось вертикальным способом из поколения в поколение как «знание для своих».

Поскольку женщины не были включены в процесс скотоводческого производства, то хозяйственный опыт и собственность передавались у казахов по патрилинейным каналам, от отца к сыну, от деда – к внуку и т.д. Такой естественно сложившийся тип циркулирования общественно-полезной информации и имущества обеспечил определяющее место в структуре социальных связей казахского общества системе генеалогического родства, выполнявшей у номадов определенную регулирующую функцию [6].

Традиционно казахи подразделялись на три жуза: Старший (Улы), средний (Орта) и Младший (Киши), происхождение которых было связано со спецификой протекания культурно-исторических процессов в трех естественно выделяющихся географических частях региона – Жетысу, Западном и Восточном ареалах. По отдельным подсчетам, в 17 – первой половине 18 века в состав всех трех жузов входило 112 племен, родов и поколений [7]. Все они, как система

в целом, имели сложные генеалогические предания, возводившие свое происхождение к одному реальному, либо легендарному предку. Совокупность социальных функций, выполняемых родоплеменной организацией, и строгая экзогамия по седьмое колено, позволяют представить ее как большую патронимию.

Определяющая роль в системе общественных отношений у казахов принадлежала отношениям, складывающимся между людьми в процессе производства по поводу средств и продуктов труда. В обычном праве казахов зафиксировано несколько форм собственности на средства производства: отношения собственности на скот и продукты скотоводства в форме частно-семейной собственности; общинная собственность на землю, или, точнее, зимние пастбища; собственность расширенной общины на водные источники; внеэкономическая собственность корпорации общин на территорию, на которой кочевали входившие в ее состав группы скотоводов. Характерной особенностью производственных отношений в кочевом обществе являлась предельная рассеянность прав собственности среди разных звеньев социальной организации (семья, община, корпорация общин). Практически ни одна из ее структурных единиц не обладала монополией на землю и воду и могла реализовать определенные права на них лишь в момент своего пребывания на данной территории.

В имущественном отношении казахское общество было четко дифференцированным посредством семейной собственности на скот. Численность зажиточных скотовладельцев среди казахов была в целом незначительна, но доля принадлежавшего им скота – достаточно высока. Исследователь середины 18 века И.П. Фальк писал в своих записках, что у «богатых киргизов (казахов) считают во владении пять и даже десять тысяч голов коней. Такие богачи не могут даже знать с точностью численности своих стад» [8]. Однако наибольшая часть казахов, по признанию очевидцев, состояла из людей бедных, не имевших достаточного скотоводства для пропитания своего [9]. Данная социальная группа кочевого населения по своему социально-экономическому положению может быть причислена к категории зависимых производителей. В силу жизненной необходимости малоимущие скотоводы были вынуждены продавать свою рабочую силу, а потому вступали в разные экономические отношения с богатыми скотовладельцами.


Основной формой трудовых отношений в казахском обществе являлся, в первую очередь, сам совместный труд преимущественно дифференцированных индивидов в рамках общин. Каждое хозяйство, вступавшее в нее поочередно, осуществляло выпас всего общинного стада, независимо от той доли скота, которая находилась в его личной собственности. Разница между равными затратами труда и частным характером присвоения и потребления продуктов этой совместной деятельности «составляла величину прибавочного продукта для одних и норму эксплуатации для других» [10].

Процессы общественного разделения труда и социально-экономической дифференциации казахского общества порождали, в свою очередь, определенную специализацию в осуществлении общественно-полезных функций и, вследствие этого, приводили к процессам оформления особых институтов и сословий в структуре социальных отношений номадов. Характерной особенностью социального деления казахского общества являлась дифференциация индивидов на так называемую «белую кость» (ак суйек) и «черную кость» (кара суйек). Первый социальный слой представлял собой закрытую привилегированную корпорацию индивидов, непроницаемую извне в силу ее социальной изолированности и большой значимости в структуре общественных отношений. К ней относились два аристократических сословия – торе и кожа.

В отличие от ак суйек, сословно-корпоративные группы «черной кости» являлись открытыми структурами, достижение которых было доступно любому индивиду в зависимости от его личных качеств и имущественного положения. К ним принадлежали категории биев, тарханов, батыров, старшин (аксакалов). Однако большая часть казахского населения, определяемая как свободные общинники, никак не дифференцировалась по сословным признакам, что отличало ее от состоятельного слоя.

Привилегированную элиту кочевого общества составляло аристократическое сословие торе (султанов), являвшееся основой «белой кости». Оно объединяло группу лиц, принадлежавших к одной из ветвей потомков Чингисхана (джучидов), которые находились вне генеалогической структуры жузов.

Сословие джучидов играло огромную роль в социальной, политической и военной жизни

казахов. Из его среды избирались верховные правители казахов (ханы), представлявшие собой центральное звено в политической системе кочевого общества. Принадлежность к сословию султанов по праву рождения означала фактическую принадлежность индивида к господствующему классу и предопределяла его преимущественное право осуществлять регламентацию и регулирование общественных отношений.

Вместе с тем, многие источники, характеризующие имущественное и социальное положение казахских султанов, свидетельствуют, что привилегированные права и привилегии торе мало или совсем не зависели от их личного экономического благосостояния, а принадлежали сословию торе по праву рождения. Не владение скотом и прочим имуществом, а знатность происхождения, столь ценимая в традиционных аграрных социумах Евразии, представляла собой источник политического доминирования и общественного признания султанов среди кочевников, определяла их наиболее высокий статус в социальной иерархии и системе ценностных ориентаций казахского общества.

Другую элитную группу кочевников представляло сословие служителей мусульман-ского культа – кожа. Кожа, пользовавшиеся наследственными привилегиями, играли важную роль в поддержании традиций ислама среди кочевников. Политическое влияние кожа в кочевом обществе было значительным, что во многом объясняется распространением ислама в степи.

Среди привилегированных социальных категорий «черной кости» у казахов чрезвычайно важное место занимало сословие биев, осуществлявших функции судебной власти в кочевых коллективах. Под словом «бий», - указывал Я.П. Гавердовский, - «разуметь должно людей красноречивых, богатых и оборотливых» [11]. Привилегированное положение биев в Казахстане определялось, прежде всего, большой общественной значимостью функций правового регулирования, арбитража и посредничества и выражалось в приоритетных правах в системе имущественных отношений, в частности, правом на присвоение гонорара в форме одной десятой размера иска (бийлык).

При выдвижении каких-либо лиц на роль судебных арбитров в практике разрешения общественных противоречий определяющую роль играл принцип меритократии, согласно которому, биями могли стать только самые


талантливые, авторитетные и опытные народные судьи, имевшие солидные познания в обычном праве казахов. При этом никакого права прямого наследования звания бия в казахских правовых традициях, не допускалось. Однако принцип меритократии не исключал появления такой возможности, когда ближайшие потомки какого-либо казахского бия, могли быть избраны биями.

Материальное благосостояние, степень влиятельности индивида и прочие субъективные факторы нередко способствовали закреплению бийского звания за отдельными династиями казахов, в чем проявилась большая социальная значимость среди кочевников принципа генеалогического родства. Но даже в подобных ситуациях сама по себе генеалогическая близость к представителю бийского сословия еще не гарантировала претенденту на этот ранг желаемого избрания бием и занимала в общественном сознании кочевников подчиненное место по отношению к личным способностям и арбитражным навыкам индивидов. «Только глубокие познания в судебных обычаях, соединенные с ораторским искусством, давали казахам это почетное звание», - указывал Ш.Ш. Уалиханов [12].

Бии, обладавшие способностью разрешать межклановые и межплеменные споры, добиваясь достижения консенсуса противоборствующих сторон, как правило, приобретали немалый авторитет среди кочевников и значительное влияние в социально-политической жизни казахского общества.

Большое социальное значение и политическое влияние в казахском обществе в период 18 – первой половины 19 века имела социальная группа батыров – военных вождей.

Тюрко-монгольское слово батыр, багатур, бахадур первоначально означало храбреца, вызывающего врага перед битвой на противоборство. Со времени Чингисхана термин бахадур неоднократно признавался как титул представителям военизированной тюрко-монгольской знати. Довольно часто он использовался в качестве почетного титула, получаемого ханом или султаном за личную храбрость, либо умелое руководство военными действиями в борьбе с внешними врагами. В данном случае звание бахадур прибавлялось к полному собственному имени какого-либо знатного кочевого правителя. В частности, в 18 веке этот титул имели казахские ханы Тауке, Абулхаир, Аблай и некоторые другие.

Однако батыр – это не только титул

храбреца, но и наименование лиц, занятых преимущественно осуществлением военных функций. Батыром казахи называли любого храброго опытного воина, как из социальной группы «черной кости», так и наследственной аристократии, особо прославившихся в набегах и сражениях. По определению путешественника Е.К. Мейендорфа, батырами в казахском обществе именовались «…люди храбрые, справедливые и предприимчивые, во время войны – это наездники» [13].

Звание батыр никогда не было наследственным, его приобретали только личными подвигами. Но вместе с тем, нередко возникали ситуации, когда батырами становились сын и внук того или иного батыра, заметно проявившие себя на военном поприще. Примером тому может служить история наследования данного титула потомками влиятельного батыра рода табын поколения жетыру Младшего жуза Богенбая, его сыном Тленши Богенбай-улы и внуком Жоламаном Тленши, возглавившим народно-освободительное движение западных казахов в 20-начале 30 годов 19 века.

В эпоху 18 – середины 19 века батыры были одной из наиболее влиятельных социальных групп казахского общества. Привилегированное положение батыров зависело, помимо их личных качеств, от военной удачи, престижных родственных связей и богатства, т.е. размеров той добычи, которую им удавалось захватить во время военных походов в чужие страны, а также от числа добровольных сторонников, состоявших большей частью из казахской молодежи. Поэтому по своему богатству и политическому влиянию среди казахов некоторые батыры, превосходили иногда правивших ханов и султанов.

Определенное место в социальной системе казахского общества принадлежало категории тарханов, т.е. лиц, наделенных за разные заслуги привилегиями, например при уплате налогов и т.п. Во время централизации общества, оформления государственных структур, военных столкновений тарханы пользовались правом приобретать те или иные престижные должностные места в системе управления кочевыми коллективами.

Наиболее многочисленную прослойку господствующего класса казахов представляли старшины (аксакалы), осуществлявшие социально-регулирующие функции во всех звеньях кочевых общин. Звание аксакала у казахов могли получить лица, обладавшие большим интеллектуальным потенциалом,


разносторонними эмпирическими знаниями и богатым опытом пастьбы скота. В условиях кочевого скотоводческого хозяйства эти индивидуальные человеческие качества неизбежно становились важнейшим фактором концентрации скота и материальной обеспеченности индивида. Поэтому закономерно, что именно экономически господствующий класс общества присваивал себе функции социально-экономического, политического и правового регулирования, активно вторгался в сферы идеологии и духовной культуры. Аксакалы образовывали фундамент всей системы социальной стратификации кочевого общества, пополняя из своих рядов другие социальные категории и сословия.

Наряду с разными сословными группами, представлявшими господствующую часть кочевого общества, и свободными общинниками,

в Казахстане существовали категории независимого населения – толенгутов и рабов.

Толенгутами называли лиц, находившихся на службе у султанского сословия. Появление этой прослойки было связано междоусобицами и многолетней борьбой с джунгарами, обусловившими большой спрос верховной власти и ее представителей – султанов на «служилых» людей.

К категории зависимого населения относились также рабы – кулы, которые набирались из среды пленных – россиян, калмыков и иранцев. Рабы использовались, главным образом, в личном хозяйстве: по уходу за животными, для обработки посевов, в домашнем обиходе наследственной степной аристократии. Однако рабство как социально-экономический уклад не получило у казахов широкого распространения и не вышло за пределы патриархального домашнего рабства.

Список литературы

1. Назарбаев Н. В потоке истории. - Алматы, 1999. – 293 с.2. Абай. Наследники. На перепутье. - Алматы, 1995. - 122 с.3. Масанов Н.Э. Социально-экономические отношения в казахском кочевом обществе // Культура

и история Центральной Азии и Казахстана. – 1993. - № 3 - С. 35-36.4. Живописный альбом народов России. – СПБ., 1890. – 397 с.5. Масанов Н.Э. Социально-экономические отношения в казахском кочевом обществе // Культура

и история Центральной Азии и Казахстана. - С. 35-36.6. Масанов Н.Э. Социально-экономические отношения в казахском кочевом обществе // Культура

и история Центральной Азии и Казахстана. – 1993. №3. - С. 37-38.7. Востров В.В., Муканов М.С. Родоплеменной состав и расселение казахов. - Алма-Ата. 1968. –

296 с.8. Прошлое Казахстана в источниках и материалах / Под ред. С.Д. Асфендиярова, П.А. Кунте. -

Алма-Ата, 1935. – 288 с.9. Левшин А.И. Описание киргизо-казачьих или киргизо-кайсацких орд и степей. 2-е изд. -

Алматы, 1996. - 190 с.10. Масанов Н.Э. Специфика общественного развития кочевников-казахов в дореволюционный

период: историко-экономические аспекты номадизма: автореф. … докт. ист. наук. - М., 1991. – 50 с.11. Гавердовский Я.П. Обозрение киргиз-кайсацкой степи. – Ленинград, 1973. - 204 с.12. Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т. 4. - Алма-Ата, 1985.13. Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. - М., 1975. - 99 с.

● ● ● ● ●


Бұл мақалада қазақ мемлекеттілігінің дамуының тарихи-құқықтық аспектілері және оның ерекшеліктері қарастырылған.

Түйін сөздер: құқық, Қазақстан, құқықтық даму, мемлекеттілік.

В данной статье рассматриваются историко-правовые аспекты развития государственности Казахстана и ее особенности.

Ключевые слова: право, Казахстан, правовое развитие, государственность.

This article discusses the historical and legal aspects of the development of Kazakhstan's statehood and its features.

Keywords: right, Kazakhstan, legal development and statehood.

Айсана Сман,заң ғылымдарының докторы, профессорӘділдік жолында: қазақ мемлекеттілігі және оның мұрасы (тарихи-құқықтық аспекті)

Сман Айсана,доктор юридических наук, профессорНа пути к справедливости: казахская государственность и ее наследие (историко-правовой

аспект)

Sman Aisana,Doctor of Law, ProfessorTowards Justice: Kazakh statehood and its heritage (historical and legal aspect)


КОНСТИТУЦИЯНЫҢ ЗАҢДЫҚ КҮШІ МЕН ҚҰҚЫҚТЫҚ САПА: ӨЗАРА ТӘУЕЛДІЛІК ДИАЛЕКТИКАСЫ

Негізгі заң ретінде конституцияның әмбебап қызметтері кең. Кез-келген мемлекеттің конституциясы ондағы әлеуметтік күштердің арақатынасын білдіретіні баршаға аян. Осыған орай, конституцияны биліктегі қоғамдық топқа қосымша мүмкіндік беретін құрал ретінде қарастыруға болады. Сонымен қатар, конституцияның мемлекеттің құқық және өзге де салалардың әлеуетін білдіретін көрсеткіш те болуы әбден мүмкін. Сондықтан конституцияның қоғамдағы құқықтық қатынастарды әмбебап реттеу үшін, бірінші кезекте құқықтық және тілдік сапасы өте жоғары болуы қажет.

Әлем мемлекеттерінің ішінде конституциялық, шындығында конституциясының, тарихы екі ғасырдан асатындары бар. Бұл – конституция сапасының жоғары екендігін көрсетеді. Сондықтан, мемлекет пен билікті ұйымдастырудың жалпы нобайын бекітетін мұндай конституциялардың күші де олардың құқықтық және тілдік сапасында деуге болады. Яғни, олардың арасындағы өзара диалектикалық тәуелділігі жоғары деңгейде.

Конституция – табиғаты қоғаммен бірдей, қатар өмір сүретін құжат. Оның мұндай қасиеті бір жағынан тұрақтылықты, екінші жағынан өзгерушілікті қажет ететін құбылыс. Конституцияның құқықтық күші мен тілдік сапасының диалектикасы – оның статикасы мен динамикасында. Сондықтан конституцияның сапасына ерекше назар аударылатыны да қоғамдық қажеттілік және шарттылық.

Конституция бір рет әрі мәңгілікке қабылданбайды, және ол құқықтық догма не ескерткіш емес. Оның да өмірлік циклы болады, өйткені оны да адам жасайды. Объективтік және субъективтік факторлардың әрі жемісі, әрі құрбаны деуге де тұрарлық. Конституция генезисіне оң не сол әсерін тигізетін факторлар көптеп саналады. Сондықтан адам баласына тән

қателіктер ол әрекет ететін барлық ортаға тән. Қазақстан Республикасы сияқты өтпелі

типтегі мемлекеттерде түрлі саяси-әкімшілік сипаттағы қағидатты қателерге жол беріліп жатады. Өкінішке орай, осындай теріс тәжірибе конституция саласында да орын алған.

Кез келген конституция алдымен мемлекеттің нормативтік құқықтық актісі болып табылады. Сондықтан оған тән қасиеттер де оның құқықтық сапасының құраушысы бола алады.

Қазақстан Республикасы Конституциясының тарихи миссиясына назар аударатын болсақ, оның ресми-пафостық қызметін былай қойғанда, кезінде объективті және субъективті себептермен жіберілген қате-кемшіліктерін түзету мәселесі тұрады. Өйткені ұлттық құқыққа тән кемшіліктердің біразы Конституцияда да жіберілгені анық. Сондықтан тілдік және құқықтық талдау негізінде оған түзету жұмыстарын жүргізу де – үлкен жұмыс әрі міндет.

Қазақстан Республикасының Конституция-сында да, өкінішке орай, құқықтық және тілдік талаптар тұрғысынан ұлттық заңнаманың барлық нормативтік құқықтық актілеріне тағылатындай объективтік міндер жеткілікті. Оларды дер кезінде тауып, қоғам мен мемлекетті оларды жоюға жұмылдыра білу де мемлекеттік басқару жүйесінің бір көрсеткіші әрі әлеуеті деуге болады.

Жалпы құқық теориясында түрлі сипаттағы кемшіліктердің болатынын меңзейтін «құқықтық дефект» деген ұғым бар. Ол – объективті. Сондықтан қателердің конституцияда да орын алуына жол беріліп жататын әлемдік тәжірибе бар. Оларды тіпті жіктеуге де болады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясында жіберілген құқықтық қателердің өрескелісі деп 45, 58 және 91-баптардағы қателерді атауға болады. Мысалы, 45-баптың 2-тармағы

Примашев Нұрзада Маханбетұлы,Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағыМемлекеттік басқару академиясы,заң ғылымдарының кандидаты, доцент


бойынша «Конституцияның 53-бабының 4) тармақшасында көзделген ретте Республика Президентi заңдар шығарады». Сілтеме жасалған 53-баптың 4) тармақшасында «соғыс және бiтiм мәселелерiн шешедi» делінген!? Яғни екі норма бір-бірімен үйлеспейді!?

Келесі мысал – 58-баптың 2) тармақшасы бойынша «Палаталардың төрағалары, егер бұл үшiн Палаталардың депутаттары жалпы санының көпшiлiгi дауыс берсе, қызметтен керi шақырылып алынуы мүмкiн, сондай-ақ олар өз еркiмен орнынан түсуге хақылы». Бұл норма ұлттық заңнамадағы қазақ тіліне тамаша аударылғандардың бірден-бірі! Бірақ, норма оның орыс тіліндегі нұсқасына толық теңтүпнұсқалы емес. Өйткені орыс тіліндегі мәтін бойынша төрағалардың қызметтен керi шақырылып алынуы да, өз еркiмен орындарынан түсуі де депутаттар көпшілігінің талап етуіне байланысты. Яғни екі диспозия бір гипотезамен ұштастырылған. Сондықтан бір норманың екі тілдегі нұсқасын теңтүпнұсқалылы ету үшін орыс тіліндегі мәтінді өзгерту, яғни бір гипотезамен бір ғана диспозицияны байланыстыру қажет. Екі тілдегі мәтіндік сәйкестілікті қамтамасыз ету үшін алдағы конституциялық реформада аталған баптың орыс тіліндегі нұсқасын, яғни қолданыстағы «Председатели Палат могут быть отозваны от должности, а также вправе подать в отставку, если за это проголосовало большинство от общего числа депутатов Палат» деген норманы «Председатели Палат могут быть отозваны от должности, если за это проголосовало большинство от общего числа депутатов Палат, а также вправе подать в отставку» – деп өзгерткен орынды болар.

Конституцияның 91-бабында жіберілген құқықтық қате Парламент қабылдаған заңды референдумға шығаруға байланысты. Құқықтық табиғаты бойынша заң шығару органы қабылдаған заңға мемлекет басшысы қол қояды немесе өз қарсылығын білдіреді, яғни вето қояды не кейін қайтарады. Бұл екі тетік Қазақстан Республикасында да қолданылады.

Конституцияның осы нормасы бойынша «Парламент Палаталарының әрқайсысының депутаттары жалпы санының кемінде бестен төртінің көпшілік даусымен Парламент өзгерістер мен толықтыруларды Конституцияға енгізу туралы заң қабылдауға хақылы. Мұндай жағдайда Республика Президенті осы заңға қол қояды немесе оны республикалық референдумға шығарады». Мәселе – осы жерде. Біріншіден, референдумға не шығарылады? Парламент

қабылдаған заң ба әлде «Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар» (құқықтық және тілдік тұрғыдан үйлеспейтін ұғым. Олар жеке дара болуы мүмкін емес!) ма?

Конституция және қолданыстағы «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Заң бойынша Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар тек заң арқылы енгізіледі. Сондықтан «Конституцияға енгізілетін өзгертулер мен толықтырулар жобасы» деген ұғым да мәселелі (орыс тіліндегі «Проект изменений и дополнений в Конституцию» деген де сол мәртебеде).

Екіншіден, «референдумға шығарылған Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар (бұл да үйлеспейтін ұғым!), егер олар үшін облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың кемінде үштен екісінде дауыс беруге қатысқан азаматтардың жартысынан астамы жақтап дауыс берсе, қабылданды деп есептеледі». Референдумға тек мақұлдау не мақұлдамау туралы сұрақ қойылады, сондықтан олардың құқықтық маңызы мен салдары қандай? Референдумда қабылданған шешім Конституцияға қалай енгізіледі, тетігі қалай, яғни құқықтық техника тұрғысынан қалай заңдастырылады? Бұл да шешімін таппайтын мәселе.

Үшіншіден, Парламент қабылдаған «Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңның тағдыры не болады? Ол құқықтық салдар туғыза ма? Ол да белгісіз.

Сонымен қатар, осы баптағы орыс тіліндегі нұсқасы бір «өзгертулер» (2 рет қолданылған) мен «өзгерістер» (бұл да 2 рет қолданылған) деген сөздердің қайсысы дұрыс?

Кез келген Конституцияның заңдық күші оның құқықтық қасиеттерінің бірі болып табылады. Сондықтан 62-баптың 7-тармағына сәйкес «Республиканың заңдары, Парламент пен оның Палаталарының қаулылары Конституцияға қайшы келмеуге тиiс». Бұл – императивтік әрі талқыланбайтын норма. Оны бұлжытпай орындауға барлығы да міндетті. Ал іс жүзінде солай ма? Мәселе осында. Мысалы, Конституцияның 59-бабының 6-тармағында Республика Президентiнiң, Премьер-Министр мен Үкiмет мүшелерiнiң, Ұлттық Банк Төрағасының, Бас Прокурордың, Ұлттық қауiпсiздiк комитетi Төрағасының кез келген отырыстарға қатысу және сөз сөйлеу құқығы бекітілген. Яғни нормада кез келген отырыстарға қатысу және сөз сөйлеу құқығы бар жоғары лауазымды тұлғалардың шекті тізімі бекітілген.


Бірақ соған қарамастан, 1996 жылғы 8 ақпандағы Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты Регламентінің 15-тармағының бірінші абзацында: «Қазақстан Республикасы Президентінің, Премьер-Министр мен Үкімет мүшелерінің, Ұлттық Банк Төрағасының, Бас Прокурордың, Ұлттық қауіпсіздік комитеті Төрағасының, Мемлекеттік Хатшының, Республика Президенті Әкімшілігі Басшысының ашық отырыстарға да, жабық отырыстарға да қатысуға және сөзін тыңдатуға құқығы бар» – деп көрсетілген. Дәл осындай норма сол жылғы әрі сол күнгі Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісі Регламентінің 11-тармағының екінші абзацында: «Республика Президентi, Премьер-Министр мен Үкiмет мүшелерi, Ұлттық Банк Төрағасы, Бас Прокурор, Республика Ұлттық қауiпсiздiк комитетiнiң Төрағасы, Мемлекеттiк хатшы, Президент Әкiмшiлiгiнiң Басшысы Мәжілістің кез келген жалпы отырысына қатысуға құқылы» – деп бекітілген. Яғни жоғары заңдық күші бар Конституцияда бекітілген лауазымды тұлғалар тізімі туынды нормативтік актілерде – регламенттерде, біріншіден өзгертілген, екіншіден екі жоғары лауазымды тұлғамен толықтырылған.

Осындай норма 1996 жылғы 20 мамырдағы қаулымен қабылданған Қазақстан Республикасы Парламенті Регламентінің 12-тармағында да қайталанған. Бұл мысалдар регламенттердің заңдық күші Конституцияның заңдық күшінен де басым екендігін көрсетеді.

Осы көрсетілген Конституция мен үш регламент арасында тағы да екі мәселе бар. Біріншісі – орыс тіліндегі «быть выслушанным» деген тіркестің аудармасында. Ол Конституцияда «сөз сөйлеуге» (59-баптың 6-тармағы), Парламент Регламентінде «өз сөзiн тыңдатуға» (12-тармақ), Парламент Сенатының Регламентінде «сөзін тыңдатуға» (15-тармақтың бірінші абзацы) деген үш нұсқада берілген.

Екінші мәселе – құқықтық та, тілдік те. Конституциядағы «кез келген отырыстарға» деген тіркестің орнына Парламент Мәжілісінің Регламентінде «кез келген жалпы отырысына» (11-тармақтың екінші абзацы) деген тіркестің қолданылуын да конституциялық нормадан лексикадан ауытқу деуге болады.

Конституцияның 62-бабының 1, 5 және

8-тармақтарындағы «заң актілері» деген ұғым «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасының Заңында бекітілмеген. Мәселе аталған нормативтік құқықтық акт түрі берілмеген Конституцияда ма, әлде оны елемеген заңда ма, белгісіз.

Конституцияның 4-бабының 1-тармағы бойынша Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң, халықаралық шарттары мен Республиканың басқа да мiндеттемелерiнiң, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесiнiң және Жоғарғы Соты нормативтiк қаулыларының нормалары болып табылады1.

Бұл да жоғарыда қарастырылған 59-баптың 6-тармағының тәжірибесіне ұқсас. «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Заңның 3-бабы 1-тармағының 5) тармақшасында аталған шектеулі тізім Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының және Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің нормативтік қаулыларымен толықтырылған. Бұл мысалдан да құқықтық күшіне орай, Конституция басым ба, әлде заң басым ба деген сұрақ туындайды.

Конституцияның 45-бабының 2-тармағы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті «61-баптың 2-тармағында көзделген ретте Республиканың заң күшi бар жарлықтарын шығарады» делінген. Ал «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Заңның 3-бабы 1-тармағының 2) тармақшасында «Қазақстан Республикасы Президентiнiң Конституциялық заң күшi бар Жарлықтары» деген нормативтiк құқықтық акт көрсетілген. Бұл жерде мәселе жарлықта емес екені белгілі. Мәселе – заң мен конституциялық заңда. Құқықтық табиғаты мен күшіне байланысты олардың айырмашылықтары бар емес пе? Егер ондай жіктеу есепке алынбаса, кодексті де заң деп ресми атауға да еш кедергі жоқ!

Құқықтық кемшіліктердің біразын Конституция мен «Қазақстан Республика-сындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Заңның арақатынасынан келтіруге болады. Мысалы, Конституцияның 89-бабының 2-тармағы бойынша жергілікті өзін-өзі басқаруды тұрғын

1«Әділет» ақпарат-құқықтық жүйесінде Қазақстан Республикасы Президентінің тәуелсіздікті бекіту жылдары шығарған / қабылдаған, қазіргі кезде құқықтық күшінде деуге болатын 29 қаулысы келтірілген. Құқықтық ғылыми әдебиет пен тәжірибеде олар туралы мәселе жоқтың қасында. Оларды қалай қабылдауға болады: жоқ дейін десең, тізімде бар, бар дейін десең – тәжірибеде жоқ!


халық тікелей жүзеге асырады, сондай-ақ ол мәслихаттар және халық топтары жинақы тұратын аумақтарды қамтитын жергілікті қоғамдастықтардағы басқа да жергілікті өзін-өзі басқару органдары арқылы жүзеге асырылады. Яғни жергілікті өзін-өзі басқаруды тек үш-ақ субъект атқара алады: халық, ол құратын жергілікті өзін-өзі басқару органдары және мемлекеттік басқару органы – мәслихат. Ал аталған Заңның 1-бабының 1-тармағында «әкім ... өзін-өзі басқару функциялары берілген ... Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің өкілі» делінген. Сонда мемлекеттік басқару субъектісіне өзін-өзі басқару функцияларын кім берген? Заңда ол туралы айтылмаған. Заңсыз, өздігінен иемдену ме? Белгісіз. Жақсы, тиісті аумақтағы бүкіл іске жауапты тұлға ретінде әкімге өзін-өзі басқару функцияларын атқарған артық емес шығар делік. Бірақ Конституцияда олай көрсетілмеген. Ал осы баптың 4) тармақшасы бойынша келесі жергілікті мемлекеттік басқару субъектісі – жергілікті атқарушы органды (әкімдікті) – «өзін-өзі басқаруды жүзеге асыратын ... орган» деп тану да Конституция нормасын өрескел бұзу болып табылады.

Құқықтық қатенің мұнан да зоры келесі 5) тармақшада бекітілген. Онда «жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы орган ... өзін-өзі басқарудың жекелеген функцияларын жүзеге асыруға әкімдік уәкілеттік берген, тиісті жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттік мекеме» делінген. Яғни, алдыңғы тармақшада көрсетілген, құқықтық табиғаты заңсыз құзыретті иемденген субъект өз кезегінде өзінен төмен тұрған мемлекеттік басқару органдарына жергілікті өзін-өзі басқарудың жекелеген функцияларын жүзеге асыруға уәкілеттік береді екен. Сонымен аталған жергілікті өзін-өзі басқару функцияларын иемденген әкім – әкімдік – жергілікті атқарушы органдар онсыз да заңсыздықты заңсыздыққа айналдырып, туынды заңсыздық тудырып отыр! Мұндай тәжірибенің ғылыми-құқықтық әрі дұрыс атауы «құзыреттерді заңсыз иемдену» болып табылады. Жалпы құқықта ол үшін жауапкершілік те белгіленген. Міне, мемлекеттік басқарудың негізгі қағидаты – заңдылық қағидатын сақтау қайда жатыр!? Бұл ретте де Конституцияның жоғары заңдық күші қағидатының ескерусіз қалғанын мойындау қажет!

Қабылданғанына 15 жылдай уақыт өткеніне қарамастан осы Заң нормаларының Конституция

нормаларына қарама-қайшылығы мәселесіне қажетті назар аударылмай келеді. Мұндай тәжірибеден кейін «қабылданғанның бәрі заң емес» – деген субъективтік тұжырым дәлелдене түсетіні анық.

Аталған кемшіліктердің тағы бір кілтипаны осы Заңның өзінде берілген. Заңның кейінгі баптарында бекітілген нормалар 1-баптағы «маңызды» ұғымдар мен нормалардың өздеріне қарама-қайшы. Мысалы, Заңның 29-бабы 1-тармағының 7) тармақшасына сәйкес облыс, республикалық маңызы бар қала, астана әкiмi аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың, республикалық маңызы бар қаладағы ауданның, астанадағы ауданның) әкiмдерi арқылы «жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарымен өзара iс-қимыл жасайды». Бұл ретте «өзара iс-қимыл жасау» мен «жергілікті өзін-өзі басқару функцияларын жүзеге асыру» ұғымдарының арасы өте алшақ екені дәлелдеуді қажет етпейді. Тіпті бір-бірімен тікелей байланысы жоқ деуге тұрарлық! Дәл осындай «өзара iс-қимыл жасау» аудан (облыстық маңызы бар қала) әкiмiнiң (33-баптың 1-тармағының 6) тармақшасы), қаладағы аудан, аудандық маңызы бар қала, кент, ауыл, ауылдық округ әкімінің (35-баптың 1-тармағының 15) тармақшасы) құзыретіне де кіреді. Яғни, Заңның 1-бабында көрсетілген «жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыру» функциясы әкімдердің құзыреттерінде бекітілмеген. Заңның ішкі қарама-қайшылығы дегеніміз осы!

Конституцияның жоғары заңдық күші қасиетін онда қолданылған ұғымдар мен сөз тіркестері де қамтамасыз етулері тиіс. Яғни олар Конституцияда қалай бекітілсе, өзге нормативтік құқықтық актілерде де солай қолданылуы тиіс (бұл жерде олардың орыс тіліндегі баламаларының бірдей екенін естен шығармау қажет). Мысалы, Конституцияның 14-бабының 1-тармағында «Заң мен сот алдында жұрттың бәрi тең» делінген. Ал «Әкімшілік рәсімдер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 3-бабының 3) тармақшасында «Заң мен сот алдында баршаның теңдiгi» деген қағидат бекітілген (норманың орыс тіліндегі нұсқалары бірдей: «Все равны перед законом и судом» және «равенство всех перед законом и судом»).

Конституцияның 86-бабында қолданылған «әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс» және «Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы туралы» Қазақстан Республикасы Заңындағы «әкiмшiлiк-аумақтық бірлік» деген ұғымдардың да орысша нұсқасы бір


(«административно-территориальные единицы» (сәйкесінше 86 және 2-баптар).

Мұндай тәжірибе орфографиялық ережелерді де қатаң сақтауға қатысты. Мысалы, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Төрағасы, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Төрағасы, Қазақстан Республикасының Бас Прокуроры сияқты жоғары лауазымдар атаулары Конституцияда қалай ресімделсе, одан заңдық күші төмен нормативтік құқықтық актілерде де солай болуы тиіс. Бірақ мемлекеттік органдардың құқықтық және тілдік тәжірибесінде балама

нұсқалар көптеп кездеседі.Құқықтық қате-кемшіліктердің болуы, бір

жағынан, объективтік заңдылық. Екінші жағынан, оларды талдап, дер кезінде түзете білу де шартты қажеттілік. Сондықтан Конституцияның қоғам мен мемлекет алдындағы тарихи маңыздылығын қамтамасыз ету үшін оның сапасына қайта назар аудару қажет. Сонда ғана Конституция өзінің тарихи миссиясын атқара алатын болады, сонда ғана оның заңдық күші мен құқықтық сапасы арасындағы диалектикалық тәуелділікке қол жеткізіледі.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы // «Әділет» АҚЖ. (22.2.2016)2. Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы:

Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңы // «Әділет» АҚЖ. (22.2.2016).3. Әкімшілік рәсімдер туралы: Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 27 қарашадағы Заңы //

«Әділет» АҚЖ. (22.2.2016)4. Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы туралы: Қазақстан

Республикасының 1993 жылғы 8 желтоқсандағы Заңы // «Әділет» АҚЖ. (22.2.2016)5. Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламенті. Қазақстан Республикасы Парламентінің

1996 жылғы 20 мамырдағы қаулысымен қабылданған // «Әділет» АҚЖ. (22.2.2016).6. Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Регламенті. Қазақстан Республикасы

Парламенті Сенатының 1996 жылғы 8 ақпандағы қаулысымен қабылданған // «Әділет» АҚЖ. (22.2.2016).

7. Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Регламенті. Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің 1996 жылғы 8 ақпандағы қаулысымен қабылданған // «Әділет» АҚЖ. (22.2.2016).

Мақала Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары заңдық күші мен құқықтық сапасы арасындағы диалектикалық байланысқа арналған. Құқықтық және тілдік талдау барысында айқындалған кемшіліктер көрсетілген.

Конституцияның жоғары заңдық күшін қамтамасыз ету үшін құқықтық мәселелермен қатар тілдік мәселелерді де шешу қажет. Тек жоғары құқықтық және тілдік сапа ғана Конституцияның қоғам мен мемлекет алдындағы тарихи маңыздылығын қамтамасыз ете алады.

Түйін сөздер: конституция, құқықтық сапа, жоғары заңды күш, құқықтық және тілдік қателер.

Статья посвящена диалектической связи между высшей юридической силой и правовым качеством Конституции Республики Казахстан. Показаны юридические и языковые ошибки, обнаруженные в ходе правового и языкового анализов.

Для обеспечения высшей юридической силы Конституции необходимо решить ее как правовые, так и языковые проблемы. Только высокие правовые и языковые качества смогут обеспечить историческую значимость Конституции перед обществом и государством.

Ключевые слова: конституция, правовое качество, высшая юридическая сила, правовые и языковые ошибки.

● ● ● ● ●


The article focuses on the dialectical relationship between the supreme legal force and the legal quality of the Constitution of the Republic of Kazakhstan. Displays legal and linguistic errors detected in the course of legal and linguistic analysis.

In order to ensure the higher legal force of the Constitution it is necessary to solve its legal issues as well as language challenges. Only highest legal and linguistic qualities can provide the historical significance of the Constitution to society and the State.

Keywords: constitution, legal quality, high legal force, legal and language mistakes.

Нұрзада Маханбетұлы Примашев,Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы,

з.ғ.к., доцентКонституцияның заңдық күші мен құқықтық сапа: өзара тәуелділік диалектикасы

Примашев Нурзада Маханбетович,Академия государственного управления при Президенте Республики Казахстан, к.ю.н., доцентЮридическая сила Конституции и правовое качество: диалектика взаимозависимости

Primashev Nurzada Mahanbetovich,Academy of Public Administration under the President of the Republic of Kazakhstan, PhD, Associate

ProfessorThe legal force of the Constitution and its legal quality


АНТИКОРРУПЦИОННЫЙ МЕНЕДЖМЕНТ В ГОСУДАРСТВЕННЫХ ОРГАНАХ,

КАК ЭФФЕКТИВНЫЙ КОМПОНЕНТ ТРАНСПАРЕНТНОГО И ПОДОТЧЕТНОГО ГОСУДАРСТВА

Токпаева Дарига Мустафакызы,начальник Центра исследования социально-экономических дисциплинАкадемии правоохранительных органовпри Генеральной прокуратуре РКкандидат юридических наук, PhD, LLM

ВведениеСегодня Казахстан находится на хороших

позициях по многим рейтингам развития государства. Однако, борьба с коррупцией в Республике Казахстан (далее – РК) все еще остаётся слабой стороной построения казахстанской государственности. Анализ стратегических документов государства, посвященных борьбе с коррупцией, и нормативных правовых актов, посвященных рассматриваемой теме показывает, что борьбе с коррупцией в Казахстане уделяется значительное внимание со стороны государства, формируется антикоррупционная политика. Полагаем, что это справедливо и такая ситуация должна сохраняться до того времени, когда результаты борьбы с коррупцией станут очевидны и уровень восприятия коррупции обществом достигнет соответствующего уровня подотчетного и транспарентного государства.

Рейтинги Казахстана и статистикаКазахстан в 2015 году занял 123-е место по

индексу восприятия коррупции, поднявшись на три позиции по сравнению с прошлым годом (126 место в 2014 году) [1]. Очевидно, что множество национальных программ, законов, реорганизации и ликвидации государственных органов по борьбе с коррупцией, не способствуют существенному позитивному изменению ситуации. Так, за последний год рост зарегистрированных коррупционных преступлений увеличился на 90%. Согласно статистическим данным Комитета правовой статистики и специальным учетам в 2015 году было зарегистрировано 3577 коррупционных правонарушений, что составляет 0,89% от общего числа зарегистрированных преступлений [2].

Росту коррупционных правонарушений способствует много причин, некоторые из которых были рассмотрены в юридической литературе, статьях ученых-правоведов и других источниках. Однако, как показывает анализ литературы, очень мало работ о непосредственном антикоррупционном государственном управлении Казахстана. Полагаем, что необходима реализация дополнительных регулирующих компонентов для эффективного противодействия коррупции, включающих культуру и этические ценности. Таким дополнительным компонентом может стать антикоррупционный менеджмент в государственных органах, который может быть частью антикоррупционной политики государства, включающей правовые, административные и организационные меры, направленные на снижение коррупционных рисков, повышение доверия общества к деятельности государственных органов. Антикоррупционный менеджмент целесообразно внедрять в различных государственных органах с учетом специфики каждого. Это может стать хорошим барьером против совершения большинства коррупционных правонарушений или другими словами антикоррупционной профилактикой. В настоящей работе хотелось бы остановиться на рассмотрении этапов антикоррупционного менеджмента в государственных органах Казахстана.

Стратегические документыСтратегические направления по борьбе

с коррупцией в государстве отмечены в Антикоррупционной стратегии на 2015-2025 гг., утвержденная Указом Президента РК № 986 от 26.12.2014 г. [3] и Программе


противодействия коррупции партии «Нур Отан» на 2015-2025 гг. [4] Целью антикоррупционной стратегии, утвержденной Указом Президента РК от 26.12.2014 г., является вовлечение в антикоррупционное движение всего общества путем создания атмосферы «нулевой» терпимости к проявлениям коррупции и снижению в Казахстане уровня коррупции. Поставленные главой государства задачи обуславливают актуальность рассматриваемой темы.

В своем послании народу Казахстана от 17 января 2014 г. «Казахстанский путь – 2050: Единая цель, единые интересы, единое будущее» Президент РК отметил, что важнейшая задача – продолжить формирование и реализацию новой антикоррупционной стратегии [5]. Эта мысль развивается во всех последних выступлениях Президента РК. Выступая на очередном XVI съезде партии «Нур Отан», глава государства выдвинул пять институциональных реформ для укрепления государственности [6]. После чего в «Плане нации-100 шагов по реализации пяти институциональных реформ» были детализированы вопросы по их пошаговому выполнению [7].

Борьба с коррупцией является одним из основных компонентов реализации трех институциональных реформ, объявленных Президентом РК: формирования современного, профессионального и автономного государственного аппарата, обеспечивающего качественную реализацию экономических программ и предоставление государственных услуг (первая реформа); обеспечения верховенства закона, гарантирующего права собственности, создающего условия для предпринимательской деятельности, охраны договорных обязательств, который в конечном итоге станет основой для экономического роста (вторая реформа), формирования транспарентного и подотчетного государства (пятой реформы). Для эффективной реализации всех пяти институциональных реформ необходимо существенно снизить уровень коррупции в Казахстане.

Законодательная основаАнтикоррупционный менеджмент должен

основываться на принятых законодательных нормах и государственных программах борьбы с коррупцией. В ст.22 Закона РК «О противодействии коррупции» от 18 ноября 2015 года № 410-V ЗРК отмечено, что «противодействие коррупции в пределах своей компетенции обязаны вести все государственные органы, организации, субъекты

квазигосударственного сектора и должностные лица». Принципы борьбы с коррупцией являются основополагающими началами внедрения антикоррупционного менеджмента в государственных органах в Казахстане. Такими принципами являются:

законность; приоритет защиты прав, свобод и законных интересов человека и гражданина;

гласность и прозрачность;взаимодействие государства и гражданского

общества;системное и комплексное использование

мер противодействия коррупции; приоритетное применение мер предупреждения коррупции; поощрение лиц, оказывающих содействие в противодействии коррупции; неотвратимость наказания за совершение коррупционных правонарушений [8].

Перечень уголовных и административных коррупционных правонарушений изложен в Уголовном кодексе РК и Кодексе РК об административном правонарушениях [9].

Этапы антикоррупционного менеджмента Предлагаем внедрение следующих этапов

антикоррупционного менеджмента:1. Выявление коррупционных рисков на

каждом конкретном месте работы с учетом их специфики;

2. Определение должностных лиц, ответ-ственных за осуществление контроля за выполнением антикоррупционной программы;

3. Оценка выявленных рисков;4. Разработка мер по снижению отрица-

тельных последствий;5. Публичный отчет организации о своих

действиях по борьбе с коррупцией; 6. Принятие решения о коррупционных

фактах в организации.Выявление коррупционных рисковПервым этапом является выявление

коррупционных рисков. Эффективная профилактика коррупции требует понимания и оценки тех рисков, с которыми предстоит бороться. Необходимо выявить коррупционные риски и определить их приоритетность. Для каждой организации коррупционные риски являются разными. Они зависят от их размера, структуры, географии, вида или модели деятельности, системы внутренних операций государственной организации.

Основными источниками информации для выявления коррупционных рисков являются нормативные правовые акты организации. Анализ таких документов поможет вывить

23

«серые» зоны, в отношении которых может потребоваться принятие организационных решений. Уменьшение либо исключение таких «серых» зон достигается путем регулирования внутренними документами организации. Другими важными источниками информации для выявления коррупциогенных рисков являются сотрудники, которые потенциально подвержены коррупции, в связи с тем, что они владеют информацией о «слабых» коррупциогенных местах и могут помочь с выработкой мер по их снижению. Анализ сведений о фактах коррупционных правонарушений в прошлом могут также быть источниками информации о рисках коррупции.

Коллективное обсуждение коррупциогенных рисков организации с сотрудниками, а также с другими взаимодействующими организациями может служить ценным источником информации. Изучение опыта государственных организаций с похожей системой управления, видом деятельности может быть также полезным.

Определение должностных лиц, ответственных за осуществление контроля за выполнением антикоррупционной программы

Следующим этапом мы определили стадию определения должностных лиц, ответственных за осуществление контроля за выполнением антикоррупционной программы. Здесь целесообразно назначить квалифицированный персонал с наделением его полномочиями по оценке рисков и управлению ими. Кого необходимо назначить в качестве таких ответственных лиц? Полагаем, что лучше выбрать из лиц, имеющих авторитет в коллективе. При этом следует помнить, что чрезмерный контроль может создать формализм при организации антикоррупционного менеджмента в организации и отрицательно повлиять на атмосферу борьбы и предупреждения коррупции в коллективе.

Оценка коррупциогенных рисковДругим этапом является оценка

коррупциогенных рисков. Для этого необходимо четко и поэтапно определить производственные процессы деятельности государственной организации. В принципе, в целом Казахстан уже прошел эту стадию систематизации производственных процессов через процессы внедрения системы менеджмента качества «ISO». Сейчас эти процессы необходимо совершенствовать с целью достижения их транспарентности (прозрачности) и должного уровня подотчетности. Такие процессы должны

происходить периодично с указанием времени проведения оценки рисков, частоты проведения рисков, источников выявления рисков, лиц, участвующих в оценке рисков, предоставлением внутренней и внешней отчетности о результатах оценки. Необходимо определить сферы деятельности, которые наиболее подвержены коррупционным рискам. Целесообразно составить карту коррупциогенных рисков с учетом указанных выше зависимостей (размера, структуры, географии, вида или модели деятельности). Коррупциогенные риски зависят от местоположения организации, вида деятельности организации, способов ее взаимодействия с государственными и частными предприятиями. Как известно, южные регионы Казахстана больше подвержены коррупциогенным рискам. Некоторые специалисты связывают это с менталитетом региона. Риск коррупции может зависеть также от способов взаимодействия с другими организациями, к примеру, торговыми агентами или субподрядчиками. Также отмечается зависимость от уровня контроля в той или иной организации, текучести кадров, зависимости от лицензирования, срока финансирования и т.п. На уровень контроля может оказывать влияние организационная структура. Децентрализованные организационные структуры имеют пониженный уровень контроля. Здесь также имеется ряд зависимостей от степени конкуренции, уровня культуры и политики этических ценностей сотрудников. В организациях, где поощряется честность и справедливость, риски коррумпированности могут быть снижены. Целесообразно, чтобы в каждом государственном органе были внедрены и реализованы этические правила по антикоррупционному менеджменту. Исполнение либо неисполнение этических норм должно оцениваться обществом, коллективом на уровне «нулевой» терпимости к коррупционным правонарушениям и проступкам. Здесь необходима выработка четких принципов и критериев антикоррупционного менеджмента в государственных органах. Антикоррупционный менеджмент должен способствовать выработке антикоррупционного поведения и антикоррупционной культуры. Такие мероприятия позволят выработать «нулевую» терпимость общества к правонарушениям, в частности, коллективов и сотрудников государственных органов.

Результатом выявления коррупционных рис-

Конституционное и административное право


ков должно стать придание им количественных характеристик. Количественные измерения создают возможности для эффективной работы с ними. Такие измерения зачастую определяются суммированием значений воздействия события и вероятности события1. Все результаты оценки рисков коррупции должны быть документально оформлены в количественных показателях для их последующего анализа и снижения отрицательных последствий.

Разработка мер по снижению отрицательных последствий

После оценки выявленных коррупциогенных рисков одним из важных этапов является разработка мер по снижению отрицательных последствий. Они должны разрабатываться отдельно для каждой организации индивидуально с целью снижения вероятностей и/или степени воздействия коррупционных рисков. Такие меры могут включать: а) совершенствование прозрачности внутренних процедур организации, включая принимаемые решения руководством по всем процессам; б) максимальная автоматизация внутренних процессов, внутреннего контроля и анализа; в) проведение специального обучения сотрудников, в особенности тех, чьи функциональные обязанности связаны с коррупционными рисками; г) назначение на должности сотрудников с «чистой» репутацией в отношении коррупционных проступков; д) стремление взаимодействовать с другими организациями, возглавляемыми руководителями с «чистой» репутацией. Однако, даже в хорошо организованной структуре может сохраняться остаточный риск коррупции.

В соответствии с Шагом 97 Плана нации – 100 шагов «Передача несвойственных государству функций в конкурентную среду и саморегулируемым организациям» [10] такая практика будет эффективна и при организации антикоррупционного менеджмента. Так, организации могут переадресовать риски по управлению внутренними процессами, передав эти обязанности независимым компаниям. В этом случае за репутационные риски будет ответственна компания, исполняющая ряд переданных функций, и при малейших

сомнениях взаимодействие с такой компанией может быть прервано.

Публичный отчет организации о своих действиях по борьбе с коррупцией и принятых решениях о мерах по исправлению положения

Противодействие коррупции включает формирование антикоррупционной культу-ры в обществе, то есть деятельности, осуществляемой субъектами противодействия коррупции в пределах своей компетенции по сохранению и укреплению в обществе системы ценностей, отражающей нетерпимость к коррупции (ст.9 Закона «О противодействии коррупции»). Завершающим этапом должен являться публичный отчет организации о своих действиях по борьбе с коррупцией и принятых решения о мерах по исправлению положения. Это будет способом показать искренность, серьезность и добросовестность своих действий по противодействию коррупции во вверенном государственном органе, и о своей приверженности к принципам построения прозрачного и подотчетного государства.

Отметим, что важным компонентом эффективного антикоррупционного менеджмента в государственной организации является открытая и несомненная политика «нулевой» терпимости его руководства к коррупционным правонарушениям. Для руководства организации важно быть образцом для подражания! Антикоррупционный менеджмент не будет эффективным при отсутствии добросовестной приверженности руководства государственной организации к искоренению и/или предупреждению коррупционных правонарушений. Такая приверженность играет важную роль в создании этических принципов, таких как добросовестность, честность и неподкупность, а также культуры противодействия коррупции в коллективе государственного органа. Хорошим показателем будет являться включение вопроса о действиях по антикоррупционному менеджменту в повестку коллективных собраний, присоединение руководства к какой-либо независимой организации по борьбе с коррупцией, публичное поощрение сотрудников,

1Воздействие события – это оценка всех негативных правовых, коммерческих, производственных и репутационных последствий для организации. Оно включает прямые материальные и нематериальные последствия (предусмотренные законом штрафы, отстранение от рынка и/или негативное давление), а также косвенные затраты, такие как оплата услуг юридической̆ поддержки или время, потраченное в связи с данным делом.

Вероятность события – это возможность того, что связанный̆ с коррупцией̆ риск действительно возникнет в обозримом будущем (например, в течение последующих 12–24 месяцев). Высокий̆ уровень рисков означает, что прямые и косвенные последствия коррупции весьма вероятны.

25

которые отказались от предложенных коррупционных возможностей, например, отклонение денег или других имущественных прав.

Отношение руководства к коррупции является основой для формирования отношения его коллектива к коррупции. Отношение руководства к коррупции определяет культуру и этические ценности по противодействию коррупции в коллективе. Целесообразно, чтобы в каждом государственном органе были внедрены и реализованы этические правила по антикоррупционному менеджменту. Исполнение либо неисполнение этических норм должно оцениваться обществом, коллективом на уровне «нулевой» терпимости к коррупционным правонарушениям и проступкам. Здесь необходимо выработка четких принципов и критериев антикоррупционного менеджмента в государственных органах. Антикоррупционный менеджмент должен способствовать выработке антикоррупционного поведения и антикоррупционной культуры. Такие мероприятия и позволят выработать «нулевую» терпимость общества, и в частности коллективов, сотрудников государственных органов.

Принятие решения о коррупционных фактах в организации

Принятие решения о коррупционных фактах в организации может являться сложным вопросом. В большинстве случает население, включая государственных служащих, не работающих в специальных правоохранительных органах по борьбе с коррупцией, не осознает всю общественную опасность коррупционных правонарушений.

Демонстрируя несомненную политику «нулевой» терпимости к коррупционным

правонарушениям в рамках построения прозрачного и подотчетного государства, предполагается, что руководство организации на постоянной основе будет публиковать актуальные сведения об их антикоррупционном менеджменте в периодических обзорах. Анализ комментариев часто может быть полезным в выявлении недостатков и слабых сторон антикоррупционной программы и эффективным для совершенствования или оптимизации рассматриваемых мер. Необходимо постоянно вносить изменения в антикоррупционную программу при изменении организационных условий, от которых она зависит. К примеру, при изменении целевых показателей эффективности, изменении деловых партнеров, изменении законодательных требований к организации, изменении ее структуры.

ЗаключениеВ заключении отметим, что антикор-

рупционной «панацеи», то есть универсальной программы, которая подходит для всех организаций не существует. Эффективность системы мер зависит от их адаптированности к специфическим потребностям отдельных государственных организаций, каждого отдельного государственного органа. При этом основными характеристиками антикоррупционного менеджмента должно являться его соответствие всем требованиям законодательства, применяемого к конкретной государственной организации, адаптация к такой организации, несомненная политика «нулевой» терпимости руководства к коррупционным правонарушениям, которая поможет создать этические принципы, включая культуру и этические нормы в государственных органах.


1. https://www.transparency.org/country/ 2. http://service.pravstat.kz/portal/page/portal/POPageGroup/MainMenu 3. http://www.akorda.kz/ru/legal_acts/decrees/page_218845_ob-antikorruptsionnoi-strategii-

respubliki-kazakhstan-na-2015-2025-gody 4. http://nurotan.kz/ru/programma-protivodeystviya-korrupcii-partii-nur-otan-na-2015-2025-gody 5. http://www.akorda.kz/ru/addresses/poslanie-prezidenta-respubliki-kazahstan-nnazarbaeva-narodu-

kazahstana-11-noyabrya-2014-g 6. http://www.akorda.kz/ru/events/astana_kazakhstan/participation_in_events/xvi-sezd-partii-nur-otan-

pod-predsedatelstvom-glavy-gosudarstva 7. http://www.kazpravda.kz/rubric/politika/opublikovani-100-konkretnih-shagov-po-realizatsii-pyati-

reform-prezidenta/

Конституционное и административное право


8. http://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1500000410 9. http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1400000226, http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1400000235 10. http://www.kazpravda.kz/rubric/politika/opublikovani-100-konkretnih-shagov-po-realizatsii-

pyati-reform-prezidenta/

Бұл мақалада автор сыбайлас жемқорлыққа қарсы менеджментін енгізудің кезеңдерін қарастырады. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы менеджмент сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бойынша орын алатын құқықтық және ұйымдастырушылық шараларға қосымша компонент ретінде ұсынылады.

Түйін сөздер: сыбайлас жемқорлыққа қарсы менеджмент, мемлекеттік органдар, Қазақстан.

В настоящей работе автором предпринимается попытка рассмотрения этапов внедрения антикоррупционного менеджмента. Антикоррупционный менеджмент предлагается как дополнительный компонент к существующим правовым и организационным мерам по борьбе с коррупцией.

Ключевые слова: антикоррупционный менеджмент, государственные органы, Казахстан.

In this paper the author attempts to review the stages of implementation of anti-corruption management. Anticorruption management is offered as an additional component to the existing legal and institutional measures to combat corruption.

Keywords: anti-corruption management, authorized bodies, Kazakhstan.

Дариға Мұстафақызы Тоқпаева,ҚР Бас Прокуроры жанындағы Құқық қорғау органдары академиясының Әлеуметтік-

экономикалық пәндерді зерттеу орталығының бастығы, з.ғ.к., PhD, LLMМемлекеттік органдарындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы менеджмент транспаренттік

және есеп беретін мемлекеттің тиімді компоненті ретінде

Токпаева Дарига Мустафакызы,начальник Центра исследования социально-экономических дисциплин Академии

правоохранительных органов при Генеральной прокуратуре РК, к.ю.н., PhD, LLMАнтикоррупционный менеджмент в государственных органах, как эффективный компонент

транспарентного и подотчетного государства

Tokpayeva Dariga Mustafakyzy,Chief of Social-Economic Research Center of Law Enforcement Academy under General Prosecutor

Office of RK, Candidate of legal sciences, PhD, LLMAnti-corruption management in authorized bodies, as effective component of transparent

and accountable state

● ● ● ● ●

27

ALTERNATIVE DISPUTE RESOLUTION IN THE USA: ANALYSIS OF MAIN ADVANTAGES AND DISADVANTAGES

Abstract Alternative dispute resolution (ADR) is a dispute

resolution approach, which is peculiar to democratic and legal countries. ADR has a long history of development and it is used in many countries. However, the modern concept of ADR has been developed in the USA. Therefore, current analysis focuses on the ADR system of this country. Some key characteristics of such way of civil right protection have been identified through an analysis of ADR advantages and disadvantages in comparison with court trial.

Introduction It is generally accepted that court procedure

is the most effective, fair and reliable. However, nowadays, all spheres of life are intensively developing and consequently conflict of interest has become more frequent. A significant number of these social conflicts become legal disputes and lead to court trials. The number, complexity and scope of disputes are increasing, so that a judicial system is not able to resolve all conflicts properly. The practice in the United States of America (USA) shows that legal disputes might be effectively solved via Alternative Dispute Resolution (ADR) to reach agreement between disputants without applying to the court. This approach has changed the traditional view of civil rights protection in the USA and became attributable for legal and democratic countries all over the world.

This analysis contains main advantages and disadvantages of ADR concerning the legal practice of the USA. The structure of analysis will consist of two main parts. The first part includes the definition of ADR and the history of its development. The second part mainly deals with analysis of ADR strengths and weaknesses in comparison with a court trial.

The history of ADR development in the USA There are different ways to resolve legal

conflicts and ADR is one of these approaches. ADR might be defined as a complex of private dispute resolution methods which encourage disputants to find a solution with support of a neutral person who might participate in some procedures as a facilitator, arbiter, mediator or expert [1]. The term “alternative” means existence of a choice and so ADR also might be explained as a different or other way of conflict resolution which might be chosen by disputants. The term “ADR” covers a variety of procedures the most well-known of which are arbitration, mediation and negotiation.

The practice of ADR has a long history of usage all over the world. However, its current concept mostly has been created by legal practice in the USA. There are several significant predispositions of ADR development which took place in the USA history. First of all, at the beginning of the twentieth century the mass production, development of communication and transport caused an increase in the number of civil disputes. The first consequence of this phenomenon was the growing importance of the judicial system and its development. Gradually, the courts, unable to cope with a significant number of disputes, became involved in the crisis. Primarily, this situation swept most industrialized countries in which legal cultures were prone to litigation. The first country which faced this problem was the USA. After World War II effectiveness and productivity of the USA economy were improved markedly, causing high economic activeness and numerous monetary disputes. Also, social conflicts in that period were caused by strong racial segregation, which was widespread in the USA. Thus, in 1960 the government of this country started a revision of traditional approaches of dispute resolution in

Гражданское и гражданско-процессуальное право

Konussova Venera Tuleutayevna, Chief expert – Head of civil, civil procedural legislation and executive proceedings department of the Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan, Candidate of legal sciences


order to improve civil rights protection system. Thus, optimization of dispute resolution system was started in the US.

Since that time, the US has initiated the reform aimed at the optimization of dispute settlement. Within the framework of this reform, in 1964 Congress issued the Civil Rights Act by which the Community Relation Service of the Justice Department was established to support courts [2, 8]. The Community Relation Service mainly dealt with complicated racial and community conflicts [3]. This service was helpful for people from the middle social class who could not pay for the expensive court trial. Thus, ADR became popular because it allowed reaching an agreement between disputants without competitive and expensive public trials.

