زو ¢ Ñا ﯽ)ﺎﺴ ¿ا قﻮ w ùو ﯽﻋ · 2021. 3. 7. · ﺶ Àﺎﻤھتﻻﺎﻘ Zﻮ...

قالات ھماش 7الملی امام عی و وز ھان ا ای و دا و وی ال

ی 7امام عی سا وق ا و

و م یـ یدرضا

ی گ اسلا وم و گاه ع پژو

فهرست مطالب

15 ....................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ خواننده اب ىسخن

19 .......................... )ميكر قرآن یها آموزه هينظر با( 7ىعل امام یدارحكومت رهيسدر یشهروند حقوق

یداودآباد محمد

19 .................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ دهيكچ

21 .................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

21 ........................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ىشناسمفهوم. 1

21 .................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ شهروند. 1- 1

21 ....................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ حقوق. 1- 2

22 .............. ................................ ................................ ................................ ................................ یشهروند حقوق ىاصطلاح مفهوم. 1- 3

22 ........................... ................................ ................................ ................................ ................................ یشهروند حقوق ىمبان ليتحل الگوى. 2

24 ......... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ البلاغه نهج در یشهروند حقوق. 3

24 ....... ................................ ................................ ................................ ................................ البلاغه نهج در شهروندى حقوق بستر. 3- 1

27 ....... ................................ ................................ ................................ ................................ البلاغه نهج در هروندىش حقوق مبانى. 3- 2

28 ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ شهروندى حقوق یمحتوا. 3- 3

29 ............................. ................................ ................................ ................................ ................................ ىاسلام جامعه تيامن. 3- 3- 1

و حقوق انساني 7امام علي 6

31 ................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ىاجتماع رفاه. 3- 3- 2

34 ............................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ يىفقرزدا. 3- 3- 3

36 ..... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ انيقاض بر نظارت. 3- 3- 4

37 ...... ................................ ................................ ................................ ................................ یاقتصاد كارگزاران بر نظارت. 3- 3- 5

37 ... ................................ ................................ ................................ ديتول ليتسه یبرا ىآبادان و عمران به توجه. 3- 3- 6

38 . ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ىاتيمال نظام اصلاح. 3- 3- 7

40 ............ ................................ ................................ ................................ ................................ البلاغه نهج در یشهروند حقوق عمق

41 ......... ................................ ................................ ................................ ................................ البلاغه نهج در یشهروند حقوق نوع. 3- 5

42 ............................... ................................ ................................ ................................ البلاغه نهج در یدشهرون حقوق گسترده. 3- 6

44 .... ................................ ................................ ................................ ................................ البلاغه نهج در یشهروند حقوق تيغا. 3- 7

45 ....... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ یريگجهينت

48 ................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ كتابنامه

51 ................................ ................................ البلاغه نهج بر هيتك با 7مؤمنان ريام منظر از شهروندان ىاجتماع حقوق

احسان ابراهيمى، حسين اشرفى

51 .................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ دهيچك

53 .................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

54 ........................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ميمفاه فيتعر. 1

54 .............................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ىاجتماع حقوق. 1- 1

56 .................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ شهروند. 1- 2

57 ............................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ یشهروند حقوق. 2- 3

57 ........................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ قيتحق نهيشيپ. 2

58 ............................. ................................ ................................ ................................ 7مؤمنان ريام منظر از جامعه شهروندان حقوق. 3

7 فهرست مطالب

58 ............... ................................ ................................ ................................ ................................ شهروندان ىفرهنگ - ىعلم حقوق. 3- 1

59 ............................ ................................ ................................ ريفراگ پرورش و آموزش از همگان یمند بهره. 3- 1- 1

60 ............... ................................ ................................ ................................ حيصح ىعموم فرهنگ از یبرخوردار. 3- 1- 2

61 ............................ ................................ ................................ ................................ گرانيد از حيصح انتقاد در یآزاد. 3- 1- 3

62 ............................... ................................ ................................ ................................ ................................ يىگرا حق در یآزاد. 3- 1- 4

63 .............. ................................ ................................ ................................ ................................ شهروندان یاقتصاد و یماد حقوق. 3- 2

64 ..................... ................................ ................................ ىشغل یها فرصت و كار از مردم عموم یمند بهره. 3- 2- 1

65 ................................ ................................ افتهي توسعه تجارت و صنعت و یكشاورز از یبرخوردار. 3- 2- 2

66 ................. ................................ ................................ ................................ ستد و داد بازار در نظم و ىمنيا داشتن. 3- 2- 3

67 ......... ................................ ................................ ................................ ................................ شهروندان يىقضا و ىاجتماع حقوق. 3- 3

67 ............. ................................ ................................ ................................ ىاجتماع عدالت از همگان یبرخوردار. 3- 3- 1

68 .......... ................................ ................................ ................................ گوناگون حقوق از یبرخوردار در تيامن. 3- 3- 2

69 ............................... ................................ ................................ وحدت و ىهمدل هيروح از همگان یمند بهره. 3- 3- 3

70 ............................ ................................ ................................ ىقانون و درست يىقضا حقوق از یبرخوردار. 3- 3- 4

72 ......... ................................ ................................ ................................ ................................ شهروندان ىاسيس و ىتيحاكم حقوق. 3- 4

73 .. ................................ ................................ ................................ ................................ مند قانون یآزاد از یبرخوردار. 3- 4- 1

74 ........ ................................ ................................ ................................ ................................ جانبه همه تيامن از یمند بهره. 3- 4- 2

75 ....... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ یريگ جهينت

77 ................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ كتابنامه

79 .................. ................................ ................................ ................................ 7ىعل امام منظر از يىقضا عدالت تحقق یراهكارها

انيمسعود ىمصطف

79 .................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ دهيچك


80 .................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

81 ...... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ يىضاق عدالت مفهوم. 1

84 ...... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ يىقضا عدالت تحقق یراهكارها .2

84 .................. ................................ ................................ ................................ ستهيشا یادار و يىقضا یروهاين یريكارگ به. 2 - 1

87 ................................ ................................ ................................ یادار و يىقضا یروهاين بر كارآمد و مستمر نظارت .2- 2

88 ............................ ................................ ................................ آنان بر نفوذ اعمال از یريجلوگ و انيقاض مقام ميتكر .2- 3

90 .... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ هيتنب و پاداش نظام جاديا - 2- 4

92 ............... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ متهمان و شهود قيتفر. 2- 5

95 ....................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ميجرا ىعلم كشف .2- 6

96 ....... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ یريگ جهينت

98 ................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ كتابنامه

101 ..... ىحقوق و ىفقه نيمواز بر ديتأك با 7ىعل امام یها ىدادرس بر حاكم اصول به یكاربرد ىنگاه

یآباد دولت انيدريح محمدجواد

101 .............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ دهيچك

103 ................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

103 .......... ................................ ................................ ................................ ................................ 7ىعل امام یهاىدادرس بر حاكم اصول. 1

103 ........ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ىدادرس امر در یتساو. 1- 1

107 ........................... ................................ ................................ ................................ ................................ ىدادرس جلسات بودنىعلن. 1- 2

110 .................. ................................ ................................ ................................ ................................ متهم با رابطه در ىدادرس اصول. 1- 3

110 ............ ................................ ................................ ليوك گرفتن حق و شيخو از دفاع در متهم یآزاد. 1- 3- 1

112 .......................... ................................ يىجزا مناسب واكنش نييتع یبرا متهم تيشخص به توجه. 1- 3- 2

113 .................... ................................ ................................ ................................ ................................ جلسات بودنیحضور. 1- 3- 3


114 .............................. ................................ ................................ يىبازجو یاثنا در متهمان شكنجه منع اصل. 1- 3- 4

114 . ................................ ................................ ................................ جرم كشف در ىعلم و ىفن ابزار از استفاده. 1- 3- 5

117 .......... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ حكم صدور و ىدادرس تيفيك. 2

118 .. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ دعوا اثبات ادله انواع. 3

118 ....................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ اقرار. 3- 1