Another crucial moment in the history of ADR development was the speech of Harvard Law Professor Frank Sander “Varieties of Dispute Processing” which was presented in 1976 at an academic conference. According to Sander if people deal with legal disputes, they should have an opportunity to settle judicial lawsuits through a diversity of procedures such as negotiation, mediation, arbitration, conciliation and others [4]. This idea inspired the legal community, triggering implementation of a pilot project in the US court practice. After a successful probation, Sander’s idea led the creation of the federal Alternative Dispute Resolution Act in 1998 which obliged each federal district court to integrate ADR in their practice [5]. As a result, nowadays, if the disputants apply to the US court, the judge might advise them to use nongovernmental dispute resolution centres or highly qualified professionals who can effectively settle their conflict. In some legal cases, judges themselves use ADR procedures which are most suitable for resolving relevant type of conflict [2]. Therefore, ADR might be used not only independently from the state court system, but also additionally to trial. For instance, “mediation has emerged as the primary ADR process in the federal district courts” [6, 104].

ADR system has changed the traditional view of civil rights protection in the USA and became widespread. The USA experience shows that ADR was implemented into the legal system of this country by the combined efforts of government, legal society and law researchers. ADR is likely the main force which deals with the majority of property and monetary disputes which are inherent in countries with fast growing economy such as the USA. The popularity of ADR, probably, has been caused by the advantages of this method of dispute

resolution. The main advantages and some disadvantages of

ADR system are analysed in the next section.

General advantages and disadvantages of ADR

Nowadays ADR is the preferred way of dispute resolution because this system gives an opportunity to cope with a legal conflict effectively. The practice of ADR in the USA, as well as in other countries, demonstrates the advantages and disadvantages of this approach. This article is focused on such advantages of ADR as: collaboration, voluntariness, finality, flexibility, economy and confidentiality. Also, there are some disadvantages of ADR are analysed. Particularly, ADR cannot be used for all types of legal cases; it does not guarantee dispute resolution and enforcement of the final agreement as well, also ADR might led to creation of incorrect decision.

One of the most significant advantages of ADR is collaboration. ADR inclines disputants to collaboration from the beginning up to the end of certain procedure. The usage of ADR starts from making an agreement by disputants about all important conditions of dispute resolution. The contract about ADR application typically contains a mutual decision by disputants about:

- Neutral participant, who should be chosen by disputants to facilitate dispute resolution;

- Type of ADR procedure;- Place, where the procedure should be held;- Duration of procedure and time, when it

would take place;- Language, which should be used during the

procedure;- Requirements about ADR confidentiality; - Order and terms to enforce the final

agreement- Allocation of procedure costs. During ADR, participants analyse legal conflict

via constructive dialogue and try to find ways of solving it. Such collaboration makes disputants closer to each other, improves their relationships and create prerequisites for future partnership. At the ADR completion, the parties themselves try to create final mutual agreement, which might be made only via the full collaboration of parties [7, 2]. Unfortunately, litigation has the opposite effect. Even if disputants do not have animosity towards each other, the competitive trial will negatively impact parties’ relationships and make them worse by keeping disputants away from each other. The legal conflict escalates due to adversarial trial, in

29

which conditions exist for clash of parties’ interests and intense emotional turmoil [8, 8].

The most important predisposition of collaboration in ADR is voluntariness. There are three main aspects of voluntariness which can be considered in the ADR system. Firstly, voluntariness means that all ADR procedures should be used only if both disputants agree to resolve conflict by certain ADR procedure. The mutual agreement of the disputants is reflected in a written contract. So that, any compulsion is unacceptable in ADR. On the contrary, in trial one participant is involuntarily involved in litigation and parties have not an opportunity to withdraw from the trial. Another aspect of voluntariness within the ADR system, is that disputants not only voluntarily use the chosen procedure, but are also free to leave this process at any time. The ADR concept permits termination of the procedure by the request of the parties, if they do not consider that dispute resolution worth continuing for any reason it lead to dispute resolution by using another approach. Thirdly, voluntariness of ADR implies voluntary enforcement of an agreement which has been achieved as a result of dispute resolution. Therefore, there is no need to force the parties in order to fulfil the agreement as is usually done when necessary to execute a judgment .

Parties who voluntarily participate in ADR procedure are involved in the process of creating solutions. The third neutral participant (particularly, mediator or conciliator) does not evaluate evidence and not aimed at making judgments with identifying responsibility as a judge. A neutral participant helps disputants to collaborate in creating their mutual agreement, which might be gained only through identifying disputants’ needs and interests. The agreement, which is constructed by taking into account needs and interests of both parties is equally beneficial for them. Therefore, such kind of agreements is called a win-win solution, because there are no losers and winners [8, 1].

Inasmuch as the win-win solution corresponds to disputants’ needs and expectations, there is no necessity to appeal against this decision. Also, the ADR final agreements (decision) might not be revised, because there is no supervisory authority over the ADR. ADR system is totally independent from the state court system and government in whole, hence the state court system cannot be recognized as a supervisory authority over the ADR. Due to the impossibility to appeal final agreements (decisions) of ADR this dispute settlement system is characterized with such advantage as finality.

An opportunity to establish the main rules of

a certain procedure by harmonized consent of the parties makes ADR more flexible in comparison with strictly formalised court trial. Flexibility of ADR helps parties adapt an ADR procedure to specifics of legal conflict and create comfortable conditions for dispute resolution. Disputants have a right to choose the place, language and time of ADR procedure that is convenient for them. Furthermore, the modern trend of ADR development in the USA is saving time of disputants by the online dispute resolution (ODR) [9]. It should be noted that, ADR might save not only time, but also the expenses of dispute resolution because generally ADR procedures are less expensive than the litigation. Therefore, one of the ADR’s strengths is the economy [7, 2].

The possibility of adapting the certain ADR to the needs of the disputants also infers the election of a neutral participant. A neutral third party is selected from professionals whom the parties equally trust and whose characteristics meet parties’ requirements. Additionally, each ADR organization has a list of professionals in different fields of study whom selected by using specific parameters and parties could easily elect a neutral participant from this list. For instance, the famous American Arbitration Association includes, in the list of neutral participants people who have educational degree and/or professional licenses; at least 10 years experience in business, industry or certain profession; membership in professional or business association [10]. Careful election of a neutral participant from highly qualified professionals contributes effective dispute resolution.

Another beneficial feature of ADR is confidentiality. The principle of confidentiality protects the reputation of the parties via nondisclosure of the conflict existence and its resolution. This principle of ADR is important for disputants therefore it is guaranteed by the Administrative Dispute Resolution Act, which was issued by the USA government in 1996 [11].

Thus, ADR has numerous advantages but this method of dispute resolution. However, an analysis of ADR’s strength shows its probable disadvantages as well. Coyle identifies a number of ADR weaknesses which are listed below [12].

- ADR does not guarantee a dispute resolution. If the parties do not come to consensus they cannot create a mutual agreement, so they probably will waste time and money;

- Provided that ADR participants do not explore evidences and facts which are significant for a lawsuit, they likely could get an incorrect decision;

- The enforcers of ADR decision are



holistically depends on parties’ responsibility. There is no procedure to pressure party, who responsible to maintain ADR decision, therefore an obligor might not easily enforce it;

- ADR cannot be used for all types of legal cases. ADR will not be appropriate when a person needs an injunction and if there is no dispute which should be resolved. In this case, person aimed at recognition of certain facts by court decision.

To sum up, the practice of the ADR system in the USA has identified numerous strength of this system. ADR is more informal, faster, cheaper, less hostile and stressful for disputants than traditional litigation [13]. Nevertheless, in certain cases ADR is useless and might lead to negative consequences for disputants.

Conclusion Analysis of ADR development in the USA

shows that this approach of civil rights protection was developed as a result of collaborative efforts of the government, legal society and researchers in law. In order to reduce the workload of state courts, the system of civil rights protection was entirely reviewed. Consequently, in the USA reformation and the creation of legislative base for ADR took place, which included rules not only about usage of ADR but also concerning its development and

comprehensive support. These measures have been effective and have led to wide use of ADR in the USA.

The practice of ADR application in the USA indicates advantages and disadvantages of such approach of dispute resolution. The main strength of ADR is that disputants try to resolve conflict via collaboration and voluntariness. They are involved in the process of solution creation, so that parties tend to make consensus. As parties are satisfied with the ADR result, there is no necessity to appeal and therefore ADR is final. Flexibility of the ADR process helps to meet needs and expectations of disputants and give them the opportunity to make this process more comfortable without formal rules. The confidentiality of ADR protects the reputation of disputants and prevents disclosure of information related to the dispute.

However, ADR is not a perfect way of dispute resolution and sometimes it might be useless or ineffective. Nevertheless, if USA government and legal society had not implemented alternative procedures of conflict solving like ADR, the state court system as well as system of civil right protection would not be able to cope with the diversity of modern conflicts and owing to negative impact on state development. Hence the benefits of ADR are highly significant.

References

1. Alternative dispute resolution. (2005). In The MacQuarie dictionary. Retrieved from http://search.credoreference.com.idpproxy.reading.ac.uk/content/entry/macqdict/alternative_dispute_resolution/0

2. Nosyreva, E. (2001). Alternative Dispute Resolution in the United States. Annual Survey of International & Comparative Law, 7-19.

3. Community Relations Service. (02 08 2013 ). Retrieved from the official website of the USA Department of justice: http://www.justice.gov/crs

4. Certilman, S. A. (n.g.). Brief history of Alternative Dispute Resolution in the United Satates. Retrieved on 09 02 2014 г., from http://www.google.ru/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=4&ved=0CD8QFjAD&url=http%3A%2F%2Fwww.certilman.com%2Fwp-content%2Fthemes%2Fnextclient%2Fmedia%2FHistory%2520of%2520ADR%2520in%2520the%2520US%2520-%2520Handout.doc&ei=aYb-UvW4M5To7Ab7l4GoDw&usg=AF

5. Nosyreva, E. (n.g.). Alternative dispute resolution in the USA and Russia:a comparative evaluation. Retrieved from http://digitalcommons.law.ggu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1053&context=fulbright_symposium

6. Michael McManus, Brianna Silverstein. (2011). Brief History of Alternative Dispute Resolution in the United States. Online Dispute Resolution, 100-105.

7. Judicial Council of California.You don't have to sue. Here there are some other ways to resolve a civil dispute. (1998).

8. Fiadjoe, A. (2004). Alternative dispute resolution: a developing world perspective. London: Cavendish Publishing Limited.

9. Ahalt, H. A. (2009). Online dispute resolution (ODR) has all of the advantages of other forms of ADR—and it is faster and more cost-effective. The Practical Litigator, 21-23.

31Гражданское и гражданско-процессуальное право

10. American Arbitration Association.Qualification Criteria of the AAA/ICDR Rosters and Panels. (n.g.). Retrieved from: http://www.adr.org/aaa/ShowPDF?doc=ADRSTG_003877

11. Interagency ADR Working Group Steering Committee. Protecting the confidentiality of dispute resolution proceedings. A guide for federal workplace ADR program administrators. (2006).

12. Coyle, M. J. (16 02 2013). ADR disadvantages. Retrieved from Lawdid solicitors: http://www.lawdit.co.uk/news/126/10/ADR-Disadvantages

13. Alternative dispute resolution movement. (2002). In Dictionary of conflict resolution, Wiley. Retrieved from http://search.credoreference.com.idpproxy.reading.ac.uk/content/entry/wileyconfres/alternative_dispute_resolution_movement/0)

Мақалада Америка Құрама Штаттарындағы дауларды балама жолмен шешудің даму тарихына талдау жүргізілді. Ретроспективалық талдау арқылы автор америкалық дауларды балама жолмен шешу үлгісінің негізгі сипаттамаларын анықтады және оның елеулі артықшылықтары мен кемшіліктерін айқындады.

Түйін сөздер: дауларды балама жолмен шешу, Америка Құрама Штаттары, дауларды соттан тыс тәртіппен шешу, азаматтық-құқықтық даулар, құқықтық конфликт, құқықты қорғау.

В статье произведен анализ истории развития альтернативного разрешения споров в США. Посредством ретроспективного анализа автором определены основные характеристики американской модели альтернативного разрешения споров и выявлены ее наиболее существенные преимущества и недостатки.

Ключевые слова: альтернативное разрешение споров, Соединенные Штаты Америки, внесудебное разрешение споров, гражданско-правовые споры, правовой конфликт, защита права.

In the article the analysis of the history of the alternative dispute resolution development in the United States of America has been conducted. The author has determined the main characteristics of the American model of the alternative dispute resolution and identified the most considerable advantages and disadvantages of it.

Keywords: alternative dispute resolution, United States of America, of-court dispute resolution, civil disputes, legal conflict, rights protection.

Венера Төлеутайқызы Қоныс,ҚР Заңнама институты Азаматтық, азаматтық іс жүргізу заңнамасы және атқарушылық іс

жүргізу бөлімінің бастығы, бас сарапшы, з.ғ.к.Америка Құрама Штаттарында дауларды балама жолмен шешу: негізгі артықшылық-

тары мен кемшіліктеріне талдау

Конусова Венера Тулеутаевна, главный эксперт-начальник отдела гражданского, гражданско-процессуального законо-

дательства и исполнительного производства Института законодательства РК, к.ю.н.Альтернативное разрешение споров в США: анализ основных преимуществ и недостатков

Konussova Venera Tuleutayevna, Chief expert – Head of civil, civil procedural legislation and executive proceedings department of the

Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan, Candidate of legal sciences Alternative Dispute Resolution in the USA: Analysis of main advantages and disadvantages

● ● ● ● ●


Жакупов Руслан Елюбаевич,магистр юридических наук

ВОПРОСЫ ГАРАНТИЙНЫХ ВЫПЛАТВ ТРУДОВОМ ПРАВЕ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Весь массив трудового законодательства направлен на установление минимальных гарантий прав и свобод в сфере труда. Названные гарантии регламентированы не только главой 11 Трудового кодекса Республики Казахстан (далее – ТК РК), но и рядом иных статей (например, статьи 25, 102, 169, 175) [1].

Внимания заслуживает вопрос, что понимается под гарантийными выплатами, каков порядок их оплаты и возможно ли вообще их обособление в одной структурной части кодекса, но для этого в первую очередь уточним, что представляют собой гарантии и насколько сегодня они верно сформулированы.

Согласно пп. 52) п. 1 ст. 1 ТК РК гарантии - средства, способы и условия, с помощью которых обеспечивается осуществление предоставленных работникам прав в области социально-трудовых отношений. Иными словами, посредством гарантий обеспечивается осуществление прав, предоставленных только работникам.

Провозглашенный законодателем баланс интересов сторон трудовых отношений касается всех условий для осуществления деятельности работников и работодателей, а также их представителей. Поэтому в обозначенной дефиниции следовало бы учесть интересы работодателя. В качестве примера можно привести п. 10 ст. 156 ТК РК, согласно которому стороны коллективных переговоров могут освобождаться от выполнения трудовых обязанностей на время их проведения с сохранением заработной платы. Как видно, гарантия распространяется на работника и работодателя (их представителей), что не в полной мере корреспондируется с текущим определением гарантии.

Аналогично в п. 5 ст. 147 ТК РК необходимо

предусмотреть содействие в обеспечении гарантий прав работников или работодателя (их представителей) в сфере труда в качестве одной из задач социального партнерства.

Таким образом, все без исключения гарантии объективно не могут быть систематизированы в рамках главы 11 «Гарантии и компенсационные выплаты». Воля постсоветских законодателей, как известно, имеет общие черты. Мнения российских правоведов, исследовавших схожую юридико-техническую проблему, подтверждают этот очевидный факт.

Мачульская Е.Е. отмечает, что нормы, закрепляющие гарантии и компенсации, можно найти в любом институте трудового права [2, с. 313]. Поэтому вполне обоснованно, что «гарантии и компенсации нельзя рассматривать в качестве самостоятельного института трудового права, регулирующего какую-либо однородную группу трудовых отношений» [3, с. 210].

Тучкова Э.Г. пишет, что, с одной стороны, компактное расположение системы средств, способов и условий, обеспечивающих осуществление предоставленных работникам прав в области социально-трудовых отношений, позволяет предметно ориентироваться в соответствующих нормах Кодекса, а с другой стороны, нарушает внутреннюю логику расположения этих норм, поскольку традиционно было принято нормы-гарантии неразрывно связывать с нормами, закрепляющими те или иные права субъектов трудового правоотношения [4, с. 195].

На наш взгляд, в главе 11 ТК РК произошла досадная подмена понятий «гарантии» и «гарантийные выплаты».

Гарантии, установленные законодательством и обеспечивающие реализацию предоставленных работникам прав, могут носить как


нематериальный (например, сохранение места работы, должности, предоставление другой работы), так и материальный (сохранение среднего заработка на период учебного отпуска, ежегодного отпуска, служебной командировки) характер [5, с. 310].

Гарантийные выплаты по сути своей относятся к числу гарантий, но тех, которые носят материальный характер, и тем самым являются одним из видов гарантий. Глава 11, следовательно, посвящена регламентации гарантийных и компенсационных выплат (некоторых, как ниже показал анализ правовых норм), что представляется допустимым с точки зрения юридической техники.

В настоящее время целесообразно введение понятия и дефиниции гарантийных выплат, которое сегодня в казахстанском законодательстве отсутствует (аналогичная ситуация складывалась в КЗОТ Казахской ССР и в ранее действовавшем Трудовом кодексе Республики Казахстан) [6, с. 112-140; 7].

В юридической литературе встречаются следующие их определения.

1) Гарантийные выплаты – выплаты, обеспечивающие работникам полное или частичное сохранение их среднего заработка за время, когда они в силу уважительных причин, предусмотренных правовыми нормами, освобождаются от выполнения обычных трудовых обязанностей [8, с. 152-153]. Эти выплаты отличаются от заработной платы тем, что они выплачиваются за время, когда работники не заняты своими трудовыми обязанностями [9, с. 190].

2) Гарантийными называются выплаты за время, когда работник не выполняет трудовые обязанности по уважительным причинам, предусмотренным законами [10, с. 294; 11, с. 167].

3) Гарантийными называются выплаты за время, когда работник фактически не выполнял трудовые обязанности по предусмотренным законодательством уважительным причинам. Отличие их от заработной платы в том, что заработная плата выплачивается в результате труда, а гарантийные выплаты (поэтому они так и называются) выплачиваются не за труд и его результаты, а гарантируют оплату труда в предусмотренных законом случаях [12, с. 178].

4) К гарантийным относятся выплаты, производимые работодателем за время, когда работник не работал по причинам, признаваемым законодательством в качестве

уважительных (например, в связи с выполнением государственных или общественных обязанностей). К гарантийным выплатам, предусмотренным трудовым законодательством, коллективным, трудовым договорами, относятся выплаты, имеющие целью не допустить снижения заработной платы работника в случаях, когда он освобождается от выполнения трудовых обязанностей либо когда трудовая деятельность осуществляется в особо опасных условиях (зонах экологического бедствия и радиационного риска) [13, с. 284].

5) Под гарантийными следует понимать выплаты, производимые работнику с целью сохранения прежнего уровня заработка либо возмещения заработка за время, когда он по причинам, указанным в законах, иных нормативных правовых актах, коллективном либо трудовом договоре, не выполнял своих трудовых обязанностей [4, с. 195].

6) Под гарантийными выплатами понимается сохранение за работником средней заработной платы (полностью или частично) за время, когда он по уважительным причинам, предусмотренным законом, не выполнял свои трудовые обязанности [14, с. 71].

Со своей стороны добавим, что указанные мнения не отражают баланс интересов сторон трудовых отношений. В этой связи гарантийные выплаты можно определить как денежные выплаты работнику или работодателю (их представителям) при фактическом неисполнении им непосредственных обязанностей в размере и по основаниям, предусмотренным трудовым законодательством Республики Казахстан, соглашениями сторон социального партнерства, коллективным, трудовым договорами и (или) актами работодателей .

Исходя из представленного определения, к числу гарантийных выплат относятся:

1) выплата за время временного перевода на другую работу в случае производственной необходимости, в том числе временного замещения отсутствующего работника (часть первая ст. 41);

2) выплата за время временного перевода на другую работу в случае простоя (п. 2 ст. 42);

3) выплата за время временного перевода на другую работу беременных женщин (ст. 44);

4) выплата, пропорциональная неотрабо-танному сроку, за замену срока уведомления при расторжении трудового договора (п. 2 ст. 53);

5) выплата за время перерывов женщинам, отцам, усыновителям (удочерителям) (п. 5 ст.


82);6) выплата за время ежегодного трудового

отпуска (п. 2 ст. 87);7) выплата за время отпуска по

беременности и родам, отпуск работникам, усыновившим (удочерившим) новорожденного ребенка (детей) (п. 4 ст. 99);

8) выплата за время простоя (п. 1 ст. 112);9) выплата за время выполнения

государственных и общественных обязанностей (п. 2 ст. 124);

10) выплата за время прохождения за счет средств работодателя периодических медицинских осмотров (ст. 125);

11) выплата за время обследования и донации крови и ее компонентов (ст. 126);

12) выплата за время вынужденного прогула (отстранения от работы) (п. 6 ст. 48, п. 1 ст. 161);

13) выплата за время участия в коллективных переговорах (п. 10 ст. 156);

14) выплата за время участия в переговорах по разрешению коллективного трудового спора (ст. 169);

15) выплата за время забастовки участвующим в ней работникам в случаях, когда забастовка проводится в связи с невыплатой или несвоевременной выплатой заработной платы (ст. 175);

16) выплата за время приостановки работы организации из-за несоответствия требованиям по безопасности и охране труда (пп. 8) п. 1 ст. 181).

Как видно, в главе 11 ТК РК применяемые гарантийные выплаты приведены не в полном объеме.

Что касается порядка оплаты гарантийных выплат, то в отдельных случаях кодекс оговаривает полное или частичное сохранение заработной платы (статьи 42, 169, 175, п. 2 ст. 53, п. 6 ст. 48, п. 1 ст. 112, п. 10 ст. 156) либо средней заработной платы (статьи 41, 44, 125, 126, п. 5 ст. 82, п. 2 ст. 87, п. 4 ст. 99, п. 1 ст. 112, п. 2 ст. 124, п. 1 ст. 161, п. 1 ст. 181). При этом, если принять во внимание ст. 114 ТК РК, а также Единые правила исчисления средней заработной платы, то стоит добавить, что при расчете средней заработной платы размер выплаты, как правило, не превышает прежний заработок [15].

На наш взгляд, если выплаты обусловлены освобождением работника по усмотрению работодателя или напрямую зависят от причин, вызванных работодателем, то, действительно, они должны покрываться в объеме полного заработка или опираясь на расчет именно

заработной платы, а не среднего заработка. При сохранении же средней заработной платы следует исходить из личных мотивов работника. Данный «водораздел» должен быть последовательно отражен в кодексе в зависимости от конкретной причинно-следственной связи и с учетом баланса интересов в порядке оплаты гарантийных выплат [16]. В корректировке нуждаются часть первая ст. 41, п. 2 ст. 42, п. 1 ст. 112, п. 1 ст. 161 и пп. 8) п. 1 ст. 181.

В частности, наглядным примером могут послужить коллизии в статьях 42 и 112, а также 48 и 161, касающиеся собственно порядка выплат.

Первое. П. 2 ст. 42 ТК РК, регламентирующий оплату за временный перевод на другую работу в случае простоя, логически не увязан с порядком оформления простоя и условиями оплаты времени простоя согласно ст. 112 ТК РК, так как простой может возникнуть вследствие вины работодателя либо обстоятельств, вовсе не зависящих от воли сторон.

Второе. Согласно п. 6 ст. 48 ТК РК заработная плата сохраняется за работником в случае его незаконного отстранения работодателем от работы, а в соответствии с п. 1 ст. 161 ТК РК работнику, восстановленному на прежней работе, выплачивается средняя заработная плата за все время вынужденного прогула (отстранения от работы).

На основании вышеизложенного сформу-лированы следующие рекомендации по внесению изменений и дополнений в ТК РК:

1) пп. 52) п. 1 ст. 1 изложить в следующей редакции «54) гарантии - средства, способы и условия, с помощью которых обеспечивается осуществление предоставленных работникам или работодателям (их представителям) прав в области социально-трудовых отношений»;

2) п. 1 ст. 1 дополнить подпунктом в следующей редакции «гарантийные выплаты - денежные выплаты работнику или работодателю (их представителям) при фактическом неисполнении им непосредственных обязанностей в размере и по основаниям, предусмотренным трудовым законодательством Республики Казахстан, соглашениями сторон социального партнерства, коллективным, трудовым договорами и (или) актами работодателей»;

3) часть первую ст. 41 изложить в следующей редакции «Работодатель в случае производственной необходимости, в том числе временного замещения отсутствующего


работника, имеет право переводить работника без его согласия на срок до трех месяцев в течение календарного года на другую не обусловленную трудовым договором и не противопоказанную ему по состоянию здоровья работу в той же организации, в той же местности либо в структурное подразделение работодателя, расположенное в другой местности, с оплатой труда по выполняемой работе, но не ниже заработной платы по прежней работе.»;

4) п. 2 ст. 42 изложить в следующей редакции «2. При временном переводе на другую работу в случае простоя по причинам, не зависящим от работодателя и работника, оплата труда работнику производится по выполняемой работе, но не ниже средней заработной платы по прежней работе. При временном переводе на другую работу в случае простоя по вине работодателя оплата труда работнику производится в размере не менее пятидесяти процентов от заработной платы работника.»;

5) наименование главы 11 «ГАРАНТИИ И КОМПЕНСАЦИОННЫЕ ВЫПЛАТЫ» заменить наименованием «ГАРАНТИЙНЫЕ И КОМПЕНСАЦИОННЫЕ ВЫПЛАТЫ» и включить в данную главу гарантийные выплаты, содержащиеся в статьях 41, 42, 44, 112, 169, 175, п. 6 ст. 48, п. 2 ст. 53, п. 5 ст. 82, п. 2 ст. 87, п. 4 ст. 99, п. 10 ст. 156, п. 1 ст. 161, пп. 8) п. 1 ст. 181;

6) п. 1 ст. 112 изложить в следующей редакции «1. Порядок оформления простоя и условия оплаты времени простоя по причинам, не зависящим от работодателя и работника, определяются трудовым, коллективным договорами и устанавливаются в размере не ниже минимального размера заработной платы, по вине работодателя – в размере не менее пятидесяти процентов от заработной платы работника.»;

7) пп. 3) п. 5 ст. 147 изложить в следующей редакции «3) содействие в обеспечении гарантий прав работников или работодателей (их представителей) в сфере труда, осуществление социальной защиты работников;»;

8) п. 1 ст. 161 изложить в следующей редакции «1. Работнику, восстановленному на прежней работе, выплачивается заработная плата за все время вынужденного прогула (отстранения от работы) или разница в заработной плате за время выполнения нижеоплачиваемой работы при незаконном переводе на другую работу, но не более чем за шесть месяцев.»;

9) пп. 8) п. 1 ст. 181 изложить в следующей редакции «8) сохранение заработной платы на время приостановки работы организации из-за несоответствия требованиям по безопасности и охране труда.».


1. Трудовой кодекс Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года №414-V // http://adilet.zan.kz/rus/docs/K1500000414#z161.

2. Трудовое право России: учебник для студентов высших учебных заведений / Под ред. д.ю.н., проф. А.М. Куренного. – М.: Юристъ, 2004. — 493 с.

3. Гейхман В.Л., Дмитриева И.К. Трудовое право: учебник для вузов. - М.: РПА МЮ, 2002. – 340 с.

4. Комментарий к Трудовому кодексу Российской Федерации / Под ред. К.Н. Гусова. 7-е изд., перераб. и доп. – М.: Проспект, 2008. – 928 с.

5. Комментарий к Трудовому кодексу Российской Федерации / Отв. редактор Ю.П. Орловский. Изд. 5-е, испр., доп. и перераб. - М.: Инфра-М, Контракт, 2009 г. - 905 с.

6. Научно-практический комментарий к Кодексу законов о труде Казахской ССР / Под ред. К.А. Абжанова. - А-Ата: Казахстан, 1978. – 320 с.

7. Трудовой кодекс Республики Казахстан от 15 мая 2007 года №251 (утратил силу). // http://adilet.zan.kz/rus/docs/K070000251_.

8. Абузярова Н.А. Комментарий к Закону «О труде в Республике Казахстан». – Алматы: Жеті Жарғы, 2001. – 208 с.

9. Абузярова Н.А. Трудовое право: учебник. – Алматы: Юрист, 2002. – 264 с. 10. Нургалиева Е.Н. Комментарий к Трудовому кодексу Республики Казахстан. Общая и

Особенная части. – Алматы: Жеті Жарғы, 2009. – 656 с.11. Нургалиева Е.Н., Нурмагамбетов А.М. Комментарий к Закону Республики Казахстан «О труде

в Республике Казахстан». – Алматы: Баспа, 2000. – 252 с.


12. Ахметов А., Ахметова Г. Трудовое право Республики Казахстан: учебник. – Алматы: Нур-пресс, 2005. – 455 с.

13. Уваров В.Н. Трудовое право Республики Казахстан: учебник. – 2-е изд. – Алматы: Раритет, 2008. – 616 с.

14. Петров А.Я. Гарантии и компенсации: вопросы теории российского трудового права. // Право. Журнал Высшей школы экономики. - 2013. - № 4 - С. 62-76.

15. Единые правила исчисления средней заработной платы, утв. приказом Министра здравоохранения и социального развития РК от 30 ноября 2015 года № 908 // http://adilet.zan.kz/rus/docs/V1500012533.

16. О балансе интересов в социальном партнерстве см.: Жакупов Р.Е., Хасенов М.Х. Социальное партнерство в сфере труда: нормативная основа и баланс интересов // Вестник Института законодательства РК. – 2014. - №4 (36). – С. 138-147.

Осы мақалада Қазақстан Республикасының еңбек құқығындағы кепілдік төлемнің мәселелері қарастырылды, сондай-ақ бар заң-техникалық кемшіліктерді жою бойынша шешімдер ұсынылды.

Түйін сөздер: еңбек саласындағы кепілдіктер, кепілдік төлемдері, мүдделердің теңгерімі.

В настоящей статье рассмотрены вопросы гарантийных выплат в трудовом праве Республики Казахстан, а также предлагаются решения по устранению имеющихся юридико-технических дефектов.

Ключевые слова: гарантии в сфере труда, гарантийные выплаты, баланс интересов.

This article describes guarantee payments in the labor law of the Republic of Kazakhstan, and offers solutions to exclude its existing legal-technical defects.

Keywords: labor guarantee, guarantee payments, balance of interests.

Руслан Елубайұлы Жақыпов,заң ғылымдарының магистріҚазақстан Республикасының еңбек құқығындағы кепілдік төлемнің мәселелері

Жакупов Руслан Елюбаевич,магистр юридических наукВопросы гарантийных выплат в трудовом праве Республики Казахстан

Zhakupov Ruslan Elyubayevich,master of lawQuestions to guarantee payments in the law of the Republic of Kazakhstan

● ● ● ● ●


ЭТИМОЛОГИЯ ПОНЯТИЙ «ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ УПРАВЛЕНИЕ» И «ЭКОЛОГИЧЕСКИЙ МЕНЕДЖМЕНТ» В КОНТЕКСТЕ

СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО И ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОГО ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА

В 2002 году в Рио-де-Жанейро (1992г.) в рамках принятой повестки дня на XXI век, было утверждено что «экологический менеджмент следует отнести к ключевой доминанте устойчивого развития и одновременно к высшим приоритетам промышленной деятельности и предпринимательства» [1, с. 107].

Таким образом, экологический менеджмент для современных предприятий (компаний) и как можно усовершенствовать экологический менеджмент в условиях интенсивного использования природной среды, особенно в государствах, где новые экологически чистые технологии, обеспечивающие возобновление этой природной среды, отсутствует или слабо развита инфраструктура инновационных технологий.

Следовательно, традиционно под экологи-ческим менеджментом подразумевается инициативная деятельность экономических субъектов, направленная на достижение их собственных экологических целей, проектов и программ, разработанных на основе принципов экологической эффективности и справедливости.

Так, согласно статье 1 Экологического кодекса РК, экологический менеджмент - это административное управление охраной окружающей среды, которое включает в себя организационную структуру, планирование, ответственность, методы, процедуры, процессы и ресурсы для разработки, внедрения, выполнения,

анализа и поддержания экологической политики предприятия [2].

Наряду с этим, в российской литературе термин «экологический менеджмент» заменен «управлением качеством окружающей среды», а в некоторых случаях – «экологическим управлением». Также в документах между-народного экологического стандарта ISO 14000 вместо «экологический менеджмент» используется термин «управление качеством окружающей среды». Есть ли разница в толкованиях этих терминов, так как их правильное понимание основательно влияет на цели и задачи субъектов хозяйственной деятельности при осуществлении управления природопользованием?

Экологический менеджмент разраба-тывается и внедряется по инициативе природопользователей, мотивируется стремле-ниями предприятия в экологическом сбереже-нии и приумножении энергии, обеспечении экологической справедливости, базируемой на рациональном использовании природной среды и использовании ВИЭ.

В экологическом управлении, где отри-цательные результаты нежелательны и во главу угла ставится процесс управления, тогда как в экологическом менеджменте приоритет дается результатам экологического менеджмента, в чем заинтересованы все стороны. Положительные эффекты для окружающей природной среды

Сагиева Галия Кадырбаевна,декан гуманитарно-юридического факультета

Университета «Туран Астана», кандидат юридических наук, доцент

Базарбек Бакытжан Жумабекович,старший преподаватель кафедры

государственно-правовых дисциплин Университета «Туран Астана», магистр права


зависят от профессиональной подготовки и личного отношения менеджера предприятия, а результаты, даже отрицательные, исполь-зуются для выбора возможных путей для совершенствования менеджмента.

Резюмируя, особым отличием экологического менеджмента над управлением заключается в том, что при внедрении «экологического менеджмента» менеджер предприятия при возникновении негативных результатов менеджмента может позволить себе творчески подойти к поискам новых методов, возможностей усовершенствования и улучшения результатов, которые предусматривают гибкий, как в правомочиях менеджера, подходы, так и свободу действия менеджера по кризисному управлению негативным результатом.

В экологическом управлении должностное лицо либо менеджер предприятия не может позволить себе творчество и энтузиазм в кри-зисном управлении экологической ситуацией, так как негативные результаты в экологичес-ком управлении могут повлечь причинение экологического вреда и соответственно рассматриваются как недобросовестное отно-шение должностных лиц и менеджеров в процессе осуществлений своих правомочий. В этом также мы можем усмотреть определен-ные отличия экологического управления и экологического менеджмента.

Необходимо отметить, особенности в природе этих терминов обуславливаются также тем что, организация и проведение экологического

управления является обязательной как для государственных органов, так и хозяйствую-щих субъектов, тогда как внедрение стандар-тов экологического менеджмента является правом предприятий – природопользователей, осуществляемых ими на добровольной основе.

Одним словом, экологическое управление и экологический менеджмент являются комплексными направлениями деятельности, направленными на реализацию экологических целей проектов и программ.

Иначе говоря, исследование этимологии терминов «экологическое управление» и «экологический менеджмент» обеспечивает правильный подбор приемов и способов при организации природоохранных мероприятий, дает возможность правильного применения норм и требований законодательства, выраба-тывает разумные подходы к воздействию на экологические правоотношения, качест-венно улучшает понятийное восприятие нововведений в существующем экологическом предпринимательском законодательстве.

Исследование этимологии понятий «эколо-гическое управление» и «экологический менеджмент» должно способствовать выработ-ке новых механизмов совершенствования экологического управления, улучшать качество экологического менеджмента в предприятиях, усилить требования к управлению охраной окружающей среды и экологической политики в целом.


1. Earth Summit’92. The United Nations Conference on Environment and Development.2. Экологический кодекс Республики Казахстан от 09 января 2007 года.

В статье рассматриваются вопросы совершенствования деятельности субъектов природопользования с учетом международных экологических стандартов и национального экологического законодательства. Раскрываются проблемы обеспечения внедрения экологических стандартов, введения экологического менеджмента, практики применения экологической маркировки.

Ключевые слова: экологический менеджмент, экологические стандарты, экологическая политика, природопользование, экологически чистая продукция, экологическое благополучие, экологическая маркировка.

● ● ● ● ●

39

In the article explores actual issues of improving corporate environmental management, possibilities of adopting international ecological standards and standards of ecological management, introducing ecological marking and pollution control. Author considers existing problems of corporate environmental management and makes some recommendations to improve this institute. Special attention is paid to getting society and NGO`s involved in environmental management.

Keywords: ecological management, ecological standards, ecological policy, environmentally, friendly product, nature of use, environmental well-being, environmental labeling.

Ғалия Қадырбайқызы Сағиева, «Туран Астана» Университетінің гуманитарлық-заң факультетінің деканы, з.ғ.к., доцентБақытжан Жұмабекұлы Базарбек, «Туран Астана» Университетінің мемлекеттік пәндер кафедрасының аға оқытушысы, құқық

магистріЭкологиялық және кәсіпкерлік заңнамасын жетілдіру аясындағы «экологиялық басқару»

және «экологиялық менеджмент» ұғымдарының этимологиясы

Сагиева Галия Кадырбаевна, декан гуманитарно-юридического факультета Университета «Туран Астана», к.ю.н., доцентБазарбек Бақытжан Жумабекович,старший преподаватель кафедры Государственно-правовых дисциплин Университета «Туран

Астана», магистр праваЭтимология понятий «экологическое управление» и «экологический менеджмент»

в контексте совершенствования экологического и предпринимательского законодательства

Sagieva Galyia Kadyrbaevna, Dean of Humanities - Law «Turan Astana» University Faculty Ph.D., assistant professorBazarbek Bakytzhan Zhumabekovich, senior lecturer in Public Law Disciplines «Turan Astana» University, LL.M.Etymology concept of «environmental management» and «Environmental Management» in the

context of enhancing the environmental and business law



К ВОПРОСУ О СОЦИО-КУЛЬТУРНЫХ ОСНОВАХТЕРРОРИЗМА И ЭКСТРЕМИЗМА И ПУТЯХ ИХ ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ

В XXI веке терроризм и экстремизм представляют собой политическую борьбу, а наиболее эффективными формами их профилактики являются предупреждение, нейтрализация, эффективное использование мирового опыта борьбы, искоренение условий и факторов, порождающих терроризм и экстремизм. Отметим, что в социально-культурном и правовом аспектах исследования проблем терроризма и экстремизма есть много пробелов. Терроризм и религиозный экстремизм превратились в одну из самых сложных социальных проблем, став частью политики и инструментом проведения внешнеполитической деятельности для достижения геополитических целей отдельных держав, сил и движений на мировой арене.

Как известно, терроризм и экстремизм под разными названиями и в разных формах преследовали человечество с древнейших времен. На современном этапе проблемы терроризма и экстремизма - это результат цивилизации самого человечества, прошедшего через бунты, войны, инквизицию, революции и т.д. Сущность терроризма заключается в активном использовании страха для принуждения людей к противоправным действиям.

К сожалению, до сих пор еще не выработано общепринятое определение терроризма и религиозного экстремизма, что порождает определенное непонимание при анализе этих проблем и формулировании практических

выводов;- в юридической литературе по этой

проблеме существуют различные точки зрения, не позволяющие однозначно формулировать ее сущность. Поэтому разработка единой социально-философской концепции настоящей проблемы является актуальной задачей общественно-гуманитарной науки вообще, философской, в частности;

- следует досконально исследовать вопрос о религиозном терроризме, который зачастую связывается с исламом;

- детальный анализ факторов, порождающих терроризм и религиозный экстремизм в условиях эпохи глобализации, приобретает особое значение;

- терроризм и религиозный экстремизм в условиях глобализации стали наиболее опасными явлениями в связи с современными рисками, вызовами и новыми разработками оружия массового поражения.

К сожалению, на рубеже XX и XXI вв. проблемы терроризма и религиозного экстремизма стали одними из важнейших, как для отдельных государств, так и для мирового сообщества в целом. Это объясняется масштабами и характером террористических акций последнего времени, свидетельствующих о том, что они превратились в мировое явление. В этой связи необходимо четко выяснить сущность современных форм проявления терроризма и религиозного экстремизма, выработать

Кусаинов Дауренбек Умирбекович, доктор философских наук,

профессор кафедры политологии и социально-философских дисциплин

Казахского национального педагогического университета им. Абая

Аюпова Зауре Каримовна, доктор юридических наук, профессор,

стипендиат Программы Фулбрайт Правительства США

41

адекватные методы преодоления этих явлений, найти пути их профилактики и механизмы преодоления и искоренения.

На наш взгляд, для этого следует решить следующие задачи:

- исследовать историю, понятия терроризма и экстремизма, их сущность, идейные истоки, стратегии и тактики;

- выяснить объективные причины ислама и его роль в обществе;

- установить факторы, порождающие терроризм, экстремизм, основные социальные и специфические причины этих феноменов в современных условиях;

- всецело оценить вероятные угрозы и последствия терроризма, религиозного экстремизма на национальном, региональном и глобальном уровне.

В современной геополитической ситуации, когда терроризм и экстремизм принимает глобальный характер, недавние события в Сирии очевидно свидетельствуют о том что данные явления являются транснациональными, не имеют границ. Буквально 5-6 лет назад Республика Казахстан воочию столкнулась с проявлениями данных явлений. Об этом напоминают события в Шубаршы в 2010 году, в Кенкияк в 2010 году, а также печально известные события в Таразе в 2011 году.

Ответом на данные вызовы явилось открытие Агентства по делам религий при Правительстве РК, впоследствии реорганизованного в Комитет по делам религий при Министерстве культуры и спорта РК.

Как известно, терроризм и экстремизм создают реальную угрозу национальной безопасности страны, правовым основам ее конституционного строя. Одной из причин их возникновения является проблема перераспределения сырьевых ресурсов в мире, что рождает традиционно вопрос об экономической и политической сферах влияния. К сожалению, в связи с неуклонным падением мировых цен на нефть в мире в последнее время остро ощущается кризис, турбулентность экономических ситуаций. На самом деле, страны, обладающие нефтяными запасами, искусственно вовлекаются в подобного рода конфликты и политические ситуации, навязанные извне, так называемым «международным терроризмом». Есть лидеры и группировки, которые недобросовестным путем хотят завладеть миром и править им далеко не в демократических условиях.

В современный период, когда человечество

перестало бояться власти, существующих в обществе уголовных наказаний и даже Бога, терроризм превратился в одно из немногих остающихся средств управления социумом путем его превентивного устрашения. Напуганное терроризмом общество легче поддается управлению и не требует разъяснений и, тем более, доказательств угроз [1, с. 73].

Согласно Закону Республики Казахстан от 13 июля 1999 года «О борьбе с терроризмом»: терроризм - противоправное уголовно наказуемое деяние или угроза его совершения в отношении физических лиц и организаций в целях подрыва общественной безопасности, устрашения населения, оказания воздействия на принятие государственными органами Республики Казахстан, иностранными государствами и международными организациями решений либо с целью прекращения деятельности государственных либо общественных деятелей, или из мести за такую деятельность (пункт 1 статьи 1) [2].

Сама террористическая деятельность направлена на совершение преступлений терро-ристического характера. Государственными органами, осуществляющими непосредствен-ную борьбу с терроризмом, являются:

- Комитет национальной безопасности Республики Казахстан;

- Министерство внутренних дел Республики Казахстан;

- Служба охраны Президента Республики Казахстан;

- Министерство обороны Республики Казахстан [2].

Государственные органы Республики Казах-стан, осуществляющие непосредственную борьбу с терроризмом, взаимодействуют друг с другом.

Важным моментом в просветительской деятельности любой организации по профилактике терроризма является обязательность содействия государственным органам в борьбе с терроризмом. Согласно статье 9 Закона Республики Казахстан «О борьбе с терроризмом» должностные лица государственных органов и организаций Республики Казахстан, независимо от форм собственности, обязаны оказывать содействие и необходимую помощь государственным органам, осуществляющим непосредственную борьбу с терроризмом. Граждане Республики Казахстан обязаны незамедлительно сообщать государственным органам, непосредственно

Уголовное право и уголовный процесс


осуществляющим борьбу с терроризмом, став-шие им известными сведения о готовящейся или совершенной террористической акции [2].

В одном из своих выступлений Президент Республики Казахстан, Председатель Ассамблеи народа Казахстана Н.А. Назарбаев отметил: «Государство имеет все возможности, силы, профессионализм, способности подавить любое проявление терроризма, которое совершается против Казахстана. Я также призываю всех казахстанцев к бдительности, в случае, если будут замечены подобные факты, немедленно сообщать соответствующим правоохранительным органам» [3].

Во главе угла стоит вопрос о предупреждении террористической деятельности [4]. Согласно статье 10 Закона Республики Казахстан «О борьбе с терроризмом», на территории Республики Казахстан запрещается пропаганда терроризма; создание, регистрация и функционирование террористических организаций, а также неза-конных военизированных формирований [2].

Органы национальной безопасности Республики Казахстан имеют право запрещать въезд в Республику Казахстан иностранцам и лицам без гражданства, которые принимали участие в террористической деятельности. Согласно статье 20 Закона Республики Казахстан «О борьбе с терроризмом» лица, участвующие в террористической деятельности, несут уголовную ответственность, предусмотренную Уголовным кодексом Республики Казахстан.

Важное место в числе нормативно-правовых актов в этой сфере занимает Закон Республики Казахстан от 11 октября 2011 года «О религиозной деятельности и религиозных объединениях». Закон указывает, что государство отделено от религии и религиозных объединений. Никакая религия не может устанавливаться в качестве государственной или обязательной. Система образования и воспитания в Республике Казахстан, за исключением духовных (религиозных) организаций образования, отделена от религии и религиозных объединений, и носит светский характер [5].

Более того, согласно статье 7 Закона Республики Казахстан «О религиозной деятельности и религиозных объединениях»: религиозные обряды и церемонии богослужения, религиозные обряды, церемонии и (или) собрания беспрепятственно проводятся (совершаются) в культовых зданиях (сооружениях) и на отведенной им территории, в местах поклонения, в учреждениях и помещениях религиозных

объединений и др. Не допускается проведение (совершение) богослужений, религиозных обрядов, церемоний и (или) собраний, а также осуществление миссионерской деятельности на территории и в зданиях государственных органов, организаций; в зданиях Вооруженных Сил, других войск и воинских формирований, судебных и правоохранительных органов, других служб, связанных с обеспечением общественной безопасности, защитой жизни и здоровья физических лиц; в организациях образования, за исключением духовных (религиозных) организаций образования [5].

Религия и экстремизм - это антонимы, т.е. абсолютно противоположные понятия. Религия - одна из важных духовных ценностей общества, основанная на миролюбии, она не имеет ничего общего с экстремизмом [6]. А экстремизм, в свою очередь, это уничтожение, унижение, убийство. Выходит, что террорист использует все это, как свое идеологическое оружие, стремясь недобросовестно донести о религии. Это - исламский фундаментализм, положенный в основу деятельности террористических организаций, главные постулаты находят очень грубое искажение и отход от истины. А молодежи, безграмотной в религиозном плане, это кажется истиной, которая для них еще более абсолютизируется различными методами и путями. Результат этого - неразумный человек, потерявший способность думать и действовать осознанно [7].

Мы считаем, что необходимо руковод-ствоваться Законом Республики Казахстан от 18 февраля 2005 года «О противодействии экстремизму». Закон определяет противодействие экстремизму, как деятельность государственных органов, направленную на защиту прав и свобод человека и гражданина, основ конституционного строя, обеспечение целостности и национальной безопасности Республики Казахстан от экстремизма, предупреждение, выявление, пресечение экстремизма и ликвидацию его последствий, а также выявление и устранение причин и условий, способствующих осуществлению экстремизма [8]. И в этом плане очень важны профилактические меры. Поэтому сама профилактика экстремизма включает систему правовых, организационных, воспитательных, пропагандистских и иных мер, направленных на предупреждение экстремизма.

Закон определяет экстремизм, как «насильственное изменение конституционного строя, нарушение суверенитета Респу-

43Уголовное право и уголовный процесс

блики Казахстан, целостности, неприко-сновенности и неотчуждаемости ее территории, подрыв национальной безопасности и обороноспособности государства, насильственный захват власти или насильственное удержание власти, создание, руководство и участие в незаконном военизированном формировании, организация вооруженного мятежа и участие в нем, разжигание социальной, сословной розни (политический экстремизм); разжигание расовой, национальной и родовой розни, в том числе связанной с насилием или призывами к насилию (национальный экстремизм); разжигание религиозной вражды или розни, в том числе связанной с насилием или призывами к насилию, а также применение любой религиозной практики, вызывающей угрозу безопасности, жизни, здоровью, нравственности или правам и свободам граждан (религиозный экстремизм)» [8].

На сегодняшний день именно в нашей стране недопущение терроризма и экстремизма должно занять важное место и значение, так как в эпоху глобализации сырьевые запасы страны, ее многонациональность легко могут стать причиной таких вспышек [9].

В целом, культурно-просветительская работа с молодежью в ВУЗах Казахстана выступает важным моментом в деле предотвращения терроризма и экстремизма путем профилактических мероприятий. Это особенно актуально в свете предстоящих парламентских выборов 20 марта 2016 года, а также выборов в маслихаты.

Что касается противодействия терроризму, религиозному экстремизму, то есть выявлению факторов, порождающих негативные явления, их предупреждению, нейтрализации и пресечению, то по нашему мнению, на эти вопросы обращается недостаточное внимание, а проводимые государствами профилактические работы, как правило, пассивны и неэффективны [10].

ПУТИ ПРЕДОТВРАЩЕНИЯ ТЕРРО-РИЗМА И ЭКСТРЕМИЗМА:

1. Разработка действенной политики государственного противодействия терроризму и экстремизму.

2. Активное взаимодействие и коорди-нация усилий гражданского общества, заинтересованного в решении актуальной проблемы.

3. Совершенствование процедуры экстра-диции преступников.

НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКИЕ ВЫВОДЫ:1. Отсутствие четкого определения

«терроризма» и «экстремизма» становится важнейшим препятствием в разработке международного антитеррористического законодательства. Терроризм и экстремизм целесообразно относить к категории особо опасных государственных преступлений, т.к. речь идет о подрыве и ослаблении конституцион-ного и общественного строя.

2. В основе многих случаев терроризма и экстремизма лежат конфликты, являющиеся средствами отстаивания интересов противо-борствующими сторонами конфликта. Поэтому окончательное искоренение терроризма и экстремизма может обеспечить смягчение вековых конфликтов, очагов сепаратизма и последующее их разрешение.

3. Терроризм является элементом внешней или внутренней политики в тех регионах, где имеются неразрешенные конфликты, воспроизводимые каждым следующим поколением.

4. Межконфессиональные противоречия и конфликты угрожают безопасности государства и создают угрозу миру и безопасности человечества.

5. Изучение проблемы противодействия терроризму, религиозному экстремизму целесо-образно включить в программу высших, средних и среднеспециальных учебных заведений стран СНГ.

6. Необходимо изучение феномена терроризма и экстремизма с теологической точки зрения, т.к. до сих пор представители ни одной конфессии не пытались теологически систематизировать теорию терроризма.

7. Применение политики насилия в рамках военных действий, т.е. терроризма, вызывает необходимость новых подходов и новой политики безопасности.

8. Для того, чтобы успешно противо-действовать терроризму, государству необходимо создать постоянно действующую систему предупреждения этого феномена, например, Центр прогнозирования назревания религиозного экстремизма и терроризма.

9. Главной целью противодействия терро-ризму является защита личности, общества и государства от терроризма во всех его формах и разновидностях.


10. Для укрепления государственности и правовой системы официальная политика в отношении ислама должна обеспечивать использование его позитивного духовно-нравственного и культурно-интеллектуального потенциала в общественной жизни.

В заключение подчеркнем, что разработка и реализация общегосударственной комплексной программы мер противодействия терроризму

и экстремизму должна строиться на основе следующих принципов: превентивные мероприятия; оперативное пресечение на стадии их реализации; учет различных моделей антитеррористической деятельности; централизация руководства всеми действиями; неуклонное обеспечение неотвратимости наказания.


1. Дикаев С.У., Турецкий Н.Н. Терроризм: понятие и классификация. – Алматы: 2005. – 96 с.2. Закон Республики Казахстан от 13.07.1999 года «О борьбе с терроризмом // Информационная

система «Параграф», 2012.3. Интернет ресурс: выступление Президента Н.А. Назарбаева перед работниками право-

охранительных органов.4. Предупреждение терроризма в Казахстане. – Алматы, 2008.5. Закон Республики Казахстан от 11 октября 2011 года «О религиозной деятельности и

религиозных объединениях» // Информационная система «Параграф», 2012.6. Роль традиционных религий в противодействии экстремизму и терроризму: сборник

методических материалов. – Алматы: Институт философии и политологии КН МОН РК, 2011. – 150 с.

7. Требин М.П. Терроризм в XXI веке. – Минск: Харвест, 2004. – 81 с.8. Закон Республики Казахстан от 18.02.2005 года «О противодействии экстремизму» //

Информационная система «Параграф», 2012.9. Современный терроризм: взгляд из Центральной Азии: А.Г. Косиченко, М.С. Ашимбаев и др.

– Алматы: Дайк-Пресс, 2002. – 213 с.10. Антонян Ю.М. Терроризм. Криминологическое и уголовно-правовое исследование. – М.,

2008. – 291 с.

В данной статье проведен анализ социо-культурных основ терроризма и экстремизма, а также путях их предотвращения. Усиление террористической активности в мире в 2015-2016 годах требует большого осмысления, как причин этого явления, так и его механизмов. Поскольку осуществленных терактов до этого времени в Казахстане было не так уж и много, а точнее почти не было, опыта столкновения с террористами у нашего общества крайне мало. Особенно важно понять, как именно функционирует террористическое движение, основываясь на событиях в Сирии, и как оно будет развиваться в последующие годы.

Ключевые слова: экстремизм, терроризм, нетрадиционные религиозные течения, толерантность, межконфессиональное согласие, социальные корни религии, гносеологические корни религии.

In this article was made analysis of the socio-cultural bases of the terrorism and extremism, and also the ways of their prevention. Strengthening of terrorist activity all over the world in 2015-2016 demands careful research, first of all, the reasons of this phenomenon, their mechanisms. As well known, terrorism in Kazakhstan was not so often spread, only couple times; the experience of collision with terrorists in our society is very tiny. It is quite important to understand the reasons of the terrorist movement, based on events in Syria, and its future development in the nearest years.

Keywords: extremism, terrorism, non-traditional religious trends, tolerance, interfaith consent, social roots of religion, gnoseological roots of religion.

● ● ● ● ●

45Уголовное право и уголовный процесс

Зәуре Кәрімқызы Аюпова, з.ғ.д., профессор, АҚШ Үкіметінің Фулбрайт Бағдарламасының шәкіртақы алушысыДәуренбек Өмірбекұлы Құсайынов, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті саясаттану және әлеуметтік

философиялық пәндер кафедрасының профессоры, филос.ғыл.докт.Терроризм және экстремизмнің әлеуметтік-мәдени негіздері және оларды болғызбау туралы

мәселесіне

Аюпова Зауре Каримовна, д.ю.н., профессор, стипендиат Программы Фулбрайт Правительства СШАКусаинов Дауренбек Умирбекович, докт. филос. наук, профессор кафедры политологии и социально-философских дисциплин

Казахского национального педагогического университета им. АбаяК вопросу о социо-культурных основах терроризма и экстремизма и путях их предотвра-

щения

Aiupova Zaure Karimovna,Professor, Fulbright Scholar Programs US Government, d.j.s.Kusainov Daurenbek Umirbekovich,Professor of the Department of socio-humanitarian disciplines of the Kazakh National Pedagogical

University named of Abay, d.filos.s.On the issue of socio - cultural foundations of terrorism and extremism and how to prevent them


КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ТОПТЫҚ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ

БҰЗУШЫЛЫҚТАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолда-уының қайсысын алып қарасақ та, олардың барлығы дерлік халықтың жағдайын жақсартуға, әлеуметтік, экономикалық салалар мен жас ұрпақтың болашағына арналғанын көреміз. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында (2007) біздің және сыртқы саясатымыздың 30 басты бағыттары анықталып, сараланғаны белгілі. Елбасы «өз назарымызды кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың өcyi проблемасына аударып, мұны кеміту шараларын колдану міндет» екенін баса көрсеткен болатын [2].

Елбасының одан кейінгі «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» (17.01.2014) және «Нұрлы жол - болашаққа бастар жол» (11.11.2014), «Қазақстан жаңа жаhандық нақты ахуалда: өсім, реформалар, даму» (30.11.2015) атты Қазақстан халқына Жолдаулары да Қазақстан болашағын өрге жетелейтін жас өрендер болашағын байланысты істелер істерді саралаған Жолдаулар [3]. Талпынған жастар үшін істеліп жатқан, істелетін, кезегін күткен істердің барлығы өресі кең еліміздің қанатын кеңге жая алатындығын көрсетсе керек.

Қазіргі кезде әртүрлі бағдарламалардың деңгейінде білімін басқа елде жетілдіріп жатқан жастарымыз қаншама, десеңізші. Бұл-әрине, көңілге қуаныш ұялататын жайт. Десек те, көңілге кірбің түсіретін жайттардан да кенде емеспіз. Ол – ат төбеліндей аз ғана жастарымыздың ағат басып, қоғамға жат әрекеттерге барып, өзіне ғана емес, өзгеге де өз зиянын тигізуі.

Қалай десек те, олар да қоғамның белді бір мүшесі болғандықтан, шеттете алмайтынымыз анық. Сондықтан, оларды түсіну үшін кейде

олардың орнына өзімізді қойып көргеніміз де жөн сияқты болып көрінеді, бұл әрине, мүмкін емес. Содан болар тағы да, біз ғалымдар зерттеулеріне, олардың нақты тұжырымдары мен пікірлеріне жүгінеміз, жүгініп қана қоймай, өз пікірімізді де, қосуға ниеттенеміз.

Жалпы кәмелеттік жасқа толмаған балалар қылмыстық құқық бұзушылығының жағдайын, салалығын түсіну үшін ең алдымен олардың жас шамасын анықтау басты орын алады. Яғни жеткіншектер қылмыстық құқық бұзушылығының түсінігі жас мөлшерімен тығыз байланысты (14-тен 18 жасқа дейінгілер).Осы орайда жасы толмағандар қылмыстық құқық бұзушылығының өсуіне 10-13 жастағы жасөспірімдер де құқық бұзушылығымен өз үлесін қосып отырғанын айта кетсек артық емес.

Жоғарыда айтып кеткеніміздей, жасы толмағандар қылмыстық құқық бұзушы-лықтары туралы түсінік 14 пен 18 жас аралығындағылардың жас тобымен тығыз байланысты. Осы жас аралығындағы (14-18) жасөспірімдер қылмыстық құқық бұзушы-лықтарының өсуіне әсер етушілік – 10-13 жас аралығындағы жасөспірімдер тарапынан орын алып отырғанын өмірлік тәжірибе дәлелдеп отыр. Сондықтан да, бұл мәселені құқық бұзушылық, қылмыстық құқық бұзушылықпен күрес шараларын ұйымдастырған кезде есепке алып отырған абзал.

Қазақстан Республикасының белгілі криминолог-ғалымдары (Ө.С. Жекебаев, Е.І. Қайыржанов) назарынан кәмелетке жасы толмағандардың қолымен іске асқан қылмыстарға қоса, олардың топ болып қатысуымен іске асқан қылмыстық әрекеттері де тыс қалмағанын олардың ғылыми зерттеу жұмыстары дәлелдегендей.

Орсаева Раиса Ануарқызы,С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан Мемлекеттік университеті қылмыстық құқық және қылмыстық іс жүргізу кафедрасының доценті,заң ғылымдарының кандидаты

47

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 27 бабына сәйкес, екі немесе одан да көп адамдардың қасақана қылмыстық құқық бұзушылық жасауға қасақана бірлесе қатысуы қылмыстық құқық бұзушылыққа сыбайлас қатысу деп танылады [1].

Қылмыстық құқық теоретиктері соттық тәжірибеге үн қата отырып, қылмысқа қатысу формалары, қылмысқа қатысушылардың түрлері оларға жүктелетін қылмыстық жауаптылық, қылмысқа қатысқан үшін жаза тағайындау қағидаларын терең зерттеп, мұқият көңіл аударуда.

Профессор Ө.С. Жекебаевтың пікірінше, қылмыстық топты криминологиялық тұрғыдан қарасақ, «ол қылмыс істеу мен басқа да қылмыстық құқық бұзушылыққа бағытталып, өз құрамындағы мүшелеріне кері әсерін тигізуімен сипатталатын кішкене ғана тұйық топ» [5] .

Одан әрі профессор Ө.С.Жекебаев қылмыстық топты бөліп алып көрсетеді, яғни қылмысқа қатысушылар қылмыстық мақсат жағынан бірімен-бірі байланысты болса да, олардың әрқайсысы қылмысқа қатысушылардың көмегінсіз-ақ, қылмыстық нәтижеге жете алды. Ондай топта «кету», «бас тарту», «қате» сияқты ұғымдарды сезіну өте төмен деңгейде болғандықтан, қылмысқа қатысушылардың қайсысы болса да зиянын тигізбей, қылмыстық топтың қызметін тоқтата алмайды. Бұндай топтардағы мүшелердің бір-бірімен қарым-қатынасы тұрақтылығымен ерекшеленбейді, сондықтан қылмыстық топ қылмыстық нәтижеге жеткен соң тарап кетеді. «Бастаушы» болып қылмысқа қатысушылардың бірі кездейсоқ тұлға болғандықтан, социологияда оны ситуациялық лидер [4] деп атайды.

Көптеген тәжірибе көрсеткендей, кәмелетке жасы толмағандардың қылмыстық құқық бұзушылығы үнемі топтық сипат алатындығы белгілі. Олардың жастары арасындағы айырмашылық, психологиялық және басқа да жеке бастарының ерекшеліктері біріккен топтың қимылын, іс-әрекетін көрсетеді.

Топтық сипат алатын жасы толмағандардың қылмыстық тобының алған бағыты-пайдакүнемдік, бас пайдасын ойлаушылық екені айтпаса да түсінікті. Содан болар, бас пайдасын көздегендіктен, олар қоғамға қарсы жат әрекетті көздеп, өздеріне ғана пайдалы, талап-тілектерін қанағаттандыра алатын ұрлық, тонау, қарақшылық сияқты қылмыстың ауыр түрлеріне барады.

Жалпы, қылмыстық топтың құрылуы жай

құрылудан басталып, күрделі құрылыммен аяқталады. Жай құрылым-кездейсоқ кездес-кендерден құрылып, кездейсоқтық сипат алса, күрделі құрылым – алдын ала келісілген, ұйымдасқан топ болуы мүмкін.

Сондықтан да, олардың қылмыстық қызметі нәтижелі болып, қылмыстық топтың істеген әрбір қылмысынан кейін қоғамдық қауіп күшейе түсері айдан анық.

Қылмыстық топтың кез келген мүшесі істеген қылмысынан кейін өзіне-өзі сенімі артып, келісіп жасалатын қылмысқа нық сеніммен баратындықтан, олар көбінесе, ауыр қылмыс істеуге ниеттенеді. Соның нәтижесінде олардың қылмыстық «тәжірибесі» тез жетіліп, істелген әрекеттері арқылы тигізер зияннын өсіре түседі.

Кәмелетке жасы толмағандардың қылмыстық тобы бірнеше адамнан құралатындықтан, 2-3 адамнан құралған топ аз топ, 4 немесе одан да көп адамнан құралса, орташа топ деуге болады. Аралас топқа атынан көрініп тұрғандай, жас жағынан ересектер адамдар да кіруі мүмкін.

Мәселен, 2012 жылы Шығыс Қазақстан облысы бойынша кәмелетке толмағандар қолымен жасалған қылмыстық құқық бұзушылық 576 рет орын алса, соның 196-ы Өскемен қаласына тиесілі екенін көрсетті. 2013 жылы бұл көрсеткіш 702-ге жеткендігімен алаңдатып, Өскемен қаласы бойынша 185 қылмыстық құқық бұзушылықтың орын алғанын дәлеледеді. Осы қылмыстық құқық бұзушылықтардың ішінде 35 қылмыстық әрекеттің кәмелетке толмағандардың 2-3-тен бірігіп, топ болып қылмыстық құқық бұзушылыққа барғанын паш етті. 2015 жылғы көрсеткіш кәмелетке толмағандардың топ болып жасаған қылмыстық құқық бұзушылығына қоса, ересектердің жас жеткіншектерді «қылмыс құралы» ретінде пайдалануымен де ерекшеленгенін айтпасқа болмайды.

Жалпы екі немесе оданда да көп жасы толмағандардың қатысуымен жасалатын қылмыстық құқық бұзушылықтар үнемі қоғамға жоғары қауіп төндіретіні белгілі. Топ құрамындағылардың біріне-бірі қолдау көрсетуі-қылмыс жасауға тез шешім қабылдауын нығайтып, күш пен мүмкіндіктерін күшейте түседі. Бұл – заңмен қорғалатын кез келген нәрсеге үлкен зиян келтіру қауіпін туғызады.

Топқа біріккен жасы толмағандарға көбінесе, тұрақсыздық басым, десек те, олар аз уақыт болса да, құрамын сақтап, «уыстарына» түскендерді жібермеудің амалын қарастырады, тек нәтижеге жеткенде ғана тарап кетуі мүмкін. Дегенмен де, олардың ішінде ұзақ уақыт бойы «қызметін»



жалғастыра беретін тұрақтылары да кездеседі.Ресейлік ғалым Н.И.Гуковская жасы

толмағандар қылмысының себептерін ашуға ниеттенген еңбегінде топтық қылмыстың жасөспірімдердің өмірінде үлкен орын алғанын айта кетіп, сотталған ересектердің басым көпшілігінің жасөспірім кезінде қылмыстық топ құрамында болғанын ашып көрсеткен. Ғалымның зерттеулері көрсеткендей, 40% ересек қылмысқа қатысушылар 20 жаста немесе одан да жасы үлкен болғанын көрсеткен.

Н.И. Гуковская сонымен қатар, тергеу органдары мен кәмелетке жасы толмағандар ісі жөніндегі комиссияның бұл бағыттағы профилактикалық жұмыстарының жеткілік-сіздігін айта келіп, ол жеткіліксіздіктің күнделік-ті жасөспірімдердің қылмыстық әрекетімен дәлелденіп отырғандығын баса көрсетіп, тағы да алаңдатушылық білдірді.

Қылмыстық құқық ғылымы жасы толмағандардың қылмыстық топқа тарту тәсілінің қызметіне баса назар аударып, аралас қылмыс құрамын шектеу, жаза мен жауапкершілікті жеке дараландыру мәселесін қояды. Тек бұл жерде қылмыстық топтың ерекшеліктерін еске сақтаған абзал.

Ересектердің жасөспірімдерді өздерінің қылмыстық топ құрамына тартуы көп болмаса да, кездесетіні өмір шындығы. Соңғы кезде, 10-13 жас аралығындағы жасөспірімдердің топ құрамына кіріп, олардың еліктеушілік танытуы, саның көбейе түсуі алаңдатарлық нәрсе.

Қылмыстық топта жас ерекшеліктерінің үлкен орын алатынын мәлімдеген ғылымдар (Н.С. Лейкина, М.М. Бабаев, Н.Ф. Кузнецов, Г.И. Шинкова, Г.М. Мудюгина, В.Н. Кудрявцев) бұл орайда ересектер ықпалының зор екенін мәлімдей келіп, алдын - алу шараларын қарастыруды алдыға қояды.

Жасөспірімдерге ересек балалардың ықпалы зор екенін жоғарыда айтып кеттік. Ересектер топ құрамын құрған 18 жастағылар - 33%, 19 жаста-ғылар – 28% болған болса, олардың өздерін 10-13 жасында дәл өздері сияқты ересектер өз қатарына қосып, қылмыстық әрекетке пайдаланған екен [6].

Бір көңіл аударарлық жайт, қоғамға жат қылмыстық әрекет жасаған балалардың көпшілігі оқуға ынтасының жоқтығымен, немқұрайлығымен ерекшелінген. Көбісі мектепке бір барып, бір бармаса, енді бірінің мектептен кетіп қалуы не болмаса барса да, өз-өзімен жекеше күй кешуі анықталған. Ал, қоғамдық пайдалы іспен айналысу деген

олардың ойына кіріп те шықпаған.Жалпы топтық қылмыстың, адам өміріне

болсын, қоғамға болсын қауіптілігінің зор екені айтпаса да түсінікті. Топтық қылмыстың қоғамға қауіптілігі олардың қолымен іске асқан қылмыстың сипатымен ерекшеленіп, үш көрсеткіш негізінен бағаланады, ол: қылмыстық топтың істеген қылмысының саны, қылмыстық топтың өмір сүруінің ұзақтығы, топ құрамына кіретін адамдар шаралардың тиімілігіне қоса, нәтижесін көрсетсе керек.

Қылмыстық топтың әрекетін зерттеген зерттеулер қылмыстық топтың тек бірден ғана қылмыс жасап, одан кейін өз әрекетін тоқтатқанын көрсеткен.

Жалпы қылмыстық топтың өмір сүруінің ұзақтығын зерттеп, зерделеген белгілі ғалымдар (И.И. Карпец, С.С. Остроумов) 75% қылмыстық топ бір-екі күннен өмір сүрсе, 9 % топтың екі айдан астам тұрақтылығын сақтағанның тілге тиек еткен. Оған «Қырғызстандағы екі айдан астам өз күшін сақтаған 21% топтың қылмыстық әрекеті дәлел болатынын» атап көрсеткен [8, 9].

Ресейлік ғалым Н.Н.Мидлер қылмыстық топтың қатыгездік әрекеті осы тұрақты топтармен жүзеге асатынын айта келіп, олардың алдын алмаса, болашақта ересектер тобының санын толықтыратынын атап өткен [10].

Заң ғылымдарының докторы, профессор Е.І. Қайыржановтың пікірінше, «қылмыстық топтың құрамын анықтау барысында, 34% топтың екі адамнан, 32% топ құрамы үш адамды құрағаны анықталған. Ал, топ құрамына кірген 34% - 3 адам, 9% - 5 адам санын құрап, өз әсерлерін маңайындағыларға тигізуімен қатар, қылмыстық топқа жаңа балаларды тартумен ерекшеленген» [7].

Заң ғылымдарының докторы, профессор Ө.С. Жекебаев топ құрамына кірген кәмелетке жасы толмағандардың жас мөлшері әр жас өкілдерінен тұратынын айқындап берген [6].

Сонымен қылмыстық топ құрамы ауытқушылық танытып, бірде біркелкі жас өкілдерін топтастырса, бірде әр жастағы балалар аумағын қамтып, өзгертіп отыратындығымен белгілі болды.

Біздің зерттеулердің дәлелдеп бергеніндей, көптеген жағдайлар жасы толмағандардың қылмыстық тобы кездейсоқ құрылса, кейде тұрақсыздығымен ерекшеленеді. Кездейсоқ құрылған топтардың қоғамға қауіптілігінен гөрі тұрақты қылмыстық топтың айналасына қауіптілігі басым болғандықтан, ол олармен профилактикалық жұмыстың үздіксіз жүргізілуін

49

қажет етеді. Кездейсоқ құрылған топтар көбінесе, жасы

толмағандардың бос уақытының көптігінен құрылып, «уақыт өткізушілер» құрамын толықтырған. Мұндай топтар 10-15 адамның құрылып, екі жұма, бір ай, кейде ғана 2-3 ай «өмір сүрген».

Топтық қылмыстылық ерекшеліктерінің бірі-бір қылмыс істегеннен кейін басым көпшілігінің өмір сүруін тоқтататындығы. Сондықтан да, мұндай топтардың жай қылмысқа қатысулары формасында болатынын тағы да еске сала кеткен артық емес.

Белгілі ғалым К.Бегалиев қараусыз, қадағалаусыз қалған балалар қылмысына тоқтала келіп, жеке жүріп істеген жасы толмағанның әрекетінің зардабынан, топ болып істеген жасы толмағандар қылмысының зардабы басымырақ болатынын дәлелдеген [4].

Жалпы қылмыстық топтың мақсаты-қылмыстық топқа бірігіп, қылмыстық әрекет жасау.

Өмірлік тәжірибе көрсеткендей, көп уақытқа дейін тұрақтылығын сақтаған қылмыстық топтар ұсталып, жазаға тартылмаса, олар өздерінің жазаланбайтындықтарына сенімдікпен қарап, сенімі нығая түсетіндіктен, ұйымдасқан сипатқа ие болады. Сөйтіп, олардың істеген қылмыстарының саны өсе түсіп, ауыр қылмыс жасауға ниеттенеді. Тұрақсыз топтарға тез тарап кету тән болса, тұрақты топ керісінше, өздерінің қылмыстық топ лидерлерімен немесе оның орынбасарымен басқарылып, олар өздерінің ұйымдастырушы не болмаса қылмысқа басшылық жасаушы ретінде көрінеді.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 28-бабы 3-тармағы бойынша, «қылмыстық құқық бұзушылық жасауды ұйымдастырған немесе оның орындалуына басшылық еткен адам, сол сияқты қылмыстық топты құрған не оған басшылық еткен адам ұйымдастырушы деп танылады» [1].

Белгілі криминолог-ғалым Ө.С.Жекебаевтың ғылыми тұжырымы бойынша, кәмелетке жасы толмағандар қылмыстық топта лидерін тағайындамайды, ол топтың өсу, қалыптасу кезеңінде стихиялы түрде бөлініп шығады. Яғни, лидер болу үшін белгілі бір қасиеттерімен ерекшеленуі қажет. Лидерлікке көбінесе 20-22 жасар жастар алынып, олар өздерінің қылмыстық тәжірибесінің біршамалығымен, өмірге көзқарасының өзгешелігімен, шешімділігімен, өжеттілігімен, белсенділігімен көзге түседі [5]. Барлық топтағылар оның идеяларына

бағынып, оның айтқанын істейтіндіктен, лидер топтағы тәртіпті белгілеп, «жаза» мөлшерін тағайындайды немесе жанжалды шешеді.

Сонымен қатар, лидер топ арасындағы байланысты ұстап, жаңа хабарлар болса құлаққағыс жасап, үнемі топ, мүшелерінің көңіл-күйін, өзара қарым-қатынасын бақылап отырады. Десек те, лидердің топқа қаншалықты пайдалы екені көріне бастағаннан-ақ, қылмыстық топ арасында «үкімет» үшін күрес басталып, ол жанжал, келіспеушілік туғызатындықтан, бұл-көбінесе ол топтың ыдырауына алып келеді. Тағы бір айта кететін жайт, лидердің басқару ерекшелігіне жасы толмағандар тобының тұрақтылығы көп әсер етеді. Мәселең, топ басында бірбеткей лидер тұратын болса, топтың ұйымдасқанын көрсетеді.

Қылмыстық топ арасында жанжалдың болуы - болып тұратын құбылыс. Оған басты себеп-топ мүшелерінің арасында теңдіктің жоқтығынан болса керек.

Қатардағы мүше бала өз пікірімен санаспайтын лидердің үнемі берген бұйрығынан шаршауы мүмкін, содан барып, наразылықтан жанжал шығуы да ықтимал. Жанжал кейде бөліске түскен зат үшін де болуы мүмкін.

Қылмыстық топ мүшелерінің лидер болғысы келуі немесе оған жақындай түсуі-әртүрлі жанжалды шиеленістіре түседі.

Егер қылмыстық әрекет жемісті болған жағдайда, бірте-бірте топ мүшелері өз рөлдерін бөліседі: бір тікелей орындаушы болса, екіншісі қылмыс объектісін іздейді, үшіншісі ұрланған заттарды бөледі. Осылайша, олардың арасындағы қарым-қатынас тек «жұмыс» жөнінде болып, негізін біріккен қылмыстық әрекет құрайды.

Криминологиялық маңызға ие болатын нәрсе-оларды топқа бөлу. Осыған байланысты олардың түрлеріне:

- кездейсоқ топтар;- бұзақылық бағыттағы топтар;- ұйымдық дәрежесі жоғары ұйымдасқан

топтар жатады.Бұлардың ішіндегі қауіптісі-ұйымдасқан топ

болса, оған өзіндік көзқарас, тәртіп нормасы қалыптасқандар ғана кіреді. Олардың басты мақсаты-үлкен пайда келтіретін бірнеше қылмыс жасау. Бұндай топтарда пайданы бөлу де, топ мүшелерінің алатын орнына қарай үлестіріледі. Лидер түскен пайданың негізгі бөлігін алатындықтан, қалғандары үнсіз келісуге мәжбүр болады.

Қылмыстық топтардың маңызды элемент-терінің бірі-қылмысты іздеу тәсілі болғандық-



тан, дайындау әрекеті қосымша келісім мен қылмыстық топ құрудан, қылмыстық функцияны бөлуден, құралдары дайындаудан, қажетті жабдықтарды алу мен барлап келу сияқты әрекеттерден тұрады.

Кей кездері жоғарыда айтып кеткендей, кәмелетке жасы толмағандар қылмыстық құқық бұзушылықтары стихиялы түрде болуы да мүмкін, сондықтан, бірден тұтанып, бірден жүзеге асатындықтан, олар қылмыс орнын, іздерін анда-санда ғана жойып үлгереді, көбінесе, қылмыс істеп, асығыс кетіп отыратындықтан, ұрланған заттарды көбінде үйдің төбесінде, құрылыс немесе салынып жатқан үйлерде тығатындықтардан, ол қылмыс ашылған кезде белгілі болады.

Топтық қылмыстық күннің қай мезгілінде болсын бірден ұйымдастырылып, бірден әрекетке көшуі таңқаларлық нәрсе емес. Десек те, өшпенділік, қатыгездікпен істелген топтық қылмыс көбінесе, кешкі мезгілде болады. Жасы толмағандардың топтық қылмысы орын алған жерді тексеру барысында табылатын шырынның бос шынылары, тәттінің қалдықтары соны айғақтай түседі. Ұрлық істеуге барған жасы толмағандарға тән белгі ретінде - олардың ұрлық істеген жерінде ыдыстарды сындыруын, тауарлар мен азық - түлікті шашуды айтсақ та жеткілікті. Жас ерекшеліктеріне қарай, олар өз талап-тілектерін қанағаттандыру мақсатына ең бағалы заттарды, ұялы телефон, ноутбук сияқты тауарларды алып етуді бірінші кезекке қояды.

Оған қоса соңғы кезде олардың есірткі шегуге әуестігі де жиі кездесуде. Бұл - жасы толмағандардың ересектерден көргенін істеуге талпынуынан болуы да мүмкін.

Кәмелетке жасы толмағандардың тонау, қарақшылық кезінде аяусыздық танытып, зиян келтіріп, денеге жарақат салуы қоғамға төнер қауіпті күшейте түскендей. Көптеген топтың қылмыстық ниеті-ашу, кек, өзінің маңайындағыларға «күшті» ретінде өзін көрсету. Сөйтіп, өзін қоршаған ортада танылып, өзіне назар аударту.

Біз белгілі ғалымдардың баға жетпес құнды зерттеулерін тілге тиек ете отырып, топтық қылмыстық құқық бұзушылыққа қатысушы кәмелетке жасы толмағандардың қылмыстық іс-әрекетін зерттеу арқылы, олардың қоғамға жат қауіпті әрекетін қарастыра отырып, көздеген ниеті мен мақсатына тоқталып, сараладық.

Жалпы сәл кейін шегініп, 2015 жылдың 1-ші қаңтарынан қолданысқа енген Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің басты

жаңалықтардың бірі - «қылмыстық құқық бұзушылық» институтының енгізілуі [11] болып табылатынын тілге тиек етсек, артық болмаған болар еді.

Заңға сәйкес, қылмыстық құқық бұзушылықтың екі түрі: қылмыс пен қылмыстық теріс қылыққа тұрады. Жаңа қылмыстық кодексте барлығы 156 қылмыстық теріс қылық енгізілген, оның ішіне қазіргі 47 әкімшілік құқық бұзушылық қылмыстық теріс қылықтар қатарына жатқызылған. Бұл қылмыстық теріс қылықтар қатарына жатқызылған әкімшілік құқық бұзушылықтардың көбісі жеке тұлғаға, кәмелетке толмағандардың құқықтарына, қоғамдық тәртіпке қол сұғатын және отбасы-тұрмыстық саласындағы құқыққа қарсы әрекеттер және т.б. табылады [11].

Көптеген мәліметтер кәмелетке толмаған-дарды кей кездері топ болып қылмыстық құқық бұзушылық жасауға итермелейтін ересектер ықпалының да зор екенін де көрсетуде. Оның айқын айғағы ретінде Өскемен қаласы Сол жағалау полиция бөліміне соңғы бір айда тіркелген 10 қылмыстық құқық бұзушылықтың осы ересектердің тікелей ықпалымен жүзеге асқандығын тілге тиек етіп, айтуға болады.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 2-тарауы «Отбасына және кәмелетке толмағандарға қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтарға» арналып, 132-бабы кәмелетке толмаған адамды қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауға тарту үшін жауаптылық белгілегені белгілі. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 132 - бабының 3-тармағы «... күш қолданып немесе күш оны қолдану қатерін төндіріп жасаған іс-әрекеттерді...», 4-тармағы «... кәмелетке толмаған адамды ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасауға тартуға байланысты іс-әрекеттерді...» саралаған.

Біздің пікірімізше, 5-тармағында қарастырылған «...он жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазалау» жеңіл жаза сияқты, сондықтан, бас бостандығынан айыру мерзімін «өмір бойына бас бостандығынан айыруға» ауыстырса, дұрыс болған болар еді. Олай деуге басты себеп, Қазақстан мемлекеті өзінің жарқын болашағын бүгінгі бала ертеңгі жастармен байланыстырғанын ескерсек, болашақта санасы таза, ойы тұнық ұрпақтың өсі жетілуі үшін оларды қылмыстық құқық бұзушылыққа итермелейтін, еліктіретін, тура жолдан тайдырып, өмір тәлкегіне ұшырататын жат қылыққа жаны жақын адамдардан алшақ ұстау керек сияқты.

51

Болашақта жалпы қылмыстылықтың санын толықтыратын осы жеткіншектер болатын болғандықтан, олардың қолымен істелген қоғамға жат іс-әрекетке тойтарыс беру – баршаның ісі болмақ. Осы орайда, Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «болашақ тізгіні бүгінгі жасөспірімдермен тікелей байланысты» деген сөзін айтпасқа болмайды.

Бүгінгі күн тұрғысынан қарасақ, кәмелетке жасы толмағандар қылмыстық құқық бұзушылығы күн тәртібінен түспейтін өзекті мәселеге айналып, істеліп жатқан ауқымды істерге істелер істер шеруін қосады десек, қателеспейміз. Кәмелетке жасы толмағандар қылмысы болашақта ересектер қылмысының орнын толықтырмас үшін олармен үздіксіз жұмыс жүргізу – өмір талабы.

Сондықтан, біздің пікірімізше, мектептерде аптасына бір рет қана өтетін «Құқық негіздері» пәнінің ауқымын кеңейтсек, құқықтық сана мен құқықтық мәдениетті жетілдіру саласы бойынша қосымша сабақтар жүргізу үрдісін қалыптастырсақ, құқық бұзушылықты жойып жібермесек те, азайтуға үлес қосарымыз сөзсіз.

Сондай-ақ, мектеп инспекторлары сынып жетекшісі мен тәрбие ісі жөніндегі мектеп директорының орынбасарларымен бірлесе

отырып, айына бір рет болса да, құқық тақырыбына байланысты бастауыш және жоғары сынып оқушылары арасында дәрістер, дебаттар, сұрақ-жауап түріндегі әртүрлі деңгейдегі ойындар, викторина, қылмыстық жауаптылыққа қатысты конкурстар өткізіп отырса, азда болса, нәтижесін берер еді. Ол нәтиже – бала қандай да болмасын құқық бұзушылыққа барар кезде көмегін тигізіп, баланың ол қылмыстық құқық бұзушылықтан бас тартуына себеп болуы мүмкін. Ол нәтиже- баланың құқықтық білімінің жетіліп, құқықтық санасының толысуына да бірден-бір себепкер болуы мүмкін.

Қалай болғанда да, біздің ойымызша, құқық бұзушылық ары қарай қылмыстық құқық бұзушылықтың жалғасы болмас үшін жалпы қылмыстық көрсеткішті толықтырмас үшін ересектер тарапынан да қырағылықтың болуы міндетті. Қырағылық – әрбір ата-анаға тән қасиет болса, сол қырағылық үнемі жүзеге асса, өз нәтижесін беретініне күмән жоқ.

Сонда ғана қылмыстық құқық бұзушылық жайлы сөз қозғамай, керісінше, жасөспірімдердің жарқын болашағы жайлы ғана сөз қозғайтын боламыз. Сонда ғана салихалы ой толғайтын талғампаз, жасампаз жасөспірімдер жайлы ғана ой толғайтын боламыз. Көп болып жұмылсақ, ол істердің ауылы да алыс емес сияқты.


1. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі (қолданыстағы редакциясы 01.01.2015 ).2. Послание Президента Республики Казахстан Нурсултана Назарбаева народу Казахстана:

«Новый Казахстан в новом мире» от 28 февраля 2007 г. // Казахстанская правда. - 2007. - 1 марта.3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә Назарбаевтың «Нұрлы жол - болашаққа бастар

жол» атты Қазақстан халқына Жолдауы. - 2014 жыл 11 қараша. 4. Бегалиев К. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних.- Алма-

Ата, 1980.- С.35 5. Жекебаев У.С. О социально-психологических аспектах преступного поведения.- Алма-Ата,

1971. - С. 27.6. Жекебаев У.С и др. Соучастие в преступлений. - Алма-Ата, 1981. - с. 31.7. Кайржанов Е.И. Назначения по делам несовершеннолетних. – В сб.: Вопросы борьбы

с преступностью. - Алма-Ата, 1988. - С. 20.8. Карпец И.И. Наказания: социальные, правовые и криминогенные проблемы. -М., 1981. - С. 23. 9.Остроумов С.С. Некоторые вопросы изучения правонарушений среди несовершеннолетних.

- В сб.:Изучение, предупреждение правонарушений среди несовершеннолетних. - М, 1990. - С. 18.10. Мидлер Н.Н. Характеристика групповых правонарушений младших подростков. - В кн.:

Научная информация по вопросам борьбы с преступностью. - М., 1980, № 6.11. Нурпейсова К.Б. Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық кодексіндегі соны өзгерістер.-

Қайнар: 2014, 24 қыркүйек. (http://kzl.sud.kz)



Мақалада автор кәмелетке толмағандардың топтық қылмысына қылмыстық-құқықтық баға беріп, оның ерекшеліктерін көрсете отырып, алдын-алу жолдарын қарастырған.

Түйін сөздер: қылмыстылық, топтық қылмыс, жасөспірім, ескерту, алдын-алу, профилактикалық шаралар.

В статье рассматриваются особенности групповых уголовных правонарушений среди

несовершеннолетних и их причины. Также рассматривается вопрос о предупреждении преступ-ности несовершеннолетних.

Ключевые слова: преступность, групповое преступление, подросток, предупреждение, меры профилактики.

In the article an author examines the features of group crimes of minor and her reason. Also given уголовно-правовые features of criminal responsibility minor.

Keywords: The criminality, the batch crime, teenager, notice, measures of the prophylactic.

Раиса Ануарқызы Орсаева, С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан Мемлекеттік университеті қылмыстық құқық

және қылмыстық іс жүргізу кафедрасының доценті, з.ғ.к.Кәмелетке толмағандардың топтық қылмыстық құқық бұзушылықтарының ерекшеліктері

Орсаева Раиса Ануаровна,доцент кафедры уголовного права и уголовного процесса ВКГУ им. С. Аманжолова, к.ю.н.Особенности групповых уголовных правонарушений среди несовершеннолетних

Orsaeva Raisa Anuarovna, Candidate of Law, associate professor of the Department of Criminal Law and Criminal Procedure

EKSU. S.AmanzholovFeatures group of criminal offenses among minors

● ● ● ● ●

53

ОСОБЕННОСТИ МОШЕННИЧЕСТВА, ПРИСВОЕНИЯ ИЛИ РАСТРАТЫ ВВЕРЕННОГО ЧУЖОГО ИМУЩЕСТВА,

СОВЕРШАЕМЫХ ЛИЦОМ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ СВОЕГО СЛУЖЕБНОГО ПОЛОЖЕНИЯ

Признак «с использованием своего служебного положения» фигурирует в качестве квалифицирующего признака во многих составах Уголовного кодекса Республики Казахстан. В различных нормативных постановлениях Верховного Суда РК субъект такого квалифицированного уголовного правонарушения характеризуется, как правило, следующим образом: должностное лицо, лицо, занимающее ответственную государственную должность, лицо, выполняющее управленческие функции в коммерческой или иной организации, лицо, уполномоченное на выполнение государственных функций, лицо, приравненное к лицам, уполномоченным на выполнение государственных функций. Повышенная общественная опасность преступления, совершенного с использованием своего служебного положения, очевидна, так как происходит подрыв, дискредитация легальных служебных отношений при использовании не во благо, а во вред полномочий данного субъекта, а также авторитета и возможностей его должности.

По действующему Уголовному кодексу Республики Казахстан шесть форм хищения. У каждой формы хищения имеется свой способ, а использование лицом своего служебного положения – способ дополнительный. При присвоении или растрате вверенного чужого имущества данный признак конкретизирует правомочия субъекта, его отношение к чужому имуществу, т.е. вверено ему со службой. При мошенничестве использование служебного положения облегчает обман или вхождение в доверие. Для мошенничества по его правовой природе данный признак менее характерен, чем для присвоения или растраты [1, 15].

Представляется, что его появление в составе мошенничества в УК РК обусловлено стремлением уравнять конструкции данных форм хищения с учетом сходства присвоения и мошенничества, совершаемого путем злоупотребления доверием.

Ограничение субъекта данных форм квалифицированного хищения указанными лицами в Нормативном постановлении Верховного Суда РК от 11 июля 2003 года «О судебной практике по делам о хищениях» воспринято теоретиками, судебной практикой. Однако в судебной практике мы не видим безоговорочного принятия данной позиции.

Содержание данного квалифицирующего признака хищений должно отражать сущность основного состава хищения. Запрет имущественных преступлений основан на конституционном принципе равной защиты собственности независимо от ее форм (ст. 6 Конституции РК). Нормативное постановление Верховного Суда РК не усматривает данного признака в случаях, когда имущество принадлежало физическому лицу (в том числе индивидуальному предпринимателю без образования юридического лица) и было им вверено другому физическому лицу по трудовому или гражданско-правовому договору. Если следовать такому пониманию субъекта, то получается, что в повышенной уголовно-правовой охране отказывается коммерческим и иным организациям, если имущество похищено их служащими, индивидуальным предпринимателям, если имущество похищено их работниками.

Необходимо учитывать, что гражданское законодательство основывается на признании

Кожантаева Жаухар Кенесбаевна, доцент кафедры уголовного, уголовно-исполнительного права и криминологии АО «Университет КАЗГЮУ», кандидат юридических наук



равенства участников регулируемых им отношений (п.1 ст.1 ГК РК), что ограничение прав и законных интересов индивидуального предпринимателя или юридического лица в зависимости от организационно-правовой формы - это преступное деяние (ст. 365 УК РК). Иначе говоря, если ответственность за служебные нарушения действует на «правовом поле» имущественных отношений, то нужно придерживаться правил, которые действуют на этом «поле».

Позиция Пленума в отношении данного квалифицирующего признака хищения сформулирована иначе при толковании специальных видов хищений, предусмотренных ст.291 и ст.298 УК РК. Согласно п.11 нормативного постановления от 21 июля 1995 г. №4 «О судебной практике по делам о хищении огнестрельного оружия, боевых припасов, вооружения и взрывчатых веществ, незаконном приобретении, ношении, хранении, изготовлении или сбыте их, и небрежном хранении огнестрельного оружия» лицо, похитившее указанные предметы с использованием служебного положения, определяется как лицо, «хищение их должностным лицом, которое в силу служебного положения обладало определенными властными полномочиями осуществлению контроля, надзора, проверки учета и хранения, использования и распоряжения этими предметами.

В п.14 постановления от 14 мая 1998 г. № 3 «О применении законодательства по делам, связанным с незаконным оборотом наркотических средств, психотропных и ядовитых веществ говорится: Субъектами преступлений, предусмотренных пунктом в) части второй статьи 298, частью третьей статьи 301 и статьей 303 УК, являются как должностные, так и не должностные лица, которые в силу служебных обязанностей имели доступ к наркотическим средствам, психотропным или ядовитым веществам, инструментам или оборудованию, используемым для их изготовления или переработки, либо лица, которым они были выданы для служебного пользования или переданы под охрану. Например, при изготовлении лекарственных препаратов таким лицом может являться провизор, лаборант, при отпуске и применении - работник аптеки, врач, медицинская сестра, при их охране - охранник, экспедитор.

Указание в данных актах рядовых работников связано и с тем, что соответствующие виды

хищения предполагают любые формы, в том числе кражу, при наличии доступа к имуществу для осуществления трудовых функций. Но в то же время - при условии вверенности или использовании мошеннических способов - данный признак распространяется на более широкий круг лиц, чем при совершении преступлений, предусмотренных ч.3 ст. 189 и 190 УК. Возникает вопрос: если применительно к данным видам хищения можно было создать специфическую трактовку использования служебного положения, то почему бы не учесть специфику хищений как имущественных преступлений при описании этого их признака?

На основании этого Н.А. Егоровой высказано предложение о расширении понятия субъекта, использующего свое служебное положение при мошенничестве, до пределов «иных служащих организаций независимо от формы собственности» [2, С.20]. Исходя из данной позиции, все же полагаем, что, толкование одноименного квалифицирующего признака для тех форм хищений, где он предусмотрен, должно быть одинаковым, т.е. его необходимо распространить также на присвоение и растрату.

По этому поводу Н.А. Лопашенко пишет: «Нельзя расширять до бесконечности круг лиц, которые используют свое служебное положение» и указывает материально ответственного водителя, продавца, оператора по приему платежей». По нашему мнению, ограничить широкую трактовку субъекта можно за счет других признаков состава. В составе присвоения и растраты это - признак вверенности субъекту чужого имущества. П.С. Яни утверждает: «Представляется, что под полномочиями по распоряжению, управлению имуществом в учреждении, организации следует понимать предоставленную лицу возможность самостоятельно решать вопрос о судьбе имущества, о его движении. Возложенная налицо обязанность производить перемещение имущества чисто технически (водитель-экспедитор-инкассатор, водитель бетономешалки, продавец) не означает наличия у него полномочий по распоряжению, управлению имуществом» [1, с.18].

В нормативном постановлении следовало бы определить использование служебного положения как дополнительный способ хищения. Наличие определения побуждает правоприменителя устанавливать и доказывать данный способ наряду с основным способом совершенного хищения.

55

Использование лицом своего служебного положения играет роль квалифицирующего признака, т.е. он повышает степень общест-

венной опасности некоторой части преступле-ний данного вида.


1. Яни П. Использование служебного положения при хищении вверенного имущества // Законность. - 2010. № 3. - С. 15.

2. Егорова Н.А. Ответственность за «служебные» мошенничества: необходимость новых правовых подходов // Российская юстиция. - 2014. - № 8. С. 20.

Мақалада адамдарды өз қызмет бабын пайдалана отырып жасайтын жымқыру нысандарының ерекшеліктері қарастырылған.

Түйін сөздер: алаяқтық, иемдену, ысырап ету, қылмыс.

В статье рассматриваются особенности форм хищений, совершаемых лицами с использованием своего служебного положения.

Ключевые слова: мошенничество, присвоение, растрата, преступление.

The article discusses the features of forms of theft committed by persons using the service position.Keywords: fraud, misappropriation, embezzlement, crime.

Жауһар Кеңесбайқызы Қожантаева,Казақ гуманитарлық заң университетінің қылмыстық, қылмыстық-атқару құқығы және

криминология кафедрасының доценті, з.ғ.кАдам өз қызмет бабын пайдалана отырып жасайтын алаяқтық, сеніп тапсырылған

бөтеннің мүлкін иемденіп алу немесе жымқыру ерекшеліктері

Кожантаева Жаухар Кенесбаевна,доцент кафедры уголовного, уголовно-исполнительного права и криминологии КазГЮУ, к.ю.н.Особенности мошенничества, присвоения или растраты вверенного чужого имущества,

совершаемых лицом с использованием своего служебного положения

Kozhantayeva Zhauhar Kenesbaevna,candidate of Law, assistant professor, Chair of criminal law, penal law and criminology, the Kazakh

Humanities and Law UniversityFeatures of fraud, embezzlement or misappropriation of entrusted property committed by a person

using his official position

● ● ● ● ●



ПРАВОВОЕ СОДЕРЖАНИЕ ЭКСПОРТА И ИМПОРТА ПРОДУКЦИИ АПК КАЗАХСТАНА НА ОСНОВЕ ТРЕБОВАНИЙ ВТО И ОЭСР

Если сравнить Казахстан с 50-ю крупнейшими экономически развитыми государствами, то оказывается, что у нашей страны доля сельского хозяйства в валовом внутреннем продукте (ВВП) по результатам последних лет составляла примерно 3-4 процента, в то время как у развитых стран этот показатель не превышал 5 процентов. Внутренняя и внешняя торговля развитых стран содействует национальной экономике, обеспечивая ее примерно на 14,9 процентов: на их фоне Казахстан с его 13,6 процентами выглядит примерно на их уровне. В 2015 году Республика Казахстан сумела войти в топ-лист 50 ведущих мировых экспортеров, в котором ей было отведено 43-е место. Это – неплохое достижение для молодого казахстанского государства.

Но мы не должны успокаиваться, глядя на эти показатели. Все дело в том, что Казахстан в отличие от некоторых стран ЕАЭС недостаточно стремился снижать свою зависимость от экспорта первичных сырьевых материалов. К тому же волны мирового экономического кризиса дают о себе знать. В сельском хозяйстве работает 24 процента от всего трудоспособного населения страны . А это в 5 раз больше той доли, которую аграрная отрасль занимает в составе национальной экономики. Это означает, что в принципе в сельском хозяйстве страны должны быть задействованы примерно 3-4 процента от общего числа трудоспособного населения страны. Мы не возражаем против того, чтобы в аграрной отрасли страны были задействованы 24 процента от всей численности трудоспособного населения страны. Но тогда мы вправе ожидать качественный и количественный рывок в сельском хозяйстве: не 3-4 процента, а 25-30 процентов от всей экономики страны. Приведенные цифры свидетельствуют об экстенсивном ведении сельскохозяйственной отрасли республики.

Такие подходы не позволят нам выдерживать конкуренцию не только в масштабах ВТО, на даже в более скромных масштабах ЕАЭС. Достаточно сказать, что Казахстан значительную часть продовольственных товаров покупает, импортирует из стран СНГ, преимущественно из России. Мы, страна, имеющая многовековой опыт развития сельского хозяйства, к сожалению, пока не можем обеспечить себя продовольствием. В этой связи хотелось бы, чтобы наши фермеры, агрохолдинги, специализированные государственные органы сорганизовались бы таким образом, чтобы произведенных в Казахстане продовольственных товаров хватило бы не только для 17 миллионного населения страны, не только для вывоза в страны ЕАЭС, но и для экспорта в страны – члены ВТО. Если мы хотим успешно функционировать в рамках ЕАЭС и ВТО, мы должны отходить от статуса сырьевой торговой экономики и держать курс на достижение статуса индустриально-аграрной инновационной экономики. Мы такое движение в этом направлении начали. Задача состоит в том, чтобы темпы этого движения были ускоренными.

Есть в сельском хозяйстве Казахстана и яркие достижения. Размер наших сельхозугодий составляет 214 миллионов гектаров, что составляет примерно 4 процента мировых ресурсов обозначенного направления. Мы гордимся тем, что «Казахстан входит в десятку крупнейших экспортеров пшеницы в мире и первую пятерку» – по «экспорту муки. Ежегодно в страны Азии поставляется до 6 миллионов тонн пшеницы, в государства Европейского союза – до 2 миллионов тонн. В целом география нашего экспорта составляет свыше 70 стран мира» (Панорама. – Алматы. – 2015. – 3 июля. – С.2). Как известно, особой популярностью в мире пользуются твердые сорта пшеницы. Поэтому есть смысл казахстанским аграриям

Сарсембаев Марат Алдангорович, главный научный сотрудник отдела международного законодательства и сравнительного правоведения Института законодательства РК, доктор юридических наук, профессор

57Международное право и сравнительное правоведение

заняться расширением посевов именно этих сортов пшеницы, что привело бы расширению географии потребляющих стран и увеличению заинтересованных импортеров именно таких сортов пшеницы. Как сообщил Президент Республики Казахстан в своем Послании-2015, экспорт преимущественно этих товаров, сырьевых материалов и услуг вырос в 3 раза.

Члены ВТО при разработке и применении технических регламентов, стандартов и процедур оценки соответствия не могут не учитывать некоторые особенности развития, а также специфику финансовых и торговых потребностей государств-членов из числа развивающихся стран. Заниженные регламенты, стандарты и процедуры оценки соответствия не должны создавать чересчур излишних требований и препятствий для осуществления экспорта из числа членов-государств из числа развивающихся стран. Вместе с тем, думается, что создавать явно тепличные условия для развивающихся стран также не стоит, поскольку такой подход не может не создавать застоя, препятствий для успешного и ускоренно экономического, в том числе аграрного, развития.

Республика Казахстан вступила в ряды Всемирной торговой организации, потому что исходит из того, что правовая система, созданная этой международной организацией, предоставляет возможность найти разумный, мирный, конструктивный подход к разрешению торговых споров между государствами-членами. ВТО настраивает на то, чтобы участвующие в спорах государства действовали исключительно в рамках действующих соглашений. У стран есть возможность обращаться к различным международным организациям, в том числе и в ВТО, в целях урегулирования возникающих торговых споров. Когда спорящие государства обращаются в ВТО, то нормы ВТО концентрируют их внимание на нормы-правила. После принятия решения государства стремятся сосредоточиться на соблюдении этих норм-правил и, при этом не исключается их последующий пересмотр. Но при всех вариантах теперь объявление войны друг другу исключается.

Из всех стран-членов и нечленов ВТО в рамках Евразийского экономического союза Республика Казахстан стала 162-м членом ВТО 27 июля 2015 года (окончательно вопрос о присоединении был решен 30 ноября 2015 года). Все остальные члены ЕАЭС стали членами ВТО несколько раньше: Кыргызстан стал 133-м членом ВТО 20 декабря 1998 года, Армения сумела стать

145-м членом ВТО 5 апреля 2003 года, Россия стала 156-м членом ВТО после многолетних переговоров, Казахстан, как мы уже отметили, стал 162 членом ВТО осенью 2015 года. С одной стороны, хорошо, что эти страны стали членами ВТО раньше Казахстана, поскольку они обрели значительный опыт пребывания в ВТО и с учетом его могут двигаться дальше. Но с другой стороны, неспешные переговоры с представителями ВТО и с членами привели к тому, что Казахстан сумел отстоять свои сельскохозяйственные интересы в виде возможности субсидирования государством сельского хозяйства на 8,5 процента, в то время как другие страны имели гораздо заниженный процент. К тому же, Казахстан может внимательно и тщательно изучить опыт этих стран и по возможности учесть их ошибки на первоначальном этапе членства в ВТО. Именно этим страна занята сегодня.

Решая свои проблемы, связанные с экспортом и импортом товаров в рамках ВТО, Республика Казахстан считает, что ее членство в данной организации дает возможность обеспечения соблюдения принципа равенства, что предоставляет развивающимся и малым странам реальные возможности для отстаивания своих кровных, торговых позиций. Равенство обеспечивается за счет того, что все решения ВТО принимаются на основе принципа консенсуса. ВТО прописывает принцип недискриминации, что снимает многие ненужные осложнения. Единый свод правил торговли упрощает весь ее режим. Такие согласованные правила позволяют правительствам выбирать наиболее приемлемое направление своей торговой политики.

Потребители и правительства богатых стран ежегодно тратят 350 миллиардов долларов, чтобы поддержать свое сельское хозяйство. Другие страны по мере своих возможностей также финансово поддерживают свое сельскохозяйственное производство. Такой протекционизм обходится дорого всему человечеству. Суть глобальной системы ВТО в этом вопросе состоит в том, что он принимает согласованные решения о снижении барьеров в торговле путем проведения переговоров и за счет повсеместного применения принципа недискриминации. В результате этого уменьшаются производственные издержки, а также снижается цена готовой аграрной продукции и услуг. Говоря другими словами, цены на импортные товары становятся дешевле. Тем самым либерализация условий торговли повысит уровень жизни простых граждан во


многих странах, в том числе в Казахстане. Недорогие импортные товары позволят нам, в Казахстане, расширить ассортимент продукции более высокого качества. При этом качество местных, казахстанских, товаров улучшится вследствие импорта. Импорт полезен еще и тем, что можно ввозить в Казахстан недостающие комплектующие детали и оборудование для агропромышленного производства.

Торговля в рамках ВТО содействует росту доходов. Это видно из того, что при снижении торговых барьеров увеличиваются торговые объемы, что ведет к появлению дополнительного дохода. По подсчетам экономистов, снижение торговых барьеров только в сельском хозяйстве, обрабатывающей промышленности, а также в сфере услуг хотя бы на одну треть, ведет к росту мировой экономики на 613 миллиардов долларов. Эта, как видим, внушительная цифра.

Казахстан вошел в ВТО и осознал ее значимость еще и потому, что торговля в рамках данной международной организации придает стимулирование экономическому росту страны, что влияет на увеличение рабочих мест, благоприятно и положительно сказывается на занятости населения. Увеличение экспортных и импортных операций, расширенная внешняя торговля ведет к увеличению рабочих мест в этой сфере. В связи с вхождением в ВТО Президент Республики Казахстан подчеркнул: «Это обеспечивает нашим предприятиям доступ к зарубежным рынкам, а потребителям – большой выбор товаров и услуг. Сегодня 90 процентов нашей торговли приходится на страны-участницы ВТО. Мы получаем возможность для создания новых производств и рабочих мест».

Сформулированные в международно-правовых актах ВТО основные принципы направлены на повышение торгово-экономической эффективности экспорта и импорта товаров и на содействие сокращению издержек и расходов. Принцип недискриминации. как мы упомянули выше, является одним из главных принципов во всей торговой системе ВТО. Кроме того, в этой системе функционирует принцип транспарентности в политике, нормах и правилах. Еще один принцип упрощения и стандартизации таможенных процедур, устранения бюрократии, создания централизованных баз данных способствует упрощению процедур мировой торговли. Поскольку наше государство, Республика Казахстан, стала членом ВТО, в этой связи она берет на себя все международно-правовые

обязательства, вытекающие из содержания документов ВТО. Чтобы реализовать эти обязательства, Казахстан должен закрепить в своем торговом законодательстве проанализированные нами принципы ВТО.

Мы должны обратить внимание на другую группу государств, которые могли бы стать инвесторами, вкладывающими свои капиталы в сферу сельскохозяйственного производства из стран, обладающих высокотехнологическим уровнем, которые рассчитывают на определенную прибыль. Но и Казахстан мог бы выиграть от этого: кадры обучились бы новым технологиям, население Казахстана получило бы соответствующие продукты. Такими богатыми инвесторами могли бы стать компании таких стран, как страны ЕС, Украина, США. Третью группу государств могли бы составить инвесторы, которые могли бы проявить интерес к производству и импорту высококачественной продукции из Казахстана, как, например, компании из арабских стран.

В ближайшей перспективе Казахстан планирует увеличить экспортной потенциал сельскохозяйственной отрасли до 8-10 процентов в общем объеме экспорта товаров республики. Производительность труда работников, занятых в агропромышленном комплексе, может увеличиться примерно в 4 раза. Урожайность пшеницы может составить 1,4 тонны с 1 гектара. Доля отечественного производства продовольственных товаров в общем объеме их ресурсов должна увеличиться до 80 процентов. Доля переработки мяса должна увеличиться до 27-30 процентов, производство молока можно довести до 40 процентов, взрастить и получить плодов и овощей в объеме примерно 12 процентов. Приведенные цифры коррелируются с общими направлениями Стратегии «Казахстан-2050» и Программы развития агропромышленного комплекса Республики Казахстан на период до 2020 года, в которой предусматривается увеличение объема государственной поддержки аграрного сектора экономики страны за счет субсидий субъектов агропромышленного комплекса в 4,5 раза. Хотелось бы надеяться, что казахстанский агропромышленный комплекс, получая из государственного бюджета солидную финансовую помощь для реализации программ собственного развития, благодаря Евразийскому экономическому союзу может реализовать свой потенциал.

Благодаря разнообразным климатическим условиям Республики Казахстан может


выращивать практически все виды культур умеренного теплового пояса, а также заниматься практически всеми видами животноводства. В Центральной Азии Казахстан относится к числу тех стран, который обеспечивает все государства региона продовольственной пшеницей, которую именуют главной экспортной позицией. Есть территории с достаточно умеренным климатом, на которых можно возделывать масличные культуры, кукурузу, плоды, овощи. Как считают в Организации экономического сотрудничества и развития (ОЭСР), в Казахстане есть экспортные возможности по производству мяса, поскольку этому благоприятствуют очевидные преимущества в виде огромных ресурсов и выгодного географического месторасположения.

Казахстан на севере и востоке граничит с двумя странами, которые входят в десятку самых крупных в мире стран-импортеров говядины. К этим странам относятся Россия и Китай, которые в 2014 году импортировали говядину в Казахстан более 1 миллиона тонн в сумме более 4-х миллиардов долларов. Обращаем внимание предпринимателей Казахстана на то, что они могли бы создать отрасль переработки мяса, являющейся пока свободной нишей для казахстанского бизнеса. Здесь и заложены возможности импортозамещения. Используя конъюнктуру рынка, обеспечивающей наращивание объемов сырьевой базы в виде мяса, нужно использовать высокие технологии по переработке мяса с внедрением эффективного менеджмента.

Изучение процесса прохождения товаров, в том числе продуктов сельского хозяйства, в процессе экспорта и импорта показало, что их прохождение занимает от 69 до 79 дней. Это связано с тем, что своим национальным законодательством по вопросам экспорта и импорта Республика Казахстан до недавнего времени предусматривала необходимость оформления примерно 10 документов. В этой связи только на их оформление, на получение необходимых подписей и согласований экспортеру требовалось не менее 20 дней. И это не считая того, что он был вынужден в течение 9-10 дней осуществлять таможенную очистку своих товаров. Погрузка-разгрузка экспортных или импортных товаров внутри страны осуществлялась в пределах 30-35 дней. Если мы хотим, чтобы в рамках ВТО многие страны-члены хотели бы иметь торговые дела с Казахстаном, нам нужно сократить по максимуму срок продолжительности прохождения

экспортного или импортного товара. При таких условиях мы можем надеяться на увеличение числа торговых партнеров практически по всему миру. И это для нас важно, поскольку мы можем и должны поставлять многим государствам свою пшеницу, муку и другие товары в очень краткие сроки. Сегодня мы хотим обойтись только несколькими документами, сопровождающими наш экспортный товар, в виде транспортной накладной, коммерческого инвойса (счет-фактуры), таможенной декларации на экспортный товар. Последующая торговая практика покажет нам, насколько эффективным окажется сокращение числа документов, на какое количество дней сократится прохождение экспортного или импортного товара.

С 30 ноября 2015 года Республика Казахстан официально стала 162-м членом Всемирной торговой организации. Этому предшествовал более чем 19-летний период, в течение которого с 29 января 1996 года, со дня подачи заявки нашей страной о вступлении в эту международную торгово-экономическую организацию. Мы строим свои торговые отношения с другими государствами на принципах открытого сотрудничества, недискриминации. Были разные причины, которые не позволяли Республике Казахстан быстро вступить в ВТО. Одной из них были долгие переговоры по поводу предоставления Казахстану права на субсидирование государством сельскохозяйственной отрасли. Представителям Казахстана удалось добиться того, чтобы объем субсидирования аграрной отрасли составил 8,5 процента от валовой стоимости произведенной сельскохозяйственной продукции в год. Это стало солидным достижением страны, поскольку государства (Россия, Кыргызстан, Украина, Молдова, Грузия), вступившие в ВТО незадолго до вступления Казахстана, получили такой лимит в пределах не более 5 процентов. Этот объем позволит казахстанскому государству оказывать ежегодно солидную поддержку сельским товаропроизводителям в рамках осуществления Программы «Агробизнес-2020». Это означает, что таким способом Республика Казахстан получает реальные возможности не только удовлетворять потребности в питании более чем 17-миллионного населения страны, но и поставлять излишки сельскохозяйственных продуктов на экспорт в десятки стран мира.

Республика Казахстан, несмотря на то, что она недавно вступила в ряды Всемирной торговой организации (ВТО), тем не менее, она


проявляет активность в решении актуальных, злободневных вопросов этой организации. Находясь на заседании Х Министерской конференции Всемирной торговой организации с 15 по 19 декабря 2015 года, представители Республики Казахстан призвали членов ВТО отменить экспортные субсидии на вывозимую сельскохозяйственную продукцию. Голос Республики Казахстан был услышан, и ВТО приняла решение от 19 декабря 2015 года о запрете субсидирования государством экспорта сельскохозяйственных товаров в любой форме. Генеральный секретарь ВТО Р. Азеведо это решение министров об экспортной конкуренции назвал значимым событием во всей 20-летней истории данной организации. Значение этого решения состоит в том, что оно призвано обеспечить равные условия для экспорта сельскохозяйственных продуктов, товаров для фермеров всех стран-членов ВТО.

Республика Казахстан и Швейцария договорились, что Швейцария предоставит возможности по обучению наших госу-дарственных служащих, представителей бизнеса, банковской системы, судебных органов, преподавателей основам международного торгового права, вопросам экспорта и импорта товаров в рамках ВТО. Кроме того, Швейцария намерена сотрудничать с нашей страной по вопросам адаптации малых и средних предприятий к условиям членства Казахстана в ВТО, по вопросам вовлечения их в производственные и торговые дела.

Приложением № 29 к Договору о Евразийском экономическом союзе является Протокол о мерах государственной поддержки сельского хозяйства. К мерам государственной поддержки сельского хозяйства данный Протокол относит «меры, не оказывающие искажающего воздействия на взаимную торговлю государств-членов сельскохозяйственными товарами», меры, которые в наибольшей степени оказывают «искажающее воздействие на взаимную торговлю государств-членов сельскохозяйственными товарами», а также меры, оказывающие искажающее воздействие на взаимную торговлю государств-членов сельскохозяйственными товарами. Не совсем понятно, что означают последние два вида мер. Не ясна разница между ними. Непонятно, где проходит граница между ними. В этой связи мы предлагаем исключить нормы об этих двух видах мер вообще. Если авторы этих положений Протокола настаивают на их сохранении в тексте, тогда им нужно в этом

тексте привести ответы на наши недоуменные вопросы.

В пункте 11 Протокола говорится о товарах, в отношении которых применяются единые правила государственной поддержки сельского хозяйства, которые применяются в соответствии с правилами Товарной номенклатуры внешнеэкономической деятельности ЕАЭС на все сельскохозяйственные товары, кроме рыб и ракообразных, на масла эфирные, белковые вещества, модифицированные крахмалы, необработанные шкуры животных, шерсть, волокно хлопковое, лен-сырец или лен обработанный и другие.

Казахстан развивает сотрудничество с Европой (50,9 процента), с Азией (25 процентов), с СНГ (20 процентов). Ключевыми партнерами страны являются Россия, Китай, Италия, Германия. Экспорт и импорт товаров, включая сельскохозяйственные товары, наполняется правовым содержанием благодаря в первую очередь наличию Закона Республики Казахстан «О регулировании торговой деятельности» от 12 апреля 2004 года, где экспорт и импорт товаров регулируются целым рядом статей от 16 до 22. В статье 16 закона закреплены меры и основные цели таможенно-тарифного регулирования внешнеторговой деятельности. Статья 16-1 этого же закона устанавливает тарифные квоты на ввоз и (или) вывоз отдельных видов товаров. Это делается для того, чтобы создавать соответствующие условия, которые вели бы к улучшению структуры производства и потребления товаров в стране и обеспечению оптимального соотношения отечественных и зарубежных товаров на внутреннем рынке. Среди всех статей внешнеторгового характера есть смысл обратить особое внимание на статью 20 рассматриваемого закона, которая утверждает, что «исключительное право на экспорт и (или) импорт отдельных видов товаров осуществляется на основе лицензирования». Здесь же говорится о том, что «перечень отдельных видов товаров, на экспорт и (или) импорт которых предоставляется исключительное право, утверждается соответствующими центральными государственными органами в пределах своей компетенции по согласованию с уполномоченным органом». Это же может касаться и некоторых аграрных товаров. Лицензии (разрешение) на экспорт и (или) импорт упомянутых видов товаров выдают субъектам торговой деятельности соответствующие центральные государственные органы в рамках своей компетенции «на основе


принципов недискриминации и добросовестной коммерческой практики».

Импорт агропромышленных товаров из России в 2014 году рос достаточно быстро: мясо птицы более чем в 10 раз, пива – более 3 раз, разных круп и этилового спирта – более чем в 4 раза. Девальвация российского рубля привела к наплыву товаров из России, в первую очередь аграрной продукции. Но тенденция такова, что в ближней перспективе казахстанский экспорт аграрной продукции будет увеличиваться. То, что Россия ввела в противовес с европейскими санкциями свое эмбарго (запрет) на европейские продовольственные товары на российский рынок, открывает возможности не только для российских производителей, но и для казахстанских экспортеров. К тому же Россия ввела запрет и на украинские аграрные продукты и этот запрещенный импорт можно оценить примерно на 21 миллиард долларов. Эти все ниши в той или иной степени могут быть замещены казахстанскими продовольственными товарами.

Нашим сельским товаропроизводителям нужно стать конкурентоспособными не только в сфере производства сельскохозяйственных продуктов, но и сфере торговле этими продуктами. И в торговой сфере есть своя конкуренция и поэтому нашим фермерам следует изучить особенности торговли сельскохозяйственными товарами, знать потребности в этих товарах в тех или иных странах, знать соответствующие цены на них.

В 2014 году в Казахстан 126 стран мира завезли разные виды аграрной продукции: среди этих государств 4 государства Океании и Австралии, 28 американских государств, 32 азиатских, 34 европейских государств. Из американского континента к нам поступали многие виды мяса, сахар, бананы. Из Африки мы получили чай, какао, цветы. Сгущенное молоко и сливки нам поставила Россия. Большой тоннаж конины пришелся на Канаду, Аргентину и Уругвай.

Если в 2010 году мы импортировали продовольствие в объеме 2 миллионов 946 тысяч 623,7 тонн на сумму 518 миллионов 517 тысяч долларов США, то в 2014 году импорт составил 2 миллиона 109 тысяч 180 тонн в сумме 1 милли-арда 500 миллионов 442,8 тысяч долларов. Воды природные составили 1 миллион 248 тысяч 319 тонн, масло подсолнечное – более 87 тысяч тонн, пиво более 46 тонн, молоко и сливки сгущенные – более 26 тысяч тонн, макароны – более 22 тысяч тонн, рис – более 20 тысяч тонн, сыры и

творог – более 14 тысяч тонн, сахар – более 3 тысяч тонн, картофель – более 800 тонн . Ведь эти перечисленные продукты Казахстан мог бы производить сам, более того, мог бы сам стать экспортером этих товаров. Справедливости ради следует отметить, что Казахстан выступает экспортером многих продовольственных товаров из перечисленного выше списка товаров. Они являются предметами приграничной торговли Казахстана с сопредельными странами.

Заслуживает одобрения то, что в 2014 году Казахстан экспортировал пшеницу в зарубежные страны в объеме более 327 тысяч 850 тонн, хлопок-волокно – более 17 тысяч тонн, шоколад, лук - по более чем 8 тысяч тонн, мясо птицы – более 5-ти тысяч тонн, свежую рыбу – около 2 тысяч тонн.

Обогащение казахстанского правового содержания экспорта и импорта товаров, включая аграрные, происходит также за счет Кодекса «О таможенном деле в Республике Казахстан» от 30 июня 2010 года, Кодекса Республики Казахстан «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» (Налоговый кодекс) от 10 декабря 2008 года, законов Республики Казахстан «Об антидемпинговых мерах» от 13 июня 1999 года, «О лицензировании» от 11 января 2007 года. Все эти казахстанские нормативные правовые акты в той или иной мере регулируют вопросы внешней торговли Казахстана аграрными и продовольственными товарами.

Недостаточно поставлена работа по переработке сельскохозяйственной продукции. Отрасль агропромышленного направления еще не набрала подобающего веса. Пока мало компаний мирового уровня, которые могли бы продвигать и сбывать казахстанскую агропродукцию на мировой рынок. Мы недостаточно изучаем рынки зарубежных стран. Между тем казахстанский рынок внимательно изучается коммивояжерами не только США, Китая и Европы, но и Сейшельских островов, островов Кука, которые стремятся сбыть на наших рынках свою сельскохозяйственную продукцию.

Аграрные продукты, тем более экологически чистые продовольственные товары, пользуются все возрастающим спросом во всем мире. Мы должны использовать свои естественные конкурентные преимущества, и пока есть возможность, государство могло бы оказывать сельским товаропроизводителям различные виды помощи, содействия. Можно освободить своих экспортеров, поставляющих агропродукцию, на


внутренний рынок России, от некоторых видов налогов, субсидировать кредитную ставку, предоставлять налоговые каникулы.