122 ........................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ نهيب. 3- 2

124 ........................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ قسم. 3- 3

124 ........ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ىقاض علم. 3- 4

126 ....................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ قرعه. 3- 5

127 ... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ یريگجهينت

128 ............ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ بنامهكتا

131 .... ................................ ................................ ................................ 7ىعل امام منظر از خانواده حقوق و گاهيجا در ىپژوهش

مجد یصابر احمدى، بياد محمد

131 .............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ دهيچك

133 ................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

134 . ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ خانواده ليتشك یبرا ازدواج حق. 1

135 ...................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ جامعه در خانواده تياهم. 2

137 ........................... ................................ ................................ ................................ ................................ خانواده ليتشك به قيتشو و بيترغ. 2

138 ............ ................................ ................................ ................................ ................................ خانواده ليتشك یبرا ىمال یازهاين نيتأم. 3

139 ...... ................................ ................................ ................................ ................................ خانواده ليتشك حق یادا در حكومت نقش. 4

140 ........... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ خانواده در زن حق از انتيص. 5

142 ....................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ خانواده در پدر تيمسئول. 6


143 .............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ مادر و پدر حقوق از انتيص. 7

144 ........................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ خانواده در كودكان حق. 8

146 ... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ یريگجهينت

147 ............ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ كتابنامه

149 ......................... ................................ ................................ 7ىعل اماممنظر از زن ىاجتماع و یفرد حقوق در ىپژوهش

مجد یصابر احمدى، نيحس ميدالرحعب ديس

149 .............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ دهيچك

151 ................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

152 .................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ميمفاه فيتعر. 1

152 . ................................ ................................ ................................ ................................ ىقانون و ىفقه اصطلاح و لغت در حق. 1- 1

153 ............... ................................ ................................ ................................ ................................ 7ىعل امام منظر از حق مفهوم. 1- 2

153 ... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ 7ىعل امام نگاه از زن گاهيجا. 2

158 ................... ................................ ................................ ................................ ................................ 7ىعل امام منظر از زن یفرد حقوق. 3

160 . ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ زن ىزندگ از انتيص حق. 3- 1

161 ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ زن تيامن و یمعنو حقوق. 3- 2

163 ........... ................................ ................................ ................................ ................................ 7ىعل امام منظر از زن ىاجتماع حقوق. 4

165 ............................ ................................ ................................ ................................ ................................ ىقانون یآزاد و یبرابر حق. 4- 1

166 ............ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ىاسيس مشاركت حق. 4- 2

167 ............... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ كار حق. 4- 3

169 ... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ یريگجهينت

171 ............ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ كتابنامه


175 ...................... ................................ ................................ ىنيد یها تياقل با برخورد در 7ىعل امام ىقرآن رهيس یواكاو

يىكچا یاحمد ديمج، زاده ىحاج داالله ي

175 .............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ دهيچك

176 ................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

178 ...................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ىشناسمفهوم. 1

178 ....................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ رهيس. 1- 1

178 .......................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ىنيد یها تياقل. 1- 2

179 .............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ذمه اهل. 1- 3

180 ......... ................................ ................................ ................................ ................................ ىنيد یها تياقل با 7ىعل امام یرفتارها. 2

180 .................... ................................ ................................ ................................ ................................ ذمه اهل به ىنيد یآزاد یاعطا. 2- 1

182 ........... ................................ ................................ ................................ ................................ ذمه اهل ىمال و ىجان تيامن حفظ. 2- 2

186 ... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ذمه اهل با یرفتار خوش. 2- 4

192 ... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ذمه اهل حقوق به احترام. 2- 4

195 ... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ یريگ جهينت

197 ............ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ كتابنامه

201 ................ ................................ 7ىعل امام دگاهيد از ها تياقل حقوق در »محبت« و »عدالت« گاهيجا و نقش

ىروانيا جواد

201 .............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ دهيچك

202 ................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

202 ....... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ عدالت. 1

202 .............................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ عدالت گاهيجا. 1- 1

204 .. ................................ ................................ ................................ ................................ عدالت یاجرا به 7ىعل امام اهتمام. 1- 2