Президент страны предложил обществу и государству «100 конкретных шагов», которые призваны привести к конкретным результатам и в сельском хозяйстве. И хотя планка поднята достаточно высоко, тем не менее, мы должны ее преодолеть. Анализ внешнеторговых отношений и показателей Казахстана и Китая в период 2010-2014 годы показывает, что хотя экспорт Казахстаном разнообразной продукции, в том числе агропродукции в Китай вырос более чем в 4 раза, в физических объемах на почти 300 тысяч тонн в суммарном выражении на 108 миллионов долларов, тем не менее, Казахстан пока отстает в экспорте своих товаров в Китай по сравнению с китайским экспортом товаров в Казахстан. Но есть надежда, что тенденция роста нашего экспорта в Китай приведет к тому, что мы будем больше ввозить в Китай, чем вывозить товары, в том числе агропродукты из Китая. Нам в принципе нужно стремиться к тому, чтобы в нашем торговом балансе не только с Китаем, но и с любой страной, экспорт превышал импорт. Говоря другими словами, мы зарабатываем на экспорте и не особенно позволяем экспортировать агропродукцию из других стран, поскольку производим у себя и она для нас почти бесплатная. Смысл выгоды состоит в том, что если наши сельские товаропропроизводители выращи-вают высококачественную, и, следовательно, конкурентоспособную агропродукцию, то это позволяет продавать и иметь солидную прибыль на внутреннем рынке, в то время как аналогичные агропродукты других стран либо не заходят на казахстанский рынок, а если заходят, то практически не распродаются. Наша та же самая высококачественная агропродукция, экспортированная в другие страны, несмотря на более высокие цены по сравнению с аналогичной местной продукцией, в силу своего качества, вкусности и сладости, безусловно, будут раскупаться. Ведь покупаем же мы довольно дорогие голландские розы, хотя местные розы стоят гораздо дешевле, но импортная роза гораздо изящна, красива и стройна. И так происходит с любым другим продуктом сельского хозяйства, где бы этот продукт не распродавался.

Сельские товаропроизводители Казахстана должны иметь в виду, что у них расширяются возможности для экспорта своей продукции в Туркменистан, а через него по железной дороге – в Иран. С этой страной мы торгуем со средних

веков. В связи с вводом в эксплуатацию новой железной дороги из Актау через Туркменистан в Иран, а также в связи с снятием экономических санкций с этой страны, возникает уникальная возможность использовать это иранское агронаправление.

Афганистан как потребитель нашей сельскохозяйственной продукции для Казахстана представляет особой интерес. Этот интерес связан с тем, что Афганистан, находясь в состоянии войны, военных действий, увлеченный выращиванием и торговлей наркотиков, нуждается в соответствующих сельскохозяйственных продуктах. Мы в 2014 году уже направили в эту страну 710 тысяч тонн продовольствия из 24 наименований в общей сумме 250 миллионов долларов. Афганцы закупили казахстанской муки почти 635 тысяч тонн, пшеницы – 36 с половиной тысяч тонн, макаронных изделий на 3 тысячи тонн, сахара на 1 тысячу тонн. Ассортимент сельскохозяйственных товаров и их объем в эту страну можно увеличивать.

Из центрально-азиатских государств на наш казахстанский рынок в 2010 году поступило агропродукции в объеме 366 миллионов 650 тысяч тонн в сумме 178 миллионов 198 тысяч долларов, а в 2014 году мы наблюдаем резкое увеличение: по итогам прошедшего года наши южные соседи экспортировали в нашу страну агропродуктов в объеме почти 850 миллионов тонн в сумме более 527 миллионов долларов. Если мы в южных и иных регионах Казахстана будем выращивать в большом количестве доброкачественную аграрную продукцию, то продукция государств центрально-азиатского региона на наших рынках распродавались бы по самым низким ценам, что стало бы очень выгодно отечественному потребителю.

В документе «100 конкретных шагов» шаги 34-37, 40,44-56, 60-65 относятся к развитию аграрной сферы, призванные обеспечить эффективность данной отрасли, организовать надлежащий экспорт казахстанских сельско-хозяйственных товаров в зарубежные страны. «Нурлы жол» также делает упор на поддержку развития агропромышленной отрасли. Аграрный потенциал Казахстана достаточно широк. Это видно хотя бы из того, что на душу населения приходится столько продовольствия, что по этому показателю мы занимаем третье место в мире. Причинами этого можно назвать региональную специализацию аграрного направления, а также надлежащие природно-


климатические условия. В 2014 году Казахстан поставил 136 наименований аграрной продукции в суммарном выражении в 2,6 миллиарда долларов в 48 государств планеты. По экспорту муки Казахстан вот уже несколько лет занимает первое место в мире, по экспорту пшеницы - 7-8 место (в первой десятке) среди всех государств земли, по поставкам семян льна – 3 место в мире. Эти показатели должны воодушевлять наших сельских товаропроизводителей. Они должны добиваться того, чтобы по экспортным поставкам самых разных продовольственных товаров занимали первые места.

В казахстанской программе «Агробизнес - 2020» есть показатели по расходованию средств, но в нем не сформулированы конкретные задачи по производству основных видов сельскохозяйственных продукции. Поэтому нужно внести соответствующие коррективы в эту программу.

Кроме того, было бы желательно обеспечить нормальное функционирование системы закупа аграрной продукции. Фермера, крестьянина надо освободить от обязанности сбывать свою продукцию: он должен заниматься производством доброкачественной сельскохозяйственной продукции. Вопросы сбыта продукции можно решать путем создания специализированных ассоциаций по закупу продукции. Другим способом закупа мог бы стать централизованный закуп государством. Оба способа можно комбинировать.

В каждом районе было бы целесообразно создать центры снабжения крестьян семенами, удобрениями, кормами, запасными частями, а также технические станции по ремонту сельхозтехники, транспортных и иных средств. Было бы целесообразно привлекать СТО на частной и государственной основе для обеспечения текущего ремонта сельскохозяйственной техники прямо на полях в процессе производства сезонных аграрных работ. Естественно, следует продумать финансовый, организационно-правовой механизм, который позволил бы держать усредненные цены.

То, что Казахстан закупает мясо за рубежом, то, что мы не можем обеспечить любителей мяса в стране мясом собственного производства, не делает нам чести. Думается, надо бы усилиями фермеров и специализированных государственных органов сконцентрировать направления по производству мяса и мясных изделий. Аким Кызылординской области заверяет, что мясная продукция в ближайшее

время будет экспортироваться на рынки других стран, поскольку фермеры области создают откормочные базы, рассчитанные на выращивание 5 тысяч голов овец и 6 тысяч голов крупнорогатого скота.

По мнению Организации экономического сотрудничества и развития (ОЭСР), либерализация торговли приводит в реальное движение экономическое развитие стран и народов и оказывает максимальное содействие интегрированию многих государств в мировую экономику. Республика Казахстан должна делать все возможное, чтобы в стране либерализация торговли была проведена в полном объеме. Казахстанские ведомства, ответственные за ведение внутренней и внешней торговли должны знать, что деятельность находящегося в составе ОЭСР Директората по торговле служит созданию устойчивой системы международной торговли, экспорта и импорта товаров, в том числе сельскохозяйственных. Основывая эту систему на четко сформулированных нормах, Директорат стимулирует процесс либерализации торговли. Казахстан как приглашенное государство может наблюдать процесс воздействия либерализации торговли на повышение уровня жизни и устойчивое развитие не только государств-членов ОЭСР, но и стран, не входящих в эту организацию. Поскольку Казахстан уже вступил в ряды ВТО, ему как начинающему члену этой организации должно быть интересно, как Директорат по торговле ОЭСР со своей стороны оказывал и оказывает содействие процессу либерализации торговли, которая стала результатом терпеливых, неспешных, но успешных многосторонних переговоров государств по самым разным торговым аспектам в рамках Всемирной торговой организации. Заинтересованные государственные органы и ведомства Казахстана по торговым вопросам должны серьезно изучать проводимую Директоратом глубокую аналитическую работу, направленную на более убедительное обоснование дальнейшей либерализации международной торговли и на усовершенствование процессов экспорта и импорта необходимых товаров, включая сельскохозяйственные продукты. Такая работа будет содействовать вовлечению государств, в том числе Казахстана, в процесс анализа, подготовки и участия в нынешних и будущих торговых переговорах, что в значительной мере будет способствовать вхождению Казахстана в состав ОЭСР в качестве полноправного члена. Тем самым Казахстан приобретет немалый опыт


совершенствования своего законодательства по вопросам внутренней и внешней торговли, экспорта и импорта товаров, экспортного

контроля, по антидемпинговым вопросам, а также наработает солидный опыт имплементации (осуществления) норм такого законодательства.


1. Байгуринов Ж. Кластер по европейским стандартам. - В газете: Казахстанская правда. – 2015. - 10 июня. – С. 8.

2. Турысбекова А. Бренд, подаренный предками. - В газете: Казахстанская правда. – 2015. – 14 июля. – С. 11.

3. Кайгородцев А.А. Экономическая и продовольственная безопасность Казахстана. Вопросы теории, методологии, практики. Монография. – Усть-Каменогорск: Медиа-Альянс, 2006. – 384 с.

4. Внешняя торговля Казахстана в 2015 году: анализ и статистика, основные экономические показатели, экспортеры и импортеры, объемы и структура импорта и экспорта по месяцам. – Источник: http://kazdata.kz/04/all-import-eksport-kazakhstan-2015.html

5. Приказ министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 21 января 2014 года № 20/48 от 24 октября 2014 года № 4-1/546 «О внесении дополнений в приказ и.о. министра сельского хозяйства Республики Казахстан от 28 марта 2014 года № 4-1/165 «Об утверждении Регламента государственной услуги «Выдача экспортером зерна обязательств по поставке зерна в государственные ресурсы зерна». - В газете: Казахстанская правда. – 2015. – 11 июля. – С. 23.

6. WTO International Trade Statistics (2011) A gateway to European statistics. Available at: http://www.wto.org.

7. Торговая политика и значение вступления в ВТО для развития России и стран СНГ: руководство. Под ред. Д. Тарра. - Москва: Весь мир, 2006. – 587 с.

8. Айтжанова Ж. Открытой торговли обязанности и права. - В газете: «Казахстанская правда». -2015. – 1 августа. - С. 1-3.

9. ВТО: плюсы и…плюсы. – В газете: «Аргументы и факты – Казахстан». – 2015. - №26. – С. 1.10. Осипов В. РК – ВТО: согласованы все позиции. - В газете: «Казахстанская правда». -2015.

– 24 июня. - С. 1, 4.11. Обращение главы государства народу Казахстана в связи с завершением переговоров о

вступлении во Всемирную торговую организацию. - В газете: «Казахстанская правда». - 2015. – 23 июня. - С. 1.

12. Байбосынов Ж. На пути становления успешной страны. - В газете: «Казахстанская правда». - 2015. – 11 июля.- С. 6.

13. Мажинов И. ВТО: с учетом национальных интересов. - В газете: «Казахстанская правда». - 2015. – 11 июля.- С. 6.

14. Дулатов Ж. Стимул для развития. - В газете: «Казахстанская правда». – 2015. – 27 июня. – С. 7.15. Торговая политика и значение вступления в ВТО для развития России и стран СНГ:

руководство. - Москва: «Весь мир», 2006. – 588 c.16. Смитиенко С.М. Всемирная торговая организация и проблемы регулирования международной

торговли: / учебное пособие для студентов. – Москва. – 2000. – 260 с. 17. Казахстан и Всемирная торговая организация. Переговоры по сельскому хозяйству. http://

www.wto.kz18. Всемирная торговая организация и Россия. Справочный материал. – Москва. - 2008. - 115 с.19. Дюмулен И.И. Всемирная торговая организация. - Москва: Экономика, 2003. - 271 с.20. Скурко Е.В. ВТО: введение в правовую систему. Под ред. В.М. Шумилова. - Москва: Финансы

и статистика, 2003. - 96 с.21. Губарева А.В., Сливкин И.В. Последствия вступления России в ВТО: правовое регулирование

внешнеторговой деятельности: Монография. Екатеринбург: Издательский дом «Уральская государственная юридическая академия», 2013. - 192 с.

22. Основные внешнеэкономические приоритеты РК на современном этапе. Отв. ред. М.С. Ашимбаев. — Алматы: Казахстанский институт стратегических исследований при Прези-денте Республики Казахстан, 2004. — 216 с.

65

23. Мисакян М.Н. Армения и ВТО: оценка сотрудничества. - В монографии: Страны с переходной экономикой в системе ВТО». Под ред. С.Ф. Сутырина. - Санкт-Петербург: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2005. - С. 6-16

24. Академик Петр Никитенко: если ничего не менять, мы получим социальный взрыв. Интервью на тему о Беларуси и ВТО. – Интернет-источник: http://naviny.by/rubrics/economic/2009/09/29/ic_articles_113_164705/.

25. Давлетшин А.Н. Направления государственной поддержки развития сельского хозяйства в условиях членства России в ВТО. – В журнале: Российское предпринимательство. — 2013. — № 16 (238). — С. 140-144.

26. Егиазаров В. О документах, подтверждающих факт реального экспорта товаров через морские и речные порты России, стран СНГ и Балтии. – В журнале: Право и экономика. – 1998. - № 6. – С. 117-120

27. Костюнина Г. Интеграционные объединения мира. Мировая экономика и международные экономические отношения: учебник. - Москва: Магистр, 2008. – С. 164-187.

28. Дискриминация в отношении импорта сельскохозяйственного оборудования. – В книге: Смбатян А.С. Международные торговые споры в ГАТТ/ВТО. - Москва: Волтерс Клувер, 2006. – С. 52-55.

29. Торговля. – В брошюре: Организация экономического сотрудничества и развития. – Париж (Франция): OECD, 2007. – С.15.

30. Issues in Agricultural Trade. Proceedings of the 2014 OECD Global Forum on Agriculture. – Paris (France): OECD Publishing, 2015. – 154 p.

31. Доброта Л. Занятость обеспечит животноводство. - В газете: «Казахстанская правда». – 2016. – 12 января. – С. 9.

Эта статья посвящена раскрытию юридического содержания экспорта и импорта сельскохозяйственных товаров в соответствии с требованиями Всемирной торговой организации и Организации экономического сотрудничества и развития. Право внешней торговли Казахстана аграрными продуктами находится во взаимодействии с нормами права ВТО и ОЭСР. Как добиться этого наилучшего взаимодействия: именно эта цель является одной из главных целей исследования этих вопросов.

Ключевые слова: сельское хозяйство, импорт, экспорт, агропромышленный комплекс, Всемирная торговая организация, Организация экономического сотрудничества и развития, антидемпинговые меры, эмбарго, агробизнес.

This article deals with the disclosure of the legal content of exports and imports of agricultural products in accordance with the requirements of the World Trade Organization and the Organization for Economic Cooperation and Development. The right of foreign trade in agricultural products in Kazakhstan is in communication with the law of the WTO and the OECD. How best to achieve this cooperation: this goal is one of the main purposes of the study of these issues.

Keywords: agriculture, import, export, agricultural industrial complex, the World Trade Organization, the Organization for Economic Cooperation and Development, the anti-dumping measures, embargoes, agribusiness.

Марат Алдоңғарұлы Сәрсембаев, ҚР Заңнама институты халықаралық заңнама және салыстырмалы құқықтану бөлімінің бас

ғылыми қызметкері, з.ғ.д., профессорДүниежүзілік сауда ұйымы мен Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымы

талаптарына сәйкес Қазақстанның АӨК өнімдерін экспортқа шығарудың және импорттаудың құқықтық мазмұны

● ● ● ● ●

Международное право и сравнительное правоведение


Сарсембаев Марат Алдангорович, главный научный сотрудник отдела международного законодательства и сравнительного

правоведения Института законодательства РК, д.ю.н., профессор Правовое содержание экспорта и импорта продукции АПК Казахстана на основе требований

ВТО и ОЭСР

Sarsembayev Marat Aldangorovich, Chief research fellow of Department of the international legislation and comparative law of the Institute

of legislation of the Republic of Kazakhstan, d.j.s., professor The legal content of the export and import of agricultural products in Kazakhstan based on the

requirements of the WTO and the OECD

67

ҚАЗАҚСТАН МЕН БЕЛОРУССИЯНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСІНДЕ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ ТУРАЛЫ

КЕЛІСІМДЕР: САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ

Бұрыңғы кеңес мемлекеттердің қылмыстық іс жүргізу заңнамаларында сезікті мен айыпталушының қылмыстарды ашу ықпал-дастығына негізделген диспозитивтік бастау-лардың бет алу тенденциясы байқалады. Мұндай қажеттілік қылмыстылықтың күрделі де қауіпті нысандарымен күрес жүргізуде заңнамалық деңгейде қылмыс жасаған адаммен ынтымақтастық жасауды басшылыққа алған жаңа механиздерді қолданумен сипатталады. Бүгінде сезікті, айыпталушымен ынтымақтастық жасау арқылы келісімге келу процедуралары Ресей, Украина, Грузия және Белоруссия елдерінде кең етек жайды.

Осы тұрғыда алғанда Қазақстан мен Белоруссия сияқты одақтас мемлекеттердің қылмыстық іс жүргізуінде қолданылатын ынтымақтастық туралы келісімдерді салыстырмалы талдау ғылыми қызығушылық тудыруда. Айта кетерлік жағдай, бұл екі елде қылмыстық процестегі ынтымақтастық туралы келісім институты бір уақытта әрекет ете бастады деп айтуға болады. Қылмыстық процестік ынтымақтастық туралы келісім институты Қазақстанда 1 қаңтар 2015 жылы заңды күшіне енген Қазақстан Республикасының қылмыстық процестік кодексінің жаңалықтарының бірі болып табылады. Аталған кодексте ынтымақтастық туралы келісім процестік келісімінің бір нысаны ретінде қарастырған. Екінші нысаны - кінәні мойындау туралы мәміле, өзінің мәні мен

мазмұны жағынан алғанда өзге мақсаттарды көздейді [1].

Беларусь Республикасында (ары қарай БР) сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісім институты әрекет етіп тұрған қылмыстық іс жүргізу кодексіне 2015 жылдың 5 қаңтарындағы өзгерістер мен толықтырулармен енгізілген болатын.

Сондықтан зерттеу тақырыбы аясында бір мақсатты көздейтін, яғни қылмыстарды ашуға, сезікті мен айыпталушының тергеу органдарымен ынтымақтастық жасауға негізделген екі мемлекеттің қылмыстық іс жүргізу заңнамасын салыстырмалы талдауды жөн көріп отырмыз.

Қазақстан Республикасының қылмыстық процестік кодексінің 7 бабының 37 тармағы процестік келісімге келесідей анықтама береді «процестік келісім – қылмыстық процестің кез келген сатысында прокурор мен күдікті, айыпталушы немесе сотталушы немесе сотталған адам арасында осы Кодексте көзделген тәртіппен және негіздер бойынша жасалатын келісім».

Беларусь елінің қылмыстық іс жүргізу кодексінің 6 бабының 41) тармағы сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісімге қазақ тіліне аударғанда келесідей анықтама береді «сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісім – сезікті (айыпталушының) алдын – ала тергеуге ықпал ету міндеттемесі мен сезікті (айыпталушының)

Балғынтаев Әсет Оралғазыұлы,Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия

ұлттық университетінің қылмыстық-құқықтық пәндер кафедрасы

доцентінің м.а., PhD докторы

Қанатов Алмас Қанатұлы,ҚР Заңнама институтының

қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық атқару заңнамасы

және сот сараптамасы бөлімінің бас сарапшысы – бөлім бастығы,

заң ғылымдарының кандидаты, доцент



осы көрсетілген міндеттемелерін орындаған жағдайда жауаптылықтың шарттары анықталынатын сезікті (айыпталушы) және прокурор арасында жазбаша түрінде жасалатын келісім» [2].

Қазақстанның процестік келісімі Беларусь елінің ынтымақтастық туралы келісіміне қарағанда екі нысаны бар екендігін ескере отырып, жоғарыда көрсетілген процестік келісім анықтамасы аясында кінәні мойындау туралы мәміле мен ынтымақтастық туралы келісімді бір анықтамамен шектейді.

Біздің ойымызша аталған келісім нысандары әр түрлі мақсаттарды, жасалатын әр түрлі іс жүргізу тұлғалары және жасау шарттары бір-бірінен өзге. Мәселен, процестік келісімнің анықтамасында осы келісімнің тараптары көрсетілген, прокурор мен күдікті, айыпталушы немесе сотталушы немесе сотталған тұлға. Процестік келісімінің екі нысаның реттейтін нормаларды талдайтын болсақ, кінәні мойындау туралы мәміле тараптары болып прокурор мен күдікті, айыпталушы немесе сотталушы болса, ынтымақтастық туралы келісім тараптары прокурор мен күдікті, айыпталушы немесе сотталушы және сотталған адам табылады. Сонымен бірге, процестік келісім қылмыстық процестің кез келген сатысында жасалатындығы туралы айтылған, бұл жерде кінәні мойындау туралы мәміле қылмыстық процестің сотқа дейінгі тергеп - тексеру және сот отырысында жасалса, ынтымақтастық туралы келісім керісінше кез келген сатыда, тіпті жаза орындау сатысында қоса алғанда жүргізілуі мүмкін.

Сондықтан, жоғарыдағыға негізделетін болсақ, қылмыстық процестік кодексте берілген анықтаманың белгілері көп жағдайда ынтымақтастық туралы келісімге сәйкес келеді. Біздің ойымызша заң шығарушы процестік келісімнің әр бір нысанына қатысты жеке анықтама беру қажет.

Ескере кету керек, отандық ынтымақтастық туралы келісім ҚР ҚПК 612 быбының 1 т. 2 т. сәйкес барлық санаттағы қылмыстар бойынша жасалуы мүмкін, бірақта заңда бір ескерту жасалған, ол:

- қылмыстық топ жасаған қылмыстарды;- өзге де адамдар жасаған аса ауыр қылмыс-

тарды;- экстремистік қылмыстарды; - террористік қылмыстарды ашуға және

тергеп-тексеруге ықпал ету кезінде жүргізілуі тиіс.

Беларусь елінде Ресей Федерациясында

сияқты қандай санаттағы қылмыстар бойынша келісім жасалуы мүмкін екендігі қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамаларында нақты анықталмаған. Ресей ғалымы Пиюк А.В. пікірі бойынша Ресей Федерациясының қылмыстық іс жүргізу кодексінде келісім жасауды көздейтін істердің тізімі берілмеген және бұл форманы Мәскеу, Тюмень облыстарында, Ханты Мансийск автономды округінде қолдану тәжірибесін зерттей келе, қылмыстық істердің барлық санаттары бойынша қолданылатыны анықталды [3, 129 б.].

Тиісінше, Беларусь жеделдетілген өндірістегі қылмыстық істерді қоспағанда (БР ҚІЖК 4686 б. 3т.) ынтымақтастық жасау барлық санаттағы қылмыстар бойынша жасалуы мүмкін деген жорамал жасауға болады.

Жалпы келгенде Беларусь еліндегі сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісім көп жағдайда Ресей Федерациясының 2009 жылы қылмыстық іс жүргізу заңнамасына [4] енген сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісім институтына тән қасиеттерді өзіне алып, тәжірибесін ескергендігін байқауға болады.

Беларусь елінің қылмыстық іс жүргізу кодексінің 4686 бабының 4 т. сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісімді жасау шарттарын анықтайды, яғни, онда сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісім жасау туралы өтініште қылмыс жасауда кінәсін мойындағандығы туралы, қылмысты тергеуде алдын – ала тергеу органдарына көмек жасау мақсатында жасалатын әрекеттері, қылмысқа өзге де қатысушыларды әшкерлеу, қылмыстық жолмен алынған мүлікті іздестіруге ықпал ету, сондай – ақ мүліктік зиянды өтеу бойынша, қылмыстық жолмен алынған табысты және қылмыспен келтірген зиянды өтеу бойынша өзге де әрекеттері көрсетіледі.

Біздің ойымызша, даулы сипатқа Беларусияда сезікті, айыпталушымен ынтымақтастық жасаудың міндетті шарты ретінде тұлғаның өзінің кінәсін мойындауы талабы ие. Өйткені тергеу органдарымен ынтымақтастық жасауға бет бұрған адам кінәсін мойындамай - ақ ынтымақтастық жасауға бет бұруы мүмкін. Себебі келісімнің тараптары өзара тиімділікті басшылықты ала отырып, ынтымақтастық жасайды. Бір тарап - сезікті (айыпталушы) жеңілдірек жаза алу, екінші тарап – прокурор қылмысты тездетіп ашып, барлық қатысушыларды анықтау. Бұл тұрғыда алғанда кінәнің мойындалуы қажет емес деген пікірдеміз, өйткені жариялық мүдделер басымдылыққа


ие болады. Беларусь заң шығарушылары сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісімді жасауды тергеу органдары қылмысты ашуға өзге мүмкіндіктер жоқ болған жағдайда міндет етеді. Бұндай жағдайда кінәні мойындау талабының болуы жағымсыз салдарға алып келуі мүмкін.

Ұқсас пікірді ресей ғалымы Касаткина С.А. ұстанады, оның пайымдауы бойынша прокурормен айыпталушының сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісім жасауы алдын-ала тергеу кезінде тағылған айып бойынша айыпталушымен кінәсін мойындауын көздейді. Дегенменде, айыпталушының кінәсін мойындауы, егерде мәміле тараптары, прокурор мен айыпталушыны қаңағаттандыратын қылмыстық жауаптылықтың шектері мен айыпталушының тергеумен ынтымақтастық жасау шарттары келісілген болмаса сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісім жасауға негіз бола алмайды. Айыпталушының сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісім жасау кезінде кінәні мойындауы айыпталушының күрделі топтық қылмыстарды ашудағы тергеуге көмек жасаудың бір элементі ретінде қарастыруға болады, бұл мағынада кінәні мойындау айыпталушының қылмыстық іс бойынша дәлелдеме ұсынуға құқығының жүзеге асқандығын көрсетеді [5].

Қазақстандық процестік келісім бойынша заң шығарушы сезікті, айыпталушының, сотталушының кінәні мойындау талабын процестік келісімнің бірінші нысаны – кінәні мойындау туралы мәміледе көрсеткен (612 бап). Ынтымақтастық туралы келісімді реттейтін нормаларда сезіктінің (айыпталушының) кінәсін мойындау туралы шарттар көзделмеген. Яғни, ынтымақтастық кезінде адамның кінәсін мойындау және мойындамауыда мүмкін екендегін аңғартады.

Сонымен бірге, мұндай келісімдер адамдар тобымен жасалатын қылмыстар бойынша жасалуы мүмкін, оның дәлелі ретінде Беларусь қылмыстық іс жүргізу кодексінде 4686 бабының 3 т. көрсетілген ережелер негіз бола алады. Онда былай делінген «...сезікті (айыпталушының) өзінің қылмыстық әрекетке қатысқандығы туралы ғана берген мәлеметтері сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісімді жасауға жеткілікті болмайды». Яғни, сезікті (айыпталушы) өзінің ғана қылмыстық әрекетің сипаттамай, басқа да қатысушылар туралы мәлемет беруі қажет.

Беларусь заңнамасы бойынша сезікті (айыпталушы) өзге қылмыстар мен оны жасаған

тұлғалар туралы өзіне белгілі болған мәлеметтер беру туралы қосымша міндеттеме алуы мүмкін (4686 б. 4 т.). Демек жасалған сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісім аясында тұлға өзі қатыспаған қылмысқа, бірақ ол туралы белгілі – бір мәлеметтері бар болса ол туралы ынтымақтастық жасай алады. Бірақта бұл талап факультативті сипатқа ие.

Қазақстандық процестік келісімнің екі нысаны бойынша да адамдар тобымен жасалатын қылмыстар аясында келісімге келуге мүмкіндік береді. Бірінші нысаны, кінәні мойындау туралы мәміле бойынша сот – тергеу тәжірибесі көрсетіп отырғандай, адамдар тобымен жасалатын қылмыстар кезінде сезікті, айыпталушының біреуінің кінәсін мойындау мәміле жасауға кедергі келтірмейді. Ынтымақтастық туралы келісім кезінде ынтымақтастық жасаған адам қылмыстық топ құрамында немесе басқа адамдармен жасалған қылмыстарды ашуға көмек жасауға бет бұруы мүмкін.

Біз, жалпы қылмыстық процесс теориясында іс жүргізушілік келісімдерді тұлғаның кінә мойындауы немесе мойындамауына негізделіп жүргізілген жіктеуді отандық қылмыстық процестік заңнамада басшылыққа алу дұрыстығымен толық келісіміз.

Өз атауы айтып тұрғандай Белоруссияның сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісімді жасау сотқа дейінгі сатымен шектеледі, яғни қылмыстық іс қозғалғаннан бастап алдын-ала тергеудің аяқталғандығы туралы хабарланған сәтке дейін кезең аралықты қамтыйды. Ал қазақстандық ынтымақтастық туралы келісім болса, сотқа дейінгі тергеп тексеру, сот отырысында және үкімді орындау сатысында да жасалуы мүмкін. Біздің ойымызша, бұл оның мүмкіндіктерін кеңейте түседі. Себебі, жазасын өтеп жатқан адам, алғашында тергеумен ынтымақтастық жасауға бет бұрмай, кейін келе, жазасын өтеу барысында өзінің ойын өзгертіп, жазадан босану немесе өзге де түрткі болған ниеттерден келісімге баруы мүмкін.

Қазақстандық ынтымақтастық туралы келісімде сезікті, айыпталушы, сотталушы немесе сотталған тұлғаға жағымды келісімнің салдарын сотпен қолдану тек қана, оның берген мәлеметтері бойынша ашылған қылмысқа қатысты сот үкімі заңды күшіне енген жағдайда ғана қолданады екен. Бұл логикалық жағынан алғанда дұрыс. Себебі, бұл талаптың болуы кінәсіздік презумпциясының ережелерін сақтай отырып, берген мәлеметтер бойынша сотталушылардың кінәсі сот үкімімен


дәлелденген жағдайда ғана қолданылады. Ол жалпы заңдылықтың, кінәлінің негізсіз жеңіл жаза немесе қылмыстық жауаптылықтан босатылып кетпеуін қамтамасыз етеді.

Қазақстандық ынтымақтастық туралы келісім тұлғамен ынтымақтастықты екі жағдайда жүргізуі мүмкін: бірінші жағдайда, егер адам қылмыстық топ құрамында қылмыс жасап өзінің істестерін қылмыстық жауаптылыққа тарту бойынша ынтымақтастық жасаса. ҚР ҚПК 44 б. 1т. 4т. сәйкес бұл жағдайда ынтымақтастық жасаған адамға қатысты іс жүргізу жеке өндіріске бөлектенеді. Негізгі қылмыстық іс бойынша берген мәлеметтердің негізінде қатысушыларға қатысты сот үкім шыққан кезде, жеке өндіріске бөлектенген ынтымақтастық жасаған адамға қатысты артықшылықтар қолданыла бастайды.

Екінші жағдайда, ынтымақтастық жасаған тұлға өзі белгілі-бір қылмыс немесе қылмыстар жасап сотқа дейінгі тергеп – тексеру барысында басқа адамдармен жасаған басқа қылмыстарды ашуға ықпалдастыққа бет бұрады.

Бұл екі жағдайда да, жоғарыда айтылып кеткендей ынтымақтастық арқылы ашылған қылмыстық іс бойынша сот үкімі заңды күшіне енуі тиіс, ал негізгі қылмыстық іс бойынша егер ынтымақтастық сотқа дейінгі тергеп – тексеру кезінде жасалса, іс жүргізу жалғаса береді, тіпті сот үкімі шығып үкімді орындау жүзеге асуы мүмкін.

Сондықтан, ынтымақтастық жасайтын тұлғаға қолданылатын қылмыстық – құқықтық көтермелеу нормалары ынтымақтастық арқылы ашылған қылмыстық іс бойынша сот үкімі заңды күшіне енуі кезінді негізгі қылмыстық іс қай сатыда (сот отырысы, сот үкімін орындау) болуына байланысты қолданылады. Мәселен, сот отырысы барысында болса, сот жазаны жеңілдету (ҚР ҚК 55 б. 3т.) немесе қылмыстық жауаптылықтан босату (ҚР ҚК 67 б.) [6] мүмкін, ал егер үкімді орындау сатысында болса, жазаны өтеуден шартты түрде мерзімінен бұрын босату, жазаның өтелмеген бөлігін неғұрлым жеңіл жаза түрімен ауыстыру не тағайындалған жаза мерзімін қысқарту мүмкін.

Белоруссияда сезікті, айыпталушымен жасалған сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісім бойынша қылмыстық іс жеке өндіріске бөлектенеді (БР ҚПК 165 б. 1т. 4 т.). Себебі, сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісімнің мақсаты ынтымақтастық жасауға ниет білдірген адамның көмегімен қылмысқа қатысушыларды әшкерлеу, қылмыстық жолмен алынған мүлікті іздестіруге ықпал ету, сондай – ақ мүліктік

зиянды өтеу бойынша, қылмыстық жолмен алынған табысты және қылмыспен келтірген зиянды өтеу.

Бұл тұрғыда алғанда келісім жасаған адамға қатысты алдын – ала тергеу аяқталып, қылмыстық іс сотта қаралғанда судья сотқа дейінгі келісімнің шарттары орындалғандығын тексеріп жаза тағайындайды. Сонымен бірге, сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісімде өзіне қосымша басқа қылмыстарды әшкерлеу бойынша міндеттеме алған адамға қатысты Беларусия заң шығарушысының логикасына сүйенетін болсақ, сотқа дейінгі ынтымақтастық негізінде қосымша міндеттеме аясында берген мәлеметі бойынша қылмыстық іс қозғаумен шектелінеді. Ол туралы БР ҚПК 46811 б. 2 т. 3т. айтылған, яғни судья сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісім жасаған айыпталушының қылмыстық ісін қараған кезде ықпалдастық негізінде белгілі болған мәлеметтерді немесе қозғалған қылмыстық істер зерттеледі.

Ал сот бұндай қылмыстық істерді қараған кезде ынтымақтастық жасаған тұлғаға Беларусияның қылмыстық кодексінің 691 бабына сәйкес сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісімнің міндеттерін орындаған қылмыс жасалған адамға жазаның мерзімін немесе мөлшерін кодекстің Ерекше бөлігінің тиісті бабында көзделген жазаның анағұрлым қатаң түрінің ең жоғары мерзімінің немесе мөлшерінің жартысынан асыруға болмайтын жаза тағайындайды. Беларусия заң шығарушысы сотқа дейінгі ынтымақтастық жасаған адамдарға жазаны жеңілдетуге қатысты дифференциацияланған бағытты ұстанғаның аңғартады. Яғни, егер тұлға адамның өмірі мен денсаулығына қол сұғумен ұштасқан ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасап келісімге барса, онда судья жазаның мерзімін немесе мөлшерін кодекстің Ерекше бөлігінің тиісті бабында көзделген жазаның анағұрлым қатаң түрінің 3/2 аспайтын жаза тағайындайды [7].

Жоғарыда көрсетілгенді басшылыққа ала отырып, екі елдің қылмыстық процесіндегі ынтымақтастық туралы келісімдердің келісідей негізгі айырмашылықтары мен ұқсастықтарын көрсетуге болады:

Айырмашылықтары:- Белоруссия қылмыстық іс жүргізу

заңнамасы келісімге баратын адамның кінәсін мойындауды міндет ететін норма бар, отандық келісім бойынша мұндай талап көзделмеген;

- сотқа дейінгі ынтымақтастық туралы келісім өзі аты айтып тұрғандай сотқа дейінгі сатыда


жүргізіледі, ал ынтымақтастық туралы келісім сотқа дейінгі тергеу, сот отырысында және жаза орындау сатысында жасалуы мүмкін;

- беларусиядағы келісімдер барлық санаттағы қылмыстар бойынша қолданылады, ал отандық ынтымақтастық туралы келісім тек қана жоғары көрсетілген 4 санаттағы қылмыстарды ашу мақсатында барлық қылмыстар бойынша қолданылуы мүмкін, мұндай ескертпе одақтас елде көрсетілмеген;

- қазақстандық ынтымақтастық туралы іс жүргізу келісімі бойынша сезікті, айыпталушы, сотталушыға келісім аясында қылмыстық – құқықтық көтермелеу нормалары қолдану ынтымақтастық арқылы ашылған қылмыстық іс бойынша сот үкімі заңды күшіне енуі кезінді ғана қолданыла бастайды, беларусияда болса судья сотқа дейінгі келісімнің шарттары орындалғандығын тексеріп жаза тағайындайды.

Ұқсастықтары:- екеуінде де жәбірленушілердің келісімі

қажет етілмейді;- өзге сезікті, айыпталушылардың келісіміне

қарамастан жасалады;- екеуінде де тараптардың бірі ретінде

прокурор табылады;- адамдар тобымен жасалатын қылмыстар

бойынша қолданылуы мүмкін.Жоғарыда жүргізілген салыстырмалы талдау

бойынша келесідей тұжырым жасауға болады: екі мемлекеттін қылмыстық процесіндегі ынтымақтастық туралы келісімдер құқықтық реттеу тұрғысынан алғанда әлі де заңнамалық жетілдіруде талап етеді, бірақ құқықтық механизмы мен процестік кепілдіктер және мақсатқа лайықтылық жағынан қарастырғанда отандық ынтымақтастық туралы келісім артықшылықтарының басым екендігі аңғартады.


1. Қазақстан Республикасының қылмыстық-процестік кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2014. – 344 б.2. Глава 491 Уголовно-процессуального кодекса Республики Беларусь от 16.07.1999 г.

№ 295-З [Электронный ресурс] // – Режим доступа: //http://www.pravo.by/world_of_law/text.asp?RN=hk9900295#&Chapter=49/1

3. Пиюк А.В. Проблемы применения упрощенных форм разрешения уголовных дел в судопроизводстве Российской Федерации в свете типологии современного уголовного процесса: монография. - Томск: Томский государственный университет, 2011. – 166 с.

4. Уголовно-процессуальный кодекс Российской Федерации. – М.: Проспект, КноРус, 2013. – 256 с.

5. Касаткина С.А. Признание обвиняемого: монография. М.: Проспект, 2010 6. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3 шілдедегі № 226-V Қылмыстық кодексi

(2014.07.11. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) //http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31575294#activate_doc=2

6. Статья 691 Уголовного кодекса Республики Беларусь от 09.07.1999 г. № 275-З [Электронный ресурс] // – Режим доступа: // http://etalonline.by/?type=text&regnum=HK9900275

Мақалада Қазақстан мен Беларусь Республикаларының қылмыстық процесіндегі ынтымақ-тастық туралы процессуалдық келісім институтының нормалары талданған. Авторлар екі елдегі процессуалдық келісім институтына салыстырмалы талдау жасап, оның негізгі айырмашылықтары мен ұқсастықтары анықтады. Процессуалдық келісімнің әрбір нысанның ұғымын анықтау қажеттілігі негізделген.

Түйін сөздер: қылмыстық процесс, кінә, ынтымақтастық туралы процессуалдық келісім.

В статье проанализированы нормы института процессуального соглашения о сотрудничестве в уголовном процессе Республики Казахстан и Республики Беларусь. Авторами проведен сравнительный анализ института процессуального соглашения 2 стран, выявлены основные различия и схожества. Обосновывается необходимость в определении понятий каждой из форм процессуального соглашения.

Ключевые слова: уголовный процесс, вина, процессуальное соглашение о сотрудничестве.

● ● ● ● ●


The article analyzes the norms of the institute of procedural agreement, a new revision of the Criminal Procedure Code of the Republic of Kazakhstan. The author draws attention to the lack of procedures for review of the case file of the suspect at the end of the pre-trial imprisonment procedural agreement, its regulation is proposed. In conciliatory production it deals with the problem of differentiation of the sentence, taking into account the categories of crimes.

Keywords: criminal proceedings, guilt, a procedural agreement on cooperation.

Алмас Қанатұлы Қанатов,ҚР Заңнама институтының қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық атқару заңнамасы

және сот сараптамасы бөлімінің бас сарапшысы-бөлім бастығы, з.ғ.к., доцент Әсет Оралғазыұлы Балғынтаев,Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қылмыстық-құқықтық пәндер

кафедрасы доцентінің м.а., PhD докторыҚазақстан мен Белоруссияның қылмыстық процесінде ынтымақтастық туралы келісімдер:

салыстырмалы талдау

Канатов Алмас Канатович,главный эксперт-начальник отдела уголовного, уголовно-процессуального, уголовно-

исполнительного законодательства и судебной экспертизы Института законодательства РК, к.ю.н., доцент

Балгынтаев Асет Оралгазыевич, и.о. доцента кафедры уголовно-правовых дисциплин Евразийского национального университета

им. Л.Н. Гумилева, доктор PhDСоглашения о сотрудничестве в уголовном процессе Казахстана и Белоруссии: сравнительный

анализ

Kanatov Almas Kanatovich,Head of Department of the criminal, criminal procedure and penal enforcement and forensic of the

Institute of Legislation of Republic of Kazakhstan, Candidate of legal sciences, Associate ProfessorBalgyntayev Asset Oralgazyevich, Ph.D., performing the duties of assistant professor of Chair of criminal legal disciplinep. L.N. Gumilyov

Eurasian National UniversityAgreement on cooperation in the criminal trial Kazakhstan and Belarus: comparative analysis

73

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ ЖӘНЕ ДАМУ ҰЙЫМЫНЫҢ ТАЛАПТАРЫНА СӘЙКЕС

ЗИЯТКЕРЛІК МЕНШІК САЛАСЫНДАҒЫ ЗАҢНАМАНЫ ЖЕТІЛДІРУ

Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауында: «Инвестициялық ахуалды жетілдіруге бағытталған реформаларды әрі қарай жалғастыру Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы және басқа да халықаралық қаржы институттарымен бірлесіп жүргізілуі тиіс» деп көрсетілген болатын [1, 8].

Жаңа білім мен технологияларды алу және оларды мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуы аясында қолдану - мемлекеттің әлем қауымдастығындағы рөлі мен орнын, халықтың өмір сүру деңгейі мен ұлттық қауіпсіздікпен қамтылуын анықтайды. Өндірістік дамыған мемлекеттерде жалпы ішкі өнімнің өсуінің 80-95% техника мен технологияда көрінісін тапқан жаңа білімге тиесілі болып табылады, яғни аталған мемлекеттер инновациялы экономика жолымен келе жатқандығын білдіреді. Сонымен қатар, жаңа техникалық шешімдер мен технологияларды интеллектуалды меншік заңнамасына сай құқықтық қорғау фирмаларға нақты өнімді өткізу нарығында монополиялы позицияны белгілі бір уақыт аралығына жаулап алуға мүмкіндік береді. Интеллектуалды меншіктің лицензиясына деген әлемдік сауданың көлемі әр жыл сайын 12% өседі, ал әлемдік өнеркәсіптік өндіріс саудасының өсу қарқыны жылыа 2,5-3%-дан аспайды.

Ал халықаралық тәжірибеге талдау жасайтын болсақ: Ресей ғылыми-техникалық күш-қуатта және жоғары кәсіби мамандарға артықшылыққа ие бола отырып, ірі ғылыми базаны (әлемдегі барлық ғалымдардың 12%) иелене отырып, ғылыми сипаттағы азаматтық өнімнің әлемдік нарығында тек 0,3% - 0,5%-на ие, ал АҚШ-тың үлесі 36%, Жапония - 30%, Қытай - 6% құрайды.

Ресейлік кәсіпорындарының инновацияларға

деген шығындарының басым бөлігі машина мен жабдықтарды сатып алуға жұмсалады (62,2%). Жаңа технологияларды сатып алуға инновацияларға жұмсалатын барлық қаржының тек 18,3%-ы ғана кетеді. Соның ішінде интеллектуалды меншік объектілерін қолдануға рұқсат алуға - 10,5%. Кәсіпорындардың инновацияларға жұмсалатын жалпы шығындарының басым бөлігі жекеменшік қаржыға тиесілі - 82,3%, шетел инвестицияларының бөлігі - 5,3%, бюджеттен тыс фондтар - 2,7%.

«Қолдануға ерекше құқықты» пайдалана отырып, интеллектуалды меншік иегерлері мемлекет ішінде де, халықаралық нарықта да өндірілетін өнімді шығару бойынша басқару аясын бөлуді жүзеге асырады. Қарастырылып отырған мәселе өте маңызды, тіпті Дүниежүзілік сауда ұйымының қызметінде соңғы жылдары құқықтық қорғау мен интеллектуалды меншік объектілерін пайдалануға байланысты талаптар қойылған болатын.

Интеллектуалды меншік иегерлері - ірі фирмалардың ықпалы монополияға қарсы заңдылықтарды қолдану жолымен тежелетін болды. Бұл жөнінде Ұлт жоспарында былай деп айтылады: «Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы стандарттарына сәйкес-тенліру мақсаттарында монополиямен қызмет жұмысының тұжырымдарын өзгерту. Қызметті жаңғырту еркін бәсекелесті дамытуға бағытталуы тиіс» [2, 8].

Біріншіден, белглі бір жағдайдағы интел-лектуалды меншік өнеркәсіптің материалды емес активінің негізі ретінде шыға отырып, оның меншікті кешенінің бөлігіне айналып отыр. Бұл ғылыми бағыттағы технологияларды құру

Жамаладен Ибрагимұлы Ибрагимов,ҚР Заңнама институты халықаралық заңнама және салыстырмалы құқықтану бөлімінің жетекші ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент



және өндірумен айналысатын фирмалардың меншігінің динамикалық бөлігі болып табылады. Өнеркәсіптік дамыған мемлекеттердің байлығының өсімі соңғы онжылдықта ұлттық фирмалардың материалды емес активімемн анықталынатын болып отыр.

Екіншіден, интеллектуалды меншік - ғылым мен технологиялар аясындағы нарықтық қатынастар жағдайында коммерциалы жүзеге асатын ғылыми зерттеулер мен өңдеулердің аса маңызды бір нәтижесіне айналып отыр.

2015 жылдың 17 қарашадағы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне индустриялық-инновациялық саясат мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңы негізінде ғылым мен технологиялардың дамуы аясындағы мемлекеттік саяясаттың мақсаты – мемлекеттің инновациялы дамуға көшуі, ал осы саясаттың басты бағыты – ғылыми-техникалық кешеннің нарықтық экономика жағдайына бейімделуі және ғылыми және ғыыми-техникалық қызметінің нәтижесін азаматтық қолданыс айналымына еңгізу арқылы оның пайдаланудағы тиімділігін өсіру деп анықталған.

Ғылыми-техникалық қызметінің нәтижесін азаматтық қолданыс аясына еңгізу процесі күрделі, көпмақсатты және принципиалды жаңа мәселелердің бірі болып отыр, себебі бұл ғылым мен технологиялар аясына нарықтық қатынастарды кірістіру мен байланысты. Ғылыми-техникалық қызметінің нәтижелерін (бұдан-әрі - ҒТҚН) тұрмыстық қолданыс аясына еңгізу механизмінің негізін келесі элементтер құрайды:

- ҒТҚН жүйелі негізде анықтау, олардың мүлкін түгендеу, ҒТҚН тізілімін жүргізу мен есептеу;

- Қорғау қабілеттілігі бар ҒТҚН құқықтарын тіркеу;

- ҒТҚН жүргізу құнын анықтауды жүргізу;- Жарғы капиталы мен ұйымның

материалды емес активінде ҒТҚН-ді есептеу;- Авторлар мен жұмыс берушілер,

сонымен қатар мемлекеттік тапсырыс берушілер арасында ҒТҚН-ға құқықты бөлу;

- Лицензиялы келісім құрастыру негізінде ҒТҚН-ға құқықты беру;

- ҒТҚН нарығының инфақұрлымын құру.Экономиканы әкімшілік басқару кезеңінде

ғылым мен технология саласы тұрмыстық айналымда қатысудан ығыстырылған болатын. Ғылыми-техникалық жетістіктер мемлекет ішінде тегін көрсетілетін, ал авторлық

құқықпен қорғалған өнертабысты қолдану ойлап табушыларына авторлық сыйақы төлеу міндетінен басқа өнеркәсіп үшін артық экономикалық зардап тигізбейтін.

Интеллектуалды меншік саласындағы жағдай мемлекетте экономикалық реформалар жүргізу процесі кезінде түбегейлі өзгеріске ұшыраған болатын. Қысқа мерзімде (1996-1999 жж.) интеллектуалды меншік объектілерін құқықтық қорғау бойынша біраз заңнамалар әзірленіп, қабылданған болатын.

1996 жылы 10 маусымда «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» заңы, ал 1999 жылы 16 шілдеде «Қазақстан Респуликасының патент туралы» заңы қабылданған болатын.

Осы нормативті құқықтық актілерді қабылдау интеллектуалды меншік пен ғылыми-техникалық қызметтің басқа да нәтижелерін азаматтық айналымға еңгізу арқылы жағдайды аса өзгерте қоймады. Шетел мемлекеттерімен әскери-техникалық әріптестік бойынша біраз нәтиже көрсетілді, мемлекет қаржының белгілі бір бөлігін құжаттарды қолдануға лицензия бергені үшін және мемлекеттік қажеттілікке арналған жұмыс аясында мемлекетпен құрылып, төленіп қойған тағы басқа интеллектуалды саланың нәтижелеріне бола бекітілген келісімшарттан алатын.

Қазіргі таңда ғылыми-техникалық қызметті тұрмыстық айналымға ендіре алатын, өз деңгейінде жетілдірілген заңнамалық және нормативті-құқықтық база бар. Ғылыми- техникалық қызмет нәтижелерін тұрмыстық айналымға ендірудің бірегейлі механизмін құрастыруға негіз болып табылатын осы бағыттағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары анықталған. Келесі жұмыстар заңнамалық базаны жетілдіру бойынша жүргізіледі, яғни Үкіметтің қаулыларындағы құқықтық қағидаларды нақтылау - жеке мәселелер бойынша нақты әдістемелік нұсқауларды құрастыру (мысалы, интеллектуалды меншіктің жарғы қорларын ендіру).

Біздің заңнама жалпы алғанда осы саладағы әлемдік заңнамалармен үйлесімді және республикалық бюджет тарапынан алынған ғылыми-техникалық нәтижелермен байланысы жоқ шаруашылық жүргізуші субъектілерге ғылыми-техникалық қызметтің нәтижелерін тұрмыстық айналымға ендіруге мүмкіндік береді деп белгілеуге болады.

Қазіргі таңда мемлекетке бюджеттік қаржыдан түскен интеллектуалды меншік объектілеріне рұқсат ету заңнамалық деңгейде реттелмеген.

75

Бұл мәселе интеллектуалды меншік бойынша қолданыстағы заңнамаларға өзгертулер мен толықтырулар еңгізумен шешіледі. Қазақстан Республикасының ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру туралы» және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ғылыми және(немесе) ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру мәселелері бойынша өзгерістер енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңдарына 2015 жылдың 12 қарашасында қол қойылды.

Осы заңдардың барлығы мемлекет атына тіркеу мүмкіндігін қамтамасыз ететін нормаларымен, сонымен қатар Қазақстанның сәйкес объектілеріне қатысты субъектілерінің құқықтарымен толықтырылады. Оған қоса, аталған заңнамалық актілер Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымының мүшесі болуына қажетті нормаларымен сәйкестендіріліп жүргізіледі.

Аталған заңдар негізінде заң шығарушының интеллектуалды қызмет нәтижесіне деген мемлекеттік құқыққа қатысты ұстанымы анықталды. Ол келесілерден тұрады:

а) интеллектуалды қызметтің нәтижесіне қатысты құқықты тағайындау мәселесінің шешімі мемлекеттік шарт аясында жүзеге асырылады;

б) құқық жұмысты орындаушы атына тіркеледі, егер осы құқыққа Қазақстан атынан шығып отырған мелекеттік тапсырыс беруші ие деген мемлекеттік шартта белгіленбеген болса;

в) құқықты орындаушы атына тіркеу жағдайында Қазақстан Республикасы сол объектіні мемлекеттік қажеттіліктер үшін қайтарымсыз қолдана алады.

Қазақстан Республикасы Үкіметіне құпия өнертабыс пен коммерциялық құпия аясындағы құқықтық қатынастарды реттейтін жаңа екі заңнамалық актіні әзірлеу жүктелген болатын.

Құпия өнертабысты құқықтық қорғау мәселесі «Қазақстан Республикасының патент туралы» заңға өзгертулер мен толықтырулар еңгізу арқылы шешілген болатын. Бұл шешім осыдан бұрын әзірленген заңнамалық актілерді, осы сала аясындағы халықаралық тәжірибе мен құқық қорғаушы тәжірибені талдауға негізделген.

«Коммерциялық құпия туралы» заңның болуы ғылыми-техникалық сала үшін ерекше мәнге ие. Әлемдік тәжірибеде «өндіріс құпиясын» сақтау немесе бәсекелестерден құпиялы түрде «ноухау» сияқты құқықтық қорғау тәсілдері кең етек

жаюда. Жалпы жағдайда қорғаудың осы тәсілі фирмаларға аз шығын шығарып, ұзақ жылдар бойы тауар нарығында артықшылықты сақтауды қамтамасыз етеді.

Бұл заң жобасын Қазақстан Республикасы Үкіметі тарапынан әзірлеуге қатысты талпыныстар жасалды. Онда коммерциялық құпия бойынша құқықтық қорғау мәселелерін реттеуді қамтамасыз ету, осы режимде қорғалатын мәліметті анықтау, коммерциялық құқыққа ие адамның, жұмысшылардың, контрагенттердің, мемлекеттік билік органдарының және тағы басқа коммерциялық құпияны құру, қолдану мен қорғау аясындағы құқықтық қатынас субъектілерінің міндеттері мен құқықтарын белгілеу, мәселелері қойылған.

Бұл аталған заңның болмауы, құпиялы мәліметтердің сыртқа шығуынан бастап, ғылыми ұйымдардың құрамындағы меншікті кешен құрамындағы коммерциялық құпияға құқықты есептеу мәселесін талай рет талқылауға дейін бірқатар мәселелерді туындатады.

Коммерциялық құпия туралы заң жобасымен тығыз байланысты құпия ақпараттың қорғалуын қамтамасыз етуге, оның меншік иесі:

а) қызметкерлері құпия ақпаратты жарияламауы бойынша жұмыс берушінің келісімдердің болуы;

б) тапсырыс берушілер мен орындаушылардың ережелерінің келісім-шартта болуы, кеңес берушілер және басқа тұлғалар көздейтін құпия ақпараттың қорғалуын ;

в) құпия мәліметпен қамтамасыз ететін режимнің жекеменшік нұсқауының болуын қадағалау керек.

Келісімнің осындай үлгідегі басым бөлігі озық дамыған елдердің құпия ақпаратты қорғаудағы тиімді құралы болып табылады. Берілген нормалар ведомсто аралық коммиссиялармен мақұлданып күзет ережесі және жекеменшік өнеркәсіп объектісін қолданумен министірлікке және ведомствоға бағытталды.

Қазақстан Республикасында міндеттемелер бойынша қызметкерлердің құпия мәліметті жарияламауы құжаттың кез-келген түрінде заңнамаға қайшы келмейтін шарттарына немесе еңбек келісім шартында сәйкес, 2016 жылдың 1 қаңтарында заңды күшіне енген Еңбек кодексінің ережелерінде кездеседі.

Нормативтік құқықтық базаны жетілдіру саласында зияткерлік жеке меншік объектілерін қорғау, оларды шаруашылық айналымға тарту, қатысушылардың құқығын қорғау айналымы зияткерлік жеке меншік объектілерінің көп



аспекті міндеті-жоғары күрделі деңгейі болып табылады.

Мемлекеттің басты рөлі- құқықтық қорғау процестерін реттеу және енгізу және зияткерлік меншік объектілерін шаруашылық айналымға қамтамасыз ету мен авторлардың, ұйымдар, инвесторлар мен мемлекетті тұтастай алғанда заңды мүдделері мен құқықтарын қорғау. Мемлекеттің мүдделерін қорғауында, бірінші кезекте, біздің көзқарасымыз бойынша, Қазақстанда зияткерлік меншік мүддесінде өнеркәсіптік өндірісті дамытуда пайдалануды барынша түсіну. Сонымен қатар, мемлекет мүдделерін қорғауға, және ол нарықтық қатынастар субъектісі болып табылады.

Қазіргі уақытта, ғылыми жұртшылықтың және жетекші кәсіпорындар елдерінде, зияткерлік меншіктің экономикада және шаруашылық жүргізудің нарықтық жағдайында рөлі мен мәні қалыптаса бастады.

Біздің елімізде жаңа экономика секторы пайда бола бастады,ол тауар сапасының орнына білім мен технология емес, зияткерлік жеке меншік құқығы бой көрсетеді

Ұлт жоспары-100 нақты қадам бойынша басты бағыттағы мемлекеттік саясат ғылыми-техникалық қызметі шаруашылық айналымына бекітілген.

Көрсетілген бағыттардың негізіне инвестициялық және бюджеттен тыс қаражат алу принципі қаланды, мемлекет оған тән емес функциялары - ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерциялау және ауыртпалығын тиісті шығыстар. Мемлекеттің басты рөлі-қорғау қызметі мен азаматтық айналымдағы нәтижелерді пайдалану мен процесті реттеу.

Мемлекет тек мынадай заңдарды бекіту керек,олар өзара құқықтары ғана нәтижелерге тікелей әсер ететін қорғаныс қабілеті мен қауіпсіздігін, елдің нақты өнімді қамтамасыз ету үшін қажет мемлекет мұқтажы (медицина, экология және т.б.) және толығымен мемлекет тарапынан қаржыландырылуы көзделді.

Нормативтік актілердің қабылдануының қағидаттық маңыздылығы бар мәселелерін бекіту үшін мемлекет ғылыми-техникалық қызметтің нәтижелеріне, беру шарттары мен тәртібі, бұл құқықтарды анықтау бірыңғай мемлекеттік саясат, бұл мәселелерді шешуде барлық мемлекеттік тапсырыс берушілердің, сондай-ақ басқа да бөлушілердің, бюджеттік қаражатты реттейді

Бұл мәселелерді шешуде келесі ұстанымдар шығады. Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік

конструкторлық жұмыстар нәтижелерін мынадай топтарға бөлу:

- есептік құжаттама, яғни міндетті техникалық тапсырмаға сәйкес нәтижелерді орындаушы, және оларды пайдалану құқығы Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексіне сәйкес оларды пайдалануды келісім-шартта белгілейді;

- зияткерлік қызметтің нәтижелері, яғни оның нәтижелері ресми түрде техникалық тапсырмаға енгізілмеген, бірақ тиісті рәсімдеу және орындау белгілі бір қоса алғанда, қосымша шығындарды алады, құқықтық қорғау түріндегі өнеркәсіптік меншік объектілері, авторлық құқық немесе коммерциялық құпия болып табылмайды.

Көрсетілген нәтижелерде құқықтарды бөлу Қазақстан Республикасы Президентінің мемлекеттік саясатын құру мен пайдалану саласындағы ғылыми-зерттеу және тәжірибелік конструкторлық жұмыстар нәтижелерін пайдалана отырып, қаражат республикалық бюджетпен ұсынылады. Ғылыми-зерттеу және тәжірибелік конструкторлық жұмыстар нәтижелерін орындаудағы мемлекеттік құралдар келісім-шартпен ғана бөлінбейді,субвенция бойынша да, осы жағдайға және заңнаманың принциптерін белгілеу керек.

Біздің ойымызша, бұл тәсіл айқын көрінген әскери қолдануда орынды сақтау үшін жағдайларды бекіту мен мемлекет нәтижелеріне құқықтарды, сондай-ақ бұл әдіс шетелге сату кезінде тарату, оның ішінде, нәтижелерді азаматтық мақсаттағы, егер бастапқы зияткерлік меншікті пайдалану жоспарланып отыр.

Дегенмен бұндай жағдайда Қазақстан құқығы шет мемлекетке берілген жағдайда өте сақтық қөрсету керек,себебі ол «патентті тазалықты» бұзбай және Республиканың сот талаптарын орындау үшін қажет.

Бұл процесс ғылым және технологиялар шеңберінде нарықтық қатынасқа енгізілу керек.

Материалдық емес активтердің қолданылуы және құндық бағалау зияткерлік меншік объектілері кезінде, оларды енгізу материалдық емес активтер құрамына өмірлік циклінің түрлі кезеңдерінде өнім және жарғылық капиталға жаңа құрылымдар енгізу тәртібі талап етіледі. Шығын көлемі, интеллектуалды жеке меншікпен, өнімнің баға құрылымында және де ғылыми-техникалық өніммен байланысты мәселерге тікелей қатысты.

Болашағы зор технологиялардың зерттемелері автоматты түрде трансформацияланбайды,

77

тек өздерімен-өздері нарыққа түседі. Бұл үшін үйлесімді жол мен осы технологиялардың коммерциализациялау жолын табу мен таңдау қажет. Бұл үшін жаңа технологияларды бағалау үшін басқару процесі және оларды коммециализациялауға дайындык жүргізілуі қажет.

Әлемдік статистиканың көрсеткіші бойынша, ғылыми-технологиялық зерттемелердің нарыққа 100%-ның 10%-ы ғана жетеді,оның өндірісіне шағын пайдамен шығыннын қайтарылуына жол беріледі және тек 4%-ы ғана ауыз толтырып айтарлықтай табыс береді.


1. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халықына жолдауы. Қазақстан жаңа жаһандық нақыт ахуалда: өсім, реформа, даму // Егемен Қазақстан. 2015 жыл, 1 желтоқсан, №230(28708). - 16 б.