206 ...... ................................ ................................ ................................ ................................ ىنيد یها تياقل یبرا عدالت یاجرا. 1- 3

207 ....... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ محبت. 2

211 ... ................................ ................................ ................................ جو مسالمت كتاب اهل با ىاجتماع تعامل حسن تيمطلوب. 3

214 ..................... ................................ ................................ ................................ ................................ ازمندين كافران به ىمال كمك تيمطلوب. 4

215 . ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ پرسش چند به پاسخ. 5

215 ................... ................................ ................................ ................................ كتاب اهل با قتال یمبنا و معنا: اول پرسش. 5- 1

218 ............................... ................................ ................................ كتاب اهل به نسبت محبت تيولا ىنف: دوم پرسش. 5- 2

221 .............................. ................................ ................................ ليسب ىنف قاعده با عدالت یناسازگار: سوم پرسش. 5- 3

222 ... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ یريگجهينت

224 ............ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ كتابنامه

227 .... ................................ ................................ بتيغ عصر در ها تياقل یصداىب اديفر یبرا مرجعگانهي 7ىعل امام

یدكر لايل

227 .............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ دهيچك

229 ................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

229 ................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ذمه قرارداد رشيپذ شروط. 1

232 ........... ................................ ................................ 7ىعل امام حكومت زمان در و حكومت از قبل ها تياقل اوضاع. 2

234 ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ كرامت حفظ و یآزاد. 3

236 .............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ یاقتصاد عدالت. 4

241 ............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ىاجتماع عدالت. 5

245 ........... ................................ ................................ ................................ ................................ 7ىعل امام حكومت سارهيسا در زنان. 6

247 ... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ یريگجهينت

249 ............ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ كتابنامه


253 .......................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ذمه اهل با 7ىعل تعامل

ىگيب ىعل نيحس

253 .............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ دهيچك

254 ................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

255 .......................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ پژوهش موضوع نهيشيپ. 1

256 ............. ذمه اهل با تعامل ىچگونگ با رابطه در اشىاسيس كارگزاران به 7ىعل امام یهاهيتوص. 2

258 .............................. ................................ ................................ ................................ ذمه اهل ىمدن - ىاجتماع یها یآزاد و حقوق. 3

267 . ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ذمه اهل ىاجتماع یها تيمحدود. 4

268 ... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ یريگجهينت

269 ............ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ كتابنامه

273 ................ ................................ ................................ ................................ ................................ 7ىعل امام رهيس در دوستانه بشر حقوق

یمطهر درضايحم

273 .............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ دهيچك

275 ................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ مقدمه

276 ......... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ انسان ىذات ارزش. 1

277 ............................. ................................ ................................ ................................ ................................ جنگ در جوانمردانه اصول تيرعا. 2

279 .................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ كودكان و زنان. 3

280 ........................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ناتوان افراد. 4

282 .. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ جنگ از خارج افراد. 5

284 ............................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ انيرنظاميغ اموال حفظ. 6

285 ... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ یريگجهينت

286 ............ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ كتابنامه


ها هينما

289 .................. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ اتيآ

294 ............ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ اتيروا

302 ... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ موضوعات

321 ....................... ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ريمشاه و اعلام

325 .. ................................ ................................ ................................ ................................ ها كتاب

326 ............ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ مقالات

327 ............. ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ ................................ تنالگان

7راهكارهای تحقق عدالت قضايى از منظر امام على

مصطفى مسعوديان

دهيچك

. از مهم ترين اهداف قانونگذاری در هر نظام حقوقى احقاق حق و اجرای عـدالت اسـت

رد كه اجرای عدالت قضايى را كند يا منحـرف در مسير تحقق اين هدف موانعى وجود دا

راهكار رو اولين قدم در راه اجرای عدالت قضايى، شناسايى موانع و ارائه سازد؛ ازاين مى

بر جای مانده، 7ها و سخنانى كه از امام على ها، نامه خطبه مطالعه. جهت رفع آنهاست

در ايـن . برای تحقق آن استبيانگر توجه خاص ايشان به عدالت قضايى و راهكارهايى

تحليلى نگاشته شده، ضمن بررسى مفهـوم عـدالت قضـايى، - مقاله كه به روش توصيفى

كاربستن آنهـا راهكارهای تحقق آن در سيره و سخنان علوی شناسايى شده است تا با به

.يافتن حداكثری عدالت در نظام قضايى ايران فراهم گردد های فعليت زمينه

.7عدالت، عدالت قضايى، راهكارها، امام على :كليد واژگان

)[email protected](شاهد استاديار گروه فقه و حقوق اسلامى دانشگاه*


مقدمه

های داوری درباره هر نظام سياسى دستگاه قضايى آن است، به ترين شاخص از جمله مهم

عبارت ديگر هر قدر دستگاه قضايى يك كشور توفيق انجام رسـالت خـود يعنـى تحقـق

نظام سياسـى خواهـد عدالت قضايى در جامعه را پيدا كند، نشانگر كارآمدی و قدرت آن

توانـد دليلـى بـر بود و بالعكس، اگر در انجام وظايف خود كندی يا ضعف نشان دهد، مى

در طول تاريخ زندگى بشر اجرای عـدالت . جامعه تلقى گردد ناكارآمدی آن نظام در اداره

هـای ها و موانعى مواجه بوده است؛ لذا همـواره يكـى از دغدغـه قضايى هميشه با چالش

مندان هر جامعه شناسايى موانع اجرای عدالت قضايى و ارائه راهكار بـرای رفـع آن انديش

. بوده است

های درخشان در تحقق عدالت قضايى دوران حكومـت به گواهى تاريخ، يكى از دوره

در آن حضرت در همـان اوايـل حكومـت بـالاترين انگيـزه. بوده است 7حضرت على

دانسـت و ای عدالت و احقـاق حقـوق مظلومـان مىپذيرفتن زمامداری مسلمانان را اجر

قسم بـه خـدايى كـه دانـه را شـكافت و جـان را آفريـد، اگـر حضـور فـراوان «: فرمود

كردند و اگر خداونـد از علمـا عهـد و كنندگان نبود و ياران حجت را بر من تمام نمى بيعت

سـكوت نكننـد، بارگى ستمگران و گرسنگى مظلومـان پيمان نگرفته بود كه در برابر شكم

اول آن سـيراب انداختم و آخر خلافت را بـه كاسـه مهار شتر خلافت را بر كوهان آن مى

1.»تر است ارزش ديديد كه دنيای شما نزد من از آب بينى بز بى گاه مى كردم؛ آن مى

و برتـرين خواهان طلبـان و عـدالت پيشـوای حق 9آن حضرت پس از رسول خدا

را شـهيد راه عـدالت رود؛ تا آنجا كه برخـى ايشـان شمار مى نمونه در اجرای عدالت به

سؤال مهمـى كـه در اينجـا وجـود 2»هدل ع ة شد ل ه عبادت فى محراب على ل ت ق «: اند ناميده

.3خطبه ؛البلاغه نهج . 1 .62 ص ؛صدای عدالت انسانی 7امام علی ؛جرداق. 2

81 7امام عليمنظر راهكارهاي تحقق عدالت قضايي از

موانـع تحقـق عـدالت قضـايى چيسـت و چـه 7است از نظر اميـر مؤمنـان ، ايندارد

.يى برای رفع اين موانع وجود داردراهكارها

ای ه اوت ضـ آثاری همچون ق 7تا كنون در خصوص سير قضايى اميرالمؤمنين گرچه

به رشته تحريـر 7 ى ل های اميرالمؤمنين ع ارزيابى اخبار قضاوت«و 7 لى ع ن ي ن ؤم م يرال ام

درآمده است، اين مقاله سعى دارد با نگاهى نو و هدفمند ضمن تبيين مفهوم عدالت قضايى،

را 7راهكارهای تحقق عدالت قضايى در سيره و سخنان حضرت علـىترين موانع و مهم

كاربستن آن راهكارها، بستر لازم برای تحقق عدالت قضايى شناسايى و بررسى كند تا با به