2. Назарбаев Н.А. План наций-100 шагов современное государство для всех // Казахстанская правда. 2015 г.,20 мая, №92(27968). - 17 с.

Мақалада экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымдарының талаптарына сәйкес зияткерлік меншік саласындағы заңнаманы жетілдіру мәселелері қарастырылады. Автор зияткерлік меншік саласының ғылыми-техникалық даму нәтижелерімен тығыз байланыста дамитындығына назар аударады.

Түйін сөздер: заң, құқық, зияткерлік меншік, акт, экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы, талаптар, тәжірибе.

В данной статье рассматриваются вопросы совершенствования законодательства в сфере интеллектуальной собственности. Анализируя международный опыт автор рекомендует приведение норм национального законодательства с соответствие со стандартами организации экономического сотрудничества и развития.

Ключевые слова: закон, право, интеллектуальная собственность, акт, организация экономического сотрудничества и развития, стандарты, опыт.

In this article questions of improvement of the legislation in the sphere of intellectual property are considered. Analyzing the international experience the author recommends reduction of standards of the national legislation about compliance with a standartma of the Organization for Economic Cooperation and Development.

Keywords: law, right, intellectual property, act, Organization for Economic Cooperation and Development, standards, experience.

● ● ● ● ●



Жамаладен Ибрагимұлы Ибрагимов,ҚР Заңнама институты халықаралық заңнама және салыстырмалы құқықтану бөлімінің

жетекші ғылыми қызметкері, т.ғ.к., доцентЭкономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының талаптарына сәйкес зияткерлік

меншік саласындағы заңнаманы жетілдіру

Ибрагимов Жамаладен Ибрагимович,ведущий научный сотрудник отдела международного законодательства и сравнительного

правоведения ИЗ РК, к.и.н., доцентСовершенствование законодательства в сфере интеллектуальной собственности в соот-

ветствии со стандартами Организации экономического сотрудничества и развития

Ibragimov Zhamaladen,leading research fellow of the Department of International legislation and Comparative Law of the

Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan, c.h.s., associate professorImprovement of legislation in the field of intellectual property in accordance with the standards of the

Organization for Economic Cooperation and Development

79

ОТРАСЛЕВОЙ ПРАВОВОЙ МОНИТОРИНГ:ОБЩЕЕ ПОНЯТИЕ, ЗАДАЧИ И ВОЗМОЖНОСТИ ПРОВЕДЕНИЯ

Согласно Закону Республики Казахстан «О нормативных правовых актах», изучение состояния законодательства и правоприменительной практики, оценка эффективности реализации НПА является одной из целей правового мониторинга. Действующие «Правила проведения правового мониторинга нормативных правовых актов», утвержденные постановлением Правительства Республики Казахстан 25 августа 2011 года, вменили в обязанность уполномоченных государственных органов добиваться этой цели путем постоянного сбора и анализа информации о состоянии ведомственного законодательства и правоприменения.

Разработанный Министерством юстиции и находящийся на рассмотрении в Парламенте республики законопроект «О правовых актах», также предусматривает оценку эффективности законодательства и его реализации в качестве одного из результатов правового мониторинга.

В системе решения задач правового регулирования общественных отношений Концепция правовой политики на период с 2010 до 2020 года, утвержденная Указом Президента Республики Казахстан, в обобщенном виде наделяет правовой мониторинг функцией обеспечивающей подсистемы по совершенствованию законодательства и правоприменения и, одновременно, как целевую программу слежения за реализацией законодательного акта. Кроме того, мониторинг должен обеспечивать все каналы обратной связи и его результаты необходимо учитывать при

принятии законодательных, управленческих и иных решений, с широким привлечением общественного мнения.

Важными факторами необходимости создания надлежащего механизма правового мониторинга являются «План нации - 100 конкретных шагов по реализации пяти институциональных реформ Главы государства Нурсултана Назарбаева» и Послание Президента народу Казахстана от 30 ноября 2015 года, поскольку в них одним из главных условий дальнейшего укрепления казахстанской государственности названо обеспечение верховенства закона, которое в конечном счете станет основой социально-экономического роста страны. Правовой мониторинг в реализации этой институциональной реформы, как видится, выполнит роль обеспечивающей подсистемы [1].

К настоящему времени этап формирования понимания правового мониторинга как научного знания и как практической деятельности в основном завершен. В результате этого определены цели, задачи (в вариациях дефиниций, близких к общему пониманию), объекты и субъекты, принципы и виды правового мониторинга, методы и средства, используемые при этом, осуществлена организационно-правовая институализация, анализируется практический опыт его проведения, совершенствуется законодательство.

Тем не менее, в интересах проводимого исследования следует придерживаться понятий, наиболее точно и полно раскрывающих суть и содержание правового мониторинга.

Казиев Зараб Газизович, ведущий научный сотрудник

Центра правового мониторинга Института законодательства РК,

кандидат юридических наук, профессор

Есимова Айгерим Бисембаевна,младший научный сотрудник

Центра правового мониторинга Института законодательства РК

Правовой мониторинг


В частности, мониторинг законодательства и правоприменительной практики представляет собой систематическую, комплексную, в пределах своих конституционных полномочий, деятельность органов государственной власти, местного самоуправления, общественных организаций по осуществлению сбора, анализа и обобщения информации о состоянии законодательства, практики его применения с целью выявления их соответствия планируемому результату правового регулирования, а также ожиданиям участников законодательного процесса, должностных лиц исполнительных, судебных и иных органов и уровней власти, институтов гражданского общества и, главное, граждан [2].

В наиболее обобщенном и универсальном виде правовой мониторинг является системой постоянных информационных наблюдений, дающей возможность анализировать и оценивать: 1) результаты нормотворческой деятельности, прежде всего законопроектной (правотворческий процесс); 2) качество нормативных правовых актов, принятых тем или иным правотворческим органом в соответствии с предоставленной правотворческой компетенцией; 3) эффек-тивность их практического действия, реализа-ции (правоприменительный процесс) [3].

К сожалению, в отличие от изложенного формулировки дефиниций правового мониторинга и его задач, содержащиеся в Концепции правовой политики, Законе об НПА и Правилах проведения правового мониторинга, характеризуются пространностью и нечеткостью, размытостью и стилевой сложностью словосочетаний и предложений.

В частности, Закон «О нормативных правовых актах» и утвержденные в 2011 году для его исполнения постановлением Правительства «Правила проведения правового мониторинга нормативных правовых актов», определяют правовой мониторинг как «деятельность государственных органов, осуществляемая на постоянной основе, по сбору, оценке, анализу информации о состоянии законодательства Республики Казахстан, а также по прогнозу динамики его развития и практики применения в целях выявления противоречащих законодательству Республики Казахстан устаревших и коррупциогенных норм права, оценки эффективности их реализации».

В Концепции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года, определившей основные направления

развития правовой системы страны, говорится, что «для дальнейшего повышения конкурентоспособности отечественной право-вой системы следует продолжить работу по систематизации действующего законодательства, дальнейшей консолидации в разрезе отраслей законодательства; освобождению его от устарев-ших и дублирующих норм, восполнению пробелов в правовом регулировании, устранению внутренних противоречий в действующем праве; минимизации отсылочных норм в законах и расширению практики принятия законов прямого действия. При этом особое внимание следует уделять прогнозно-аналитическому обеспечению правотворческой деятельности, которая будет основываться на постоянном мониторинге тенденций развития отраслей права и правовых систем, анализе практики применения нормативных правовых актов. Это позволит создать современную по содержанию и методам регулирования систему, наглядно отражающую все этапы нормотворческой и правоприменительной деятельности по каждому акту, - его разработку, принятие, применение, внесение изменений и дополнений, признание утратившим силу либо разработку нового акта».

Необходимо отметить, что цели и задачи правового мониторинга в указанной Концепции напрямую не изложены, однако анализ ее положений позволяет говорить о том, что конечной целью правового мониторинга является оценка эффективности правовой системы и прогнозно-аналитическое обес-печение правотворческой деятельности по ее совершенствованию и реализации законных интересов человека и общества и, тем самым, отличается от цели, указанной в Законе, но отражает истинное предназначение правового мониторинга.

Такое разновекторное формулирование целей и задач правового мониторинга на уровне системообразующих нормативных документов, а на уровне Закона - нацеливание мониторинга на выявление и устранение дефектов только НПА, а не законодательства в целом, приводит к тому, что не выполняется главная цель мониторинговой деятельности. Академик Баймаханов М.Т. сформулировал ее как «обеспечение максимального соответствия разрабатываемого закона и всех содержащихся в нем норм существующим на данный момент условиям жизни общества, потребностям поступательного развития страны, характеру экономических, социально-

81Правовой мониторинг

политических, этнодемографических, духовных, межличностных и иных общественных отношений» [4].

Выполняет ли проводимый до настоящего времени правовой мониторинг свое предназначение, каковы его реальное состояние и перспективы?

Результаты десятилетней практики проведения правового мониторинга в Казахстане пока отличаются от концептуально провозглашенной цели.

Об этом свидетельствует содержание аналитических справок центральных и местных государственных органов по результатам мониторинга НПА и их применения, размещаемых в подсистеме «Правовой мониторинг» корпоративного портала Министерства юстиции, а также общие ежегодные итоги правового мониторинга.

В частности, уполномоченные органы в отчетных сведениях освещают только формально-юридические аспекты анализа нормативных правовых актов и выявленные в них дефекты. Причем нередко мониторинг осуществляется неполно и поверхностно, в отчетной информации, представляемой госорганами в Министерство юстиции, аналитические сведения в части определения эффективности своей правоприменительной деятельности отсутствуют, а п. 11 Правил проведения правового мониторинга, обязывающий использовать перечисленные в нем источники аналитической информации, вовсе не выполняется. Указанное обстоятельство является важным, так как оно не позволяет глубоко и качественно изучить и оценить состояние и эффективность законодательства, максимально учитывать общественное мнение в ходе осуществления государственной правовой политики и тем самым не реализуется сущностное предназначение правового мониторинга. Это влечет за собой и невыполнение задачи прогнозно-аналитического обеспечения нормотворческой деятельности.

Оценивая современное состояние про-водимого мониторинга, приходится кон-статировать, что действующий механизм и его результаты решают только ту задачу, которая позволяет анализировать и корректировать качество нормативных правовых актов, принятых тем или иным правотворческим органом в соответствии с предоставленной правотворческой компетенцией, оставляя «за бортом» ключевые цели правового мониторинга. Такой анализ и оценка действующих НПА и

правоприменительной практики в соответствии с классификацией видов этой деятельности следует отнести к текущему правовому мониторингу [3].

При всех обозначенных недостатках текущий правовой мониторинг необходим, так как выполняет весьма полезную работу по приведению нормативных правовых актов в соответствие действующему законодательству, устранению в них противоречий, пробелов, дублирования, технико-юридических и других изъянов. Об этом ярко свидетельствуют аналитические сведения, изложенные в Информациях Министерства юстиции в Канцелярию Премьер-Министра РК по ежегодным итогам проведения правового мониторинга НПА. Исходя из этого, текущий мониторинг должен проводиться постоянно, в установленном режиме.

Вместе с тем, нами уже отмечалось, что текущий мониторинг законодательства и правоприменительной практики не в полной мере соответствует главной идее создания правового мониторинга. Поступающая от уполномоченных органов отчетная информация в силу указанных причин не содержит оценки состояния законодательства и его действия в подведомственной сфере, не имеет анализа эффективности правоприменения и тем более - предложений по возможным мерам для достижения конечной цели правового мониторинга. Если взглянуть на эту проблему и с точки зрения задач и ресурсов (функциональных, организационно-штатных, кадровых, временных) на проведение полноценного мониторинга, то уполномоченные органы ими в реальности не располагают, так как это уже другой уровень – исследовательский.

Таким образом, для решения этих задач необходим отраслевой правовой мониторинг - организация и проведение мониторинга на основе выбранного его объекта и проблемно-целевого подхода, т.е. необходимости изучения и анализа состояния нормативного регулирования и его исполнения, реализации всех целевых компонентов правового мониторинга, например, в масштабах отрасли деятельности госоргана, либо в рамках общественно-значимого вопроса, проблемы в какой-либо сфере общественных отношений и т.д.

Например, для проведения отраслевого правового мониторинга за основу может быть взята классификация отраслевой структуры законодательства [5].


По этому же принципу может быть проведен тематический правовой мониторинг. Первый, хотя и незначительный, опыт такой работы имеется – Центром правового мониторинга в 2013 и 2014 годах проведен анализ законодательства и его реализации в социальной сфере, правового обеспечения трудовых отношений в Казахстане .

На наш взгляд, для качественного отраслевого правового мониторинга необходимо в рамках правил его проведения предварительно решить вопросы об объектах, субъектах и участниках мониторинга, источниковой базе исследования, методах и инструментах проведения такого вида мониторинговой деятельности. Отраслевой мониторинг следует проводить также на плановой основе, но в отличие от текущего – периодически.

В целом итоговые результаты этой аналитической деятельности непременно будут содержать оценку состояния и эффективности законодательства, правоприменения, пред-ложения по их совершенствованию, выводы прогнозного характера.

Решению перечисленных задач отраслевого мониторинга способствует принятый Парла-

ментом к рассмотрению проект Закона РК «О правовых актах».

Согласно нему, «правовой мониторинг - система постоянного наблюдения, сбора, анализа информации о состоянии законодательства Республики Казахстан и практике его применения с целью оценки и прогнозирования эффективности законодательства, выработки предложений по его совершенствованию».

Кроме того, в законопроекте уполномоченным органам предоставлено право привлекать к правовому мониторингу научные и общественные организации, граждан, тем самым расширен инструментарий и круг источников информации для наиболее полного качественного его проведения.

Полагаем, что и действующий с 2016 года Закон РК «Об общественных советах» сыграет определенную позитивную роль в мониторинговой деятельности. Статьи 5,17, 20 Закона предоставляют общественным советам возможность быть активными участниками общественного мониторинга и дают право вносить предложения по совершенствованию законодательства и деятельности государ-ственных органов.

83Правовой мониторинг


1. Галиев Т.Т., Тлеухан Н.Т. Правовой мониторинг: теоретико-методологический аспект. – Астана: Изд-во Парламента РК, 2008. - С. 53.

2. Сборник «Мониторинг права – важнейшее средство повышения эффективности государственного управления». Раздел 1 (Общие положения). Совет Федерации, август 2004.

3. Правовой мониторинг. Научно-практическое пособие. – М.: ИД «Юриспруденция», 2009. – С. 19-23.

4. Баймаханов М.Т. О роли мониторинга в совершенствовании нормотворчества / Правовой мониторинг как средство повышения качества нормотворческой деятельности. Сборник материалов международной научно-практической конференции 30 октября 2007 года. - Астана, 2007. - С. 17-22.

5. http://uris.org.ua/teoriya-gosudarstva-i-prava/struktura-sistemy-zakonodatelstva

Мақалада салалық құқықтық мониторингтің ұйымдастыру мәселелері талқыланады.Түйін сөздер: салалық құқықтық мониторингтің мақсаттары, талаптары.

В статье рассматриваются вопросы организации отраслевого правового мониторинга.Ключевые слова: цели, задачи отраслевого правового мониторинга.

In article discusses questions of the organization of sectoral legal monitoring.Keywords: purposes, tasks of the sectoral legal monitoring.

Зараб Ғазизұлы Қазиев,ҚР Заңнама институты Құқықтық мониторинг орталығының жетекші ғылыми қызметкері,

з.ғ.к., профессорӘйгерім Бисембайқызы Есімова,ҚР Заңнама институты Құқықтық мониторинг орталығының кіші ғылыми қызметкеріСалалық құқықтық мониторингі: жалпы ұғымы, міндеті және жүргізу мүмкіндігі

Казиев Зараб Газизович, ведущий научный сотрудник Центра правового мониторинга Института законодательства

РК, к.ю.н., профессорЕсимова Айгерим Бисембаевна,младший научный сотрудник Центра правового мониторинга Института законодательства

РКОтраслевой правовой мониторинг: общее понятие, задачи и возможности проведения

Kaziev Zarab Gazizovich, a leading researcher at the Center of legal monitoring GU «Institute of the legislation Republic of

Kazakhstan», Ph.D, professorEsimova Aygerim Bisembaevna,a junior researcher at the Center of legal monitoring GU «Institute of the legislation Republic of

Kazakhstan»Legal industry monitor: general concept, challenges and opportunities of conducting

● ● ● ● ●


НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

В СФЕРЕ СТРАХОВАНИЯ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОГО РИСКАДоговор страхования предпринимательского

риска является одним из распространенных видов сделки в экономическом обороте. Данный договор используется субъектами гражданских правоотношений в целях гарантирования устранения либо максимального сведения к минимуму вредоносных последствий в случае наступления обстоятельств, независящих от их воли и действий. Так, исполнение условий любого гражданско-правового договора сопряжено с риском возникновения обстоятельств, которые находятся вне контроля сторон, таких как забастовки, военные конфликты, девальвация, инфляция, изменение рыночной конъюнктуры и др. Кроме того, необходимо учитывать тот факт, что контрагент может несвоевременно исполнить или ненадлежаще исполнить взятые на себя обязательства по договору.

В силу характера указанных обстоятельств субъекты права не всегда могут предвидеть и предусмотреть в договоре соответствующие правовые механизмы их учета либо предусмотренные механизмы могут оказаться неэффективными. К примеру, есть вероятность, что меры ответственности за неисполнение или ненадлежащее исполнение условий договора могут быть не применены в силу неплатежеспособности или несостоятельности контрагента и недостаточности средств имущественной массы банкрота-предпри-нимателя. Такие случаи характерны при освобождении банкрота от долгов, которое влечет освобождение от исполнения всех обязательств и иных требований, учтенных при признании субъекта предпринимательства банкротом. Из этого правила есть единственное исключение для индивидуальных предпринимателей, признанных банкротом, которые не освобождаются от требований граждан, перед

которыми лицо, объявленное банкротом, несет ответственность за причинение вреда жизни или здоровью, а также иных требований личного характера, предусмотренных законами Республики Казахстан [1, ст. 109].

Для недопущения каких-либо потерь или максимального их сокращения гражданским законодательством Республики Казахстан предусмотрены различные регуляторы защиты предпринимателей от риска убытков при осуществлении хозяйственной деятельности. К ним можно отнести такие способы обеспечения исполнения обязательств как залог, неустойка, гарантия и поручительство, задаток, удержание и гарантийный взнос. Все данные способы по своей правовой природе имеют свои исключительные особенности и являются правовыми механизмами предварительного характера.

Вместе с тем необходимо учитывать, что одним из средств эффективного управления предпринимательским риском является также институт страхования. Данный институт характеризуется тем, что дополнительная гарантия защиты имущественных интересов субъектов предпринимательства предоставляется специализированной организацией, которая для осуществления своей деятельности получает лицензию, в том числе имеющей определенный размер уставного капитала. Так, для вновь создаваемой страховой (перестраховочной) организации минимальный размер уставного капитала составляет при получении лицензии по отрасли «общее страхование» - 1 100 000 000 (один миллиард сто миллионов) тенге, при получении лицензии по отрасли «общее страхование» и лицензии по перестрахованию - 1 200 000 000 (один миллиард двести миллионов) тенге [2].

Елеусизова Индира Каржаубаевна,главный научный сотрудник отдела гражданского, гражданско-процессуального законодательства и исполнительного производства Института законодательства РК, кандидат юридических наук

85

Кроме того, привлекательность договора страхования заключается также в получении возмещения реального ущерба и упущенной выгоды даже в случае форс-мажорных обстоятельств, которые являются основаниями освобождения сторон от выполнения обязательств, предусмотренных договором.

В целом, договор страхования возник в гражданском обороте для обеспечения имущественных интересов в первую очередь лиц, которые вложились в определенное дело. Начало страховому делу было положено в XVII веке купцами, которые понесли немалый урон вследствие невозвращения ушедших в плавание кораблей, ставших жертвами морских пиратов. Для защиты имущественных интересов инвесторов купцы решили в случае гибели и пропажи кораблей ввести обязательность предварительного заключения договора страхования для выхода на море кораблей [3, стр. 570-571].

Применения договора страхования предпри-нимательского риска сохраняет баланс между спадом и активностью хозяйственной деятельности, способствует предотвращению закрытия производства, обеспечению рабочих мест и других крайне нежелательных социально-экономических и политических последствий. Данное обстоятельство связано с тем, что риски страховой организации уменьшаются с использованием дополнительных механизмов страхования, таких как сострахование, двойное страхование и перестрахование.

Законодательными актами страхование предпринимательских рисков прямо не регламентируется, хотя до 2006 года ей была посвящена статья 810 Гражданского кодекса РК [4, пп. 4) ст. 1].

При этом до 2006 года по договору страхования предпринимательского риска мог быть застрахован предпринимательский риск только самого страхователя и только в его пользу, что не охватывало в полном объеме всю сущность данного вида страхования. Так, договор страхования как средство гарантирования предпринимательского риска в основном заключается для защиты имущественных интересов третьего лица - контрагента страхователя по основному гражданско-правовому договору, который должен являться выгодоприобретателем.

На сегодняшний день стороны по своему усмотрению определяют субъектов договора и условия регулирования их взаимоотношений,

что положительно отражается на практике применения данного вида страхования.

В трудах ученых, осуществлявших иссле-дование в сфере страхования, по-разному определяется предмет страхования. В. И. Серебровский полагает, что страховой интерес является предметом страхования, поскольку заключая договор страхования, страховщик не принимает на себя обязательство восстановить ту или иную вещь, пострадавшую от наступления страхового случая, а обязывается только возместить тот ущерб, который может понести страхователь [5, стр. 78-79.].

Вместе с тем существуют и иные мнения. В.К. Райхер считал, что предметом страхования надо признать «объект, с которым может произойти предусмотренное страхованием событие» [6], то есть строение, посев сельско-хозяйственной культуры, скот и т.п.

К.А. Граве, Л.А. Лунц предметом (содержанием) страхового правоотношения признавали обязанность предоставления денежных средств (уплата страхового возмещения). Страховой же интерес, как они полагали, являлся одним из необходимых предпосылок возникновения и существования этого правоотношения, то есть юридическим фактом, от наличия которого зависят возник-новение и дальнейшее существование уже возникшего страхового правоотношения [7, стр.16].

Отечественное законодательство не используется термин «предмет договора страхования», ограничиваясь только перечис-лением объектов страхования.

Так, согласно гражданскому законодательству объектами имущественного страхования могут быть любые имущественные интересы граждан и юридических лиц, в том числе связанные с владением, пользованием и распоряжением имуществом, а также обязанностью возместить вред, причиненный другим лицам, в том числе в результате нарушения договора (обязательств) [8, ст. 807].

Далее предусматриваются следующие классы в добровольной форме страхования: страхование имущества от ущерба, страхование гражданско-правовой ответственности владельцев транспорта, страхование займов, страхование от прочих финансовых убытков [9, ст. 6].

В свою очередь, объектом страхования предпринимательского риска должен являться имущественный страховой интерес лица в защите от каких-либо рисков, связанных с



предпринимательской деятельностью. К таким рискам можно отнести нарушения своих обязательств контрагентами предпринимателя или изменения условий этой деятельности по независящим от предпринимателя обстоятельствам, в том числе риск потери доходов страхователя, к примеру, ущерб от простоев оборудования, упущенная выгода по несостоявшимся или неудавшимся сделкам.

При этом в различных сферах предпри-нимательской деятельности рассматриваемый риск может называться по-разному и зависит от разных жизненных обстоятельств. Так, поскольку производственная сфера деятельности сопряжена с освоением новой техники и технологии, а также методик производства, неизбежно появление у субъектов предпринимательства технических рисков (вероятность потерь вследствие отрицательных результатов научно-исследовательских работ и др.), производственных рисков (снижение запланированных объемов реализации продукции и др.).

Данное определение объекта страхования также соответствует подходу, выбранному при обозначении объекта обязательного страхования гражданско-правовой ответственности субъектов предпринимательства. Так, согласно Предпринимательскому кодексу РК таким объектом является имущественный интерес субъекта предпринимательства, связанный с его обязанностью, установленной гражданским законодательством Республики Казахстан, возместить имущественный вред, причиненный жизни и (или) здоровью физических лиц, имуществу третьих лиц, окружающей среде при осуществлении предпринимательской деятельности [10, 127 статья].

При этом заключение субъектом предпринимательства договора добровольного страхования своей гражданско-правовой ответственности за вред, причиненный жизни и (или) здоровью, имуществу третьих лиц, окружающей среде, связанный с осуществлением предпринимательской деятельности, не освобождает его от обязанности по заключению соответствующего договора обязательного страхования ответственности субъекта предпринимательства, предусмотренной законами Республики Казахстан.

Вместе с тем на практике встречаются затруднения, связанные с точечным определением объекта страхования.

Поскольку данный вид страхования, как

было сказано выше, имеет особое значение для бизнеса и соответственно для экономики страны в целом, полагаем целесообразным законодательно закрепить отдельный класс добровольной формы страхования, такой как страхование предпринимательского риска (как было до 20 февраля 2006 года).

Страхование предпринимательского риска относится к добровольному виду страхования, поскольку обязательное страхование граж-данско-правовой ответственности субъектов предпринимательства устанавливается законами Республики Казахстан и их целью является возмещение вреда, причиненного жизни и (или) здоровью, имуществу третьих лиц, окружающей среде, посредством осуществления страховых выплат.

Необходимо отметить, что договор страхования предпринимательских рисков не всегда является выгодным для хозяйствующих субъектов. Так, по договору страхования страховая организация является предпринимателем, который в первую очередь преследует цель получить прибыль от денежных средств страхователя путем их вложения в другие инвестиционные активы. Данное обстоятельство связано с тем, что не во всех случаях наступает страховой случай или не выплачиваются страховые выплаты при наличии таких оснований освобождения страховщика от осуществления страховой выплаты как неуведомление страховщика о наступлении страхового случая и др.

Перечень оснований освобождения страхов-щика от осуществления страховой выплаты в соответствии с Гражданским кодексом РК является неисчерпывающим и может быть дополнен иными законодательными актами. К примеру, Закон Республики Казахстан от 10 марта 2004 года «Об обязательном страховании в растениеводстве» частично дублирует основания освобождения страховщика от осуществления страховой выплаты, предусмотренные в Гражданском кодексе РК, дополняет их другими основаниями и предусматривает отсылку к гражданскому законодательству, в состав которого входит также Гражданский кодекс РК [11, ст. 11].

Аналогичная ситуация прослеживается в специальных законодательных актах, регулирующих отдельные виды страховой деятельности. Вместе с тем нормы данных актов имеют свои специфические особенности.

Так, в Законе Республики Казахстан от 13 декабря 2005 года «Об обязательном

87

экологическом страховании» не закрепляется отсылка к гражданскому законодательству и исключается из оснований для отказа в осуществлении страховой выплаты неуведомление или несвоевременное уведомление страховщика о наступлении страхового случая, если оно обусловлено причинами, не зависящими от воли страхователя, и представлены соответствующие документы, подтверждающие данный факт [12, ст. 22].

Подобные исключения предусмотрены также в статье 24 Закона Республики Казахстан от 1 июля 2003 года «Об обязательном страховании гражданско-правовой ответственности перевоз-чика перед пассажирами», при этом учитывают-ся уважительные причины неуведомления или несвоевременного уведомления страхователем о наступлении страхового случая [13].

Последнее положение противоречит нормам Гражданского кодекса РК, в соответствии с которым неуведомление страховщика о наступлении страхового случая дает ему право отказать в страховой выплате, если не будет доказано, что страховщик своевременно узнал о наступлении страхового случая либо отсутствие у страховщика сведений об этом не могло сказаться на его обязанности осуществить страховую выплату.

Ввиду значения и цели договора страхова-ния, направленного в том числе и на защиту имущественных интересов, положения специальных законодательных актов больше представляются более приемлемыми, нежели положения Гражданского кодекса РК. Однако наше действующее законодательство устанавливает обязательность применения норм законодательного акта вышестоящего уровня в случае наличия противоречий в нормах нормативных актов разного уровня.

В свою очередь, Закон Республики Казахстан от 31 декабря 2003 года «Об обязательном страховании гражданско-правовой ответственности туроператора и турагента» предусматривает отказ в осуществлении страховой выплаты, если страховой случай произошел вследствие наличия оснований, предусмотренных в данном законе и подпунктами 1) и 2) пункта 1 статьи 839 Гражданского кодекса РК [14, ст. 20].

Кроме того, согласно статье 839 Гражданского кодекса РК основания для отказа в страховой выплате могут быть расширены условиями самого договора страхования.

При этом следует подчеркнуть, что договор

страхования в основном является договором присоединения, по которому страхователь обязан принять все условия страхового договора, как правило, подготовленного страховой организацией, не иначе как путем присоединения. Расторжение страхователем указанного договора допускается только в случае, если его условия лишают прав, обычно предоставляемых по аналогичным договорам, исключает или ограничивает ответственность другой стороны за нарушение обязательств либо содержит другие явно обременительные для страхователя условия, которые не были бы приняты при наличии у него возможности участвовать в их определении (статья 389 Гражданского кодекса РК).

Действующее законодательство также предусматривает возможность освобождения от осуществления страховой выплаты за убытки, возникшие вследствие независящих от воли и действий страхователя обстоятельств, таких как изъятие, реквизиция, уничтожение застрахованного имущества по распоряжению государственных органов, если иное не предусмотрено договором имущественного страхования.

К таким основаниям также можно отнести наступление страхового случая вследствие воздействия ядерного взрыва, радиации или радиоактивного заражения, военных действий, гражданской войны, народных волнений всякого рода, массовых беспорядков или забастовок.

Таким образом, не во всех случаях страхова-тель (застрахованный или выгодоприобрета-тель) могут рассчитывать на получение возмещения потерь при наступлении страхового случая.

Вместе с тем положения специальных законодательных актов, регламентирующих обязательные виды страхования, ограничивают право страховщика отказывать в осуществлении страховой выплаты по иным основаниям, не предусмотренным в данных актах. К таким видам страхования относятся обязательное страхование гражданско-правовой ответст-венности туроператора и турагента, владельцев транспортных средств, аудиторских организаций и др.

Как показывает анализ отечественных законов в сфере страховой деятельности, основания отказа в осуществлении страховых выплат являются неидентичными и противоречат друг другу. В связи с этим полагаем необходимым провести ревизию данных актов на предмет



устранения коллизий и противоречий с учетом основополагающей цели договора страхования предпринимательского риска, а также специфики индивидуальных классов страхования. При этом следует учесть, что договор страхования является двусторонним, возмездным, взаимным, консенсуальным, добровольным, за исключением его обязательных видов.

Поскольку Гражданский кодекс РК в силу своего правового статуса закладывает основные положения страховой деятельности, которые получают дальнейшую детализацию в специальных законодательных актах, представляется целесообразным внести в него некоторые поправки следующего характера:

1) исключить право страховщика отказывать в осуществлении страховой выплаты при его неуведомлении или несвоевременном уведомлении о наступлении страхового случая, если оно обусловлено причинами, не зависящими от воли страхователя или при уважительных причинах, перечень которых можно оговорить в договорах страхования;

2) исключить из оснований освобождения страховщика от осуществления страховой

выплаты за убытки, возникшие вследствие изъятия, конфискации, реквизиции, ареста или уничтожения застрахованного имущества по распоряжению государственных органов. В случае необходимости стороны имеют право предусмотреть данные основания в договоре страхования;

3) привести в соответствие аналогичные основания освобождения страховщика от осуществления страховой выплаты, предусмотренные в Гражданском кодексе РК и в специальных законодательных актах, регламентирующих отдельные виды страхования.

Изложенное свидетельствует о том, что страхование предпринимательского риска является эффективным механизмом минимизирования потерь и гарантирования сохранения имущественных благ и интересов, связанных с предпринимательской деятельностью. При этом для широкого применения такого вида договора необходимость приобретает дальнейшее совершенствование норм законодательных актов, регулирующих сферу страхования.


1. Закон Республики Казахстан от 7 марта 2014 года № 176-V ЗРК «О реабилитации и банкротстве» / http://adilet.zan.kz/rus.

2. Постановление Правления Агентства Республики Казахстан по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций от 22 августа 2008 года № 131 «Об утверждении Инструкции об установлении пруденциальных нормативов и иных обязательных к соблюдению норм и лимитов для страховой (перестраховочной) организации и страховой группы, включая минимальные размеры уставного капитала, гарантийного фонда, маржи платежеспособности и сроках представления отчетов о выполнении пруденциальных нормативов» / http://adilet.zan.kz/rus.

3. Гражданское право : учеб. : в 3 т. Т. 2. — 4-е изд., перераб. и доп. / Е.Ю. Валявина, И. В. Елисеев [и др.] ; отв. ред. А. П. Сергеев, Ю. К. Толстой. — М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2005. - 848 с.

4. Закон Республики Казахстан от 20 февраля 2006 года № 128 «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам страхования» / http://adilet.zan.kz/rus.

5. В. И. Серебровский, Страхование, Финиздат, 1927. – 91 с.6. В.К. Райхер, Общественно-исторические типы страхования, Изд-во Академии наук СССР,

1947, стр. 208.7. К.А. Граве, Л.А. Лунц, Страхование, Государственное Издательство Юридической Литературы,

Москва, 1960. – 67 с.8. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть) (с изменениями и дополнениями

по состоянию на 24.11.2015 г.) / http://adilet.zan.kz/rus.9. Закон Республики Казахстан от 18 декабря 2000 года № 126 «О страховой деятельности» /

http://adilet.zan.kz/rus.10. Предпринимательский кодекс Республики Казахстан от 29 октября 2015 года № 375-V ЗРК /

http://adilet.zan.kz/rus.11. Закон Республики Казахстан от 10 марта 2004 года «Об обязательном страховании в

растениеводстве» / http://adilet.zan.kz/rus.

89

12. Закон Республики Казахстан от 13 декабря 2005 года «Об обязательном экологическом страховании» / http://adilet.zan.kz/rus.

13. Закон Республики Казахстан от 1 июля 2003 года «Об обязательном страховании гражданско-правовой ответственности перевозчика перед пассажирами» / http://adilet.zan.kz/rus.

14. Закон Республики Казахстан от 31 декабря 2003 года «Об обязательном страховании гражданско-правовой ответственности туроператора и турагента» / http://adilet.zan.kz/rus.

Мақалада Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шартының мәні айқындалған. Сонымен қатар автор кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру шартын регламенттейтін кейбір заңнамалық актілерге мониторинг жүргізген және оларды жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу талпынысы жасаған.

Түйін сөздер: сақтандыру, кәсіпкерлік тәуекел, сақтандыру мүддесі, мүліктік мүдде, сақтан-дыру объектісі мен нысанасы.

В статье раскрывается значение договора страхования предпринимательского риска по законодательству Республики Казахстан. При этом автором проведен мониторинг некоторых законодательных актов, регламентирующих договор страхования предпринимательского риска, и предприняты попытки выработки предложений по их совершенствованию.

Ключевые слова: страхование, предпринимательский риск, страховой интерес, имущественный интерес, объект и предмет страхования.

The article reveals the importance of the contract of insurance of entrepreneurial risk under the legislation of the Republic of Kazakhstan. The author monitored some legislative acts governing the contract of insurance of entrepreneurial risk and attempted to make proposals for their improvement.

Keywords: insurance, entrepreneurial risk, insurable interest, property interest, the object and the subject of insurance.

Индира Қаржаубайқызы Елеусізова,ҚР Заңнама институты азаматтық, азаматтық іс жүргізу заңнамасы және атқарушылық іс

жүргізу бөлімінің бас ғылыми қызметкері, з.ғ.к.Кәсіпкерлік тәуекелді сақтандыру саласындағы Қазақстан Республикасы заңнамасын

жетілдірудің кейбір мәселелері

Елеусизова Индира Каржаубаевна,главный научный сотрудник отдела гражданского, гражданско-процессуального

законодательства и исполнительного производства Института законодательства Республики Казахстан, к.ю.н.

Некоторые вопросы совершенствования законодательства Республики Казахстан в сфере страхования предпринимательского риска

Eleusizova Indira Karzhaubaevna,Chief Researcher of civil, civil procedural legislation and executive proceedings department of the

Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, Candidate of legal sciencesSome issues of improving the legislation of the Republic of Kazakhstan in the sphere of insurance of

entrepreneurial risk

● ● ● ● ●



ЗАҢНАМА ТЕРМИНДЕРІНІҢ ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТІК СИПАТЫ

Сөз - лексикалық бірлік ретінде өміріміздің ереже, қағидасы - заңнама тілінің негізгі әрі басты құралы. Ал сөз құралын заң тілінің өлшеміне орайластыру мәселесінің басты шарты – оның норма жасау үдерісіндегі нақтылығы, яғни заң мәтінінің лексикалық әдеби нормасының дұрыс және айқын болуы. Осы орайда заң тілінің ерекшелігінен сөздің норма шығармашылығы қызметіндегісипаты, оны қолданудың жолдары туралы мәселе туындайды.

Алдымен бұл ретте заң сөзінің термин мен тұрақты тіркес жасаудағы кейбір ерекшеліктеріне тоқтала кетейік.

Ұғымдық мәні айқын, нормалық жүктемесі нақты терминдік тіркес құқықтық фраземаның негізін құрайды. Осы арада заңдағы тұрақты тіркестердің – құқық фразеологиясының мағыналық ерекшелігін идомдық және метафоралық сипаттағы жалпы фразеологизм семантикасымен шатастырмауымыз керек. Көп жағдайда әдеби-публицистикалық, ғылыми-философиялық фразеологизмге тән тұтастық, тұрақтылық пен тиянақтылық белгілерін құқықтық жүктемесі бар тұрақты тіркестерге телуге болмайды. Мысалы, «қалың бұқара», «қара бұқара» деген фразеологиялық тіркестегі экспрессивтік-эмоционалдық реңкті заңда қолданылатын «халық» сөзіне - «қара» халық, «қалың» көпшілік деп қолдану мүмкін бе?! Немесе қылмыстық заңнаманада қолданылатын «қылмыстық іс қозғалу», «жауапқа тартылу» тіркестерінің жалпы қолданыстағы «істі болды», «істі болу» деген фразеологиялық тіркеспен мағыналық үйлестігі болғанымен, ортақ тиянақтылық белгісі жоқ. Сондықтан жалпы қолданыстағы фразеологиялық тіркесті заңның ресми тіліне көшіруәдетте құқық нақтылығындұрыс бере алмайтындығын да ескеруіміз керек. Осы орайда академик Ісмет Кеңесбаевтың «Қазақ тіліндегі тянақты тіркестер (фразеологизмдер) өз заңдылықтарына сәйкес

өмір сүретін айырықша категория. Олардың әралуан ірілі-ұсақты ерекшеліктері мен айырым белгілерін саралай зерттейтін дербес пән - фразеология» [1] деген анықтамасына ден қоюымыз қажет сияқты. Яғни, Кеңесбаевша айтсақ, тұрақты тіркестердің бәрі бірдей фразеологизм бола бермейді немесе тұрақты тіркестердің фразеологизм болмасқа шарасы жоқ деген қағиданы есте ұстаған абзал.

Лингвист-ғалымдар тұрақты тіркестік терминдердің лексикалық-фразеологиялық қолданылу ерекшелігі жағынан көркем стильге және ғылыми стильге жатқызады. Ал заңдағы тұрақты тіркестік терминдердің бұл тұрғыдағы сипатын тек қана таза ғылыми стильге жатқызып қоймай, мұны құқықтық-ресми стиль тұрғысынан қарастырған дұрыс деп ойлаймыз. Осы ретте заң тұрақты тіркестік терминдерінің түпмәтіндік қолданысы, оның заң мәтінінде нормалық дәлдікпен әрі әдеби норма өлшеміне сай орнығуы және біріздендірілуі заң шығару жұмысының ең өзекті мәселелердің бірі екенін айтуымыз қажет. Бұл процесс заңгерлердің де, лингвист мамандардың да біліктілігін талап етеді.

Қолданысқа енген тұрақты тіркестердің құқық жүйесінде пайда болуы мен олардың функциялық ерекшелігіне қарай құжаттық іс жүргізу және құқықтық жүктемесі бар тіркестер деп екі топқа бөлуге болады.

Мысалы, құжаттық іс жүргізуге қатысты тіркестер «құжаттамалық деректер», «талдау жүргізу», «жүзеге асыру», «іске асыру», «қорытынды жасау», «талап ету», «штат кестесі», «жұмыс өтілі», «бақылауға алу», «бекітуге ұсыну», «қарауға ұсыну», «тағылымдамадан өту», «жазбаша хабарлама», «жазбаша ұсыну», «жалпыға бірдей» және тағы басқа осы сияқты сипатта болатыны белгілі. Ал құқықтық жүктемеге ие тіркестердің санатына «жедел іздестіру», «сыбайлас жемқорлық», «мәжбүрлеу

Айымбетов Мәди Айтбенбетұлы,ҚР Заңнама институты Лингвистика орталығының НҚА және халықаралық шарттар жобаларына ғылыми лингвистикалық сараптама секторының жетекші ғылыми қызметкері

91

тәртібі», «құқықтық міндеттеме», «мәміле жасау», «келісімге келу», «бітімгершілік жасау», «келісім жасау», «талап мерзімі», «атқару парағы», «ортақ меншік», «жарғылық капитал», «жария шарт», «талап мерзімінің өтуі», «заңның қолданылу аясы», «заңды тұлға», «жеке тұлға» [5] сияқты бүгінгі таңда заң мәтіндерінде орныққан толып жатқан тағы да басқа тұрақты тіркестерді жатқызуға болады.

Бұдан басқа осы тұрақты тіркестердің түпмәтінде грамматикалық заңдылықпен қолданылу ретіне қарай олардың тұлғалық өзгермелі сипатына, яғни варианттылығына жол берілетінін ескеру керек. Бірақ олардың бұл ретте құқықтық дәлдіктен, әдеби нормадан ауытқымауы басты шарт болуға тиіс. Мәселен, кейбір жағдайларда тұрақты тіркестер мәтінде өз орнында тұрмаса немесе оның бір компоненті дұрыс алынбаса, қаралып отырған мәселенің нормасына нұқсан келеді, әйтпесе мағынасы мүлдем басқаша реңк алады. Мәселен, заң мәтіндерінде көп кездесетін «күнтізбелік бес (он, жиырма, т.б. ) күн ішінде» деген тіркес бар, осыны заң жобасын әзірлеушілер «он күнтізбелік күн ішінде» деп орысша мәтінді жолма-жол аудара салады («в течении десяти календарных дней»). Бұл арада аудармашы қазақша сөйлемнің синтаксистік-грамматикалық түзілу ерекшелігін ескермей, «он» деген сан есімді «күнтізбе» сөзіне бағындырып отыр. Ал қазақша сөйлемнің табиғатында бұл тіркес «күнтізбелік он күн». Он күнтізбе емес, бір күнтізбе, ал мәселе сол күнтізбедегі күнтізбелік он күні туралы болып отырғанына лингвист-маман, бұл ретте дәлірек айтсақ аудармашы көңіл аудармайды.

Осындай стилистикалық қателер көп жағдайда заңдағы қазақша тіркестік терминдердің орашолақ, тіпті мүлдем қате болуына, мағынасының бұзылуына әкеп соқтырады. Еңбек заңнамасында еңбек қауіпсіздігіне байланысты қолданылатын «өрескел бейқамдық» деген термин бар, осыны көптеген заң жобаларында лингвист мамандарымыз «дөрекі абайсыздық» деп дөрекі түрде калькалап аударады. Мұның орысшасы – «грубая неосторожность». Бұл арада «абайсыздықтан» гөрі қауіп келтіретін жәйтке «бейқамдық» көрсету деген анағұрлым нақтырақ және мінез-құлыққа қатысты қолданылатын «дөрекі» бейқамдық емес, мейлінше дәл әрі күштірек реңктегі «өрескел» бейқамдық.

Қатар тұрған екі сөздің бір-бірімен тіркестік үйлесуі арқылы мағыналық дәлдікке қол жеткізуге болады десек, мұның түпмәтіндегі қолданылу үйлесіміне де ден қою қажет. «Адал

бәсекелестік» («добросовестный конкурент») деген терминдік тіркестің ізімен Азаматтық кодексте «адал алушы» («добросовестный приобретатель») деген қолданыс пайдаланылған (Жалпы бөлім, 261-бап) [3]. Бірінші жағдайда «адал бәсекелес» тіркесі жатық әрі нақты, ал «адал алушыға» келсек, бұл - орысшаның калькасы. Бұл арада лингвист-маман, біріншіден, тіркестегі сөздердің үйлесіміне мән бермейді, екіншіден, «алушы» сөзінің анықтауышы орысшадағы «добросовестный» сөзінің дұрыс баламалық қолданысы болмай тұр. Дәл осы тіркестегі мұның баламасы – «адал ниетті» болуға тиіс еді. Және «приобретатель» сөзінің нақты мағынасы – жәй ғана «алушы» (получатель) емес, «иеленіп алушы» деген ұғымды беріп тұр.

Азаматтық кодекстің 235-бабында «меншік құқығы көшеді» [3] деген тіркес бар, мұнда да «переходит» деген сөздің түпмәтіндік дұрыс баламасы берілмей, «көшеді» деп жолма-жол алына салынған. Ал мұның дұрысы - «меншік құқығы ауысады» немесе түпмәтіндегі өзгермелі сипатына орай - «меншік құқығының ауысуы». Ана тіліміздегі тұрақты тіркестердің басқа тілмен салыстырғанда өзіне тән баламалық сипатын ескермей қолдану құқық мәтіндеріндегі нормалық қайшылыққа ұрындырады. Мұндай жәйттер әсіресе сот, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу заңнамаларында көп кездеседі.

Айталық, «судопроизводство» деген қос сөзден түзелген терминді сот жүйесіндегілер «сот өндірісі» деп алып жүр. «Производство» сөзінің жолма-жол мағынасымен шектелсек, әрине - «өндіріс», бірақ бұл арадағы ұғымдалу – «сот ісін жүргізу» емес пе. Сот мәселесіне өндіріс емес, іс жүргізу тән. Мәселен, осы қылмыстық іс жүргізу саласында «процессуальное производство» деген терминдік тұрақты тіркес бар, мұны «процестік өндіріс» деп алсақ, қойыртпақ болып шықпай ма?!

Осы орайда «процессуальный» терминіне байланысты басы ашылмай жүрген бір мәселе бар. Кезінде «Процесcуальный кодекс» - «Іс жүргізу кодексі» [4] деп алынып, заң қолданысына енді. Ал енді қазір осы «процессуальный» терминін аудармау керек деген пікір туындап жүр. Бұл пікірді қолдайтын болсақ, «процессуальное законодательствоны» - «процесcуальдық заңнама», «процессуальное положение» - «процессуальдық жағдай» деп калькалық тіркестер жасауға мәжбүр боламыз. Мұндағы «процессуальный» терминін түпмәтіндік қазақша мағынасымен «іс жүргізу» деп қолданудың қандай нормалық қайшылығы бар?!

Из практики законотворчества на государственном языке


Бұл арада сотқа байланысты «производство» термині мен «процесс», «процессуальный» терминінің синонимдік болмаса да, ұғымдық жағынан үндестігін ескеріп, қазақшада «іс жүргізу» тіркесі деп алсақ ұтылмаймыз ғой, бұл да ойласатын жәйт. Лексикологияда «полисемия» [2] (сөздің көп мағыналығы) құбылысы деген ұғым бар. Демек, осыған сүйенсек, «іс жүргізудің» бір мағынасы сотқа қатысты «производствоны» бейнелесе, екінші мағынасы - «процесті», «процессуальныйды» бейнелейді. Алайда, бұл термин, өкінішке орай, қолданыстағы заңнамаға «процестік» болып енді («Қылмыстық-процестік колекс» 04.07.2014).

Тұрақты тіркестік терминдердің ұлттық реңкімен ұштастырып, баламалық сипатта қолданудың мысалдары заң мәтіндерінде жоқ емес, бар: «алқабилер соты» («суд присяжных»), «төрелік сот» (арбитражный суд), «адал бәсекелестік» («добрособственная конкуренция») және т. б. Сонымен қатар калькалық фразема сипатында да қос сөзден, үш сөзден тұратын тіркестердің заң мәтіндерінде алыну заңдылығы ана тіліміздегі құқық фраземасына тән нәрсе екенін айтуымыз керек. Мысалы, «агроөнеркәсіптік кешен», «аграрлық реформа», «аз қалдықты технология», «экологиялық апат аймағы», «аннуитеттік сақтандыру», «аудиттелетін субъект» және т.б. Қоғам дамуының, өмірдің әртүрлі салаларындағы жаңа қоғамдық қатынастардың негізінде заңда жаңа атаулар мен жаңа ұғымдар пайда болады. Осының нәтижесінде енген балама қолданыстардың немесе өзге тілдегі сөз бірліктерінің лексикамыздан орын алуы тілдік қорымыздың кеңеюіне жол ашады. Осының нәтижесін заң мәтіндерінен де айрықша байқауға болады.

Сөзжасамның ұғымдық үйлесім, түбірден туындату, сөздерді тұтастыру, тілдік аралас қолданыс жасау және басқа да тәсілдерімен жаңа терминдік сөз тіркестері пайда болғанының дәлелдері көп. Мысалы, «бейінді оқыту» - «профильное обучение», «еншілес кәсіпорын» - «дочерное предприятие», «родственные фирмы» – «төркіндес фирмалар», «негізгі (бас) компания» материнская (родительская) компания, «бас келісім» - «генеральное соглашение», «өлшемшарт» - «критерий» және толып жатқан тағысын-тағылары.

Баламасы сәтті табылған кейбір кәсіби тіркестік терминдерді құқық жүйесінде өз тілімізде орнықтырудан да қашпауымыз керек. Мұндай мысалдарды көптеп келтіруге

болады. Өндірістің, шаруашылықтың әртүрлі салаларындағы қатынастарды реттейтін бірқатар заңдарда «аффилиированное лицо» деген терминдік тіркес бар, бұл заң мәтіндерінде «аффилиирленген тұлға» деп калькалық сипатында алынып жүрді. Ал бұл сөздің бірлесу, үлестес болу деген мағынасын ескере отырып, «үлестес тұлға» деген жатық та ұғынықты нұсқасын мемтерминком дұрыс бекітті. Сол сияқты «рамочный закон», «рамочное соглашение» терминінің де көп уақыт бойы баламасы табылмай, «шеңберлі заң», «басты заң», «басты келісім» делініп, мағынасы түсініксіз болып, әрқилы қолданылып жүрді. Заң мәтінімен тиянақты редакциялық жұмыс жүргізу барысында бұл терминнің де «негіздемелік заң» деген қазақша нұсқасы орнықты. Терминнің, оның ішінде тұрақты тіркестің қолданысқа енгізілуі, орнығуы көп жағдайда оның мағыналық дәлдігінің, нормалық дұрыстығының ана тіліміздің баламасымен үйлесімді шығуымен байланысты екенін ескеруіміз қажет.

Заң мәтіндерінде әлі орнықпай, әртүрлі қолданылып жүрген «идентификация» деген термин бар, осыны біресе «сәйкестендіру», біресе «бірдейлендіру», тағы бірде «ұқсастыру» деп құқықтық нормасын бұзып, тұрақты тіркестердің терминдік қолданысының ала-құла болуына жол беріп жүрміз. Мұның мағынасы, шынтуайтына келгенде, белгілі бір субъектінің не нысанның өзіне тән деректік, болмыстық сайма-сайлығын, сипаттық белгісін анықтау және белгілеу, яғни сипаттастыру. Демек, «идентификационный номер» тіркесі түпмәтіндік өзгермелі қолданыста «сипаттамалық номер», әйтпесе «идентификация продукции» - «өнімді сипаттастыру» болуы керек. Бірақ мұның өзі де қазақша тіркестік үйлесімді бермейді, сондықтан бұл терминді әу бастағы латындық түбірін сақтап, өз тілімізге ыңғайыластырып «идентификаттау» деп қалдырған абзал.

Заңнама мәтіндерінде «тұрақсыздық айыбы» немесе «тұрақсыздық айыппұлы» деген түсініксіздеу термин көптен бері орын алып келеді. Мұның орысша нұсқасы - «неустойка», ал құқықтық-нормалық анықтамасы: «штраф - айыппұл, пеня - өсімақы» екен. Қазақша мағынасы жолма-жол аударманың тәсілімен – «тұрақсыздық айыбы» деп алына салған. Қандай «тұрақсыздық», ненің «тұрақсыздығы» және неге «айыбы» (былайша айтқанда, «кінәсі»). Құқықтық та, лексикалық-семантикалық та мағына бермейтін жәй бір тіркес демеске лаж жоқ. Жоғарыда айтылған құқықтық-нормалық

93

түсіндірмесіне, анықтамасына орай, бұл термин жалғыз ауыз-ақ сөзбен айтылатын «айыпақы» деген атауға әбден сұранып тұр, «айыпақымен» де, «өсімақымен» де шатастырмайсыз – осы сипаттағы норманы беретін термин – «айыпақы» («неустойка»)

Сөз бірлігіне, соның қатарында тілдік тұрақты тіркестерге жан бітіретін құбылыс оның қолданыстық жилігінің артуы. Қолданылмайтын нәрсенің ұмытылатыны, ескіретіні белгілі. Тілдік қолданыс жиілігінің факторы белгілі бір ұғымды нақтылауға, жетілдіруге және біріздендіруге ықпалын тигізеді. Заңның терминдік қолданысындағы тұрақты тіркестердің орнығуы оның құқық саласындағы қызметінің өміршеңдігімен байланысты. Қызмет жасамайтын заңның тілі де өз функциясын дұрыс атқармайды. Осы тұрғыдан келгенде заңның ана тілінде жатық жазылуына, құқықтық норманы дұрыс белгілеуіне қойылатын талаптың маңыздылығы айрықша екенін айтуға тиіспіз.

Тоқ етерін айтқанда, мемлекеттік тілдегі заң мәтіндерінің жазылуында, терминдерге өз тілімізде балама тәржіма жасауда тиянақтай түсетін, жетілдіре түсетін мәселелер баршылық. Заң жобасын әзірлеушілердің мәтінмен жұмыс істеу барысында жіберетін басты ақауы - жолма-жол аударма стандартының жетегінде кетіп, сөзді, терминді, сөз тіркестерін түпмәтіндік қолданысынан бөліп алып пайдалануы. Тұрақты тіркестердің заң мәтіндерінде қолданылу мәселесінде мына сипаттағы басты кемшіліктер тән:

мағыналық бірізділіктің болмауы («қайта құру», «қайта ұйымдастыру» («реорганизация»);

терминдердің жолма-жол тәсілмен аударылып берілуі («сот өндірісі» («судопроизводство»), «адал алушы» («добросовестный приобретатель»), «иелену көнелігі» («срок давности»), «коммуналдық меншікке түсу» («поступление в коммунальную собственность»);«тұрақсыздық айыбы» немесе «тұрақсыздық айыппұлы» («неустойка»);

терминдердің, тіркестердің түп мәтіндік қолданыстағы ерекшеліктерін көп мағыналық

(полисемия) қолданысын («іс жүргізу» (производство) ескермеу.

Ана тілімізде орнықты заң фраземасын қалыптастыру, яғни тұрақты тіркестердің дұрыс қолданылуы мен өз мәнінде орнығуы шығармашылық көзқарасты талап етеді. Ал шығармашылық көзқарас дегеніміз әрбір сөз бірлігінің мәтіндегі қолданылу ерекшелігіне, оның құқықтық нормамен мағыналық үйлестігіне егжей-тегжелі зер салу, керек болса әрбір сөз бірлігі ұғымының этимологиясын, түптамырын зерделеу. Түптеп келгенде өміріміздің әр саласында тілімізді таза қалпында қолданудың іргелі ізденістері – рухани қазынамыз, ата-бабадан, ғасырлар қойнауынан бізге жеткен ұлы да қасиетті мұрамыз тілімізді жаңа кезеңдердің талабымен үйлестіре жетілдірудің аясында жүзеге асырылуы тиіс.

Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев-тың Қазақстан халқына жыл сайынғы жолдау-ларында, сондай-ақ ұлттық тарихымызға, мемлекеттілігіміздің тарихи дамуының сипаттарына қатысты айтылған келелі де қағидалы сөздерінде тарих сахнасына «Ұлы Дала елі» болып енген елімізде ұлттық құндылықтарымызды сақтаудың айрықша маңыздылығы баса айтылып келеді. Ел бірлігі мен мемлекеттік тұтастығымызды нығайта отырып, халық келешегінің келбетін ұлт ретінде сақтап қалудың Елбасы діттеген осындай тұғырлы міндеттерінің қатарында ана тіліміздің мәртебесін биіктетудің өзекті мәселелері дебар екенін ескерсек,бүгінгі таңдамемлекеттік тілдегі заңнама терминдерін де ұлттық реңкпен қолдана білудің түбегейлі негізін салу - маңыздылығы мен жауаптылығы тұрғысынан аса зор іс.

Тілдік қазынамызды осынау мемлекеттік маңызы үлкен міндеттердің шеңберінде молықтыра отырып дамытудың бірден-бір мақсат – күнделікті жұмысымыздың нәтижесі арқылы ұлттық терминдік қорымызды байыту, балама ұғымды атауларды, тұрақты тіркестік терминдер мен сөз орамдарын заң тіліне қойылатын талап үддесіне сайқолдануға мейлінше ден қою.


1. І. Кеңесбаев. «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі», 591 б. – Алматы: «Ғылым» баспасы, 1977 ж. - 712 б.

2. Фразеологический словарь русского языка / Под редакцией А. Молоткова. – Москва: «Русский язык», 1987 г. - 543 с.

3. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім) (27.12.1994 ).4. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. (13.12. 1997)

Из практики законотворчества на государственном языке


5. Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексі. (04.07.2014)6. Заңнама терминдерінің қазақша-орысша, орысша-қазақша сөздігі, Астана, 2015 ж. - 481 б.

Мақалада заңнама тіркестік терминдерінің қолданылуына қатысты кейбір өзекті мәселелері мен құқық фразеологиясының мағыналық ерекшелігі қарастырылады.

Түйін сөздер: заңнама тұрақты тіркестік терминдерінің лексикалық-фразеологиялық қолданылу ерекшелігі.

В статье рассматриваются некоторые актуальные вопросы применения законодательных терминов – устойчивых словосочетаний и значительные особенности правовой фразеологии.

Ключевые слова: особенности лексико-фразеологического применения законодательных терминов - устойчивых словосочетаний.

The article considers some of the topical issues of the application of legal terms set phrases and significant features of the legal phraseology.

Keywords: lexical features idiomatic use of legal terms collocations

Айымбетов Мәди Айтбенбетұлы,ҚР Заңнама институты Лингвистика орталығының НҚА және халықаралық шарттар

жобаларына ғылыми лингвистикалық сараптама секторының жетекші ғылыми қызметкеріЗаңнама терминдерінің тұрақты тіркестік сипаты

Айымбетов Мәди Айтбенбетұлы,ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и

международных договоров Центра лингвистики Института законодателлстваФразеологические особенности законодательных терминов

Ayymbetov Madi,Leading researcher of sector of research linguistic expertise of drafts of laws and regulations and

international agreements of SI Institute of Legislation of the Republic of KazakhstanPhraseological peculiarities of legislative terms

● ● ● ● ●

95Из практики законотворчества на государственном языке

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ КОДЕКСІНДЕГІ ТАУАР ЖИЫНТЫҚТЫЛЫҒЫНА ҚАТЫСТЫ ЗАҢНАМАЛЫҚ

ЖӘНЕ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР

Қазіргі нарықтық экономика заманында көптеген жаңа азаматтық құқықтық қатынастар, шарт, мәміле түрлері пайда болуда және жаңадан пайда болған не өзгертілген құқықтық элементтер кездесуде. Сондықтан да азаматтық құқық саласында өзгерістер мен толықтырулар жиі орын алуда.

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі-нің Ерекше бөлімі 1999 жылғы 1 шілдеде қабылданды [1]. Осыған дейін Қазақстанда 1994 жылы қабылданған Азаматтық кодекстің тек Жалпы бөлімі ғана қолданыста болатын [2], 1999 жылғы бірінші шілдесінен бастап Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі толық көлемде қолданылып жүр.

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі-нің Ерекше бөлімінде кездесетін нормалардың қолданыста болмауы экономикалық даулардың жаңа түрлерінің пайда болуы жағдайында экономикалық қатынастардың құқықтық реттелуіне едәуір қиындық туғызатын. 1963 жылғы қабылданған Казақ КСР Азаматтық кодексінің біраз нормалары ескіріп, нарықтық экономиканың негізгі қағидаттарына тікелей қайшы келгенмен, формальды түрде оның күші сақталып жүрді.