.در كشور فراهم گردد

مفهوم عدالت قضايى .1

تشـكيل شـده » قضايى«و » دالتع» است كه از دو واژه تركيبى اضافى »عدالت قضايى«

1.ی مساوات، برابری بين دو چيز و انصاف آمده اسـتادر لغت به معن» عدل« واژه. ستا

ای عربى به معنـای عدل واژه«: نويسد نيز در ذيل اين واژه مى العـرب لسانصاحب كتاب

حاكم در حكم خود عـدالت بـه خـرج - شود تضاد جور است و اگر گفته مىمستقيم و م

2.»ه گسترش عدل خود كردكه اقدام ب بدين معناست ،- داد

ا پـرداختن حـق هـر صـاحب حـق و جا عـدالت ر مرحوم علامه طباطبايى در يك

ر جای ديگر، حقيقت عدالت را و د 3داند مى ،دادن آن در جايگاهى كه سزاوار اوستقرار

هم سـ ای كـه هـر چيـزی ر دانسته، به گونهداشتن مساوات و برقراری موازنه بين اموبرپا

شـهيد 4.ستحقاق خـويش متسـاوی گردنـدامور مورد ا باشد و در همه خويش را داشته

.588 ص ؛المعجم الوسیط ؛مصطفى ابراهيم. 135 ص ؛مجمع البحرین ؛فخرالدين طريحى. 1 .83 ص ؛لسان العرب ؛منظور ابن. 2 .371 ص ؛رآنالمیزان فی تفسیر الق ؛محمدحسين طباطبايى. 3 .353 همان، ص. 4


7روايتى از حضرت على جا با استفاده از مطهری نيز در يكوضـع «عـدالت را نتيجه 1

ه«دانسته و در جای ديگر آن را به 2»الأمور فى موضعها عنـا م 3»إعطاء كل ذی حـق حقـ

تعريـف ترين تعاريف در مورد عـدالت جامع جعفری،تقى از نظر علامه محمد. كرده است

های رفتارهـا و پديـده تواند شامل همه است؛ زيرا مى 4»رفتار مطابق با قانون«عدالت به

نيز همين معنا از عدالت را مـورد البلاغـه نهج 53در نامه 7حضرت امير. نه باشدعادلا

، كه در آن اختلاف دارندرا كمى به قضات شهر ابلاغ كن كه هر ح«: تأكيد قرار داده است

ها را بررسى كن و هر كدام را موافق كتاب خـدا و سـنت سپس آن حكم نزد تو بفرستند؛

در . و ايشان را بر عمـل بـه آن وادار سـازرا امضا و تنفيذ كن ، پيامبر و سخن امام تو بود

سـپس ن بگـو؛خمورد آنچه بر تو مشتبه شده نيز فقها را جمع كن و با آنان در اين باب س

بپـذير؛ زيـرا هـر امـری كـه در آن ، اند آنچه را فقها در محضر تو بر آن يك سخن شـده

، در شود و بر امام است كه بـا اسـتعانت از خـدا به حكم امام برگردانده مى ،اختلاف شود

شـايد بتـوان گفـت تمـام ايـن .»اشتن مردم به فرمان خدا كوشش كندحدود و واد اقامه

اشـتى از حقيقـت عـدالت را برد يـك واقع هـرود درست است و درخجای تعاريف در

ترين تعريفى كه از عدالت ارائه شده و مناسب موضوع بحث ما نيـز لكن جامع رساند؛ مى

است؛ بدين معنا كـه زنـدگى اجتمـاعى » رفتار مطابق با قانون«هست، تعريف عدالت به

كـردن رفتـار. اند زندگى وضع شده نانسان دارای قوانين و مقرراتى است كه برای بهبود آ

تـر از فضـيلت ضمن پاسخ به پرسشى، عدالت را به دو دليل برتر و بـا البلاغه نهج 437در حكمت 7حضرت على. 1

آن است كه اگر عدالت جاری شود و هر كسى جايگاه واقعى خـود را بيابـد، دليل اول . جود و بخشش دانسته است

زيرا بخشش غالبا زمانى است كه جامعه دچار نقصان و عدم توازن گـردد كـه ؛ديگر نيازی به جود و بخشش نيست

ی بـه عمـوم افـراد در بيشتر موارد ناشى از ظلم است و دليل ديگر آنكه عدالت، قانونى عمومى است و قابـل تسـر

.ولى جود حالت استثنايى دارد و فراگير نيست ؛جامعه است .9 ص ؛بیست گفتار ؛مرتضى مطهری. 2 .336 ص ؛اسلام و مقتضیات زمانهمو، . 3 .254 ص ؛ترجمه و تفسیر نهج البلاغه ؛محمدتقى جعفری. 4


هـا ظلـم و سـتم تلقـى تـوجهى بـه آن با آن قوانين عدالت است و سرپيچى يـا بىمطابق

. شود مى

حكميـت و «نيز معانى متعددی ذكر شده كـه در ايـن پـژوهش، مفهـوم » قضا«برای

را » عـدالت قضـايى«تـوان بنابراين از مجموع اين تعاريف مـى مد نظر است؛ 1»دادرسى

رعايت قانون در مقام دادرسى و قضاوت يا به تعبير ديگـر، رفتـار مطـابق بـا قـانون در

منظور از قانون نيز اعم از قوانين شـرعى و قـوانين موضـوعه در . دستگاه قضايى دانست

. كشور است

عـدالت «نظيـر ىمشـابه از واژگـان» عـدالت قضـايى«در اينجا لازم است اصطلاح

جای يكديگر اجتناب ها بهكارگيری آن يز داده شود تا از بهتمي» قىعدالت حقو«و » كيفری

ستند و از نظر معنايى بـا ای خاص از عدالت ه ها مربوط به حوزهكدام از آن گردد؛ زيرا هر

به تعيين ميزان كيفر به تناسب خسارت وارد شده به عدالت كيفری. يكديگر تفاوت دارند

هدف عدالت كيفری ايـن اسـت درحقيقت 2.استتعريف شده جامعه در اثر خطای مجرم

الت سـازی عـد پياده عدالت باشد؛ اما هدف عدالت قضـايىكه كيفر و مجازات بر اساس

تعريـف خواجـه . رسـيدگى و اجـرای حكـم اسـت پس از وقوع يك جرم تـا مرحلـه

تأكيد افلاطون بـر اينكـه و 3»تناسب جرم و مجازات«به » عدالت«الملك طوسى از نظام

اما عـدالت حقـوقى نيز ناظر به عدالت كيفری است؛ 4ر بايد دارای وصف عدالت باشدكيف

وانى است كه های قانونى، اجتماعى و ر اعم از عدالت قضايى است و نمودار تمام واقعيت

عـدالت عواقـدر. گيـرد مى گذاری، تفسير و اجرای قانون را در برمراحل گوناگون قانون

حقـوق عمـومى قضايى، كيفری و عدالت در گسـتره نينى،حقوقى اقسام متعدد عدالت تق

.61 ص ؛الدمشقیه ةفی شرح اللمع ةالبهی ةالروض ؛شهيد ثانى. 2 ص ؛الوثقی ةالعرو ؛يى سيدمحمدكاظم يزدی طباطبا. 1 .30 ص ؛کیفرشناسی ؛برنارد بولك. 2 .58 ص ؛نامه سیاست ؛حسن بن على طوسى. 3 .236 ص ؛جمهور ؛افلاطون. 4


يكـى از عدالت قضايى: توان گفت توضيح مى با اين 1.شود را شامل مى) عدالت سياسى(

انون در مقـام قضـاوت و دادرسـى اسـت؛ اقسام عدالت حقوقى و به معنـای رعايـت قـ

رونـد اجـرای هر عملى كه به قصد اخـلال درا تضييع حق، رو پس از وقوع جرم ي ايناز

حقـق عـدالت قضـايى را و اين قابليت را داشته باشـد كـه ت عدالت قضايى صورت گيرد

گـردد، مـانعى در اجـرای عـدالت قضـايى يا موجـب انحـراف دادرسـى ناممكن سازد

. شود محسوب مى

راهكارهای تحقق عدالت قضايى .2نع اجرای آن شناسـايى و رفـع گـردد؛ پذير است كه موا تحقق عدالت قضايى وقتى امكان