1993 жылы Қазақстанда бұрынғы КСРО Жоғарғы Советі 1991 жылы қабылдаған КСРО мен республикалардың азаматтық заңнама негіздері қолданысқа енгізілді. Бұл Негіздердің Ерекше бөлімінде кейбір нормалар 1963 жылы қабылданған Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің Ерекше бөліміндегі ескі нормалардың олқылықтарын түзеткен болатын, бірақ, біріншіден, ол Негіздер толық жинақталған заңнамалық акті болған жоқ, өйткені онда азаматтық құқықтық қатынастарды реттейтін жалпы ережелер қамтылған болатын,

екіншіден, Негіздер едәуір дәрежеде ескіріп үлгеріп, қолданысқа енгізілген кезден бастап жаңартылмады, үшіншіден, кейінгі жылдарда ел экономикасында мемлекет тарапынан жинақталған, құқықтық реттелуі дұрыс жүйеленбеген, тек қатысушылардың шарттық келісімдеріне сүйенетін алуан түрлі қоғамдық қатынастар пайда болып, мұның барлығы экономиканың дұрыс дамуына кедергі келтіріп отырды.

Азаматтық кодекстің Ерекше бөліміне кіретін құқықтық нормалардың ұзақ қолданыста болмауы себебінен ел экономикасында пайда болған жаңа қатынастардың кейбір түрлерін реттейтін жаңа заңдарды қабылдауды қажет болды. Сондай-ақ бұл актілер азаматтық заңнама жүйесімен тиісті үйлесімге келмей, әрқайсысы жеке қабылданды [3]. Соның нәтижесінде қазіргі азаматтық қатынастарды реттейтін нормативтік құқықтық актілерде кездесетін терминдердегі бірізділік сақталмай және нормалардың Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне қайшы келіп жатқан тұстары көп. Сонымен қатар көптеген терминдерге анықтама берілмеген, оның өзі кез келген сот процесіне қатысушылардың тиісті анықтаманы өз бетінше түсінуіне байланысты сот процесіндегі даулы мәселелерді шешу кезінде қиындық туғызуда. Сондықтан әрбір терминге тиісті заңнамада нақты анықтама берілуі тиіс.

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің Ерекше бөлімінде бірқатар терминдерге анықтама берілмеген. Мысалы, аталған Кодекстің 431-бабында кездесетін «тауардың жиынтықтылығы» терминіне тоқталып өтсек.

Сатып алу-сату шарты бойынша бір тарап (сатушы) мүлікті (тауарды) екінші тараптың

Тұрғанбаева Ләззат Сұлтанмұратқызы,ҚР Заңнама институты Лингвистика орталығы НҚА және халықаралық шарттар жобаларының ғылыми лингвистикалық сараптамасы секторының кіші ғылыми қызметкері,заң ғылымдарының кандидаты


(сатып алушының) меншігіне, шаруашылық жүргізуіне немесе жедел басқаруына беруге міндеттенеді, ал сатып алушы бұл мүлікті (тауарды) қабылдауға және ол үшін белгілі бір ақша сомасын (бағасын) төлеуге міндеттенеді (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 406-бабы). Егер шартта өзгеше көзделмесе, сатушы тауарды беру мен бірге сатып алушыға оның керек-жарақтарын, сондай-ақ нормативтік құқықтық актілерде немесе шартта көзделген, соған қатысты құжаттарды (тауардың жиынтықтылығын, қауіпсіздігін, сапасын, пайдалану тәртібін және т.б. куәландыратын құжаттарды) беруге міндеттенеді (Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі 408-бабының 2-тармағы). Тауардың жиынтықтылығын реттейтін нормалар тек 431-бапта көрсетілген. Осы бапқа сәйкес сатушы сатып алушыға жиынтықтылық туралы шарттың талаптарына сәйкес тауар беруге міндеттеді. Шартта тауардың жиынтықтылығы белгіленбеген жағдайда сатушы сатып алушыға жиынтықтылығы іскерлік айналым дағдыларымен немесе әдетте қойылатын өзге де талаптармен белгіленетін тауар беруге міндеттенеді.

Мұнда тауардың жиынтықтылығына толық анықтама берілмеген.

Ресей Федерациясы Азаматтық кодексі Ерекше бөлімінің 478-бабына сәйкес «тауардың жиынтықтылығы тауардың функционалдық міндеттері ондағы барлық құрылымдық бөліктерге ортақ болуымен сипатталады» [4] делінген. Бұл жерде тауардың жиынтықтылығына қысқа әрі нақты анықтама берілген. Сондай-ақ басқа дереккөздерде «Тауардың жиынтықтылығы тауар жиынтықта біртұтас күрделі зат ретінде берілгенін білдіреді» [5] деген анықтама кездеседі. Бұл берілген анықтамаға сәйкес тауар тек жиынтықта ғана тауар ретінде пайдалы болады делінген, ал сол тауардың бөліктері болып табылатын тауарлар туралы ештеңе айтылмаған.

Ал қаржылық энциклопедиялық сөздікте аталған терминге мазмұнын толық сипаттайтын анықтама берілген: «Тауардың жиынтықтылығы тауарды әртүрлі дербес заттардан тұратын, оларды ортақ мақсат бойынша пайдалануды көздейтін, біртұтас затты құрайтын күрделі зат ретінде сипаттайды (мысалы, сервиз, жиһаз гарнитуры, жеке бөлшектерден, тораптардан, машиналардан, құрылғылардан тұратын күрделі технологиялық жабдық және т.б.» [6]. «Тауардың жиынтықтылығы – тікелей сатып алу-сату шартының немесе онда қамтылған

стандарттарға, техникалық шарттарға берілетін сілтемелердің ережелерінде не іскерлік айналым дағдыларында айқындалатын, тауар ретінде қолданылатын, аяқталған бұйымды құрайтын тораптар, бөлшектер, агрегаттар және т.б. жиынтығы» деген анықтамада тауардың жиынтықтылығына шамамен кіретін заттар да қоса аталып өткен [7].

Жоғарыда берілген тауардың жиынтық-тылығына анықтамаларды саралай отырып, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 431-бабына «Тауардың жиынтықтылығы – әртүрлі дербес заттардан тұратын, ортақ мақсатта пайдалану кезінде біртұтас затты құрайтын күрделі зат (сервиз, жиһаз гарнитуры, жеке бөлшектерден, тораптардан, машиналардан, құрылғылардан тұратын күрделі технологиялық жабдық және т.б.)» деген анықтаманы енгізу ұсынылады.

Сондай-ақ ҚР АК 433-бабының 2-тармағындағы «Последствия, предусмот-ренные пунктом 1 настоящей статьи, применяются и в случае нарушения продавцом обязанности передать покупателю комплект товаров (статья 432 настоящего Кодекса), если иное не предусмотрено законодательством либо договором или не вытекает из существа обязательства» деген мәтін «Осы баптың 1-тармағында көзделген салдарлар, егер заңдарда не шартта өзгеше көзделмесе немесе мiндеттеменiң мәнiнен туындамаса, сатушы сатып алушыға тауарлар жиынтығын (осы Кодекстiң 432-бабы) беру мiндеттемесiн бұзған жағдайда да қолданылады.» деп аударылған. Яғни «законодательством» деген сөз «заңдарда» деп қате аударылған. Сол кездегі шығарылған бүкіл заңнамалық актілерде «законодательство» деген сөз «заңдар» деп аударылып келді, ол кездегі оның мағынасы «заңдар жиынтығы» деп түсінілді. С.В. Поленина «Теоретические проблемы советского законодательства» атты жұмысында заңнаманы кең түсінікте пайдалана отырып, заң әдебиетінде «құқық» және «заңнама» терминдері көбінесе синонимдер ретінде қолданылғанын атап өтеді [8, 5-6 бб.]. Кеңестік кезеңде социалистік қоғам алдында тұратын мәселелерді шешуге жарамды жалғыз құқық көзі нормативтік құқықтық акті болып танылатын. Басқа құқық актілері социалистік заңдылық тұжырымдамасына «енбейтін». Нормативтік құқықтық акт қазіргі кезге дейін құқықтың негізгі көзі болып табылады,... алайда, мемлекеттің құқықтық жүйесі түбірлі өзгерістерге ұшырағанын ескеру қажет. Орны әлі

97Из практики законотворчества на государственном языке

анықталмаған жаңа құқық көздері пайда болды. Оның ішінде заңнама көзқарасынан құқықтық актілер жиынтығы ретінде [9].

Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы №213 «Нормативтiк құқықтық актiлер туралы» Заңының 1-тармағы 1) тармақшасына сәйкес «заң - аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтiн, Қазақстан Республикасы Конституциясы 61-бабының 3-тармағында көзделген түбегейлi принциптер мен нормаларды белгiлейтiн, Қазақстан Республикасының Парламентi, ал Қазақстан Республикасы Конституциясы 53-бабының 3) тармақшасында көзделген жағдайларда Қазақстан Республикасының Президентi қабылдайтын нормативтiк құқықтық акт; ал 4) заңнама – белгiленген тәртiппен қабылданған нормативтiк құқықтық актiлердiң жиынтығы [10]. Яғни заңнамаға қазіргі берілген анықтамаға

сәйкес тек заңдар ғана емес, заңнамалық актілер: конституциялық заң, Қазақстан Республикасы Президентiнiң конституциялық заң күшi бар жарлығы, кодекс, заң, Қазақстан Республикасы Президентiнiң заң күшi бар жарлығы, Қазақстан Республикасы Парламентiнiң қаулысы, Сенат пен Мәжiлiстiң қаулылары және заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілер – заңнамалық және өзге де сатысы бойынша жоғары тұрған нормативтiк құқықтық актiлер негiзiнде және (немесе) орындау үшін және (немесе) одан әрі іске асыру үшін шығарылатын, заңнамалық болып табылмайтын өзге де нормативтiк құқықтық актiлер кіреді. Яғни жоғарыда аталған Заңда берілген анықтамаларға сәйкес «заң» мен «заңнама» терминдерінің елеулі айырмашылығы болғандықтан ҚР АК Ерекше бөлімінің қазақ тіліндегі мәтініндегі осы сөздер дұрыс аударылуын қажет етеді.


1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Ерекше бөлім). Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 1 шiлдедегi № 409 кодексi // «Заң» деректер базасы. (Соңғы редакцияланған күні 01.03.2016 ж.)

2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім). Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 27 желтоқсандағы кодексi //«Заң» деректер базасы. (Соңғы редакцияланған күні 01.01.2016 ж.)

3. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. Комментарий к Гражданскому кодексу Республики Казахстан (Особенная часть) //http: // law.delovoimir.kz

4. Гражданский кодекс Российской Федерации. Часть 2. // http://for-expert.ru5. Рассолов М.М., Алексий П.В., Кузбагаров А.Н. Гражданское право. Издательство: Юнити-

Дана Голд, 2010.6. Финансовый энциклопедический словарь: //http://www.slovopedia.com7. Сайт правовой тематики «Правотека» // http://pravoteka.ru8. Поленина С.В. Теоретические проблемы советского законодательства. М., 1979. С. 5–6.9. Хамнуев Ю.Г. О существующих определениях термина «законодательство» в отечественном

правоведении. Опубликовано: Сибирский Юридический Вестник. - 2003. - №1.10. «Нормативтiк құқықтық актiлер туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы

24 наурыздағы №213 Заңы //«Заң» деректер базасы (Соңғы редакцияланған күні 01.03.2016 ж.)

Мақалада «тауардың жиынтықтылығы» терминіне ғылыми-құқықтық талдау жүргізілген және тауардың жиынтықтылығына қатысты баптарда кездесетін кейбір терминдерге лингвистикалық талдау жүргізілген.

Түйін сөздер: «тауардың жиынтықтылығы», Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің Ерекше бөлімі, заң, заңнама.

● ● ● ● ●


В статье дан научно-правовой анализ термина «комплектность товара» и проведен лингвистический анализ некоторых терминов, встречающихся в статьях, касающихся комплектности товара.

Ключевые слова: «комплектность товара», Особенная часть Гражданского кодекса Республики Казахстан, «закон», «законодательство».

In the article a scientifically-legal analysis is given to the term "completeness of commodity" and a linguistic analysis is conducted to some terms, meeting in the articles, touching the completeness of commodity.

Keywords: «completeness of goods», Special part of Civil code the Republic of Kazakhstan.

Ләззат Сұлтанмұратқызы Тұрғанбаева,ҚР Заңнама институты Лингвистика орталығы НҚА және халықаралық шарттар

жобаларының ғылыми лингвистикалық сараптамасы секторының кіші ғылыми қызметкері, з.ғ.к.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіндегі тауар жиынтықтылығына қатыс-

ты заңнамалық және лингвистикалық мәселелер

Турганбаева Лаззат Султанмуратовна,младший научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и

международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК, к.ю.н.Законодательные и лингвистические проблемы, қасающиеся комплектности товара

в Гражданском кодексе Республики Казахстан

Turganbayeva Lazzat Sultanmuratovna,younger research fellow of the sector of scientific-linguistic expertise of legal act sand international

agreements of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan, c.j.s.Legislative and linguistic problems, to the соncerning completeness of commodity in the Civil code

of Republic of Kazakhstan

99

ПРАВОВАЯ РЕГЛАМЕНТАЦИЯ КОМПЕТЕНЦИЙ ЛИЦ, УЧАСТВУЮЩИХ В УГОЛОВНОМ ПРОЦЕССЕ

(СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ)

Исмагулов Кайрат Еслямкалиевич,ведущий научный сотрудник отдела уголовного,

уголовно-процессуального, уголовно-исполнительного законодательства

и судебной экспертизы Института законодательства РК,

кандидат юридических наук

Кажмуратова Динара Сердоковна,научный сотрудник отдела уголовного,

уголовно-процессуального, уголовно-исполнительного законодательства

и судебной экспертизы Института законодательства РК

Республика Казахстан (далее - РК) заявила себя на мировой арене как демократическое государство, главным критерием которого является четко слаженная система законодательства. И сегодня в условиях новой общественной формации, мы уже можем говорить, что в РК накоплен большой опыт в законотворческой деятельности, в сфере уголовно-правовых норм. Нормы уголовно-процессуального права РК нашли свое отражение в уголовно-процессуальном кодексе РК (далее - УПК РК) от 13 декабря 1997 года [1]. А также принятие нового УПК РК от 4 июля 2014 года [2], дает понять о происходящих правовых изменениях в законодательной сфере.

Интеграция в цивилизованное общество наряду с решением многих экономических, политических и культурных проблем предполагает наличие действенной системы и механизмов социально-правовой защиты граждан [3, c. 5].

Проблема охраны прав и свобод, защиты интересов личности, попавшей в сферу уголовной юстиции, стояла и стоит в числе главных проблем современного общества. Ее решение зависит от многих факторов и в немалой степени от уровня правовой культуры. Охрана и защита прав обвиняемого, потерпевшего - это, по сути, наиболее важные стороны одной проблемы [3, c. 3].

Несмотря на вышеизложенное, правовое положение лиц, участвующих в уголовном процессе, фундаментально на теоретическом уровне еще серьезно до сих пор не исследовано. Поэтому необходимость дальнейшей теоретической разработки данной темы стала особенно актуальна именно в последние годы, когда радикальные изменения, происходящие в нашей стране, затронули не просто законодательную основу государства, но и многие другие интересы участников уголовного процесса.

Б.Х. Толеубекова дает понятие участ-ников уголовного процесса: «... под участниками уголовного процесса следует понимать физические и юридические лица, которые привлекаются или допускаются государственными органами для активного участия в расследовании и рассмотрении уголовных дел с целью защиты своих или представляемых ими прав и законных интересов и наделяются широкими процессуальными правами, должностные лица и государственные органы, уполномоченные отправлять уголовное судопроизводство, а также лица и органы, исполняющие вспомогательные функции...» [4].

Немного другого мнения К.Е. Исмагулов: «...под участниками уголовного процесса следует понимать все юридические и физические лица,

Зарубежный опыт


имеющие то или иное отношение к уголовному делу, которые имеют права и несут обязанности, предусмотренные УПК...» [5, c. 53].

А.И. Глушков же говорит: «...субъектами (участниками) уголовного процесса являются государственные органы, должностные лица, граждане, юридические лица и их представители, участвующие в уголовном судопроизводстве как носители определенных прав и обязанностей, предусмотренных уголовно-процессуальным законодательством...» [6, c. 40].

В свою очередь, законодатель дает свое понятие участников процесса в п. 9 ст. 7 УПК РК: «...участники процесса - органы и лица, осуществляющие уголовное преследование и поддержание обвинения в суде, а также лица, защищающие при производстве по уголовному делу свои или представляемые ими права и интересы: прокурор (государственный обвинитель), следователь, орган дознания, дознаватель, подозреваемый, обвиняемый, их законные представители, защитник, гражданский ответчик, его законный представитель и представитель, потерпевший, частный обвинитель, гражданский истец, их законные представители и представители...» [1, c. 4].

Примечательно, что в УПК РК от 4 июля 2014 года данное определение сохранилось в таком же виде.

Для полного и всестороннего исследования данного вопроса необходимо прибегнуть к международно-правовому опыту с исполь-зованием сравнительно-правового метода. Для сравнения уголовно-правовых норм данного института были взяты нормы уголовно-процессуального законодательства Российской Федерации (далее - РФ), как страны, имеющей схожую правовую систему, а также наличие общности исторического развития.

В УПК РФ понятие участников нашло свое место в п. 58 ст. 5: «...участники уголовного судопроизводства - лица, принимающие участие в уголовном процессе...» [7].

Как видим, данное определение российским законодателем менее детализировано, в сравнении с казахстанским. Это, по мнению автора, является явным преимуществом отечественного права.

Таким образом, понятие участников уголовного процесса включает в себя физических и юридических лиц, а также государственных органов в лице должностных лиц, наделенных правами и обязанностями в рамках уголовно-процессуального законодательства, привлекае-

мые по основаниям предусмотренные УПК РК.По мнением В.П. Божъевой: «...участники

уголовного судопроизводства (уголовного процесса) по-разному вовлекаются в сферу уголовно-процессуальных правоотношений: одни - в силу должностных обязанностей (суд, судья, следователь, дознаватель), другие посредством реализации своих субъективных прав (потерпевший, гражданский истец, их законные представители), третьи - по воле должностных лиц (подозреваемый, обвиняемый, свидетель, понятой и др.), четвертые - путем исполнения поручения, полученного от иного субъекта (защитник, представитель и т.п.)...». Таким образом, В.П. Божъева классифицирует: «...наиболее предпочтительным представляется такой подход, при котором учитывается цель участия субъекта в процессе, направление его деятельности, связь последней с задачи уголовного процесса, отношение к результатам производства по уголовному делу...» [8].

С учетом этого выделяются следующие группы участников уголовного процесса судопроизводства:

1. Суд;2. Участники уголовного судопроизводства со

стороны обвинения;3. Участники уголовного судопроизводства со

стороны защиты;4. Иные участники.Б.Х. Толеубекова же считает, что соотношение

функций и лиц, их осуществляющих, позволяет предположить следующую классификацию участников процесса таким образом:

1. Государственные органы и должностные лица, участвующие в уголовном процессе;

2. Участники процесса, защищающие свои или представляемые права и интересы;

3. Иные лица, участвующие в уголовном процессе [4].

Кардинально другого мнения А.И. Глушков, определяющий классификацию участников уголовного процесса: «...в зависимости от задач, стоящих перед субъектами уголовно-процессуальной деятельности, интересов и характера осуществляемых функций их можно дифференцировать на следующие группы...» [6, c. 40]. Из этого следует следующая класси-фикация участников уголовного процесса:

1. Государственные органы и должностные лица, которые осуществляют производство по делу, занимающие в нем ведущее положение и отвечающие за его правильно прохождение и результат;

101

2. Лица, имеющие уголовно и гражданско-правовой интерес в исходе дела (подозреваемый, обвиняемый, потерпевший, гражданский истец и гражданский ответчик);

3. Участники уголовного процесса, защи-щающие или представляющие интересы других лиц (защитник, представители обвиняемого, подозреваемого, подсудимого, потерпевшего, гражданского истца и гражданского ответчика);

4. Представители общественных организаций и трудовых коллективов;

5. Лица, которые вовлекаются в уголовном процессе для содействия государственным органам и должностным лицам в выполнении задач уголовного судопроизводства (свидетель, эксперт, специалист, переводчик, понятой, секретарь судебного заседания) [6, c. 40-41].

Казахстанский законодатель же опреде-лил немного иную классификацию участни-ков уголовного процесса в разделе 2 «госу-дарственные органы и лица участвующие в уголовном процессе» УПК РК:

1. Суд, включающий в себя суд, судью (Глава 7 УПК РК);

2. Государственные органы и должностные лица, осуществляющие функции уголовного преследования, включающий в себя прокурора, начальника следственного отдела, следователя, органа дознания, начальника органа дознания, дознавателя (Глава 8 УПК РК);

3. Участники процесса, защищающие свои или представляемые права и интересы, включающий в себя подозреваемого, обвиняемого, защитника, потерпевшего, частного обвинителя, гражданского истца, гражданского ответчика, законные представителя несовершеннолетнего обвиняемого, подозреваемого, представители потерпевшего, гражданского истца и частного обвинителя, представители гражданского ответчика (Глава 9 УПК);

4. Иные лица, участвующие в уголовном процессе, включающий в себя свидетеля, эксперта, специалиста, переводчика, понятого, секретаря судебного заседания и судебного пристава (Глава 10 УПК РК) [1].

Примечательно, что в УПК РК от 4 июля 2014 года данная классификация осталось прежней, в Разделе 2 «Государственные органы и лица, участвующие в уголовном процессе». Нововведением явились лишь включение в главу 7 УПК РК «Суд» института «следственного судьи», а также в главу 10 УПК РК «Иные лица, участвующие в уголовном процессе» института «медиатор» [2].

В УПК РФ в разделе 2 «Участники уголовного судопроизводства» другая классификация:

1. Суд, включающий в себя суд и подсудность (Глава 5 УПК РФ);

2. Участники уголовного судопроизводства со стороны обвинения, включающий в себя прокурора, следователя, руководителя следственной органа, орган дознания, начальник подразделения дознания, дознаватель, потерпевший, частный обвинитель, гражданский истец, представители потерпевшего, гражданского истца и частного обвинителя (Глава 6 УПК РФ);

3. Участники уголовного судопроизводства со стороны защиты, включающий в себя подозреваемого, обвиняемого, законных представителей несовершеннолетнего подозре-ваемого и обвиняемого, защитника, гражданского ответчика, представителя гражданского ответчика (глава 7 УПК РФ);

4. Иные участники уголовного судо-производства, включающий в себя свидетеля, эксперта, специалиста, переводчика, понятого (Глава 8 УПК РФ) [7].

Таким образом, отличительной харак-теристикой казахстанской уголовно-процес-суальной нормой является классификация участников уголовного судопроизводства на основе соотношения функций и лиц, их осуществляющих. А российский законодатель классифицировал их в зависимости от задач, стоящих перед субъектами уголовно-процессуальной деятельности, интересов и характера осуществляемых функций, трудно сказать, какая классификация является более верной.

Авторы полагают, что классификация, приведенная в нормах УПК РК, не отражает всю существенную составляющую участ-ников уголовного процесса. Правильная систематизация норм и их конструкция способствует правильному применению и пониманию данных норм. Поэтому необходимо правильно разобрать их существенные признаки и отличительные черты данной классификации.

Выделение суда в классификации данных субъектов является верным, по мнению автора. Суд выступает специфическим субъектом данных отношений, являясь органом осуществляющий функции правосудия.

Трудно не согласиться с мнениями С.М. Кулушева и А.А. Бекбауовой: «...суд, прокурор, следователь, дознаватель действует как представители государства и, следовательно, в



интересах государства. Деятельность органов уголовного судопроизводства направлена на защиту прав граждан, государственного строя, государственной и частной собственности, общественного порядка от преступных посягательств [9, c. 31].

Мы полагаем ошибочным ставить суд как органа государственной власти, на одном ряду с прокуратурой и следственным отделом или органом дознания. Ибо сама функция и деятельность суда кардинально отличается от деятельности правоохранительных органов и органов прокуратуры. Следовательно, статус суда занимать должен отдельное центральное место в уголовном судопроизводстве, как орган осуществления правосудия.

Согласно Конституционному закону РК от 25 декабря 2000 года № 132-II «О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан» статье 1: «...Судебная власть в Республике Казахстан принадлежит только судам в лице постоянных судей, а также присяжных заседателей, привлекаемых к уголовному судопроизводству в случаях и порядке, предусмотренных законом. Правосудие в РК осуществляется только судом. Запрещается издание законодательных актов, предусматривающих передачу исключительных полномочий суда другим органам. Никакие иные органы и лица не вправе присваивать себе полномочия судьи или функции судебной власти. Обращения, заявления и жалобы, подлежащие рассмотрению в порядке судопроизводства, не могут быть рассмотрены или взяты на контроль никакими другими органами, должностными или иными лицами...» [10].

Действующая Конституция РК в статье 76 разделе 7 определяет: «...Судебная власть осуществляется от имени Республики Казахстан и имеет своим назначением защиту прав, свобод и законных интересов граждан и организаций, обеспечение исполнения Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики. Судебная власть распространяется на все дела и споры, возникающие на основе Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики...» [11].

К.Е. Исмагулов же говорит: «…суд как орган государственной власти, осуществляющий правосудие, является главным субъектом процессуальной деятельности, место суда в системе государственных органов, отправляющих уголовное судопроизводство, определяется как орган судебной власти…»

«…для понимания важности места суда в системе органов, ведущих процесс, необходимо учитывать содержание полномочий, которыми наделяется исключительно суд и никакой другой орган. Только суд правомочен признать лицо виновным и назначить ему наказание, применить к лицу принудительные меры медицинского характера либо принудительные меры воспитательного воздействия, отменить или изменить решение, приятное нижестоящим судом…» [5, c. 55-56].

Суд - государственный орган, осуществляю-щий правосудие в форме рассмотрения и разрешения уголовных, административных, гражданских и иных категорий дел в установ-ленном законом конкретного государства процессуальном порядке [12].

Сам законодатель дает определение суда в п. 1 ст. 57 УПК РК: «…суд, являясь органом судебной власти, осуществляет правосудие по уголовным делам…» [1, c. 22].

В новом УПК РК от 4 июля 2014 года данное определение сохранилось неизменным.

Примечательно, что в УПК РФ данное определение слегка отличается, и нашло свое место в п. 48 ст. 5: «…суд - любой суд общей юрисдикции, рассматривающий уголовное дело по существу и выносящий решения, предусмотренные настоящим Кодексом…» [7].

Таким образом, суд, как участник уголовного процесса, являясь специфичным носителем правового статуса, должен быть, выделен в отдельную группу. Что и сделано казахстанским законодателем в нормах УПК РК.

Таким образом, правильное конструирование и систематизация норм необходимо для более верного их применения и толкования. Автором приведена попытка привлечения внимания на существование проблемы, а также приведены возможные пути их решения. Дана характеристика проблемы и проведен анализ работ ученых юристов в данной сфере. Приведены путем применения метода сравнительного правоведения нормы российского права, для выявления существенных отличий данного института. Была выявлена проблема существования неправильного конструирования норм, регулирующих лиц участвующие, в уголовном процессе в УПК РК.

Автор полагает о необходимости внести изменения в УПК РК в конструировании раздела 2 «Государственные органы и лица, участвующие в уголовном процессе» и изложить в следующем варианте:

103

1. Суд;2. Государственные органы и должностные

лица, осуществляющие функции уголовного преследования;

3. Участники процесса, защищающие собст-венные права и интересы

4. Участники процесса, защищающие или

представляющие чужие права и интересы;5. Лица, содействующие уголовному про-

цессу.О дальнейшем рассмотрении вопроса участ-

ников уголовного процесса и их регулировании в Республике Казахстан и в ближнем зарубежье, в следующей статье.


1. Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан. – Алматы: ЮРИСТ, 2010. – 228с.2. Сайт: // www.online.zakon.kz // Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан от

4 июля 2014 года № 231-V.3. Волосов Н.Ю. потерпевший в уголовном процессе. Его процессуальное положение (учебное

пособие) / Под ред. А.П. Гуськовой. - Оренбург: издательский центр Оренбургского государственного аграрного университета, 1998. - 92 с.

4. Сайт: //www.lib.nkzu.kz // Толеубекова, Б.Х. Уголовно-процессуальное право Республики Казахстан: Общая часть Б.Х. - Алматы: Данекер, 2001. - 270 с.

5. Исмагулов К.Е. Курс лекций по дисциплине «Уголовно-процессуальное право». - Актобе: редакционно-издательский отдел Актюбинского государственного университета им. К.Жубанова, 2013. - 269с.

6. Глушков А.И. Уголовный процесс: Учебное пособие для студентов средних профессиональных учебных заведений. - М.: Издательский центр «Академия»; Мастерство; Высшая школа. 2000. - 264 с.

7. Сайт: // www.zakonrf.info/upk // Уголовно-процессуального кодекса Российской Федерации от 18 декабря 2001 г. N 174-ФЗ.

8. Сайт: // www.juristlib.ru/book // Уголовный процесс. Под ред. Божьева В.П.- М.: Спарк, 2002. — 704 с.

9. Кулушев С.М., Бекбаува А.А. Краткий курс лекций по дисциплине «Уголовно-процессуальное право (Общая часть)». - Актобе: редакционно-издательский отдел Актюбинского государственного университета им. К.Жубанова, 2009. - 100 с.

10. Конституционный закон Республики Казахстан от 25 декабря 2000 года № 132-II «О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан».

11. Конституция Республики Казахстан, принятая на референдуме 30 августа 1995 года.12. Сайт: //https://ru.wikipedia.org //

Осы мақаланың авторлары қылмыстық процеске қатысатын тұлғалар институтын қарау кезінде проблеманың болуына назар аудартуға әрекет жасады, сондай-ақ оларды шешудің мүмкін жолдарын ұсынады.

Түйін сөздер: қылмыстық процестік құқық, қылмыстық процеске қатысушы тұлғалар, қылмыстық процестік заңнама, қылмыстық сот ісін жүргізу, қылмыстық процестік кодекс, сот, прокурор, тергеуші.

Авторами данной статьи была проведена попытка привлечения внимания на существование проблемы при рассмотрении института лиц, участвующих в уголовном процессе, а также приведены возможные пути их решения.

Ключевые слова: уголовно-процессуальное право, лица, участвующие в уголовном процессе, уголовно-процессуальное законодательство, уголовное судопроизводство, уголовно-процессуальный кодекс, суд, прокурор, следователь.

● ● ● ● ●



The author of this article was an attempt to draw attention to the existence of the problem when considering the institution of persons involved in criminal proceedings, and provides possible solutions.

Keywords: criminal procedural law, persons involved in the criminal process, criminal - procedural law, criminal procedure, the Criminal Procedure Code, the court, prosecutor, investigator.

Қайрат Еслямқалиұлы Исмагулов,ҚР Заңнама институты қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық атқару заңнамасы

және сот сараптамасы бөлімінің жетекші ғылыми қызметкері, з.ғ.к.Динара Сердокқызы Кажмұратова, ҚР Заңнама институты қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық атқару заңнамасы

және сот сараптамасы бөлімінің ғылыми қызметкеріҚылмыстық процеске қатысатын тұлғалардың құзыреттерін құқықтық регламенттеу

(салыстырмалы талдау)

Исмагулов Кайрат Еслямкалиевич,ведущий научный сотрудник отдела уголовного, уголовно-процессуального, уголовно-

исполнительного законодательства и судебной экспертизы Института законодательства РК, к.ю.н.

Кажмуратова Динара Сердоковна,научный сотрудник отдела уголовного, уголовно-процессуального, уголовно-исполнительного

законодательства и судебной экспертизы Института законодательства РКПравовая регламентация компетенций лиц, участвующих в уголовном процессе

(сравнительный анализ)

Ismagulov Kairat Eslyamkalievich,Leading researcher of the department of criminal, criminal-processual, criminal - law en cementand

forensic of the Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan, c.j.s. Kajmuratova Dinara Serdokovna,Researcher of the department of criminal, criminal-processual, criminal - law en cementand forensic

of the Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan.Legal regulation of competence of persons involved in criminal proceedings (a comparative analysis)

105

Жумабаева Меруерт Ербосыновна, ведущий научный сотрудник отдела международного законодательства и сравнительного правоведения Института законодательства РК

ОБЗОР ПЕРЕДОВЫХ ПОДХОДОВ ВЕДУЩИХ СТРАН ОЭСР В СФЕРЕ ЗАЩИТЫ И ОБЕСПЕЧЕНИЯ

ПРАВ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНОЙ СОБСТВЕННОСТИ

С развитием общества, технологий и глобализационных процессов все большую актуальность обретают вопросы интегрирования в более развитые экономические системы и группы. Подобное интегрирование должно охватывать максимально большее количество направлений. Развитие сферы интеллектуальной собственности, ее защита и обеспечение не являются исключением. В настоящее время общество находится на том этапе развития, когда определяющую роль играет экономика инноваций и знаний, характеризующиеся грамотным подходом в вопросах пользования, защиты и обеспечения интеллектуальной собственности.

С развитием интернета, электронной коммерции, международного сотрудничества и товарообмена в условиях новых технологических реалий во все большем числе стран интеллектуальная собственность «формирует» около 1/6 части их бюджетов, и эта доля продолжает стремительно нарастать [1].

Интеллектуальная собственность пред-ставляет собой собирательное понятие, включающее права, которыми регулируются отношения, складывающиеся в процессе создания продуктов интеллектуального труда, обмена ими и их использования. По мнению В.А. Дозорцева интеллектуальная собственность представляет собой исключительные права на результаты интеллектуальной и творческой деятельности в любой области [2].

В современном мире большинство развитых стран признают значимость вложений средств инновационную, научно-исследовательскую деятельность, а также в защиту и обеспечение интеллектуальной собственности. Поскольку в развитых странах реализация только авторских прав обеспечивает 4 – 7% валового национального

продукта, и эта доля имеет тенденцию роста [3]. Развитие в данном направлении признали

в качестве приоритетного большинство государств-членов Организации экономичес-кого сотрудничества и развития (ОЭСР), внедрение ряда принципов и стандартов которой Глава государства Республики Казахстан Н.А. Назарбаев определил задачей нашего общества [4].

В целях реализации данной задачи целесообразно рассмотреть практику и подходы ведущих стран в данных вопросах.

Финляндия. Финляндия рассматривает ИС как важный инструмент успешного ведения бизнеса, интернационализации и повышения конкурентоспособности экономики. Правительство Финляндии координирует вопросы регулирования в области ИС. Под председательством Премьер-министра функ-ционирует Совет по науке и инновациям, призванный ликвидировать фрагментарность инновационной системы и системы ИС и усилить аналитическую составляющую принятия решений Правительством в области инноваций и ИС.

Швеция. Швеция – единственный участник ЕС, в котором принят специальный закон – Закон о правовой охране секретов производства (Act on the Protection of Trade Secrets). Умышленное незаконное завладение секретом производства относится к торговому шпионажу [5].

Закон об авторском праве обеспечивает защиту интеллектуальной собственности автора, музыкантов, исполнителей и других творческих работников. Развитие Интернета остро поставило вопрос о защите авторских прав. Музыка, фильмы, книги, газеты и журналы легко копируютcя и распространяются по Интернету.

Шведский антипиратский закон IPRED,

Трибуна молодого ученого


в основу которого положена Директива ЕС «О защите прав на интеллектуальную собственность» дает кино- и звукозаписывающим компаниям право требовать от интернет- или телеоператора данные абонента того или иного IP-адреса в случае, если он подозревается в незаконной загрузке их продукции. Компания может предъявить требования по возмещению потерянных доходов. При этом она должна располагать доказательствами незаконного копирования продукции [6].

Соединенные Штаты Америки. Защита прав ИС представляет собой важный элемент экономической политики США. Такая защита стимулирует исследования, технологические новшества и творческие разработки, поскольку позволяет отдельным лицам и компаниям в полной мере получать удовлетворение от своих творческих усилий.

Подход США к усилению защиты прав ИС состоит в следующем:

1. Ежегодно торговый представитель США (ТП) готовит отчет о торговых барьерах в странах мира, который представляется в Комитет по финансам Сената США. При вынесении ежегодного заключения о ситуации, которая сложилась в мире в сфере охраны ИС, ТП сотрудничает с Федеральным бюро расследований, Министерством юстиции и Таможней для обеспечения внедрения достойного уровня охраны прав ИС.

2. Отстаивая права американских владельцев, США осуществляет и контроль за соблюдением другими странами прав ИС.

Двусторонние меры воздействия в сфере защиты интеллектуальных прав:

1. Ежегодное составление так называемого списка «Специальные 301», в котором определяются страны, которые не обеспечивают адекватную и эффективную охрану прав ИС.

2. Установление преференциального режима, такого как Всеобщая система преференций. Такие программы обеспечивают адекватную и эффективную охрану прав ИС.

Люксембург. Объекты интеллектуальной собственности (ИС) являются растущим источником прибыли компаний, способствуя их экономическому развитию и привлечению новых клиентов. Одной из важнейших стратегий компаний стало управление портфолио ИС, его консолидация и подбор оптимального места для его размещения.

Люксембург является идеальным местом для создания и защиты объектов интеллектуальной

собственности, управления ими и оптимизации финансовых поступлений, что позволяет компаниям и организациям использовать ИС в качестве основы для их инновационных экономических моделей. В стране действуют особые льготы для компаний, занимающихся созданием ИС и ее управлением. Среди них можно выделить 80% освобождение от уплаты налога на доходы, полученные от коммерческого использования объектов ИС или приращения капитала от продажи ИС, а также полное освобождение ИС от уплаты налога на чистые активы.

Расходы на научно-исследовательскую деятельность подлежат вычету из налоговой базы в полном объеме, если соответствующие мероприятия не принесли положительных коммерческих результатов. Разработка ИС реализуется при содействии национальных научно-исследовательских центров и Университета Люксембурга, а также при помощи государственной поддержки бизнес-инкубаторов и мер стимулирования НИОКР [7].

Швейцария. Грамотная система патентов, защиты торговых марок и авторского права Швейцарии гарантирует, что результаты инноваций и творчества защищены на национальном и международном уровнях. Запатентовать открытие или зарегистрировать новую торговую марку можно в Федеральном институте интеллектуальной собственности (IGE). Для компаний, работающих на международном уровне, особенно важен тот факт, что, зарегистрировав свои права в Швейцарии, они получают гарантированную защиту на мировом рынке.

Стоит отметить, что в Швейцарии создан Швейцарский федеральный институт интеллектуальной собственности, являющийся автономным, обладающий правосубъектностью и зарегистрирован в Коммерческом реестре.

В Швейцарии функционируют технополисы, созданные для «выращивания» малых инновационных предприятий и вовлечения в этот процесс компаний, заинтересованных в разработке и приобретении высоких технологий. В структуру технопарка входит бизнес-инкубатор, в котором запускаются стартап-проекты. Бизнес-инкубатор берет на себя решение большинства организационных, юридических и других вопросов: обеспечивает оценку коммерческой привлекательности идей и проектов, защиту ИС и авторских прав, осуществляет маркетинговые исследования, формирует бизнес-планы и

107

бизнес-стратегии.Дания. В Дании для поддержки авторов, чьи

произведения распространяются в интернете, скачиваются и читаются бесплатно, создан государственный инструмент регулирования под названием «Право общественной выдачи». Суть заключается в том, что авторы получают компенсацию из государственного или регионального бюджета за свои бесплатно отданные произведения. Это мотивирует писателей создавать новые книги, а людей – получать все больше информации бесплатно, тем самым балансируя между теми, кто хочет получить выгоду от своих творений и теми, кто не хочет за них платить [8].

Япония. Японская организация по развитию внешней торговли (JETRO) – государственная организация, в задачи которой входит развитие взаимной торговли и инвестиций между Японией и остальным миром. Основными приоритетами организации являются оказание содействия прямым иностранным инвестициям в экономику Японии и поддержка малых и средних предприятий Японии с целью максимального увеличения их глобального бизнес-потенциала.

Ассоциация по распространению контента за рубежом (CODA) способствует предотвращению распространения пиратского контента за рубежом и вырабатывает эффективные методы борьбы в отношении нарушения авторских прав [9].

Одним из самых известных центров по рассмотрению споров, связанных с защитой прав на интеллектуальную собственность, не только в Японии, но и во всем Азиатско-Тихоокеанском регионе является Арбитражный Центр промышленной собственности Японской Ассоциации патентных поверенных и Японской Федерации ассоциации адвокатов. Арбитражный центр по интеллектуальным спорам начал предоставлять услуги по альтернативному урегулированию споров с 1 апреля 1998 года [10].

Германия. Важной особенностью гер-манского законодательства в области охраны прав ИС является осуществление правового регулирования отношений между предпринимателем и служащим по поводу созданных им изобретений. Эти правоотношения регламентируются Законом об изобретениях служащих, который основан на двух принципах: обеспечение предпринимателям наиболее благоприятных условий для присвоения изобретений, создаваемых служащими и стимулирование изобретательской деятельности

и творческой активности служащих путем выплаты изобретателю - служащему соразмерного вознаграждения за использование изобретения.

Анализ законодательства Германии позволяет выявить ряд основных современных тенденций развития нормативно-правового обеспечения инновационной деятельности в государстве, которые направлены на:

1) защиту национальных интересов и создание благоприятных условий для использования достижений науки и техники в производстве, включая разработку и широкое использование необходимых стимулов, поощряющих научные исследования в частном секторе, а также меры государственной поддержки и развития малого инновационного предпринимательства;

2) децентрализацию патентно-лицензионной деятельности, расширение прав федеральных лабораторий на ИС, полученную за счет средств федерального бюджета;

3) регулирование условий коммерциа-лизации технологий.

Анализ опыта передовых государств приводит к выводу о действенности и эффективности введения следующих механизмов по обеспечению и защите прав интеллектуальной собственности:

- рассмотрение возможности минимизации импорта в страну продукции, которая наносит вред системе защиты интеллектуальных прав, с целью предотвращения недобросовестной иностранной конкуренции, приводящей к ослаблению жизнеспособности отечественной экономики;

- рассмотрение возможности учреждения автономного обладающего правосубъектностью института, занимающегося вопросами ИС, являющегося аналитической платформой принятия решений Правительством в области инноваций и ИС;

- разработка плана, направленного на преобразования в сфере интеллектуальной собственности, предусматривающего схему коммерциализации ИС;

- содействие развитию внутреннего рынка долговых инструментов;

- объединение усилий ряда организаций и ведомств в целях создания единой национальной системы защиты прав ИС;

- изменение налоговых подходов в сфере интеллектуальной деятельности с введением ряда налоговых льгот и преференций;

- улучшение инвестиционного климата.




1. Трифилова А.А. Обзор международных событий в мире инноваций // Инновации. - № 2. - 2009.2. Дозорцев В.А. Интеллектуальные права: Понятие. Система. Задачи кодификации. Сборник

статей / Исследовательский центр частного права. - М.: Статут, 2011. - 416 с.3. Близнец И.А., Леонтьев К.Б. Понятие «интеллектуальная собственность»: формулировка

проблемы // ИС. Авторское право и смежные права. – 2002. - №4.4. Послание Президента Республики Казахстан народу Казахстана «Казахстанский путь - 2050:

Единая цель, единые интересы, единое будущее».5. http://lexdigital.ru/2012/041/6. http://toemigrate.com/blog/Sweden/otkrytost_-prozrachnost-i-demokratija.html7. http://www.luxembourgforbusiness.lu/ru/investicii/vidy-deyatelnosti/intellektualnaya-sobstvennost8. https://www.sfcontent.com/ru/education-pdf-protection?id=39. http://www.eurasiancommission.org/ru/nae/news/Pages/18-09-2015-1.aspx10. Japan Intellectual Property Arbitration Center. — Electronic text data. — Mode of access: http://

www.ip-adr.gr.jp/eng/. — Title from screen.

Мақала ЭЫДҰ жетекші елдерінің зияткерлік меншік құқықтарын қорғау және қамтамасыз ету мәселелеріне арналған. Осы саладағы саясаттың озық тәсілдері белгіленген.

Түйін сөздер: зияткерлік меншік, қорғау, қамтамасыз ету, озық тәсілдер, ЭЫДҰ.

Статья посвящана вопросам защиты и обеспечения прав интеллектуальной собственности в ведущих странах ОЭСР. Отражены наиболее прогрессивные подходы политики в данной сфере.

Ключевые слова: интеллектуальная собственность, защита, обеспечение, передовые подходы, ОЭСР.

Article devoted to the questions of defence and providing of intellectual ownership rights in OECD leading countries. The most progressive approaches of politics in this sphere are reflected.

Keywords: Intellectual ownership, defence, providing, most progressive approaches, OECD.

Меруерт Ербосынқызы Жұмабаева,ҚР Заңнама институты халықаралық заңнама және салыстырмалы құқықтану бөлiмiнің

жетекші ғылыми қызметкеріЗияткерлік меншік құқықтарын қорғау және қамтамасыз ету саласында ЭЫДҰ жетекші

елдерінің озық тәсілдеріне шолу

Жумабаева Меруерт Ербосыновна,ведущий научный сотрудник отдела международного законодательства и сравнительного

правоведения Института законодательства РКОбзор передовых подходов ведущих стран ОЭСР в сфере защиты и обеспечения прав

интеллектуальной собственности

Zhumabayeva Мeruert Еrbosynovna,Leading Research Fellow, Department of International Legislation and Comparative Law of the Institute

of Legislation of the Republic of KazakhstanReview of advanced approaches OECD leading countries in the field of protection and enforcement

of intellectual property rights

● ● ● ● ●

109

ТӨРЕЛІК КЕЛІСІМ ДАУДЫ ШЕШУДІҢ НЕГІЗІ РЕТІНДЕ

Халықаралық төрелікте іс қараудың маңызды элементі төрелік келісімге келу болып табылады. Төрелік келісім дегеніміз – тараптардың азаматтық-құқықтық қатынастардан туындаған немесе туындауы мүмкiн дауды төреліктің қарауына беру туралы жазбаша келiсiмi (Төрелік сот туралы заң 2 б.). Бұл заңнамалық анықтама жалпы сипатқа ғана ие. Яғни бұл анықтаманың астарында бүгінгі күнге дейін жауабы табылмаған құқықтық табиғат жөніндегі мәселе жатыр. Бұл анықтаманы зерттей келе, екі түрлі: материалдық-құқықтық және процессуалдық құқықтық табиғатқа ие екенін байқаймыз.

Төрелік келісім өз алдына екі түрлі аспектіні қамтиды: бір жағынан ол тараптарды белгілі бір әрекет – төрелік соттың қарауына беру дауды беруге міндеттейді (позитивті нәтиже), ал екінші жағына алып қарасақ, дауды төрелік соттың қарауына берген соң, тараптар мемлекеттік сотқа осы даумен жүгіну құқығынан айырылады (негативті нәтиже) [1, б. 39]. Дауды төрелік сотқа берудегі тараптардың еріктерін есепке алу төрелік соттың негізгі қағидаларының бірі болып саналады. Дауды төрелік сотпен қарау үшін міндетті түрде тараптардың арасында төрелік келісім болуы тиіс. Кез-келген тұлға екінші тараппен тауардың сапасы немесе тауарды жеткізу туралы келісімге келген кезде келісімнің я болмаса міндеттеменің орындалмауы туралы ойланбауы мүмкін, ал егерде осындай әрекеттер орын алған жағдайда келіспеушілікті жою тәртібі келісімнің негізгі құрамдас бөлшегі болып табылады.

Екі тараптың өзара келісімдері негізінде арнайы мемлекеттік емес органға дау шешілуге беріледі. 1958 жылғы Нью-Йорк конвенциясы бойынша келісуші мемлекеттердің соттары бір тараптың өтініші негізінде істі төрелік соттың қарауына береді. Осыған орай, Конвенция төрелік келісімді процессуалдық сипаты бар ерекше шарт ретінде қарастырып, оның орындалуының

кепілдіктерін бекітеді [2, б. 74-81]. Төрелік келісімде тараптар айқындаған дауды

шешу тәсілі көрсетіледі. Егер тараптар дауды төрелік сот қарауына беруді қажет деп тапса, онда мемлекеттік сот төрелік сотқа өз орнын береді. Төрелік келісімде дауды қарайтын соттардың өкілеттіктері тараптармен белгіленеді. Яғни тараптар даудың шеңберін қарастыра отырып, сотқа дауды шешудің әдіс-тәсілін, олардың құқықтары мен міндеттерін өздері анықтап береді.

Төрелік келісім төрелік сотты зерттеуші ғалымдардың басты назарында, десе де, оның құқықтық табиғаты әлі күнге дейін анықталған жоқ.

Жоғарыда аталған төрелік келісімнің құқықтық табиғаты жөніндегі ғалымдардың тұжырымдамасын негізгі 4 топқа жіктеуге болады:

1. Шарттық көзқарас. Бұл пікірді ұстану-шылардың ойынша, төрелік келісім бұл тараптардың құқықтары мен міндеттерін, оның ішінде төрелік сотпен шығарылған шешімді орындауға байланысты міндетті айқындайтын қарапайым азаматтық-құқықтық шарт.

2. Процессуалдық көзқарас. Бұл теорияның жақтаушылары төрелік келісімді мемлекеттік сот юрисдикциясына бағытталған процессуалдық сипаты бар келісім ретінде қарастырады.

3. Аралас көзқарас. Бұл тұжырымдаманың қолдаушылары төрелік келісімді процессуалдық құқықтық қатынастар туындайтын азаматтық құқықтық шарт ретінде таниды.

4. Автономды көзқарас. Бұл теорияның жақтаушылары керісінше, төрелік келісімді азаматтық құқықтық шарт ретінде танымайды. Себебі олардың пікірінше, ешбір азаматтық құқықтық шарт өз алдына процессуалдық сипатты иелене алмайды.

Әрине, төрелік келісімнің өзіндік ерекшеліктері бар екенін мойындау қажет,

Жабаева Айдана Айсұлтанқызы,ҚР Заңнама институты халықаралық заңнама және салыстырмалы құқықтану бөлімінің кіші ғылыми қызметкері, «КазГЮУ Университеті» АҚ магистранты



алайда, ұлттық доктриналарға сүйенер болсақ, ол тараптардың құқықтарын қорғауға бағытталған азаматтық-құқықтық келісім.

Біздің пікірімізше, тараптар арасында дау туған жағдайда алдымен өзара келісімге келуге тырысады, оң нәтиже болмаған жағдайда соттың көмегіне жүгінеді. Және де ҚР АК бұзылған азаматтық құқықты қорғау үшін азаматтық қатынас субьктілеріне қай сотқа бару мүмкіндігін ажыратып қойған [3, ҚР АК 9 б.]. Басқа сөзбен айтқанда, субьект өз заңи мүддесін қорғау мақсатында мемлекеттік немесе төрелік сотты таңдау құқығына ие.

Онымен қоса, төрелік келісім азаматтық құқықтық шарттан туындайтын құқықтар мен міндеттерді бекітпейді, керісінше шарттық міндеттемеден туатын құқық қорғау нысанын нақтылайды, және бұл келісім нақты азаматтық қатынасқа тікелей бағынышты болмайды.

Соттар азаматтық келісімнің процессуалдық немесе материалдық-құқықтық екенін анықтауы қажет емес, керісінше, заңи күшіне қатысты мәселелерді қарастыруы тиіс [4, б. 28-37].

Ал процессуалдық теорияның қателігі сонда, төрелік келісім тараптар сотқа жүгінбес бұрын жасалады, және ешқандай дау тумаса, нәтижесінде ешқандай сот процесі, процессуалдық құқықтық қатынастар орын алмайды.

Төрелік сот тәжірибесі мен теориясы төрелік келісімнің үш түрін көрсетеді. Олар төрелік келісім, төрелік ескертпе, төрелік жазба.

Төрелік келісім дегеніміз мүдделі тұлғалар арасында қандай да бір материалдық құқықтық шарттың орындалуы немесе түсіндірілуіне қатысты келіспеушілік туған жағдайда, дауды төрелік сот қарауына беру туралы өзіндік сипаты бар келісім. Сондай-ақ, егер тараптар араларында туған барлық даулар немесе болашақта тууы мүмкін дауды төрелік сот қарауына беру туралы келісімге келсе, мұндай келісім compromissum plenum (төрелік бас келісім) деп аталады.

Төрелік ескертпе немесе төрелік туралы ескертпе – бұл тараптардың материалдық-құқықтық қатынастарын реттеуші, және осы шартқа қатысты болашақта болуы мүмкін дауды төрелік сотпен қарастыру мәселесін көрсететін негізгі шартқа қосымша мәтін. Дау пайда болған соң төрелік сотқа дауды беру кезінде төрелік ескертпенің рөлі маңызды. Себебі ескертпе дауды шешудің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады, сондықтан ол түсінікті әрі нақты құрастырылуы тиіс.

Төрелік жазба (шетелдік терминологияға

сәйкес көбінесе «компромисс» деп аталады) бұл тараптар арасындағы пайда болған дауды төрелік соттың қарауына беру жөніндегі негізгі шарттан тәуелсіз келісім. Бұрында компромисс тараптардың арасында татуластырушы процедура негізінде қол жеткізілген шешімді орындауға қатысты бір-біріне берген уәдесімен түсіндірілді.

Төрелік ескертпе мен төрелік жазбаның мазмұны мен құрамы арасында айырмашылықтар бар. Төрелік жазбамен салыстырғанда сауда саласында жасалатын келісімдерге аралық ескертпені қосу шынайы және жемісті әрекет. Себебі бұл дау пайда болған сәтте тез әрекет етуде көмегін тигізеді. Бұл сөзімізге дәлел ретінде Халықаралық Сауда Палатасы жанындағы Халықаралық төрелік соттың Бас Хатшысы С.Бонд жүргізген статистикалық мәліметті келтірейік. Аталған төрелікке 1988 жылы берілген 237 істің 233-і төрелік ескертпе негізінде қозғалған. Және қалған үшеуі ғана тараптар арасында дау туғаннан кейін соттың қарауына берілді [5, б. 67-70].

Төрелік келісімді құрудың негізгі мақсаты – тараптар үшін болжап білу мүмкін емес аралық соттың шешімін орындау. Төрелік келісімді жасасқан кезде іс жүргізу тәртібінің анық-қанығын көрсетіп, сондай-ақ іс қарау тәртібіне өзгеріс енгізудің қажеті жоқ. Көп жағдайда бұл мәселелер арбитрдың регламентіне сәйкес келмей жатады, нәтижесінде ол істі қараудан бас тартуы мүмкін. Төрелік келісімге артық шығармашылық белсенділікті қосу теріс нәтижеге әкеп соғуы мүмкін екенін алдын ала ойластырған жөн.

Төрелік сот шарттық және соттық элементті қамтиды. Төрелік соттың шарттық табиғаты екі мәселені алға тартады. Біріншісі – егер тараптар арбитрдің юрисдикциясына қатысты екі түрлі көзқараста болса, онда арбитр өзінің нақты іске қатысты түпкілікті шешім шығару өкілеттілігін айқындай алады ма!? Бұл сұрақтың жауабы – аталған мәселеге қатысты арбитр өз пікірін білдіреді. Бірақ тараптар арбитрге өз юрисдикциясы шегінде шешім шығаруды өтінсе, бәрібір де төрелік келісімді мәжбүрлі түрде орындату туралы шешім шығарған күннің өзінде де арбитр төрелік келісімде көрсетілген өкілеттілік шегінен тыс әрекет етпеуі тиіс. Ал екінші мәселе - негізгі шартқа қосымша төрелік ескертпенің табиғаты жөнінде болмақ. Яғни ескертпе жеке шарт немесе шарттың ажырамас бөлігі екенін анықтау қажет. Бірінші мәселеге қатысты арбитр мұндай өкілеттілікті

111

анықтай алады, ал екінші жағдайда тараптардың ескертпе жасау мақсаты айқындалуы тиіс. Кей жағдайларды тараптардың «ұзақ енжарлығы» орын алуы мүмкін. Мұндайда, тараптардың белсенділіктерінсіз жемісті шешім шығару мүмкін емес [6, б. 343-344].

Төрелік келісімге қосымша жасалатын төрелік ескертпені дұрыс жазу дауды тез әрі бейбіт түрде шешудің таптырмас құралы. Олай болса, келесі мәселелерді ескеру тиіс:

1. Төреліктің түрі 2. Төрелікке берілетін дау шеңбері3. Төрелік соттың орны (ескертпеде ad hoc

көрсетілу керек)Стокгольм қаласындағы Сауда Палатасының

Төрелік Институты, Париждегі Халықаралық Сауда Палатасының Төрелік Соты секілді тұрақты әрекет етуші төрелік соттарда ескертпе жасаудың үлгісі бар.

Жоғарыда келтірілген төрелік ескертпе жасаудың үлгі ұсыныстары төрелік соттың орны, іс жүргізу тілі, даудың мәні бойынша қолданылатын материалдық құқық секілді ережеледі бекітпейді. Сондай-ақ, төрелік соттың орны туралы мәселеге келгенде келесідей факторларды ескерген жөн:

1. Географиялық фактор – төрелік сот екі тарап үшін қолайлы жерде болуы тиіс. Көп жағдайда, тараптар төрелік сотты мүдделі емес үшінші елде орналастыруды жөн санайды.

2. Саяси фактор – елдегі саяси тұрақтылық пен қауіпсіздік жағдайы, арбитр мен тараптар және олардың өкілдері, сарапшылары, куәлары үшін қысқа уақытта виза алу мүмкіндігі.

3. Экономикалық фактор – тараптардың елдерінен және іс қаралатын елге тиісті құжаттарды, заттай дәлелдемелерді әкелу немесе әкетуге кедергі келтірмейтін жағдай жасау. Сондай-ақ аудармашыларға, жергілікті

мамандар – есепшілерге, инженерлерге және т.б. әкімшілік-техникалық қолдау көрсету.

4. Құқықтық фактор – төрелік сот өтетін елдегі заңнама ескірген немесе шиеленіскен болуы мүмкін. Сондықтан 1958 жылғы Нью-Йорк конвенциясына қосылған мемлекетті таңдаған дұрыс.

Егер тараптар келісімде іс жүргізу тілін анықтап қойған болса, онда олардың таңдауы арбитрмен мақұлданатыны сөзсіз. Ал егер анықталмаған болса, әдетте, шарт қай тілде жасалса іс сол тілде жүргізіледі. Егер келісім екі тілде жасалса онда арбитр іс жүргізу тілін таңдайды.

Және де, ескертпеде көрсетілуі тиіс мәліметтер:

1. Арбитрлар саны, олардың ұлты мен біліктілігі

2. Даудың мәніне қатысты құқық (заң)3. Төрелік сотта іс қарау тілі4. Төрелік келісімге қолданылатын құқықҚазіргі таңда, халықарылық немесе

ішкі құқықтық заңнамаларда тараптардың материалдық құқықты еркін таңдау құқығы бекітілген. Бұл қағида 1961 жылғы ССТ туралы Еуропалық конвенцияның 7 бабы, 1965 жылғы Вашингтон конвенциясының 42 бабы, Шарттық міндеттемелерге қолданылатын құқық туралы 1980 жылғы Рим конвенциясының 21 бабы, ЮНСИТРАЛ төрелік регламентінің 33 бабы 1 тармағы, сондай-ақ Халықаралық төрелік туралы ҚР заңында көрініс тапқан.

Материалдық құқықты таңдау құқығы ішкі заңнамамен рұқсат етілмеуі де мүмкін. Көп жағдайда тараптардың таңдаған материалдық құқығын арбитрлар құрметтейді, алайда бұл әрекет елдің қоғамдық тәртібіне қайшы келіп жатса, онда мұндай материалдық құқық қолданылмайды.


1. Котельников А.Г. Негативные последствия заключения арбитражного соглашения // Арбитражный и гражданский процесс. - 2004. - №8.

2. Белов А. Альтернативные способы разрешения споров // Право и экономика. - 1998. - №6.3. 1999 жылғы 1 шілдедегі Қазақстан Республикасы Азаматтық кодекс; жалпы бөлім; // Ақпараттық

жүйе «www.adilet.zan.kz» 4. Arieff C. Arbitration to Easy Transnational Disputes Grows // Legal Times -1983. №3.5. Bellet P. The Datco Casc // International Law 1992-C. 470-479.6. William F. International commercial agreements // Yearbook Commercial Arbitration.-Oceana, 1998.-

322 б.



Мақалада халықаралық төрелікте іс қараудың маңызды элементі төрелік келісім дауды шешудің негізі ретінде қарастырылған.

Түйін сөздер: төрелік, төрелік келісім.

В данной статье рассматривается важный элемент арбитражного разбирательства - арбитражное соглашение как основа урегулирования спора.

Ключевые слова: арбитраж, арбитражное соглашение.

In this article considered the important element of arbitration the arbitration agreement as a basis for the settlement of disputes.

Keywords: arbitration, arbitration agreement.

Айдана Айсұлтанқызы Жабаева,ҚР Заңнама институты халықаралық заңнама және салыстырмалы құқықтану бөлімінің кіші

ғылыми қызметкері, «КазГЮУ Университеті» АҚ магистрантыТөрелік келісім дауды шешудің негізі ретінде

Жабаева Айдана Айсултанкызы,младший научный сотрудник отдела международного законодательства и сравнительного

правоведения Института законодательства РК, магистрант АО «Университет КазГЮУ»Арбитражное соглашение как основа урегулирования спора

Zhabayeva Aidana Aisultankyzy,Younger research fellow of Department of the international legislation and comparative law of the

Institute of legislation of the Republic of Kazakhstan, a candidate for a Master's degree of JSC «KAZGUU University»

The arbitration agreement as a basis for the settlement of disputes

● ● ● ● ●

113

ҚҰҚЫҚТЫҚ МОНИТОРИНГТІҢ ЗАҢ ТЕХНИКАСЫ: ПРОБЛЕМАЛАР ЖӘНЕ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

Заң ғылымында құқықтық нормаларды жүзеге асыру тиімділігін бағалау сұрақтарына ежелгі заманнан бері назар аударылып келеді. Алайда «құқықтық мониторинг» термині ғылыми айналымға тек 1990-жылдардың соңында енгізілді. Бұл тақырыпты С.С. Алексеев, В.П. Казимирчук, В.Н. Кудрявцев, А.С. Пиголкин, Ю.А. Тихомиров, Т.В. Кашанина және т.б. сынды белгілі отандық ғалым-заңгерлер белсенді түрде дамытты.

1998 жылғы 24 наурыздағы № 213 «Нормативтік құқықтық актілер туралы» (бұдан әрі – НҚА туралы Заң) Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес нормативтік құқықтық актілердің құқықтық мониторингі – бұл Қазақстан Республикасы заңнамасының жағдайы туралы тұрақты негізде ақпарат жинау, бағалау, талдау бойынша, сондай-ақ, оның даму динамикасы мен Қазақстан Республикасы заңнамасына қарама-қайшы келетін көнерген және коррупциогенді құқықтық нормаларды анықтау, оларды жүзеге асырудың тиімділігін бағалау мақсатында қолдану тәжірибесін болжау бойынша жүзеге асырылатын мемлекеттік органдардың қызметі [1].

Нормативтік құқықтық актілердің құқықтық мониторингін заңнаманы жетілдіру тәсілі ретінде жандандыру бәрінен бұрын 2010–2020 жылдар кезеңіндегі Қазақстан Республикасы құқықтық саясаты Тұжырымдамасында көрсетілген.

Соңғы жылдары құқықтық мониторингті заң қызметінің жаңа түрі, мемлекеттік билік органдарының атқарымы ретінде қалыптаса бастады. Аталмыш процесс құқықтық ғылыми ілімнің осы құбылыс туралы қарқынды

дамуын жандандырады. Қазіргі таңда көптеген ғалымдар мысалы, құқықтық мониторинг мәні, оның тұжырымдамасы, әдістемесі т.б. сынды ғылыми проблемаларды дамыту үстінде. Алайда аталмыш келелі мәселелер жиынтығының техникалық-заңнамалық аспекті қазіргі таңға дейін назардан тыс қалп отыр.

Заң қызметінің түр өзгешелігі ретінде құқықтық мониторинг техникалық-заңдық құрамдасына, яғни, нормативтік құқықтық актілерді (1-тармақша) (НҚА туралы Заңның 1-бабы) ресімдеу ережелері мен талаптары, тәсілдерінің жиынтығына ие, олардың көмегімен мақсатқа жетіп, құқықтық мониторинг мәселелері шешіледі.

Құқықтық мониторингтің заңдық техникасы бірінші кезекте амалдардың жиынтығы, бақылауды қабылдау, сондай-ақ, құқықтық ақпаратты бағалау мен талдау, бұдан бөлек заң тиімділігінің көрсеткіштері мен критерийлері мен оларды жүзеге асыру тәжірибесі.

Алайда көрсетілген құбылыстың мәнін түсіну мен құқықтық мониторингті [2] институализация процесін мемлекеттік қызмет түрі ретінде қадағалау шамасына қарай аталмыш техника құрылымы барынша күрделі, ал оның элементтері – барынша әр түрлі, техникалық-заңдық қабылдау ерекшелігін, амалы мен тәсілдерін барынша айқын көрсететін болып табылады.

Одан бөлек, заңдық техниканы ғылыми дәлелденген және тәжірибелік қалыптасқан амал мен нормативтік құқықтық актілерді құру, жүйелеу, қолдану, жүзеге асыру мен интерпретациялау кезінде қолданылатын

Набиева Асия Сабетпековна,ҚР Заңнама институты

Құқықтық мониторинг орталығының ғылыми қызметкері

Ахметов Ерлан Қадыржанұлы,ҚР Заңнама институты

Құқықтық мониторинг орталығының ғылыми қызметкері



тәсілдер жүйесі ретінде ғана анықтауға болады. Сондықтан заңдық техника төмендегідей қолданылауы мүмкін:

- біріншіден, құқық түрі, құрылымы, тілінің мүлтіксіз деңгейі ретінде;

- екіншіден, заңгерлердің қолданбалы әрекеті ретінде.

Сонымен, мысалы, Т.В. Кашанина заңдық техниканың келесі түрлерін бөліп қарастырады: заң құралдарының жиынтығынан тұрады; ақпараттың құқықтық актіге барынша мақсатқа сәйкес түрленуіне себеп болады; заңгерлік жұмысты тиімді жүргізуге мүмкіндік береді [3].

Заңдық техниканың құрылымын құрайтындар: заңнамалық техника (негізгі элемент); құқық қолдану техникасы; интерпретациялық техника; құқықты жүзеге асыру техникасы [3].

Мониторинг жүргізу сатысында оның мақсаты мен нысанын, ақпаратты жинауды айқындаудың техникалық-заңдық әдістерін пайдалану қажет (мысалы, аумақтық органдарға, бағынышты ұйымдар, қызмет пен агенттіктерге тапсырма, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігіне қоғамдық ұйымдарда мәлімдемелер мен түсініктемелер алуға сауал бағыттау жолымен және т.б.). Яғни, белгілі ақпаратты талдау мен түйіндеу кезеңінде «заң құжаттамасы», заңдардың тиімділік көрсеткіштері мен өлшем мен оларды қолдану тәжірибесі сынды техникалық-заңдық құралдарды пайдаланылады. Сондай-ақ, мониторинг нәтижесін ресімдеген кезде заңнаманы түзету бойынша баяндама түрінде және т.б. дәйекті сөйлемдерден тұратын қорытынды құжатты дайындаудың арнайы тәсілдері қолданылады.

Құқықтық мониторинг мақсаты ғылыми ілімді емес (арнайы әдебиетте мәлімденгендей), құқықтық реттеудің тиімді механизмін қалыптастырудан тұрады. Бұл жағдайда құқықтық мониторингті анықтауға атқарымдық тәсілге ие болады. Оны белгілі түрдегі мемлекеттік органдардың атқарымы, әрекеті және т.б. ретінде қарастырады.

Аталмыш әрекет әдіснамасы нормативтік құқықтық актілер мен құқықты қолдану тәжірибесінің тиімділігі мен ықпалдылығын бағалау, болжау, түгендеуді жүзеге асыру бойынша мониторинг субъектілерінің қызметін тиімді және дұрыс ұйымдастыруды қамтамасыз ететін тәсілдер, әдістер мен құралдардың жиынтығы ретінде анықталады [4], қабылдау мен зерттеу процесінде оны жүргізу технологиясы, техникасы мен әдістемесімен араластырады. Тағы бір айта кететін жайт, мыналарды байқаған жөн:

бұл жағдайда техникалық-заңдық тәсілдер мен заңдар және оларды жүзеге асыру тәжірибесін, заңның құжаттамасын жүргізу техникасын, мониторинг нәтижесін ресімдеу тиімділігін бағалауға мүмкіндік беретін мониторинг қызметі, өлшемі мен көрсеткіштерінің жоспарын және бағдарламасын құрастыру құралдары және т.б. назардан алшақтайды.

Аталған тәсілдің өкілдері құқықтық мониторингтің маңызды әдістері ретінде қол жеткізілген деректерді қадағалау, талдау, синтез бен бағалауды бөліп қарастырады. Ғылыми танымның айтылған тәсілдер мен әдістері шындығында құқықтық мониторинг жүргізу барысында қолданылады, шектен асқанда ғылыми гипотеза деңгейінде олар өзге техникалық-заңдық құралдар және тәсілдермен қатар, «құқықтық мониторингтің заңдық техникасы» түсінігімен қамтылатынын айтуға болады. Алайда олардың жиынтығы соңғысының әдіснамасы ретінде мамандана алмайды.

Мониторинг техникасының құралдары, тәсілдерінің ғылыми таным әдістері, қағидаттарынан негізгі айырмашылығы олардың қолданылу саласы, мақсаты, міндеттері және нәтижелерімен сипатталады. Ғылыми таным әдістері жаңа теориялық және эмпирикалық ілімге қол жеткізу, құқық немесе өзге де заң ғылымының жалпы теориясының мәнін кеңейту мақсатында жүргізілетін ғылыми зерттеулерде қолданылады.

Мониторинг техникасының тәсілдері, ережелері ғылыми емес, заңнаманы бақылау, талдау мен бағалау және оны қолдану тәжірибесімен байланысты тәжірибелік саладағы ойлаудың дұрыс әрекетін, жолын анықтайды. Сондықтан ғылыми әдістердің қандай да бір бөлігі мониторинг процесінде қолданылатын болса, онда мониторинг техникасының ережесі ғылыми танымда аз тиімділікке ие болып, құқық, оның жұмыс істеу мен даму заңдылығы туралы жаңа ғылыми білім алуға себеп бола алмайды.

Негізінде ғылыми әдістер мен мониторинг техникасын қолдану нәтижелері де әр түрлі болады. Егер алғашқылардың біріккен нәтижесі болып құқық теориясы немесе өзге де заң ғылымы түрінде ғылыми танымдар шықса, онда мониторинг техникасының жиынтық нәтижесі оның қазіргі жүйесі мен оның басты мақсатқа жету деңгейімен – қоғам мен заң шығарушы арасындағы кері байланысты қамтамасыз етумен сипатталады.

Бұл құбылыстың теориялық-қолданбалы зерттеулерін жүргізу мен оны жүргізудің

115

қалыптасқан тәжірибесін оңтайландыру бойынша нұсқаулықтарға ғылыми негізделген құқықтық мониторинг қатысушылары мен субъектілерін жабдықтауды әрі қарай алға жылжу міндеті зерттеудің аталған парадигманы жеңіп шығуды талап етеді. Ғылыми мәселенің тек құқықтық мониторинг әдіснамасымен шектелуі аталмыш тақырыпқа жататын, мемлекет аумағында құқықтық мониторингті ұйымдастыру мен жүргізу тәжірибесінің қажеттілігін толықтай өлшемде қанағаттандыруға қабілетті келелі мәселелер жиынтығының бүкіл көлемін қамтуға мүмкіндік бермейді [4].

Құқықтық мониторингке деген «техно-логиялық» көзқарас қана ғылыми зерттеулер-дегі эмпирикалық және логикалықты барынша жақындастырып, заңнама мен құқықты қолдану тәжірибесінің ғана емес, ұйымдастырушылық, басқармалық бөлімін, оны жасаушы, оның сипаты мен мазмұнындағы институционалдық, атқарымдық және аспаптық зерттеу әдістерін қамтып, біріктіріп байланыстырады [5].

Осылайша, құқықтық мониторингтің заңдық техникасы – сәйкес әдістемені барынша зерттеу мен пайдалануды талап ететін, құрылымдық және мазмұндық тұрғыдағы күрделі құбылыс. Аталмыш құбылысты зерттеген кезде құқықтық ғылым әдіснамасын қолдану талап етіледі.

Құқықтық ғылым мониторинг субъектілерін заң мен оны қолдану тәжірибесінің сапасын қадағалау, талдау мен бағалаудың дұрыс тәсілдерімен қамтамасыз етуі қажет деп талап етілген. Құқықтық мониторингтің заңдық техникасын танудың негізгі міндеті тек оны жүргізу құралдары мен барынша жетілген тәсілдерді жасаудан ғана емес, тәжірибелік салаға – құқықтық мониторинг тәжірибесіне құқық, құқықтық мониторинг пен заңдық техника туралы теориялық білімді енгізудің дұрыс жолын ашып көрсетуден тұрады [6].

Құқықтық мониторингтің заңдық техникасының ашылуы – бұл ең алдымен бұрын заңнамалық техника мен технология аспектісінде арнайы зерттелмеген құбылысты ілгерілемелі зерттеу салдары. Алайда мониторингтің жаңа қырының ашылуы бұрынғы зерттеулерде белгіленген, бірақ олар құқықтық мониторинг әдіснамасының элементтері ретінде қарастырылған болатын.

Құқықтық мониторингтің заңдық техни-касына зерттеушілердің таным нысаны мен оларды зерттеу тәсілдері туралы жинақталған адами білімін анықтамай тұрып ғылыми зерттеу жүргізу мүмкін емес. Сондықтан дерек жинауға

кірісе отырып, ғалымдар түрлі гипотезаларды ұсыну, эмпирикалық деректер жинау құралдарын, сондай-ақ, эмпирикалық таным нәтижесін сипаттау мен түсіндіру процесінде бұрынғы біліміне сүйенуі тиіс. Дегенмен, зерттеуші үшін бірқатар қиындықтар бар және ол зерттелетін тақырыпқа арналып қазіргі таңға дейін бірде-бір ғылыми мақала, диссертация немесе монографияның дайындалмауы және басып шығарылмауымен сипатталады. Оның үстіне, аталмыш термин құқық ғылымында әлі белгісіз. Ғалымдар тек заңдық техника бойынша көптеген жарияланымдарға, сондай-ақ, құқықтық мониторинг проблемалары бойынша белгілі бір әдебиеттерге және т.б. сүйене алады.

Техниканың аталмыш түрін танып-білу ерекшелігі оның аясында жеке техникалық-заңнамалық құралдар жасалған (мысалы, заң мен оны жүзеге асыру тәжірибесінің тиімділігін бағалау көрсеткіштері мен өлшемі) құқықтық мониторинг теориясы, одан кейін оны жүзеге асыру актілері пайда болуынан тұрады [7].

Көптеген ғалымдардың пікірі бойынш заңдық техниканы арнайы зерттеуді эмпирикалық деректерді жинау мен ұғынудан ғана емес, сонымен қатар, құқықтық мониторинг пен заңдық техника түсінігін сыни талдауды жүзеге асырудан бастаған дұрыс. Одан бөлек, құқықтық мониторингтегі қызмет істеу заңға сәйкестігін заң шығару, сондай-ақ, құқық қолдану техникасы ретінде байланысты анықтау керек. Сонымен, гносеологиялық міндеттерді, соның ішінде, төмендегілерді шешу қажет:

Біріншіден, «заңдық техника» түсінігін құқықтық мониторингке қатысты түсіндіру керек;

Екіншіден, құқықтың жалпы теориясы мен заңдық техника (метатеория ретінде) түсінігін қолдану шегін анықтап алған дұрыс;

Үшіншіден, құқықтық мониторинг пен шек-тес құбылыстың заңдық техникасын білдіретін жаңа түсініктерді қалыптастыру;

Төртіншіден, жаңа түсініктерді терми-нологиялық бекітуді жүзеге асыру.

Одан бөлек, құқықтық мониторингтің заңдық техникасын танып-білу оның заң шығару, құқық қолдану, жүйелеу, интерпретациялық техника-мен байланысын зерттеуді талап етеді. Бүгінгі күннің өзінде заңдық техниканың көрсетілген түрлерінің әсерін байқауға болады. Мысалы, заңдар мен құқық қолдану тәжірибесінің тиім-ділік көрсеткіштері мен өлшемін ресімдеу оларды нормативтік құқықтық актілерге жалғайтын норма жасау техникасы тәсілдерінің орын алуына



әкеліп соғады, яғни, оларда бағалау элементтері деп аталатын және т.б. құбылыс пайда болады. Құқықтық мониторинг нәтижелерін ресімдеуді құқық қолдану техникасының құралдары мен тәсілдерін пайдаланбай жасау мүмкін емес.

Сондықтан заңдық техниканың жоғарыда аталған түрлерінің өзара қатынасын зерттеу оларды нақты жіктеуді талап етеді. Осы мәселені шешу көбінесе мониторинг техникасы мәніне ену, оның тұрақты белгілері мен қасиеттерін және тек эмпирикалық қана емес, ең алдымен ол туралы абстрактілі білімді қалыптастыруды анықтауға байланысты. Сондай-ақ, техникалық-заңдық тәсілдер мен құқықтық мониторинг тәсілдерінің оны жүргізу ережелері және технологиясының байланысын орнату маңызды. Зерттеу нысанының бұл элементтерін ажырату үшін заңдық техника мен технология саласындағы құқық теорияшылдарының атқарымы да маңызды болуы мүмкін. Алайда заңдық техника мен технологияны жіктеу сұрақтары бойынша көптеген ғалымдардың көзқарасындағы бірліктің болмауын назарға ала отырып, теориялық ережелер мен үйлесімін пайдалану мен алыс-берісінде белгілі сақтықты сақтау қажет.

Құқықтық мониторингтің заңдық техникасы біртекті емес. Оны талдауға қатысты тәсілдер (толықтай бөлу) әр түрлі болуы мүмкін:

- құқықтық мониторинг сатысы бойынша оның техникасы жоспарлау техникасына, қажетті ақпаратты жинау, оны бекіту, талдап қорыту, талдау мен бағалау, ресімдеу мен жариялау, сондай-ақ, нәтижелерді жүзеге асыруға бөлінуі мүмкін;

- маңызы бойынша (атқарымдық жүктеме) құжатты жасау (жоспар, баяндама, «заң» құжаттама және т.б.) тәсілдері мен құралдарын, оны жасаушы ойлау операциялары ретінде, мониторинг нысанындары мен ол туралы ақпаратты (тиімділік өлшемі мен көрсеткіштері) бағалау құралдарын белгілеуге болады;

- құқықтық мониторинг техникасының құрылымы, оны жасаушы элементтер сапасына байланысты техникалық-заңдық құралдарды,

құқықтық мониторингті шешу мен мақсаттарына жетуді қамтамасыз ететін тәсілдер мен әдістерді бөліп қарастыруға болады [8].

Сөз соңында, құқықтық мониторингтің заңдық техникасы – бұл жаңа және көбінесе қазіргі уақытта туындайтын құбылыс екенін айтқымыз келеді. Оның ғылыми таным процесі бастапқы сатыда тұр. Аталмыш құбылыстың жоғарыда келтірілген белгілері мен элементтері, сондай-ақ, қалыптасқан зерттеу бағыттары мен ғылыми мәселелер қандай да бір шамада сол құбылысты зерттеуге қажетті әдістемелік молдықты анықтауға мүмкіндік береді. Жоғарыда келтірілгендердің барлығы көп жағдайда айтылған идеялардың шынайылығы, ұсынылған тәсілдер мен шешімдердің қазіргі уақытта мерзімінен бұрын сынамаланғандығы туралы мәлімдеуде мәселенің қоюы тұрғысынан қалыптасқан.

Сондай-ақ, құқықтық мониторингтің заңдық техникасын заң ғылымы мен тәжірибесінің заманауи тапсырмасы деңгейінде жасау зерттеу мәнін анықтау мен нақтылауды талап ететін айта кетсек дейміз (яғни, оның мақсаттарына жету мен шешім қабылдауды, сәйкес міндеттерді, оларды құру мен қолдану бойынга мониторинг субъекті қызметін, сондай-ақ, оларды енгізудің заңға сәйкестігін мемлекеттік-құқықтық тәжірибеге енгізу мен ондай енгізудің барынша дұрыс жолын анықтауды қамтамасыз ететін құралдар мен тәсілдер).

Аталмыш жағдайда зерттеу мәні құқықтық мониторингтің тәжірибеге сүйенген тәжірибені талдап қорыту немесе қандай да бір теориялық ережелерді аталмыш қызмет өзгешелігіне қатысты теориялық ережелерді нақтылау нәтижесінен тұратын эмпирикалық заңға сәйкестікті ұйымдастырады. Олай болса, құқықтық мониторингтің заңдық техникасы мен аталған заңдылықтар туралы білім бәрінен бұрын біздің заңгерлерді, ғалымдарды тәжірибелік әрекеттің ғылыми негізделген дұрыс әдістерімен құралдандыруға тартылған әдіснамалық жоспардағы білім болып табылады.

117


1. 1998 жылғы 24 наурыздағы №213 «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасы Заңы // «Заң» деректер базасын қараңыз.

2. Толығырақ қараңыз: Горохов Д.Б. Құқықтық мониторинг: тұжырым, институализация бағыты, заңнама жағдайы мен келешегі // Заң және экономика. 2009. №7. 38-58 бб.

3. Толығырақ қараңыз: Т.В. Кашанина. Заңдық техника. 2011. 2-ші басылым. 82-88 бб. 4. Құқықтық мониторингтің заңдық техникасы: мәселелерді қою мен зерттеу әдістері // // http://

www.juristlib.ru/book_6457.html. мақаласын қараңыз. 5. Толығырақ қараңыз: Черногор Н.Н. Конституция мониторингі: мәселелерді қою // Заң және

экономика. 2008. №11. 52-б.6. Құқықтық кеңістік мониторингінің жалпы тұжырымының негізгі түсініктері мен құқық

қолдану тәжірибесін интерпретациялау Кеңес Федерациясының Ведомствоаралық жұмыс тобы арқылы жасалды және нәтижесінде 2004 жылы 20 мамырда өткен «Құқықтық кеңістік пен құқық қолдану тәжірибесі мониторингі» екінші Жалпыресейлік ғылыми-тәжірибелік конференциясының қатысушылары түзетті. Құқықтық кеңістік пен құқық қолдану тәжірибесі мониторингінің жалпы тұжырымдарын анықтайтын негізгі түсініктерді сөздігін қараңыз // Құқықтық кеңістік пен құқық қолдану тәжірибесін билік пен қоғам диалогының түрі ретінде мониторингілеу: ІІІ Жалпыресейлік ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары (30 маусым 2015 ж.) М.: Кеңес Федерациясы Басылымы, 2006. 130-133 бб.

7. Толмачева Н. Заң мониторингі – тәжірибеден теорияға // Құқық және экономика. 2006. №7. 3 – 11 бб. қараңыз.

8. Черногор Н.Н. Заң және экономика, 2010 // http://www.juristlib.ru/book_6457.html. қараңыз.

Мақала құқықтық мониторингтің заң техникасын зерттеуге арналған, ол зерттеу нысанасын айқындауды және нақтылауды талап етеді, сондай-ақ осы құбылыстың ұғымы қаралған.

Түйін сөздер: құқықтық мониторинг, заң техникасы.

Статья посвящена исследованию юридической техники правового мониторинга, которая требует определения и конкретизации предмета исследования, также рассмотрено понятие данного явления. Автор предполагает необходимым использовать технико-юридические приемы конкретизации его цели и объекта, сбора информации.

Ключевые слова: правовой мониторинг, юридическая техника.

Article is devoted to research legal technology of legal monitoring which demands definition and a specification of an object of research, the concept of this phenomenon is also considered. The author assumes necessary to use technical and legal receptions of a specification of his purpose and object, collection of information.

Keywords: legal monitoring, legal equipment.

● ● ● ● ●



Асия Сабетпековна Набиева, ҚР Заңнама институты Құқықтық мониторинг орталығының ғылыми қызметкеріЕрлан Қадыржанұлы Ахметов,ҚР Заңнама институты Құқықтық мониторинг орталығының ғылыми қызметкеріҚұқықтық мониторингтің заң техникасы: проблемалар және шешу жолдары

Набиева Асия Сабетпековна, научный сотрудник Центра правового мониторинга Института законодательства РКАхметов Ерлан Кадиржанович,научный сотрудник Центра правового мониторинга Института законодательства РКЮридическая техника правового мониторинга: проблемы и пути решения

Nabiyeva Assiya Sabetbekovna, research associate Center of legal monitoring GU «Institute of the legislation Republic of Kazakhstan»Akhmetov Erlan Kadirzhanovich,research associate Center of legal monitoring GU «Institute of the legislation Republic of Kazakhstan»Legal monitoring of legal technigue: Problems and Solutions

119

СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ИНСТИТУТА ПРИМИРЕНИЯ СТОРОН В УГОЛОВНОМ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВЕ

РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Уголовно-правовые нормы об освобождении от уголовной ответственности в связи с примирением обвиняемого с потерпевшим были внедрены в Республике Казахстан больше пятнадцати лет назад. За этот период практическое применение указанного института показало, что на сегодняшний день примирение обвиняемого с потерпевшим является одним из эффективных инструментов освобождения от уголовной ответственности. Вместе с тем надо заметить, что использование возможностей этой нормы могло бы быть и более обширным, т.к. несмотря на некоторую простоту условий, указанных в ст. 68 УК РК, ее реализация порождает ряд проблем как теоретического, так и сугубо прикладного характера.

Уголовное законодательство Казахстана определяет, что для достижения уголовно-правовых задач законодательство устанавливает наказания и иные меры уголовно-правового воздействия за их совершение (ст.2 УК РК). При этом современная уголовно-правовая политика Казахстана сегодня - это направление в сторону минимизации уголовной репрессии и защиты прав граждан от необоснованных ограничений. Для эффективного решения основных задач уголовное законодательство должно быть достаточно гибким. Для этого современное уголовное право имеет ряд инструментов, таких как применение различных видов освобождения от уголовной ответственности.

В Уголовном кодексе РК предусматриваются различные виды (основания) освобождения от уголовной ответственности лица, совершившего преступление. К ним относятся:

- освобождение от уголовной ответственности в связи с деятельным раскаянием (ст. 65);

- при превышении пределов необходимой обороны (ст. 66);

- при выполнении условий процессуального соглашения (ст. 67);

- в связи с примирением с потерпевшим (ст. 68);

- с установлением поручительства (ст. 69);- в связи с изменением обстановки (ст. 70);- в связи с истечением сроков давности

(ст. 71). Уголовный Кодекс Казахстана преду-

сматривает два основания освобождения от уголовной ответственности в связи с примирением. Первое основание - лицо совершившее преступление примирилось с потерпевшим, заявителем, и второе – заглаживание этим лицом причиненного вреда.

Необходимо указать, что рождение института примирения с потерпевшим в УК РК было связано, с общей тенденцией, которая выражалась в расширении частных начал в системе права Казахстана. Носителем частного интереса может быть как человек (физическое лицо), так и организация в случаях, когда охраняемый правом интерес входит исключительно в юридическую сферу определенного субъекта, не затрагивая общественных или государственных интересов. И лишь в случае, когда преступное посягательство осуществляется на интересы, находящиеся исключительно в частной сфере, примирение возможно и конфликт интересов, порожденный фактом совершения преступления, после его достижения можно считать исчерпанным. По мнению Артеменко Н.В. и Минькова А.М., если же преступление посягает на публичные интересы, примирение с потерпевшим не снимает конфликтную ситуацию [1, с. 44]. Примером может служить ситуация состоявшегося примирения по делам об оскорблении представителя власти (предположим, нецензурная брань в отношении

Акимова Назгуль Рашитовна, магистрантка 1-го курса АО «Университет КазГЮУ»



инспектора дорожной полиции при выполнении последним своих обязанностей). В этой ситуации фактически допускается примирение сторон, когда виновным лицом компенсируется имевшее при оскорблении унижение чести и достоинства, но данная компенсация при этом не восстанавливает и не может восстановить нарушенный авторитет власти (загладить вред).

Пункт 3 ст. 68 УК РК говорит о том, что «в случаях, когда уголовным правонарушением причинен вред охраняемым законом интересам общества и государства, лицо, указанное в части первой или второй настоящей статьи, может быть освобождено от уголовной ответственности, если оно чистосердечно раскаялось и загладило вред, причиненный охраняемым законом интересам общества или государства». Также, судебная практика не отрицает возможность прекращения дела указанной категории в связи с примирением с потерпевшим. По мнению различных авторов, по делам о двух объектных преступлениях посягательство на основной приоритетный объект в силу малозначительности может быть признано формальным, а с потерпевшим достигнуто примирение [2].

На наш взгляд, здесь не учитывается специфика много объектных преступлений, когда причинение вреда (или опасность его причинения) двум или более объектам в ходе одного преступного посягательства образует уникальный состав сложного единичного преступления. Соответственно, решение любых правовых вопросов возможно лишь применительно к многообъектому деянию в целом. Вполне допустимо признать подобное деяние малозначительным в целом в случае, когда охраняемым уголовным законом объекту (как основному, так и дополнительному) вред фактически не причиняется. Вместе с тем, одновременное применение институтов малозначительности и освобождения от уголовной ответственности в отношении единого двух объектного уголовного правонарушения, думается невозможно.

Некоторые виды преступлений уголовное законодательство Казахстана «уводит» из-под действия ст. 68 УК РК. Так, нормы об освобождении от уголовной ответственности в связи с примирением сторон не действуют в отношении преступников, если их преступное деяние повлекло смерть человека либо смерть двух и более лиц, либо если правонарушения относятся к коррупционным, террористическим или экстремистским преступлениям, а также в случае совершения преступления в составе преступной группы либо если объектом совершенного деяния является половая неприкосновенность малолетних. Таким образом, законодатель определяет, что освобождение в связи с примирением обвиняемого с потерпевшим носит ограничительный характер.

На сегодняшний день уголовное законо-дательство Казахстана предусматривает возможность примирения путем медиации. Еще в 2009 году, на V съезде судей, Главой государства было указано на необходимость сокращения числа споров, подлежащих рассмотрению в судебном порядке и на внедрение альтернативных способов их разрешения, в том числе примирительными процедурами путем медиации. По словам Президента, эта мера позволит придать казахстанскому правосудию восстановительный характер [3].

В 2011 году институт медиации был успешно внедрен в уголовное и уголовно-процессуальное законодательство Республики Казахстан законом РК «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам медиации» [4]. Тогда, впервые в ст. 67 УК РК (в редакции УК РК 1997 года), было предусмотрено, что примирение сторон возможно и в порядке медиации. С указанного года в Казахстане действует Закон РК «О медиации», который направлен на регламентирование общественных отношений в области организации медиации в стране, определении ее основных принципов и процедур проведения, а также обозначения статуса медиатора.

121Трибуна молодого ученого

Таблица – Статистика прекращенных дел за примирением сторон [5]

Год Рассмотрено дел Из них прекращено за примирением

сторон

Доля прекращённых дел за примирением

сторон2008 47 246 15 097 31,9%2009 48 358 15 334 31,7%2010 46 844 18 701 39,2%2011 40 844 19 764 48,4%2012 36 029 17 001 47,2%2013 48 068 19 392 40,34%2014 43 878 16 639 37,92%2015 48 866 17 102 35,0%

Статистика показывает, что доля пре-кращенных дел за примирением сторон с 2011 года по 2015 год снизилась с 48,4 до 35%. При этом, необходимо отметить, что в 2014 году, из общего количества прекращенных дел, прекращение ввиду примирения с потерпевшим составляет 90,1% (в 2013 году – 92,7%), а в 2015 году выросла до 91,2%.

Суть института освобождения от уго-ловной ответственности заключается в том, что лицо может быть освобождено от ответственности и в отношении него не применяются меры уголовного наказания при наличии условий, предусмотренных уголовным законодательством. При этом в отношении лица, совершившего преступление, не выносится обвинительный приговор, и оно признается лицом, не имеющим судимости. Освобождение от уголовной ответственности не означает, что в деянии преступника отсутствует состав уголовного правонарушения или лицо, совершившее правонарушение является невиновным. Таким образом, указанный институт не дает полного прощения виновного, его реабилитацию и освобождение от всех неблагоприятных правовых последствий совершенного им преступления. Также, лицо совершившее преступление не освобождается от гражданско-правовой ответственности, от обязательства нести судебные издержки, а также от административной, дисциплинарной ответственности. Это означает, что государство лишь реагирует на правонарушение в другой,

альтернативной форме. Освобождение от уголовной ответственности

возможно лишь при наличии условий, предусмотренных в перечисленных статьях УК, в своей совокупности составляющих основание соответствующего вида освобождения. При этом обязательной предпосылкой применения любого вида освобождения является достоверно установленный факт совершения лицом преступления. Не может рассматриваться как освобождение от уголовной ответственности не привлечение лица в силу отсутствия оснований для применения (невменяемость, добровольный отказ и т.п.).

В соответствии со ст. 68 УК РК примирение с потерпевшим возможно, если:

- виновным лицом совершен уголовный проступок или преступление небольшой или средней тяжести,

- преступление не повлекло за собой смерть потерпевшего;

- виновное лицо загладило причинённый вред.

Если пострадавшими от преступления являются физические лица, чья способность к свободному волеизъявлению ограничена в силу возраста или состояния психики (речь идет о лицах, страдающих психическими или физическими недостатками, и о несовершеннолетних) то возникает проблемная ситуация.

В ст.68 УК РК какое-либо указание на законного представителя отсутствует, но при

Примечание: снижение в 2011 и 2012 гг. объясняется декриминализацией отдельных финансово-экономических преступлений, а также ст. 259 ч. 1 УК (незаконное хранение наркотиков в крупном размере без цели сбыта) и амнистией в связи с двадцатилетием независимости РК.


этом возможность примирения без согласия потерпевшего, косвенно указана в ст.75 УПК РК и в Нормативном постановлении Верховного Суда РК «О судебной практике по применению статьи 67 Уголовного кодекса Республики Казахстан», в которой указывается, что примирение с лицом, совершившим преступление, несовершеннолетнего потер-певшего (в возрасте от четырнадцати до восемнадцати лет) либо признанного ограниченно дееспособным возможно лишь с согласия законного представителя потерпевшего [6]. Круг лиц, которые могут быть законными представителями, определен в пп.13) ст.7 УПК РК.

С другой стороны, непонятно, как следует решить вопрос при конфликте мнений потерпевшего и его законного представителя относительно примирения, например, в ситуации, когда пятнадцатилетний ребенок хочет примириться с отцом, обвиняемым по ст.140 УК РК, но его мать, как законный представитель, возражает против этого. Представляется, что в подобной ситуации приоритетным является мнение потерпевшего, однако оценка его добровольности в каждом конкретном случае должна исследоваться судом.

Полагаем, что применительно к рассмат-риваемым вопросам положения уголовного и уголовно-процессуального закона следует унифицировать либо путем конкретизации полномочий представителя, либо путем исключения из числа субъектов примирения законных представителей в процессуальном законе (за исключением представителей юридического лица), сохранив это право исключительно за потерпевшим, если таковым является физическое лицо.

В соответствии со ст. 68 УК РК, если виновные лица впервые совершают тяжкое преступление, не связанное с причинением смерти или тяжкого вреда здоровью человека и если этими лицами являются: 1) несовершеннолетние, 2) беременные женщины, 3) женщины, имеющее малолетних детей, 4) мужчины, воспитывающие в одиночку малолетних детей, 5) женщины в возрасте пятидесяти восьми и свыше лет, 6) мужчины в возрасте шестидесяти трех и свыше лет, то они могут быть освобождены от уголовной ответственности, если примирились с потерпевшим, заявителем, в том числе в порядке медиации, и загладили причиненный вред.

При применении указанной нормы проблемы возникают при оценке преступления как впервые

совершенного. В теории уголовного права под «впервые совершенными» рассматриваются преступления, фактически совершенные впервые (до совершения рассматриваемого деяния лицо фактически не совершало деяний, подпадающих под признаки преступления), и преступления, юридически совершенные впервые (деяния, совершенные после аннулирования всех правовых последствий ранее совершенного преступления). При установлении признаков как фактически, так и юридически совершенного преступления следует обращать внимание на спорные ситуации при совокупности преступлений и в случае совершения преступлений в иностранном государстве.

Необходимо отметить, что в настоящее время судебная система крайне нуждается в институтах альтернативного разрешения споров. Все это связано, в первую очередь большой нагрузкой судов, которая должна уменьшиться, в случае если эти институты хорошо заработают [7, с. 34].

В целом можно отметить, что анализ института освобождения от уголовной ответственности при примирении с потерпевшим, выявил недостатки законодательного регулирования отдельных жизненных ситуаций, требующих серьезной научной проработки.

Принимая во внимание вышеизложенное исследование, можно сделать следующие научно-практические выводы:

- Судебная практика подтверждает снижение доли прекращенных дел за примирением сторон за последние 5 лет (с 48,4 процентов до 35 процентов). При этом доля прекращенных дел ввиду примирения с потерпевшим из общего количества прекращенных дел выросла до 91,2%. На наш взгляд, институт примирения имеет потенциал широкого применения в судебной практике в случае развития процедуры медиации в уголовном праве. В этих целях, необходимо проводить более широкую информационную пропаганду с разъяснением положительных моментов указанной процедуры для сторон конфликта.

- В силу возможности конфликта интересов между потерпевшим и законным представителем, необходимо конкретизировать полномочия представителя, либо исключить из числа субъектов примирения законных представителей в процессуальном законе (за исключением представителей юридического лица), сохранив при этом указанное право исключительно за потерпевшим, если таковым является физическое лицо.



1. Артеменко Н.В., Минькова А.М. Спорные вопросы применения нормы об освобождении от уголовной ответственности в связи с примирением с потерпевшим // Российский судья. – 2007. – №6. – С.43-46.

2. Омарова И. Освобождение от уголовной ответственности в связи с примирением с потерпевшим //Закон и право. – 2008. – №7. – С.60-61.

3. Выступление Президента Республики Казахстан Нурсултана Назарбаева на V съезде судей Республики Казахстан, Астана, 18 ноября 2009, http://www.akorda.kz

4. Закон Республики Казахстан от 28 января 2011 года № 402-IV «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам медиации» // Казахстанская правда, 2011. – 5 февраля, № 42-43 (26463-26464).

5. Об итогах отправления правосудия в Республике. Официальный сайт Верховного Суда РК: http://sud.gov.kz

6. Нормативное Постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 21 июня 2001 года N 4 «О судебной практике по применению статьи 67 Уголовного кодекса Республики Казахстан» // Юридическая газета. – 2001, 18 июля.

7. Сулейменова У. Альтернативные способы разрешения споров // «Состояние и перспективы развития института медиации в условиях социальной модернизации Казахстана»: Материалы Международной научно-практической конференции, Министерство юстиции РК. – Астана, 2012 год, место издания. – 34-36 с.

Мақалада автор тараптардың татуласуы саласындағы ҚР қылмыстық заңнамасының қазіргі жай-күйін салыстырып талдауға тырысады. Аталған мақалада ҚР ҚК-де жәбірленушімен татуласу институтының пайда болуы Қазақстанның жалпы үрдісімен байланысты болғаны көрсетіледі. Автор тараптардың татуласуы саласындағы жеке өмірлік жағдайларды заңнамалық реттеуде ғылыми зерттеуді қажет ететін кемшіліктерін анықтаған.

Түйін сөздер: қылмыстық жауаптылықтан босату, тараптардың татуласуы, медиация, қылмыстық заңнама.

В статье автором сделана попытка проанализировать современное состояние уголовного законодательства РК в сфере примирения сторон. В статье указывается, что рождение института примирения с потерпевшим в УК РК было связано с общей тенденцией, которая выражалась в расширении частных начал в системе права Казахстана. Автором выявлены недостатки законодательного регулирования отдельных жизненных ситуаций в сфере примирения сторон, требующих серьезной научной проработки.

Ключевые слова: освобождение от уголовной ответственности, примирение сторон, медиация, уголовное законодательство

In this article the author attempts to analyze the current state of the criminal legislation of Kazakhstan in the field of reconciliation. The article states that the birth of the institute of reconciliation with the victim in the Criminal Code of the Republic of Kazakhstan was due to the general trend, reflected in the expansion of the private began in Kazakhstan legal system. The author reveals the shortcomings of legal regulation of individual life situations in the field of reconciliation of the parties, requiring serious scientific study.

Keywords: exemption from criminal liability, conciliation, mediation, criminal legislation.

● ● ● ● ●


Назгүл Рашидқызы Әкімова, «Университет КазГЮУ» АҚ 1-курс магистрантыҚазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасындағы тараптарды татуластыру

институтының қазіргі уақыттағы ахуалы

Акимова Назгуль Рашидовна, магистрантка 1-го курса АО «Университет КазГЮУ»Современное состояние института примирения сторон в уголовном законодательстве

Республики Казахстан

Nazgul Rashidovna Akimova,undergraduate of 1st course of «KazHLU University»The current state of the institute of reconciliation of the parties in the criminal law of the Republic

of Kazakhstan

125

МАҢЫЗДЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰЖАТТАРДА БЕРІЛГЕН БАЛА ҚҰҚЫҚТАРЫ

Тастанова Малика Мейрамбекқызы, «ҚазГЗУ» университеті Халықаралық құқық кафедрасының аға оқутышысы, заң ғылымдарының магистрі

Бала құқықтарының пайда болуы ХХ ғасырдың басында басталған құбылыс. Алғашқы маңызды халықаралық құжат бала құқықтарының Декларациясы болып табылады. Бұл декларация 1924 жылы Ұлт лигасының бастамасымен қабылданған. Декларация ережелері бірінші кезекте балалардың экономикалық, әлеуметтік және психологиялық қажеттіліктерін қарастыра отырып, балалар мен олардың құқықтарын қорғау сипатымен ерекшеленеді [1].

1924 жылы Декларация қабылданған соң, халықаралық құралдардың дамуында ұзақ кідіріс орын алды. 1959 жылы ғана бала құқықтары туралы БҰҰ Декларациясы қабылданды. Кіріспе бөлімінде мазмұндалған он шақты ережеде қоғамның аса сезімтал мүшелері ретінде балаларға ерекше көңіл бөлуге бар күштің жұмылдырылғаны байқалады, сондай-ақ құрамына «адамзат өзінде бар барлық жақсы нәрселерін беруге міндетті» деген тұжырым туралы ереже де кіреді. Бұл халықаралық құқықтық құралдың қабылдануы халықаралық қоғамдастықтың осы құжатқа бара-бар, бірақ қатысушы мемлекеттер үшін міндетті болып табылатын әлде де кең ауқымды құжатты қабылдауға дайындығын растады. Аталмыш құжаттың – Бала құқықтары туралы конвенцияның қабылдануы үшін тағы 30 жыл қажет болды, құжат 1989 жылы қабылданды. Конвенция маңызды екі келісімшартпен толықтырылды: Бала құқықтары туралы конвенцияға қосымша бала саудасы, бала жезөкшелігі, бала порнографиясы туралы Факультативті хаттама және Бала құқықтары туралы конвенцияға қосымша балаларды қарулы қақтығыстарда пайдалану туралы Факультативті хаттама. Мұнымен қатар, бала құқықтары жартылай адам құқықтары туралы халықаралық құжаттарға енгізіле бастап, бүгінгі күні барлық конвенцияларға бала құқықтарын жанама немесе

тікелей қозғайтын ережелер енгізілген [2]. Бала құқықтары бойынша жеке дара

келісімшартты қабылдау процесі бірқатар себептердің туындауынан ұзаққа созылды, атап айтсақ, саяси себептердің әсерінен және де сол уақыттағы қолданыстағы адам құқықтары туралы заңның ішіндегі бала құқықтарын қорғау туралы бөлімдері жетерліктей деген пікірдің болуы өз әсерін тигізді. Бұл дәлел халықаралық деңгейде қазіргі уақытта да кең етек жайған, сондықтан да көптеген мемлекеттерде балаларға қатысты жеке дара заңнаманың болмауын осы себептен деп түсіндіруге болады [3].

Қазіргі уақытта халықаралық заңнама балалар мен адам құқықтары туралы жалпыға ортақ құжаттар арқылы жұмыс атқарады, мысалы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт, немесе тек қана бала мәселелеріне қатысты адам құқықтары туралы спецификалық құжаттар. Арнайы қабылданған конвенциялардың ішіндегі ең ауқымдысы Бала құқықтары туралы конвенция болып табы- лады [4].

Бала құқықтары үшін аймақтық келісімшарттардың да маңызы ерекше. Барлық келісімшарттардың, ортақ мақсаты бүкіл әлемге белгілі стандарттарды орнату. Аймақтық келісімшарттар әр түрлі мемлекеттердің оларды өзіндік спецификалық әдістерімен қолданылуымен сипатталатын болса да, жүзеге асырылуы барысында әлемдік стандарттарды ұстануын растайды. Бұған мысал ретінде Адам құқықтары туралы Еуропалық конвенция және Конвенция негізінде қабылданатын адам құқықтары жөніндегі Еуропалық соттың шешімдерін келтіруге болады.Қарулы қақтығыстар кезінде балаларды арнайы қорғау – бұл халықаралық гуманитарлық заңнаманың бір бөлігі болып табылады және де осыған орай Қызыл Крестің Халықаралық



комитетінің бастамасы бойынша халықаралық конференцияда қажетті құжаттар қабылданған болатын. Мазмұнына бала құқықтары туралы ережелер енгізілген адам құқықтары жөніндегі халықаралық құралдар міндетті, не міндетті емес сипат танытады. Міндетті емес құралдар әдетте «жұмсақ» құқықтар деп те аталады, бұл термин- осы құралдар арқылы мемлекеттер белгілі бір идеяларды немесе процесстерді қолдауға келісім береді, бірақ аталмыш нормаларды ұлттық заңнамаға енгізуге міндетті емес деген мағынаны білдіреді. Мұндай құралдар әдетте декларациялар, резолюциялар немесе нұсқаулықтар деген атаулармен белгілі. Бұл құжаттар міндетті емес болған жағдайда да, маңыздылығы бойынша кем түспейді, сондықтан да мемлекеттер бұл құжаттарды құрметтеу үшін белгілі бір моральдық міндеттемені мойындарына алады. Әдетте «жұмсақ» заңнама міндетті болып табылатын қорытынды халықаралық келісімшартты қабылдауға бағытталған алғашқы қадам болып есептеледі. Бұдан бұрын айтылғандай, Бала құқықтары туралы конвенцияның алдында екі декларация қабылданған болатын [5].

а. БҰҰ жүйесіБҰҰ жарғысы арнайы балалар мәселелерін

шешуге бағытталмаған, дегенмен құрамында дискриминацияның кез-келген түріне жол бермеу, адам құқықтарын қорғау және де халықаралық экономикалық ынтымақтастықты жетілдіру туралы нақты бекітілген ұстанымы бар. 1948 жылы қабылданған Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясы одан кейін қабылданған басқа да көптеген конвенциялардың негізін қалаған алғашқы құқық қорғау құралы болып табылады. Міндетті емес болғанымен, аталмыш конвенция мемлекеттердің саяси іс-әрекеті мен қызметіне, халықаралық заңнаманың дамуына айтарлықтай әсерін тигізгені белгілі. Құжат мазмұнында, сондай-ақ, адам құқықтарының негізгі стандарттарын анықтайтын «адам құқықтарының тізімі» де берілген. Бұл Декларациядағы кейбір ережелер балаларды қорғауға бағытталған. Бұл құжатта екі түрлі құқық балаларға қатысты нақты анықталып, белгіленген – ана құқығы және арнайы күтімге, білім алуға деген бала құқығы[6].

б. Адам құқықтары туралы келісімшарттар1965 жылы мемлекеттер БҰҰ бастамасымен

адам құқықтары туралы алғашқы келісімшартты қабылдады, бұл – Нәсілдік кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы халықаралық конвенция. 1966 жылы адам құқықтары туралы

маңызды екі келісімшарттар қабылданды. Аталмыш қабылданған келісімшарттар барлық құқықтардың толық ауқымын қамтыған болатын: Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакті, Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакті. Екі құжатта да балаларға қатысты ережелер берілген. Азаматтық және саяси құқықтары туралы халықаралық пактідегі құқықтар БҚК берілген ережелердің жасап шығарылуы үшін үлгі ретінде қолданылды. Құжатта берілген бала құқықтарының ішіндегі аса маңыздысы – заңды бұзған кәмелетке толмаған балалар құқығы және де осындай балаларға қатысты құқықтар болып табылады. Оған қоса басқа да бірқатар маңызды мәселелер қарастырылған, атап айтсақ кемсітушілікке жол бермеу туралы құқықтар, ата-аналар ажырасқан жағдайдағы балалар құқықтары, баланың өз есіміне деген құқығы, туылғанын тіркеуге және азаматтық алуға құқығы. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактіде балаларға қатысты екі түрлі ереже бар: біріншісі отбасын қорғау болса, екіншісі кемсітушіліктің қандай да бір түріне жол бермей, балаларға жәрдемдесу туралы болып табылады. Оған қоса, баланың ақыл-есінің және де физикалық жағынан денсаулығының ең жоғарғы деңгейіне жету мүмкіндігіне ие болу құқығы бар. Білім алуға қатысты ережелер барлық жас шамасындағы топтарға бірдей бағытталған, бұл ретте ережелер көбінесе балаларға қатысты. Кейінгі уақытта жалпыға ортақ сипат танытатын адам құқықтары жөніндегі құрал болып табылатын пактінің екеуі де БҚК авторларын айтарлықтай шабыттандырғаны белгілі. Адам құқықтары жөніндегі одан кейінгі уақытта қабылданған барлық келісімшарттар, тек Азаптауларға және басқа да қатыгез адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияны қоспағанда, балаларға қатысты да қолданылады және де мазмұнына балалар туралы арнайы ережелер енгізілген: (1979 ж.) Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы БҰҰ конвенциясы, (1984 ж.) Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенция, (1990 ж.).Барлық еңбекші мигранттардың және олардың отбасы мүшелерінің құқықтарын қорғау туралы халықаралық конвенция, (2006 ж.) Мүгедектердің құқықтары туралы конвенция [7].


в. Басқа да халықаралық келісімшарттарБала құқықтары саласында көптеген

халықаралық келісімшарттардың бар екені белгілі. Олардың ішіндегі кейбірі әмбебап халықаралық келісімшарттар ретінде тәуелсіз құжаттар болып табылады, атап айтсақ, халықаралық қылмыстық соттың Римдік статуты (1998 ж.) немесе ресми түрде жаяу әскерге қойылатын миналарды қолдануға, қорға жинауға, өндіруге және де беруге тыйым салу және оларды жою туралы Келісімшарт деген атымен белгілі Оттавалық келісімшарт (1997 ж.). Халықаралық ұйымдар бұдан басқа да құжаттарды қабылдаған [8].

Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ) 1919 жылы ұйымдастырылғанынан бастап 187 конвенция қабылдады. ХЕҰ бала құқықтарын қорғау бойынша заңнамалық қызметі балалардың еңбекке салу мақстында пайдаланылуынан қорғауға бағытталғаны белгілі. Бұл реттегі аса маңызды келісімшарттар мыналар болып табылады: «Жұмысқа қабылдау үшін минималды жас шамасы туралы» 138 Конвенция (1973 ж.) және «Бала еңбегінің ең нашар түрлері туралы» 182 Конвенция (1999 ж.).

ЮНЕСКО білім саласындағы дискрими-нацияға қарсы конвенцияны қабылдады, бұл конвенция негізінен адам құқығы ретінде жалпы білім алуға деген құқықты қорғауға бағытталған және мұндағы бас пайда балалар үлесіне тиеді. ЮНИСЕФ, ДДҰ (Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы) және БЖКБ (Босқындар істері жөніндегі Жоғарғы комиссариат басқармасы) сияқты басқа да ұйымдар конвенцияны қабылдаған жоқ, оның орнына баланың спецификалық қажеттіліктеріне қатысты біршама ережелерді шығарды. Бұл ұйымдардың қызметі нормативтік мәселелерден гөрі, құқық қорғау саласына көп шоғырланған, дегенмен бұл бала құқықтары саласындағы халықаралық заңнамадағы олардың маңыздылығын кемітпейді. Қазіргі уақытта ЮНИСЕФ қызметі адамгершілікті қорғауға және сақтауға ғана емес, сонымен қатар құқықты да қорғауға негізделген, бұл бала құқықтары саласындағы халықаралық заңнамаға негізделетінін және оның әлемдік деңгейде мойындалатынын білдіреді.

Біріккен Ұлттар Ұйымының қабылдаған трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясын толықтыратын қосымша адамдар саудасына, әсіресе әйел және бала саудасына тосқауыл қою және де оның алдын алу туралы хаттама (2000 ж.) – «Палермо хаттамасы» бала құқықтары саласындағы аса маңызды

халықаралық келісімшарт болып табылады. Құжаттағы пайдалану және саудаға берілген нақты анықтамалар қарым-қатынастың ең нашар түрлерін қоса алғанда, балаларға қатыгез қарым-қатынасқа қарсы күреске бағытталған халықаралық қоғамдастықтың қызметіне аса зор ықпалын тигізді[9].

Халықаралық жеке құқық бойынша Гаага конвенциясы 1983 жылы ұйымдастырылған үкіметаралық ұйым болып табылады. 20 ғасырдың басынан бастап ұйым балалар мәселесіне қатысты бірнеше халықаралық келісімшарттарды қабылдады. Балалар мәселесін қозғайтын конвенциялар да жетерліктей, олардың ішіндегі ең маңыздысы мыналар болып табылады: 1971 ж. 1 ақпанда қабылданған Азаматтық және сауда істері бойынша шет елдік сот шешімдерін орындау және мойындау туралы конвенция, 1958 ж. 15 сәуірде қабылданған Балалар пайдасына орай төленетін алименттер туралы шешімдерді мойындау және орындау туралы конвенция 1996 ж. 19 қазанда қабылданған Ата-аналар жауапкершілігіне қатысты заң құзыреті, қолданылатын құқық, құқықты мойындау және орындау, балаларды қорғау бойынша қолданылатын шаралар туралы ковенция, 1980 ж. 25 қазанда қабылданған Балаларды ұрлаудың азаматтық-құқықтық аспектілері туралы ковенция, 1993 ж. 29 мамырда қабылданған Балаларды қорғау және баланы шетелдік асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы конвенция [10].

г. Аймақтық ұйымдарАймақтық ұйымдар бала құқықтары

жөніндегі халықаралық заңнамаға айтарлықтай үлесін қосты. 1950 ж. Еуропа кеңесі Адам құқықтары мен еркіндігін қорғау жөніндегі Еуропалық конвенцияны қабылдады. Оның ережелерінде адам құқықтарының жалпы стандарттары, әсіресе Еуропадағы бала құқықтары туралы стандарттар көрініс табады. Оған қоса, Еуропалық конвенцияда сипатталған Еуропалық соттың атқаратын қызметі бүткіл континент бойынша адам және бала құқықтарын қорғау үшін қажетті ең тиімді құрылым жүйесіне негізделген. Еуропа кеңесі сонымен қатар, сотта және де әкімшілік органдарда баланың процессуалдық құқықтарын мойындай отырып, бала құқықтарын қолдану жөніндегі Еуропалық конвенцияны және бала құқықтары бойынша тағы басқа да маңызды конвенцияларды қабылдады. Бала құқықтары жөніндегі ең толыққанды аймақтық құжат Африкалық одақ бастамасымен қабылданған болатын, бұл құжат


- 1990 жылы қабылданған Африкалық бала құқықтары және жақсы өмір сүруі хартиясы. Аталмыш хартия ережелері африкалық мәдениет пен салт-дәстүрді көрсететін жеке дара ерекшеліктерді қоспағанда, БҚК ережелерімен ұқсас болып келеді. Америкада адам құқықтары бойынша маңызды құжат

бұл – 1969 жылы Америкалық мемлекеттер ұйымының бастамасымен қабылданған Адам құқықтары жөніндегі Америкалық конвенция. Аталмыш құжаттың кейбір ережелерінде бала құқықтарына жеке тоқталып өткен, дегенмен негізінде жалпы адам құқықтарына негізделген құжат болып табылады.

Пайдаланылғанған әдебиеттер тізімі

1. Лансдаун Герисон: Развитие потенциала ребенка // Исследовательский центр ЮНИСЕФ Инноченти, 2013г.

2. Дворкин, Рональд: О правах детей: Уинстон Мортон // Философия прав человека, издательская фирма «Уодсворт», Белмунт, 1988 г. - С. 97.

3. Фриман Майкл « Мораль культурного плюрализма» // Международные ведомости по правам ребенка 3, 2010г. - С.7

4. Дэвид Арчард: Дети, права и детство // 2 издание, Рутледж, США и Канада, 2014 г., стр. 70-84.5. Сантус Пэйс, Марта Проблемы осуществления Конвенции о правах ребенка, в работе:

Церматтен, Дж., Коннорс, Дж.. и Панайотитис // Институт международного юридического права и Федеральный Департамент иностранных Дел Швейцарии, 2013 г. - С. 103.

6. Пинхеро, Пауло Серджио: Всемирный отчет о Насилии над детьми, Организация Объединенных Наций, Исследование Генерального секретаря по вопросам насилия в отношении детей, 2006 г. Вы можете ознакомиться с документом или загрузить его с веб-сайта: http://www.violencestudy.org

7. Европейский Комитет «Отображение характеристик детей в возрасте до трех лет в учреждения Европы и риск причинения вреда» // Университет Бирмингема, Бирмингем, Великобритания, 2005г. С. 5.

8. Сборник материалов по мониторингу детских учреждений в Казахстане// Учебное пособие. Под ред. Дук Я., Вукович-Сахович Н., Гусаков Ю. А. Астана, 2013 г. - С. 132.

9. Вукович Сахович, Невена: Sada znam – zato mogu, Priručnik za voditelje radionica iz oblasti prava deteta // Центр по правам ребенка, Белград, 2014, С. 37-69.

10. Лаура М. Перди Аргументы против предоставления равных прав для детей.

В статье рассмотрены правовые основы закрепления прав и свобод человека и прав ребенка, правовые документы, а также отдельные аспекты защиты прав детей. Автор признает что в настоящее время понятие о правах ребенка больше не является таким сухим, непонятным и пугающим. В течение нескольких десятков лет повсеместно говорилось об охране детей. Это явилось результатом того, что законы, стратегии и положения рассматривали детей как слабых, незрелых и недееспособных созданий на пути к взрослению. На этом этапе ребенку требуется защита и помощь взрослых, и общество должно принимать решения, исходя из понятий солидарности, сострадания и здравого смысла.

Ключевые слова: Конвенция, государство, права человека, права ребенка, детство, теории, протокол, Конституция, родители, Организация Объединенных Наций.

For decades, it was quite normal and acceptable to speak of protection of children. That was a result of state’s laws, policies and attitudes, which perceived the child as a weak, immature and incapable human being on a path to adulthood. On such path, the child needs adult protection and guidance and society is supposed to feel and act upon solidarity, compassion and reason. In the meantime, while all around the World adults slowly gained recognition of their human rights, children legged behind, having been left in a vast pot of “human beings”

Keywords: Convention, human rights, rights of the child, childhood.

● ● ● ● ●


Малика Мейрамбекқызы Тастанова,«ҚазГЗУ» университеті халықаралық құқық кафедрасының аға оқутышысы, заң ғылымдарының

магистріМаңызды халықаралық құжаттарда берілген бала құқықтары

Тастанова Малика Мейрамбековна,старший преподаватель кафедры международного права Университета «КазГЮУ», магистр

юридических наукПрава ребенка в самых важных международных инструментах

Tastanova Malika Meirambekovna. senior teacher of department of International law University of KAZGYU, Master of Law,Rights of the child in the most important international instruments


ПРАВОВЫЕ РЕЖИМЫ РОЗЫСКНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ОПЕРАТИВНЫХ ПОДРАЗДЕЛЕНИЙ ПО НОВОМУ УПК

РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Мухамеджанов Ержан Оразханович, докторант ИПО Карагандинской академииМВД Республики Казахстан им. Б. Бейсенова

Как известно, с 1 января 2015 года в Казахстане вступил в действие новый Уголовно-процессуальный кодекс, содержащий целый комплекс принципиально новых процессуальных институтов. Одним из наиболее дискуссионных являются негласные следственные действия, по поводу которых существует широкий спектр мнений ученых-юристов – от однозначно положительных ([1], [2] и др.) до однозначно отрицательных [3].

При этом специалисты отмечают, что основная идея данной законодательной новеллы заключается в попытке гармоничного объединения двух, хотя и смежных, но достаточно обособленных функций уголовной юстиции – оперативно-розыскной деятельности (далее – ОРД) и непосредственно уголовного процесса [4].

Во многих зарубежных странах с устоявшейся правовой системой эти функции изначально возникли и развивались как единая отрасль юридической науки. Методы и способы, которые наше сознание воспринимает как оперативно-розыскные мероприятия (внедрение, контролируемые поставки, работа с конфидентами и т.д.), там органично развивались и до сих пор развиваются как специальные криминалистические методики [5].

Не вступая в дискуссии с вышеуказанными авторами относительно обоснованности отражения в УПК института негласных следственных действий, хочется отметить, что он изменил правовой режим всей сферы ОРД и, в особенности, розыскной работы.

При прежнем законодательстве ОРД носила «сквозной» характер, т.е. могла проводиться непрерывно на всех стадиях уголовного процесса, а также до него (в рамках оперативной проверки)

и после него (в рамках исполнения наказаний), о чем подробно писал А.Д. Шаймуханов [6].

Новое законодательство установило для ОРД несколько различных правовых режимов [7]:

Правовой режим № 1. До начала досудебного расследования (до регистрации в Книге учета информации (КУИ) или Едином реестре досудебных расследований (ЕРДР)).

В данном режиме действуют нормы Закона об оперативно-розыскной деятельности. При этом проводятся оперативно-розыскные мероприятия (ОРМ), в т.ч. специальные (СОРМ); регистрация оснований для проведения СОРМ в КУИ или ЕРДР не требуется. Порядок их осуществления кардинально не меняется, за исключением одного момента [7].

С введением в действие нового УПК задача раскрытия преступлений «изъята» из Закона об ОРД и сосредоточена в УПК. Вместе с тем, в Законе об ОРД остались задачи выявления, предупреждения и пресечения преступлений. Это значит, что ОРД будет направлена на поиск первичной информации о признаках преступления и ее проверку. Лишь в случае подтверждения полученных сведений и наличия достаточных данных, такая информация подлежит регистрации в ЕРДР в форме рапорта оперативного работника (согласно пункту 4) части 1 ст. 180 УПК), к которому могут приобщаться полученные результаты ОРМ. Объем материалов, достаточных для начала досудебного расследования, и форма, в которую они будут облекаться для приобщения к рапорту, определяются оперативным работником и его руководителем [7].

Первичная информация, полученная от конфиденциальных помощников, не подлежит регистрации в КУИ или ЕРДР (согласно

131

исключительно после начала досудебного расследования на основании соответствующего постановления следователя (дознавателя). В течение определенного срока – до трех месяцев – розыск ведется на территории Казахстана с применением НСД и РМ, что вполне соответствует действующему УПК.

Коллизия возникает, когда в течение указанного срока скрывшегося уголовного преступника задержать не удалось и он объявляется в межгосударственный розыск на территории стран Содружества Независимых Государств (СНГ). Такой розыск регламентируется уже не казахстанским, а международным законодательством, в частности, Договором государств-участников СНГ о межгосударственном розыске лиц. Согласно п. б) ст. 1 указанного Закона, «межгосударственный розыск лиц – комплекс оперативно-розыскных, поисковых, информационно-аналитических и иных мероприятий…» (выделено автором) [8]. В нем вообще отсутствует возможность осуществления каких-либо следственных действий (в т.ч. негласных), т.к. практически во всех странах СНГ действует «сквозная» схема осуществления ОРД.

С учетом того, что вышеназванный международный Договор ратифицирован Республикой Казахстан, его нормы имеют приоритет над национальным правом. Следовательно, после объявления лица в межгосударственный розыск опять начинается ОРД.

В данном случае отмечается «обратное» движение, которое противоречит общепринятому взгляду на концепцию нового УПК, при котором ОРД всегда предшествует уголовному процессу.

В то же время, эта принципиальная проблема не получила широкого освещения среди ученых и практических работников, занимающихся вопросами розыскной работы. В этой связи мы считаем, что указанное «обратное» движение от УПК к Закону об ОРД должно в обязательном порядке найти отражение как в законодательных, так и в подзаконных нормативных правовых актах.

Анализируя неизученные стороны института НСД, можно сделать вывод о том, что существует еще один правовой режим деятельности оперативных подразделений после начала досудебного расследования. Речь идет о ситуации, когда в ходе санкционированных прокурором СОРМ, по которым не истекли сроки их проведения, выявляются признаки

подпункту 3) пункта 2 Правил приема и регистрации заявлений и сообщений об уголовных правонарушениях, а также ведения ЕРДР, утвержденных приказом Генерального Прокурора № 89 от 19 сентября 2014 года). Данная информация, в случае ее подтверждения, (получения достаточных данных о признаках уголовного правонарушения), в т.ч. в рамках соответствующих дел оперативного учета (ДОУ), оформляется рапортом оперативного работника в форме, исключающей расшифровку источника. При этом ДОУ прекращаются в связи с подтверждением первичной информации [7].

Правовой режим № 2. После начала досудебного расследования (регистрации в КУИ или ЕРДР).

В данном режиме действуют нормы УПК. При этом ОРМ не проводятся, т.к. раскрытие преступлений осуществляется с помощью негласных следственных действий (НСД – регламентированы главой 30 УПК), и розыскных мер (РМ – указаны в пункте 56) статьи 7 УПК и части 4 статьи 11 Закона об ОРД) [7].

НСД проводятся только по поручению следователя (дознавателя), ДОУ заводятся также лишь после получения соответствующего поручения (форма поручения регламентирована совместным приказом МВД № 892 от 12 декабря 2014 года о Правилах проведения НСД). Исключение составляет только такое НСД, как негласный контроль почтовых и иных отправлений (пункт 5) статьи 231 УПК), по которому следователь самостоятельно выносит постановление о его проведении, санкционирует у прокурора и направляет в соответствующее предприятие связи на исполнение.

Поручение направляется в оперативное подразделение, выполняющее основные функции.

Поручение на проведение РМ составляется по аналогии с ранее действовавшей практикой направления отдельных поручений [7].

Таким образом, складывается достаточно четкая схема, при которой «водоразделом» является момент регистрации заявления, сообщения в КУИ или ЕРДР. Все, что осуществляется до этого – относится к сфере ОРД, после – к уголовному процессу. Согласно данной концепции, ОРД всегда предшествует уголовному процессу, а не наоборот.

Вместе с тем, если детально рассматривать розыскную работу, то эта схема не столь однозначна. Как известно, розыск (к примеру, уголовных преступников) осуществляется



уголовного правонарушения, требующие регистрации в ЕРДР и дальнейшего досудеб-ного расследования.

Если идти по сформировавшейся концеп-ции нового уголовно-процессуального за-конодательства, то СОРМ необходимо неза-медлительно прекратить, а полученная информация подлежит регистрации в ЕРДР рапортом оперативного работника согласно части первой статьи 180 УПК РК. После этого дело передается следователю (дознавателю), который на основании имеющихся материалов может инициировать проведение НСД, для чего направляет поручение органу дознания в порядке части второй статьи 232 УПК РК. Сотрудник органа дознания выносит постановление, которое предоставляется на санкцию прокурору, на что предоставляется до трех суток. После получения санкции постановление направляется для исполнения в уполномоченное подразделе-ние [9].

Очевидно, что такой алгоритм действий занимает довольно продолжительное время – от нескольких дней до недели – и, соответственно, может привести к потере значительной части фактических данных, относящихся к данному уголовному правонарушению. Между прочим, при «сквозной» модели проведения ОРД такие проблемы не возникают.

Вместе с тем, и при новом УПК существует механизм, позволяющий избежать таких ситуаций [10].

Для этого нужно полнее использовать полномочия, предоставляемые законодательст-вом органу дознания. Так, согласно части первой статьи 196 УПК РК, при наличии признаков преступления, по которому необходимо осуществление предварительного следствия, орган дознания вправе начать досудебное расследование и произвести неотложные следственные действия по установлению и

закреплению следов преступления. При этом перечень неотложных следственных действий не является исчерпывающим, т.е. НСД тоже подпадает под них. Единственное требование законодательства к такой деятельности органа дознания – немедленное уведомление прокурора.

Кроме того, часть третья статьи 196 УПК РК обязывает орган дознания принимать розыскные меры для обнаружения лица, совершившего уголовное правонарушение. Соответственно, параллельно с НСД могут осуществляться и РМ.

Таким образом, сразу после получения в ходе СОРМ сведений о признаках уголовного правонарушения оперативный работник выносит постановление о прекращении СОРМ, регистрирует в ЕРДР рапорт и принимает дело к своему производству. Одновременно выносится постановление о проведении неотложного НСД, которое будет логичным продолжением СОРМ. Согласно части первой статьи 235 УПК РК, в случаях, не терпящих отлагательства, допускается производство НСД с уведомлением прокурора в течении двадцати четырех часов и последующим получением санкции. Если прокурор санкционирует НСД, то оно продолжается, а дело передается следователю. В случае отказа прокурора НСД прекращается.

Согласно части второй статьи 196 УПК РК, на проведение всех неотложных следственных действий у органа дознания есть пять суток, что представляется достаточным, чтобы не потерять значимые для дела данные.

Подытоживая изложенное, можно убедиться в том, что внедрение в уголовный процесс института НСД существенно повлияло на правовой режим осуществления ОРД, породило ряд проблем и вызвало необходимость нормативного урегулирования многих аспектов как оперативно-розыскной, так и уголовно-процессуальной деятельности.


1. Банчук А. Реформирование законодательства Республики Казахстан по вопросам негласных следственных действий и оперативно-розыскной деятельности http://i-news.kz/news/2015/04/07/7978251-reformirovanie_zakono datelstva_respublik.html

2. Ковалев Н. Анализ отдельных положений Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан, касающихся судебного контроля на этапе досудебного производства http://lawlab.kz/2015/07/29/%D0%B0%D0%BD%

3. Гинзбург А.Я. Читая проект Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан. О так называемых «негласных следственных действиях». Глава 30 проекта УПК РК (от 28 февраля 2013 г.) (в порядке обсуждения) // http:// www.zakon.kz/ Право. Аналитика. 26 марта 2013 года.


4. Лакбаев К.С., Нургалиев Б.М. Негласные следственные действия: история, понятие, проблемы, перспективы // Актуальные проблемы использования ситуационного подхода в юридической науке и правоприменительной деятельности: Материалы Международной научно-практической конференции 2-3 ноября 2012 года. – Калининград: Балтийский федеральный университет им. И. Канта, 2012. – С. 162-165.

5. Нургалиев Б.М., Лакбаев К.С., Кусаинова А.К. Казахстанский уголовный процесс: вчера, сегодня, завтра // Научно-методический электронный журнал «Концепт» (апрель, 2014 г.) – режим доступа http://e-concept.ru/2014/14099.htm

6. Шаймуханов А.Д. Место и роль оперативно-розыскного законодательства в комплексе отраслей законодательства антикриминального цикла // Экономика и право Казахстана. - № 8. – Алматы, 2005. – С. 33-35.

7. Разъяснение по порядку осуществления оперативно-розыскных мероприятий и негласных следственных действий в условиях действия нового Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан (указание МВД РК исх. № 1/25-3-17/4521-И от 30.12.2015 г.).

8. Закон РК от 16 октября 2013 года № 135-V ЗРК «О ратификации Договора государств-участников Содружества Независимых Государств о межгосударственном розыске лиц».

9. Уголовно-процессуальный кодекс (новый). – Алматы: Юрист, 2014. – 121.10. Разъяснение Генеральной прокуратуры РК исх. № 2-012200-15-11789 от 05.03.2015 г.

Данная статья посвящена актуальным вопросам розыскной деятельности оперативных подразделений по новому УПК Республики Казахстан, применяемых в борьбе с преступностью органами внутренних дел Республики Казахстан.

Ключевые слова: розыскная деятельность, новый УПК РК, правовой режим.

This article is devoted to topical issues of investigative activities of operational units of the new Criminal Procedure Code of the Republic of Kazakhstan, used in anti-crime bodies of internal affairs of the Republic of Kazakhstan.

Keywords: search activity, the new Code of Criminal Procedure, the legal regime.

Ержан Оразханұлы Мұхамеджанов, Қазақстан Республикасы ІІМ Б. Бейсенов атындағы Қарағанды академиясының докторантыЖаңа Қазақстан Республикасының ҚПК бойынша жедел бөлімшелерінің іздестіру қызметінің

құқықтық режимі

Мухамеджанов Ержан Оразханович, докторант ИПО Карагандинской академии МВД Республики Казахстан им. Б. БейсеноваПравовые режимы розыскной деятельности оперативных подразделений по новому УПК


Mukhamedzhanov Yerzhan Orazhanovich,doctoral IPO Karaganda Academy of Ministry of Internal Affairs of the Republic of Kazakhstan to them

B. BeisenovLegal regimes investigative activities of operational units of the new Criminal Procedure Code of the

Republic of Kazakhstan

● ● ● ● ●


ОСОБЕННОСТИ УГОЛОВНОГО ПРЕСЛЕДОВАНИЯ В НОВОЙ МОДЕЛИ УГОЛОВНОГО СУДОПРОИЗВОДСТВА

КАЗАХСТАНА: КРАТКИЙ РЕТРОСПЕКТИВНЫЙ ОБЗОР И ПЕРСПЕКТИВНЫЙ ВЗГЛЯД

Президентом Республики Казахстан Н. Назарбаевым процесс глобализации мира справедливо отмечается как дальнейшее цивилизованное развитие общества. «Сейчас мир меняется быстрыми темпами. Наступает другая эпоха. На наших глазах возникает новая глобальная реальность…» [1].

Глобализационные процессы закономерно ведут к сближению национальных законо-дательств (в том числе, и уголовно-процессуальных), объединению и координации основных направлений деятельности государств и становятся насущной жизненной необходимостью.

Хотя уголовно-процессуальное законодатель-ство любой страны имеет свою специфику, но это не означает, что между различными системами уголовно-процессуального права отсутствует сходство в понимании природы и содержании основных институтов уголовно-процессуального права.

На современном этапе крайне актуальным является рассмотрение в сравнительно-правовом анализе историю развития уголовно-процессуального законодательства Республики Казахстан, а также выявление наиболее острых проблем правоприменительной практики с тем, чтобы совершенствовать уже действующее законодательство с учетом глобализационных процессов.

Республика Казахстан как демократическое, светское, социально-правовое государство, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы (ч.1 ст.1) [2], восхищаясь прошлым, устремляется в будущее. Общеизвестно, что история – это фонарь в будущее, который светит нам из прошлого.

Могучая мудрость «Слов назидания» великого Абая повествует о том, что наука «… появляется как результат наших ощущений, наблюдений и размышлений о созданном вокруг нас и организованном для нас мире» (Сорок пятое слово «Слов назидания» Абая) [3].

В этой связи, научное освещение некоторых вопросов о судоустройстве и судопроизводстве казахов в правовых памятниках «Светлый путь», проторенный Касым-ханом, или «Старые истины», завещанные «Есим-ханом», или «Семь сводов законов», составленных мудрым Аз Тауке-ханом, доставшихся в наследство от наших предков, по-прежнему не утратили своего значения и остаются по некоторым вопросам непревзойденным до настоящего времени основным источником в научных исследованиях.

Безусловно, за время, прошедшее в истории развития уголовно-процессуального законодательства Республики Казахстан до сегодняшнего дня, многое изменилось, наука ушла далеко вперед, изменились подходы к освещению ряда вопросов, но некоторые положения тех правовых источников, которые приблизительно соотносятся с современными вопросами национального уголовного процесса, мы решили отразить в наших тезисах.

У поэта Вадима Шефнера есть такие строки: «Чем дальше в будущее входим, тем больше прошлым дорожим, и в старом красоту находим, хоть новому принадлежим» [4]. Эти строки как нельзя лучше отражают отношение нашего народа, в частности, при проведении научных исследований, к своей историко-правовой науке.

Ретроспективный обзор некоторых вопросов судоустройства и судопроизводства казахов (например, таких, как «Жүгініс», «Бітім»,

Султанов Нурболат Ныгметович,докторант Алматинской академии МВД Республики Казахстан, капитан полиции


«Береке» и «Салават») свидетельствует о том, что существовало достаточно институтов, схожих с нынешними современными институтами уголовно-процессуального права, такими, как «медиация», «процессуальное соглашение» или так называемая «сделка» и другие.

Так, «в казахском обществе рассмотрение дел проходило по двум ступеням: на первой ступени спорящие стороны, прежде чем дело дойдет до биев, предпринимали попытку разрешить проблему по взаимному согласию. В обычном праве эти действия назывались «Бітім», «Береке» и «Салават»» [5].

Следует отметить, что по своей юридической природе указанные институты существенно отличаются от современных уголовно-процессуальных институтов, однако определенные схожие признаки можно заметить.

Таким образом, «Бітім» - это договор на взаимной основе и прекращение дела по взаимному согласию. После этого бии не имели право рассматривать дело. Нарушение этой договоренности выступало как свидетельство нечестности, непорядочности, лживости одной из договаривающихся сторон.

«Салават» или «прощение» - отказ спорящих сторон от предъявления взаимных претензий и требований, т.е. обоюдное прощение. Прощение совершалось при обязательном участии аксакалов аула, рода и т.д.

Со времени Тауке хана установился «Жүгініс» - институт рассмотрения межродовых тяжб, споров, столкновений, где возникшие проблемы рассматривались коллегией биев. Согласно его правилам, по взаимному согласию сторон в спор привлекался не замешанный в деле известный безукоризненной честностью «араби»…» [5].

Пролистав страницы прошлого, точнее резюмируя некоторые вопросы ретроспективного обзора правовых памятников об уголовном судопроизводстве казахов, заглянем в будущее уголовного судопроизводства через призму настоящего.

Любая правовая реформа особенно в период глобализации права, как нам представляется, преследует основную цель – возможное сближение правовых систем разных стран, способствующее унификации права. Глобализирующееся международное сообщество в настоящее время вынуждено искать и вырабатывать схожие и даже единые подходы в нормативном регулировании наиболее актуальных вопросов уголовного судопроизводства.

Реформирование уголовного судопроиз-водства Республики Казахстан под влиянием международных институций, с учетом процесса глобализации правового пространства, выработанных на протяжении длительного времени общепринятых стандартов, а также взятых на себя в силу вышеуказанных причин обязательств перед мировым сообществом в целях унификации и имплементации уголовно-процессуальных норм Республика Казахстан в 2014 году приняла Уголовно-процессуальный кодекс, отвечающий основным аспектам новой модели уголовного судопроизводства.

Принятый 4 июля 2014 года новый Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан (новая редакция кодекса) введен в действие с 1 января 2015 года [6]. Разработка данного нормативного правового акта осуществлялась в рамках Концепции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года, утвержденной Указом Президента Республики Казахстан № 858 от 24 августа 2009 года, в которой было отмечено, что эффективная уголовная политика государства невозможна без оптимальной модели уголовного судопроизводства [7]. В соответствии с характеристиками современного демократического, правового государства, главной целью законодателя является формирование уголовного и уголовно-процессуального законов, основанных на признании конституционных норм о правах и свободах личности непосредственно действующими, определяющими смысл и обеспечиваемыми правосудием.

Эффективность правоприменительной, в целом всей правоохранительной деятельности государственных органов любого государства возможна лишь при наличии соответствующей нормативной основы.

На основании и во исполнение поручений Главы государства [8] началось реформирование уголовного судопроизводства. Ранее была подготовлена концепция и новая редакция Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан (ныне действующая редакция УПК). В частности, протокольными решениями совещаний с участием Помощника Президента - Секретаря Совета безопасности Республики Казахстан № 52-6.11 от 5 июля 2011 года (пункты 5 и 6) и № 52-6.13 от 17 августа 2011 года (пункты 1-3) была начата работа по модернизации уголовного процесса в целом с учетом новой редакции Уголовного кодекса.


Согласно постановлению Правительства Республики Казахстан от 28 марта 2012 года № 360 «О Перспективном плане законопроектных работ Правительства Республики Казахстан на 2013-2014 годы» в соответствии с концепцией нового УК на основе международного опыта в целях обеспечения защищенности прав и свобод граждан, интересов общества и государства была принята концепция нового Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан.

В частности, концептуальные вопросы в новой редакции Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан нашли свое отражение в некоторых положениях действующего Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан.

Так, в соответствии с действующим уголовно-процессуальным законодательством Республики Казахстан предусмотрен упрощенный порядок расследования преступлений (и уголовных проступков) и рассмотрения их судами, что, в свою очередь, отражается на оперативности их разрешения и восстановления нарушенных прав и свобод.

В этой связи необходимо отметить, что в действующем Уголовном кодексе Республики Казахстан предусмотрены следующие виды преступных деяний (уголовные правонарушения), признав таковыми преступления и уголовные проступки.

С законодательной точки зрения действующий Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан предусматривает восемь основных направлений модернизации. Существенными инновациями в совершенствовании уголовного судопроизводства можно отметить следующие основные направления:

Во-первых, кардинально меняется перво-начальная стадия уголовного процесса путем исключения стадии доследственной проверки и возбуждения уголовного дела.

Во-вторых, исключается предъявление следователем обвинения подозреваемому на стадии следствия. Вместо этого, прокурор, получив и тщательно изучив материалы расследования, представленные следователем, будет предъявлять обвинение и затем квалифицированно поддерживать его в суде.

В-третьих, кардинально упрощается досудебное производство: вводится понятие «досудебное расследование».

При этом упраздняется фиксированный срок и вводится термин «разумный срок». Одновременно с этим устанавливается, что очевидные преступления, включая и тяжкие

виды, должны быть расследованы в кратчайшие сроки, но не более 30 суток, а преступления небольшой и средней тяжести при признании лицом вины и суммы ущерба в срок до 15-ти суток.

В-четвертых, все следственные действия, затрагивающие конституционные или иные права и свободы человека, будут проводиться исключительно с санкции прокурора (с последующей поэтапной передачей всех этих функций суду в соответствии со сроками, определенными Концепцией правовой политики).

В-пятых, исключается возвращение судом дел на дополнительное расследование.

В-шестых, существенно сокращается количество следственных действий проводимых с участием понятых.

Таким образом, понятые будут привлекаться только в случаях, когда действия сотрудников полиции могут существенно ограничить конституционные права граждан (осмотр, обыск в жилом помещении и т.д.).

В-седьмых, в уголовный процесс вводится понятие «процессуальное соглашение» или так называемая «сделка».

«Процессуальное соглашение» или так называемая «сделка» оформляться должна в письменном виде между прокурором и подозреваемым и утверждаться судом с вынесением соответствующего судебного акта, что обеспечивало бы исключение возможных злоупотреблений и нарушений законодательства.

В-восьмых, в уголовный процесс вводится институт следственного судьи, который призван решать вопросы санкционирования ареста в качестве меры пресечения, его продления, принудительного помещения, не содержащегося под стражей лица в медицинское учреждение для производства судебно-психиатрической экспертизы.

Следует отметить, что предполагается передача следственному судье еще нескольких полномочий. В частности, право санкционирования: объявления между-народного розыска, эксгумации трупа, помещения несовершеннолетнего обвиняемого в специальное детское учреждение, прину-дительного помещения не содержащегося под стражей лица в медицинское учреждение для производства судебно-медицинской экспертизы и ряд других следственных действий, проводимых органами расследования.

Однако следует отметить, что даже


существующие нормативные уголовно-процессуальные понятия и институты имеют достаточно резерва для улучшения. Масштабные нововведения правового регулирования новых институтов в уголовно-процессуальной области настоятельно требует совершенствования научных разработок в этой области.

Следовательно, все изменения в этой сфере должны быть синхронизированы с практической деятельностью различных государственных и, в первую очередь, правоохранительных органов в ходе уголовного судопроизводства.

В перспективе возможно дальнейшее совершенствование и этой новой модели уголовного судопроизводства, так как глобализация правового поля неизбежно ведет к имплементации и унификации тех или иных положений об особенностях уголовного преследования.

И уже сейчас по истечении непродол-жительного времени действия Уголовно-процессуального кодекса Республики Казах-стан поднимаются вопросы дальнейшего совершенствования законодательства в соответствии с требованиями практической деятельности.

В этой связи, признавая инерционность, консервативность уже действующего уголовно-процессуального законодательства Республики Казахстан можно отметить некоторые новшества, которые не были отражены в последней редакции Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан.

Отрадно, что даже после вступления в действие с 1 января 2015 года Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан, законодатель, накопив не только законодательный опыт, но и имея достаточно «солидную» следственную и судебную практику, продолжает работу по совершенствованию законодательства.

К сожалению, казахстанский законодатель не смог добиться того, чтобы действующий уголовно-процессуальный закон отличался стабильностью. Возможно, это закономерное явление на современном этапе развития государственности в целом, правотворчества в частности. В Республике Казахстан с момента введения в действие Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан было принято несколько законов, которыми внесены изменения и дополнения в УПК.

Некоторые нововведения находятся еще на стадии обсуждения. В частности, поднимается вопрос о том, чтобы на законодательном уровне

«вывести полицейских из следственного процесса» [9]. Данное предложение обосновывается тем, что необходима имплементация норм международного права, «чтобы довести модель отечественного кодекса до европейской». Так, предлагается введение института «процессуального прокурора», в чье ведение и перешло бы следствие. Отмечается также, что ранее внедрить данное новшество в последнюю редакцию УПК не было возможным «из-за сопротивления некоторых государственных органов» [10].

Резюмируя вышеизложенное, следует отметить, что Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан содержат новеллы, связанные с:

1) изменением первоначальной стадии уголовного процесса;

2) исключением предъявления следователем обвинения подозреваемому с передачей данной функции прокурору;

3) введением в уголовный процесс новых участников (следственного судьи, процессуального прокурора, свидетеля, имеющего право на защиту);

4) введением в уголовный процесс института «Негласных следственных действий»;

5) введением в уголовный процесс «Процессуального соглашения»;

6) введением в уголовный процесс термина «Разумный срок»;

7) созданием государственного фонда компенсации вреда потерпевшим и другие.

Также существенно изменена первичная стадия уголовного процесса – возбуждение уголовного дела. Исключена доследственная проверка. Следовательно, досудебное производство по уголовному делу начинается автоматически после принятия и регистрации заявления или сообщения о преступлении, либо проведения необходимого первого следственного действия. При этом, термин «возбуждение уголовного дела» заменен на «начало досудебного расследования».

Введение вышеуказанных новелл в Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан обусловило необходимость в их дальнейшем комментировании в целях их разъяснения и практического применения.

Так как основной целью любых правовых реформ является разработка нормативных положений, которые должны быть единообразно понимаемыми и транспарентно принимаемыми на практике.


Сравнительно-правовой анализ уголовно-процессуальных законов (имеются в виду правовые памятники казахов о судоустройстве и судопроизводстве, а также современное уголовно-процессуальное законодательство)

позволяет прийти к выводу, что концептуальный подход един, а развитие (и появление новых) процессуальных норм и институтов имеет свои особенности.


1. Послание Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева народу Казахстана. 30.11.2015 г. «Казахстан в новой глобальной реальности: рост, реформы, развитие».

2. Конституция Республики Казахстан: 30 августа 1995 года. // http://www.constitution.kz (28/01/2016).

3. Абай. Слова назидания. – Алматы: «Өнер», 2006. – 136 с. – С.130. 4. Шефнер В. В этом веке. – Л.: Лениздат, 1987. – 319 с. – С.153.5. Өзбекұлы С. Көшпелі қазақ өркениетіндегі құқық. Право кочевой цивилизации казахов.

Монография. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ., 2002. – 224 б. – С.119-120.6. Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан от 4 июля 2014 года, №231-V ЗРК //

http://online.www.zakon.kz/Document/?doc_id=31575852/ 7. Концепция правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года,

утвержденной Указом Президента Республики Казахстан № 858 от 24 августа 2009 года.8. План нации. «100 конкретных шагов». http:// www.Kazpravda.kz9. www.zakon.kz 10. www.tengrinews.kz

Реформирование уголовного судопроизводства Республики Казахстан в условиях глобализации правового пространства с учетом специфики национального законодательства позволило модернизировать уголовный процесс Республики Казахстан.

Особенности уголовного преследования в новой модели уголовного судопроизводства Казахстана можно отметить следующим образом: вводится институт «досудебного расследования», вводятся понятия «разумный срок», «процессуальное соглашение», «сделка», вводятся новые участники уголовного процесса (следственный судья, процессуальный прокурор, свидетель, имеющий право на защиту), вводится новый институт «негласные следственные действия» и другие.

В работе даны краткий ретроспективный обзор и перспективный взгляд на дальнейшее совершенствование уголовно-процессуального законодательства и правоприменительной практики.

Ключевые слова: уголовный процесс, уголовно-процессуальное законодательство, особенности, уголовное преследование, новая модель, уголовное судопроизводство, ретроспектива, перспектива, глобализация, правовая реформа, концепция, досудебное расследование, разумный срок, процессуальное соглашение, сделка, следственный судья, процессуальный прокурор, негласные следственные действия.

Reform of the criminal justice of the Republic of Kazakhstan in conditions of globalization of legal framework considering the national legislation has allowed to modernize the criminal procedure of the Republic of Kazakhstan.

Features of the criminal prosecution in the new model of criminal procedure of Kazakhstan can be noted as follows: enact the "pre-trial investigation" institution, enact the concept of "reasonable period of time", "plea bargaining", "cutting a deal”, enact new participants in criminal proceedings (investigating judge, procedural prosecutor, witness who has the right of defense), enact a new institution "covert surveillance" and others.

There is a brief overview of the retrospective and prospective view of the further improvement of the criminally-remedial law and regulatory enforcement.

● ● ● ● ●


Keywords: Criminal procedure, criminally-remedial law, peculiarities, criminal prosecution, new model, criminal proceedings, a retrospective, a perspective, globalization, legal reform, the concept, pre-trial investigation, a reasonable period of time, plea bargaining, cutting a deal, the investigating judge, procedural prosecutor, covert surveillance.

Нұрболат Ныгметұлы Сұлтанов,Қазақстан Республикасы ІІМ Алматы академиясының докторанты, полиция капитаныҚазақстанның қылмыстық сот ісін жүргізудің жаңа моделіндегі қылмыстық қудағалаудың

ерекшеліктері: қысқаша ретроспективалы шолу мен перспективалық көзқарас

Султанов Нурболат Ныгметович,докторант Алматинской академии МВД Республики Казахстан, капитан полицииОсобенности уголовного преследования в новой модели уголовного судопроизводства

Казахстана: краткий ретроспективный обзор и перспективный взгляд

Sultanov Nurbolat Negmetovich,doctoral Almaty Police Academy of the Republic of Kazakhstan, the police captainFeatures of the prosecution in the new model of criminal justice of Kazakhstan: Brief retrospective

review and prospective view


АРБИТРАЖ КАК АЛЬТЕРНАТИВНЫЙ ИНСТРУМЕНТ РАЗРЕШЕНИЯ СПОРОВ

В настоящий период, когда казахстанское общество живет в условиях конкурентных рыночных отношений, весьма актуальна значимость защиты нарушенных прав и законных интересов субъектов этих отношений. Бизнес-этика и обычаи делового оборота все чаще прибегают к разрешению споров посредством третейского или арбитражного разбирательства. Это объясняется тем, что практика показывает, что в ходе своего взаимодействия субъекты бизнес-сферы зачастую вступают в конфликтные ситуации и споры, которые требуют своего разрешения. На сегодняшний день, реалии таковы, что третейский (арбитражный) суд – является наиболее адекватным рыночным инструментом разрешения споров, поскольку, третейская (арбитражная) форма судопроизводства обладает целым рядом преимуществ, связанных с компетентностью судей, свободой выбора сторонами арбитров, большей конфиденциальностью и гибкой системой расчета арбитражного сбора.

В связи с чем, реализация интеграции Казахстана в мировую экономику напрямую связана с приоритетом разработки и внедрения комплекса мер, повышающих ответственность за исполнение своих контрактных обязательств со стороны субъектов делового оборота, несомненно, развитие арбитражного судопроизводства в Казахстане и есть винтик такого комплекса.

В связи с чем, наряду с дальнейшим совершенствованием судебной системы, особую актуальность приобретает развитие альтернативных методов разрешения гражданско-правовых споров, в частности, через третейское (арбитражное) разбирательство, соответствующего международным стандартам. Данная задача вытекает из приоритетных долгосрочных целей и стратегии развития нашей страны, определенных в Послании Президента страны народу Казахстана «Казахстан-2030»,

в которых предполагается экономический рост, базирующийся на открытой рыночной экономике с высоким уровнем иностранных инвестиций и внутренних сбережений [1, с. 14].

Обеспечение открытой рыночной экономики является одной из основных целей осуществления внешней политики Республики Казахстан, что в свою очередь определяет перспективное развитие внешнеэкономических связей, с одной стороны, и усиление государственного контроля для полноценного обеспечения деятельности отечественных производителей, с другой.

В связи с чем, Казахстан планомерно идет к поставленной цели путем обновления законодательства, направленного на улучшение инвестиционного климата для потенциальных инвесторов, присоединение к международным договорам, регулирующим арбитражное судопроизводство, принятие законов регулирующих данную отрасль.

На сегодняшний день Республика Казахстан присоединилась практически ко всем основным международным, в том числе региональным конвенциям и соглашениям, касающимся арбитража, и ратифицировала их.

Так, в частности, действующим правом в Казахстане являются нормы таких актов, как:

• Конвенция о признании и приведении в исполнение иностранных арбитражных решений, принятая в Нью-Йорке 10 июня 1958 г. (Нью-Йоркская конвенция);

• Европейская Конвенция о внешнеторговом арбитраже, принятая в Женеве 21 апреля 1961 г.;

• Конвенция по урегулированию инвести-ционных споров между государствами и гражданами других государств (ICSID) (Вашингтон, 18 марта 1965 г.);

• Соглашение о порядке разрешения споров, связанных с осуществлением хозяйственной деятельности (Киев, 20 марта 1992 г.);

• Соглашение о порядке взаимного исполнения решений арбитражных, хозяйственных и

Бусурманов Азамат Жумабекович,магистрант Университета «Туран Астана»


экономических судов на территориях государств-участников СНГ (Москва, 6 марта 1998 г.) [2, 3 c.].

Присоединившись к данным конвенциям и соглашениям, Казахстан принял на себя обязательство признавать силу арбитражных договоров и оговорок в контрактах о порядке разрешения споров, а также признавать и исполнять решения иностранных и международных третейских (арбитражных) судов.

Касательно национального законодательства регулирующее арбитражное судопроизводство, то в 2004 году были приняты два Закона Республики Казахстан:

• Закон Республики Казахстан «О третейских судах»;

• Закон Республики Казахстан «О между-народном арбитраже»;

Несомненно, шаг по принятию вышеуказанных законов и есть вклад законодателей в арбитражное судопроизводство, поспособствовавшее развитию арбитража в Казахстане быстрыми темпами.

Однако, несмотря на все плюсы и превосходства арбитража перед судами общей юрисдикции, на практике, обыватели судов сталкиваются с целым рядом проблем. Инвесторы, как иностранные, так и местные, зачастую не доверяют отечественной системе правосудия, поэтому желают разрешать споры в нейтральном арбитраже, однако исполнить решения арбитражей в Казахстане является довольно энергозатратным и тяжелым процессом.

В основном с проблемами сталкиваются на стадии исполнения решений арбитражей. Законодательством Республики Казахстан предусмотрен порядок признания решений, который в свою очередь обусловлен быть, достаточно простым, также как предусмотрен перечень документов необходимых для сдачи в суд общей юрисдикции прикладываемых к ходатайству о признании решения арбитража. Однако судами на практике зачастую приходится непросто, т.к. усложняется процесс признания, путем запрашивания дополнительных документов или рассмотрения судом дела по существу, или признания отправки извещений арбитража не надлежаще оформленными или же признание арбитражной оговорки (арбитражного соглашения) не надлежаще оформленным и т.д.

В конце концов, процедура обусловленная быть простым инструментом, превращается

в яростную борьбу за свои права. Что соответственно, отталкивает интерес иностранных инвесторов вливать поток денежных средств в Казахстан, оперируя доводами и прецедентами невозможности признания решений арбитражей в судах общей юрисдикции Казахстана.

Однако, в связи с высоким спросом в разрешении споров посредством арбитража у зарубежных инвесторов, в 2015 году законодателем был принят ряд мер по совершенствованию системы арбитража в Казахстане, с целью разрешения вышеуказанных проблем в рамках нового законопроекта.

Данный законопроект направлен на: 1) создание арбитражной палаты, в задачи

которой входит хранение арбитражных дел, защита интересов арбитров, организация мероприятий в сфере развития альтернативных методов разрешения споров, участие в совместных проектах с международными организациями, мониторинг арбитражной деятельности, подготовка арбитров;

2) решение проблем формы арбитражной оговорки (арбитражного соглашения), которое должно будет содержать:

• явно выраженное намерение сторон о передаче спора в арбитраж;

• указание предмета, который подлежит рассмотрению арбитражем;

• указание конкретного арбитражного института;

• указание на регламент (если выбран постоянно действующий арбитраж) или порядок проведения арбитражного разбирательства;

• согласие уполномоченного органа соответст-вующей отрасли (при необходимости);

3) усовершенствование процесса отвода арбитров;

4) урегулирование вопроса в отношении получения письменных сообщений, согласно которому:

• любое письменное сообщение считается полученным, если оно доставлено адресату лично, по его постоянному месту жительства или почтовому адресу (в случае, если его местонахождение не известно, письмо направляется в последнее известное его местонахождение);

• письменное сообщение считается полу-ченным в день такой доставки;

5) внедрение принципа «автономности арбитражного соглашения» - отмена, изменение или признание недействительной арбитражной


оговорки не приводит к прекращению, изменению или признанию недействительным основного соглашения. Соответственно, отмена, изменение или признание недействительным основного соглашения не приводит к прекращению, изменению или признанию недействительной арбитражной оговорки;

Новым законодательством предусмотрены и другие новшества, призванные облегчить и унифицировать процессы арбитражного производства.

Планомерные шаги по реализации целого ряда программных документов таких, как «Казахстан – 2030», «Казахстан – 2050», «Плана Нации по реализации пяти Институциональных реформ» находят свою реальность через безусловное усовершенствование законодательной базы в сфере арбитражей, что должно спровоцировать положительный рост инвестиционных потоков в Казахстан, тем самым повышая качество инвестиционного климата в стране.


1. Назарбаев Н.А. Казахстан-2030: процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. - Алматы: Білім, 1998. - 14 с.

2. Кудабаев Т. Споры разрешает третейский суд // Позиция. - 2003. - № 3. - С. 3.

Азамат Жұмабекұлы Бұсырманов,«Туран Астана» университетінің магистрантыТөрелік дауларды шешудің балама құралы ретінде

Бусурманов Азамат Жумабекович,магистрант Университета «Туран Астана»Арбитраж как альтернативный инструмент разрешения споров

Busurmanov Azamat Zhumabekovich,undergraduate «Turan Astana» UniversityArbitration as an alternative dispute resolution tool

143

ПЛЕНАРНОЕ ЗАСЕДАНИЕ КАК СУБЪЕКТ ПРАВОРАЗЪЯСНИТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

ВЕРХОВНОГО СУДА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Касымова Дана, магистрант Академии государственного управления при Президенте Республики Казахстан

Для укрепления государственности и вхождения в 30 развитых стран мира Главой государства Н. Назарбаевым выдвинуты пять институциональных реформ. В соответствии со второй институциональной реформой «Обеспечение верховенства закона, гарантирующего права собственности, создающего условия для предпринимательской деятельности, охраны договорных обязательств, который в конечном итоге станет основой для экономического роста» в Плане нации «100 шагов: «Современное государство для всех» предусмотрено 19 шагов в сфере обеспечения верховенства закона, значительная часть из которых относится к реформированию отечественной судебной системы [1].

Так, с 1 января 2016 года осуществлен переход от пятиступенчатой системы правосудия к трехуровневой, для рассмотрения инвестиционных споров образуется специализированный судебный состав в суде города Астаны, а для разрешения споров с участием крупных инвесторов – инвестиционная коллегия Верховного суда Республики Казахстан. Помимо этого, в рамках финансового центра Астаны, в соответствии с Указом Главы государства, создается специализированный финансовый суд. Следующим шагом судебных реформ явилось сокращение участия прокурора в суде по гражданско-правовым спорам, вместе с тем расширилось область применения суда присяжных, что свидетельствует о приверженности нашего государства мировым традициям демократии и верховенства права. Кроме того, в рамках реформ ужесточены квалификационные требования и механизм отбора кандидатов на судейские должности,

внесены изменения в деятельность Высшего судебного совета. Претерпело измене¬ния деятельность Пленарного заседания Верховного Суда Республики Казахстан. одним из которых является исключение с 1 января 2015 г. полномочии пленарного заседания рассматривать судебные дела в порядке надзора.

Таким образом, отечественная система правосудия получила еще более надежные правовые гарантии в деле обеспечения защиты конституционных прав, свобод и законных интересов граждан.

Вместе с тем, несмотря на принимаемые меры по совершенствования, организационных основ судебной власти и самого судопроизводства необходимо дальнейшее повышение роли Верховного суда Республики Казахстан.

Одним из полномочий Верховного Суда Республики Казахстан является праворазъяснительная деятельность, а его реализация возложена на Пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан.

Праворазъяснительная деятельность Верхов-ного суда Республики Казахстан закреплена в ст. 81 Конституции Республики Казахстан: «Верховный Суд Республики Казахстан … дает разъяснения по вопросам судебной практики» [2].

Аналогичная норма содержится в ст. 17 Конституционного закона Республики Казахстан от 25 декабря 2000 года № 132-II «О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан» [3].

Праворазъяснительная деятельность имеет важное значение для обеспечения едино-образного применения законодательства, устранения ошибок в правоприменительной



практике. Особо актуальным является его роль в настоящее время, в связи с введением новых кодексов (с 1 января 2015 г. новых УК, УПК, УИК, КоАП, а с 1 января 2016 г. – ГПК, ТК, ПК).

В юридической литературе вопросу праворазьяснительной деятельности Верховного Суда Республики Казахстан уделяется значительное внимание. Так, ряд авторов, изучая полномочия Верховного Суда, отмечают, что «исходящие от суда правоположения в руководящих разъяснениях и указаниях пленумов ..... являются актами судебной деятельности» [4, с. 109]. И. Б. Михайловская считает постановления «актами судебной власти, реализующие одну из обеспечивающих функций внутрисистемного управления» [5, с. 23].

Ряд авторов, изучая полномочия Верховного Суда, отмечают, что «разъяснения - важный и эффективный инструмент судебной власти» [6]. Другие авторы считают, что «исходящие от суда правоположения в руководящих разъяснениях и указаниях пленумов ... являются актами судебной деятельности» [7].

По мнению ряда ученых праворазъяс-нительную деятельность Верховного Суда можно также рассмотреть с позиций судебного надзора и судебного управления. Так, например, В.А. Ржевский и Н.М. Чепурнова различают процессуальный и непроцессуальный судебный надзор. По их мнению, у судебного надзора двойственная сущность: «с одной стороны, он является средством пересмотра судебных решений в процессе осуществления правосудия, а с другой – составляет самостоятельную форму деятельности», которая включает изучение и обобщение судебной практики, анализ судебной статистики, дачу разъяснений судам по вопросам применения законодательства, возникающим при рассмотрении судебных дел [4, с. 124].

Непроцессуальный характер судебно-разъяснительного надзора отмечает также А.В. Мадьярова. Она, в частности, пишет: «Поскольку Конституция среди функций Верховного Суда упоминает лишь правосудие, судебный надзор в процессуальных формах и дачу разъяснений, можно сделать вывод, что дача разъяснений в этом контексте обозначает все способы судебного надзора вне процессуальных форм, включая обобщения судебной практики и анализ судебной статистики». Далее автор отмечает, что «обобщения судебной практики и анализ судебной статистики играют роль информационно-аналитической базы, на основе которой подготавливаются и принимаются

разъяснения», и поэтому, единственной «правовой формой непроцессуального судебного надзора является именно дача разъяснений» [8, с. 40-42].

Мы поддерживаем позицию ученых, такая роль судебной власти в полной мере охватывает праворазъяснительную деятельность, которая является формой осуществления судебной власти. Но она отличается от иных форм качественным своеобразием. Верховный Суд, давая разъяснения, упорядочивает судебную практику, устанавливая определенные правила судебного правоприменения. Они не носят процессуального характера, но содержат соответствующие обязательные рекомендации по правильному применению законодательства, и в этом смысле придают судебной деятельности качества организованности, обеспечивают развитие судебной практики в нормальном русле, исключающим любые произвольные и хаотичные действия судей и иных правоприменителей, создавая тем самым гарантии единообразного применения права. Наряду с этим, разъяснения Верховного Суда способствуют совершенствованию судебной практики. Данное качество праворазъяснительной деятельности особенно проявляется в условиях судебно-правовой реформы, когда изменилась сама судебная практика.

С учетом вышеизложенного, право-разъяснительная деятельность Пленарного заседания Верховного Суда по упорядочению и совершенствованию судебной практики приобретает новый смысл, что требует от Пленарного заседания Верховного Суда Республики Казахстан большой и ответственной работы по упорядочению судебной практики. Прежде всего, это касается качества разъяснительных нормативных постановлений Верховного Суда. От того как Пленарное заседание Верховного Суда оперативно реагирует на запросы жизни, осуществляет своевременное, результативное, регулирующее воздействие на судебную практику, во многом зависит успех судебно-правовой реформы.

Руководящие разъяснения даются Пленар-ным заседанием Верховного Суда на основе обобщения материалов судебной практики и судебной статистики, т.е., они не связаны с разрешением конкретных судебных дел, разрабатываются на базе подытоженных судебно-статистических данных, в связи с чем, как само нормативное постановление Верховного Суда, так и его положения приобретают черты

145

нормативности (в смысле широты правового воздействия, распространения на неограниченное число правоприменителей судей, других органов и должностных лиц, применяющих закон, по которому дано разъяснение).

Следует отметить, что судебная коллегия Верховного Суда изучает и обобщает судебную практику (ст. 21 Конституционного закона Республики Казахстан «О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан»). Президиум Пленарного заседания Верховного Суда в соответствии со ст. 22-1 данного конституционного закона обеспечивает подготовку предложений по совершенствованию деятельности судов для рассмотрения их на пленарных заседаниях Верховного Суда. На основе такого обобщения Пленарное заседание дает руководящие разъяснения.

Руководящие разъяснения имеют своей целью «формирование единообразной практики применения законов судами», т.е. носят правоприменительную направленность, служат целям правоприменительной практики путем выработки единообразных моделей разрешения конкретных правовых споров, юридических дел. Вместе с тем, они не столько формируют, сколько обеспечивают единообразную практику правоприменения, ибо сама право-применительная практика создается всеми судами, а Пленарное заседание Верховного Суда своими разъяснениями вносит единообразие в эту практику. При этом речь идет о практике правоприменения или применения права, а не закона, что равносильно законоприменению.

Вместе с тем, необходимо отметить, что потенциал правопонимания как методологического подхода к изучению и познанию проблем правотворчества, в том числе, и правотворчества в сфере судебной власти (судебного правотворчества) не является абсолютно универсальным и неисчерпаемым , и потому не всегда плодотворным. Подход с точки зрения правопонимания к изучению судебного норматворчества, который в настоящее время доминирует в юридической литературе, должен быть дополнен с подходом к изучению данной проблемы с точки зрения властепонимания, вообще, и государствопонимания, в частности.

Если рассматривать праворазъяснительную деятельность Верховного Суда в системе норматворческих функций иных органов государственной власти в Республике то, можно заметить, что Верховный Суд является одним из многочисленных субъектов правотворческой

деятельности в нашей Республике. Постоянное развитие и разнообразие общественных отношений подталкивает государство к предоставлению права законодательной инициативы органам, осуществляющим правоприменительную деятельность. К тому же, на сегодняшний день, правом принятия нормативных правовых актов наделен не только Парламент, но и Президент Республики, Правительство, центральные исполнительные органы. Обусловлено это тем, что оперативное и своевременное осуществление функций государственной власти указанными органами требует в одних случаях выработки и принятия нормативных актов на подзаконном уровне, так как регулирование всех сфер жизни на основе одних лишь законодательных актов крайне затруднительно, в других случаях, требующих регламентации на более высоком уровне задача нормотворчества решается путем использования права законодательной инициативы и принятия законодательных актов.

Суд, олицетворяя собой одну из ветвей государственной власти и осуществляя функции отправления правосудия, то есть предоставления защиты законным правам и интересам субъектов правоотношений, по сути, оказывается наделен исключительными полномочиями по окончательному восстановлению нарушенных прав и правопорядка. В связи с этим суды, применяя на практике действующее право и проверяя на деле эффективность существующих актов законодательства, будучи призванными давать окончательный ответ по обширному спектру правовых вопросов, имеют возмож-ность выявлять недостатки применяемого инструментария, определять возможные пути восполнения, исправления законодательства.

Таким образом, считаем необходимым предоставление Верховному Суду Республики Казахстан права законодательной инициативы по вопросам, связанным с отправлением правосудия, что на наш взгляд, будет создавать условия для эффективного развития права. Более того, развитие положений о законодательной инициативе Верховного Суда и реализация этого права на более высоком уровне может являться еще одним перспективным направлением правовой реформы. Реализацию данного права следует возложить на Пленарное заседание.

Ради справедливости следует отметить, что в соответствии со статьей 104 Конституции Российской Федерации Верховному Суду Российской Федерации принадлежит



право законодательной инициативы, а его осуществление возложено на Пленум Верховного Суда Российской Федерации (ст. 5 Федерального

Конституционного закона от 5 февраля 2014 г. «О Верховном Суде Российской Федерации») [9].


1. План нации «100 шагов: «Современное государство для всех» // Электронный ресурс: http://www.zakon.kz/4713094-plan-nacii-100-konkretnykh-shagov-po.html

2. Конституция Республики Казахстан Конституция Республики Казахстан 1995 г. - Алматы: Юрист, 2009. - 45с.

3. Конституционного закона Республики Казахстан от 25 декабря 2000 года № 132-II «О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан»

4. Ржевский В.А., Чепурнова Н.М. Судебная власть в Российской Федерации: конституционные основы организации и деятельности. - М., 2011.

5. Михайловская К.Б. Судебная власть в системе разделения властей // Судебная власть. - М., 2010.

6. Сулейменов М.К. Нормативные постановления Верховного Суда Республики Казахстан в системе источников права // Юрист. - 2009. - №7. - С.15-23.

7. Баишев Ж.Н. Роль нормативных постановлений Верховного Суда в обеспечении прямого действия Конституции // VI Августовские чтения, посвященные Дню Конституции Республики Казахстан. 28-29 августа 2008 г. - Астана, 2008. - С.52-53.

8. Мадьярова А.В. Разъяснения Верховного Суда Российской Федерациив механизме уголовно-правового регулирования. - СПбу, 2002.9. Федеральный Конституционный закон от 5 февраля 2014 г. «О Верховном Суде Российской

Федерации // Электронный ресурс: http://vsrf.ru/

Осы мақалада Қазақстан Республикасы Пленарлық отырысының құқық түсіндіру қызметі қарастырылады. Қолданыстағы заңнаманы, ғалым-заңгерлердің ой-пікірлерін талдау негізінде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына сот төрелігін іске асырумен байланысты мәселелер бойынша заң шығару бастамашылығын беру, ал оны іске асыруды Пленарлық отырысқа жүктеу ұсынылады.

Түйін сөздер: Пленарлық отырыс, Жоғарғы Сот, құқық түсіндіру қызметі, сот практикасы, заң шығару бастамашылығы.

В статье рассматривается праворазъяснительная деятельность Пленарного заседания Верховного Суда Республики Казахстан. На основе анализа действующего законодательства, мнений ученых-юристов предлагается предоставление Верховному Суду Республики Казахстан права законодательной инициативы по вопросам, связанным с отправлением правосудия, а его реализацию возложить на Пленарное заседание.

Ключевые слова: Пленарное заседание, Верховный Суд, праворазъяснительная деятельность, судебная практика, законодательная инициатива.

In article law expository activity of Plenary session of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan is considered. On the basis of the analysis of the current legislation, opinions of academic lawyers granting to the Supreme Court the Republic of Kazakhstan the right of a legislative initiative of the questions connected with administration of justice is offered, and to assign its realization to Plenary session.

Keywords: Plenary session, Supreme Court, law expository activity, judicial practice, legislative initiative.

● ● ● ● ●


Дана Қасымова, Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының

магистрантыПленарлық отырыс Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының құқық түсіндіру қызметінің

субъектісі ретінде

Касымова Дана, магистрант Академии государственного управления при Президенте Республики КазахстанПленарное заседание как субъект праворазъяснительной деятельности Верховного Суда


Kassymova Dana, the master's student of Academy of public administration at the President of the Republic of KazakhstanPlenary session as subject of law expository activity of the supreme court of the Republic of Kazakhstan


МАКСИМЫ И АФОРИЗМЫ Н.А. ШАЙКЕНОВА

Общество без критической массы собственников не имеет социальной базы демократии и правового государства.

Появление права оказывается возможным лишь с самоутверждением индивида как самостоятельной экономически обособленной единицы.

Человек не бессмертен, но право авторства даст его носителю возможность волеизъявлять и после жизни.

Личность – первичный субъект права, поэтому недопустим приоритет прав и интересов юридических лиц над ее правами и интересами (автореф. канд.дисс. – 1980).

Общество может притерпеться и жить в условиях беззакония – рыночная экономика в условиях бесправия невозможна (тезисы к выст. в Парламенте РК. – 28.10.1994).

Одна эпоха от другой, если за точку отсчета мы примем критерий счастья, ничем не отличается (газ. «Столичное обозрение». – 11.05.1995).

Политик думает о будущих выборах, государственный человек – о будущих поколениях (газ. «Казахстанская правда». – 06.04.1996).

После очередной «чистки» в судебных и правоохранительных органах я восклицаю, что прежде надо было почистить «чистящих» чиновников («Юридическая газета». – 22.09.1999).

Процветающая или цивилизованная демократия имеет только одну социальную базу – широкий слой собственников. Только те, кто хозяйствуют, кому есть что терять и что наследовать,

учреждают демократический профессиональный парламент (газ. «Казахстанская правда». – 01.1993).

Счастье – понятие сугубо объективное. Зависит не от должности, а от таланта человека быть таким (газ. «Казахстанская правда». – 06.04.1996).

Только право способно уравнять слабого с сильным, дать им равные возможности (доклад на презентации КазГЮУ. – 08.11.1994).

149

Жариялауға ұсынылатын материалдар мынадай талаптарға сай болуы тиіс:1. Мақала бұрын жарияланбаған және арнайы емес басылымдарда жариялауға жатпайтын

заңнама мен құқық және басқа да сабақтас ғылымдар саласындағы ерекше ғылыми зерттеулердің нәтижелерін қамтуы керек. Мақалаға зерттеу орындалған мекемеден жариялауға рұқсат пен пікір қоса тапсырылады.

2. Мақаланың көлемі 8 парақтан аспайтын, Word for Windows 2000 редакциясында машина беттеріне басылған, қарпі Times New Roman, 14 pt (түйіндеме мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі - 12 pt), ал мәтіні толық және анық болуы керек. Интервалы 1,0; межелері – жоғарғысы 2 см, төменгісі 2 см, сол жағы 3 см, оң жағы 1,5 см. Мақала тегі, аты, әкесінің аты, пошталық, үй және/немесе қызметтік мекенжайлары, жұмыс орны, лауазымы мен телефондары туралы мәліметтер көрсетіле отырып, қағазға шығарылған түрде 1 данада тапсырылады. Мәтін редакциялануы, автордың жете оқуы және оның соңғы бетіне қолы қойылуы қажет. Ғылыми дәрежесі жоқ өтініш берушілер мақала мәтінімен бірге пікірді немесе жариялауға рұқсатты тапсырулары қажет. Қағазға шығарылған нұсқасымен бірге мақаланың электрондық нұсқасын автордың тегін файлда көрсете отырып тапсыру қажет. Әдебиеттер тізімінің төменгі сол жағында жұмыс жасалған ғылыми мекеменің, қаланың атауын, оң жағында – «Қабылданды» деген сөзді көрсету қажет.

3. Мақалалар қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде жарияланады. Мақаланың соңында қысқаша аңдатпа, қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде (12 pt) түйін сөздер және жеке бетте 3 тілде мақаланың атауы, автордың тегі, аты-жөні, жұмыс орны, лауазымы да көрсетіледі.

4. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі (12 рt) сілтеменің берілу ретіне қарай мақаланың соңында құрастырылады. Сонымен бірге автордың аты-жөнін, кітаптың (мақаланың) толық атауын, басылымның шығарылған орнын (қаласы, баспаның атауы), жылын, беттердің санын, ал журналда – жылын, нөмірін, бетін көрсету керек.

Мәтіндегі пайдаланылған дерек көздің сілтемесі квадрат жақшамен беріледі.Жеке хабарламаларға, есептерге, диссертацияларға және басқа да жарияланбаған материалдарға

сілтемелер жасауға рұқсат берілмейді.5. Мақала журналдың редакциялық алқасының ұсынысы бойынша өңделетін жағдайда,

мақаланың соңғы нұсқасын редакция алған күн оның қабылданған күні болып есептеледі. Егер мақала қабылданбаса, редакциялық алқа бұл мәселе бойынша өз пікірін пікір-таласқа шығармауға құқылы.

6. Автор журналдың бір нөмірінде бір мақала ғана (оның ішінде бірлескен автормен) жариялауға құқығы бар.

7. Мақалаларға қаламақы көзделмейді.Қолжазбалар редакция e-mail-ына: [email protected] немесе мына пошталық мекенжайына:

010000, Астана қаласы, Орынбор көшесі, 8 үй, «ҚР Заңнама институты» ММ («Жаршыға мақала» белгісімен) жіберіледі.

Редакцияның телефоны мен факсі: (87172) 74-10-51, 74-03-26.

Авторлардың мақалаларына қойылатын талаптар


Требования к статьям авторов

Материалы, представленные для публикации, должны отвечать следующим требованиям:1. Содержать результаты оригинальных научных исследований в области законодательства

и права и других смежных наук, ранее неопубликованных и непредназначенных к публикации в неспециализированных изданиях. Статья сопровождается разрешением на публикацию от учреждения, в котором выполнено исследование, и отзывом.

2. Текст статьи должен быть емким и точным, объемом не более 8 машинописных страниц, напечатанным в редакции Word for Windows 2000, шрифтом Times New Roman, 14 pt (аннотация и список использованной литературы - 12 pt). Интервал 1,0; поля - верхнее 2 см, нижнее 2 см, левое 3 см, правое 1,5 см. Статья представляется в распечатанном виде в одном экземпляре с указанием сведений об авторе: фамилии, имени, отчества, почтового, домашнего и/или служебного адресов, места работы, должности и телефонов. Текст должен быть отредактирован, вычитан автором и подписан на последней странице. Для заявителей, не имеющих ученую степень, вместе с текстом статьи необходимо представить отзыв или разрешение на публикацию. Помимо бумажного варианта необходимо представить также электронный вариант статьи с указанием в файле фамилии автора. Ниже списка литературы слева нужно указать название научного учреждения, в котором была выполнена работа, и город, справа - слово «Поступила».

3. Статьи публикуются на русском, казахском, английском языках. В конце статьи необходимо разместить краткое резюме, ключевые слова (12 pt) на казахском, русском и английском языках и на отдельной странице название статьи, фамилию, имя, отчество автора, место работы и должность также на 3-х языках.

4. Список использованной литературы (12 pt) составляется по мере появления ссылки в конце статьи с указанием фамилии и инициалов автора, полного названия книги (статьи), места издания (город, название изд-ва), года, количества страниц, в журнале - год, номер, страница.

В тексте ссылка на использованный источник заключается в квадратные скобки.Не разрешаются ссылки на частные сообщения, отчеты, диссертации и другие неопубликованные

материалы.5. В случае переработки статьи по просьбе редакционной коллегии журнала датой поступления

считается дата получения редакцией ее окончательного варианта. Если статья отклонена, редколлегия сохраняет за собой право не дискутировать по данному поводу.

6. В одном номере журнала автор имеет право публиковаться один раз (в том числе в соавторстве).7. Гонорар за статьи не предусмотрен.Рукописи направляются в редакцию на e-mail: [email protected] или по почтовому адресу:

010000, г. Астана, ул. Орынбор, д. 8, ГУ «Институт законодательства Республики Казахстан» (с пометкой «статья в Вестник»).

Телефоны и факс редакции: (87172) 74-10-51, 74-03-26.

151

Журнал Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігініңАқпарат және мұрағат комитетінде тіркелген

Журналдың шығу мерзімділігі - үш айда бір ретМақалаларды журналға орналастыру бойынша

«ҚР Заңнама институты» ММ хабарласуға боладытел.: 8 (7172) 74 03 26; 74 10 51; факс: 74 14 43

Жарияланған материалдар редакцияның көзқарасына сай болмауы мүмкін.Жариялымдағы фактілер мен

мәліметтердің шынайылығына авторлар жауап береді.Редакция қолжазбаларды қайтармайды және оған пікір бермейді.

Материалдарды қайта басу редакцияның рұқсатымен мүмкін болады. Журналға сілтеме жасау міндетті.

Журнал зарегистрирован в Комитете информации и архивовМинистерства культуры и информации Республики Казахстан

Периодичность выпуска журнала - не реже одного раза в три месяцаПо вопросам опубликования статей в журнал обращаться

в ГУ «Институт законодательства РК»тел.: 8 (7172) 74 03 26; 74 10 51; факс: 74 14 43

Опубликованные материалы могут не совпадать с точкой зрения редакции.Ответственность за достоверность фактов и сведений,

содержащихся в публикациях, несут авторы.Редакция не возвращает и не рецензирует рукописи.

Перепечатка материалов возможна только с разрешения редакции. Ссылка на журнал обязательна.

Вестник Института законодательства Республики Казахстан, №1 (42)-2016 г.

Научно-правовой журнал

Издается в авторской редакции

Подписано в печать 30.03.2016 г. Дата выхода тиража 31.03.2016 г.Формат А4 Бумага офсетная Печать цифровая

Объем усл. печ. л. 27,03 Заказ №1 Тираж 300 экз.

Сверстано и отпечатано в ГУ «Институт законодательства РК»г. Астана, ул. Орынбор, д. 8

8 7172 74 10 51www.iz.adilet.gov.kz

Скачать файл в формате pdf2.22 MB

Documents

Transcript of Скачать файл в формате pdf2.22 MB