. شـود اعتبارشـدن آن مى چه آنكه وجود اين موانع باعث ناكارآمدی دستگاه قضايى و بى

ديـدگان است، دستگاه قضايى كه بايد پشتيبان و حافظ حقوق مردم و پناهگـاه بزه بديهى

باشد، چنانچه اعتبار خود را بـدين صـورت از دسـت بدهـد، موجـب نااميـدی مـردم،

. شـود های وقـوع جـرم مى ومرج، رواج انتقام خصوصى و گسترش زمينه گسترش هرج

راهكـار بدون ترديد صرف شناسايى موانع تحقق عدالت قضايى كافى نيست؛ بلكه ارائـه

قضــايى رفــع ايــن موانــع لازم و ضــروری اســت؛ لــذا در ادامــه بــا عنايــت بــه ســيره

تواند در رفع موانع تحقـق عـدالت قضـايى ىترين راهكارهايى كه م مهم 7المؤمنين امير

. مؤثر باشد، تبيين خواهد شد

كارگيری نيروهای قضايى و اداری شايسته به. 2 - 1

ــه ــده، قضــات ب ــه پرون ــد رســيدگى ب ــه در رون ــدان اداری ب طور مســتقيم و كارمن

شـان بيشـتر طورغيرمستقيم نقش مهمى دارند و هرچه سطح علمى آنان بالاتر و تجربـه

توانند دستگاه قضايى را در رسيدن به اهداف خود ياری دهند و بـرعكس، اشد، بهتر مىب

.48 ص ؛عدالت حقوقی ؛نيا ناصر قربان. 1


اگر سطح كيفى لازم را نداشته باشند، ممكن است باعث كندی حركـت در مسـير تحقـق

عدالت قضايى شوند؛ به عبارت ديگر قاضى قلب دسـتگاه قضـايى اسـت و سـلامت او

دادرسى و فساد و ناكارآمدی او موجب رواج سبب سلامت ساير عوامل انسانى مؤثر در

رو در اكثر كشورها شرايط متعـدد عدالتى و تجاوز به حقوق ديگران خواهد شد؛ ازاين بى

در نظام حقـوقى اسـلام حساسـيت در . اند و سختى را برای انتخاب قاضى در نظر گرفته

رفته نشده است مورد انتخاب قاضى تا آنجاست كه حتى سرشت و وراثت او هم ناديده گ

در 7بر همين مبنـا حضـرت علـى 1.اند بودن قرار داده زاده و يكى از شرايط او را حلال

با تأسف فراوان قضات نالايقى را كه بـدون تخصـص و تعهـد بـر البلاغه نهج 17خطبه

كنند، مورد نكـوهش منصب قضاوت تكيه زده و با ظن و گمان و رأی نادرست حكم مى

: را مانعى در مسير اجرای عدالت دانسته و فرموده اندقرار داده و آنان

عهـده نشيند و حل مشكلات ديگرى را بـر در ميان مردم با نام قاضى به داورى مى

هاى پـوچ و تـو خـالى و رأى و نظـر گيرد؛ پس اگر مشكلى پيش آيد، با حرف مى

عنكبـوتى .كند شود؛ سپس اظهارات پوچ خود را باور مى دروغين آماده رفع آن مى

داند كـه درسـت حكـم هاى تار خود چسبيده، نمى ماند كه در شبهات و بافته را مى

ترسد كه خطا كرده و اگر بـر خطاسـت، كرده يا بر خطاست؛ اگر بر صواب باشد مى

پويد؛ كـورى اسـت نادانى است كه راه جهالت مى. اميد دارد كه رأى او درست باشد

. گويـد از روى علـم و يقـين سـخن نمى. يـدجو كه در تاريكى گمشده خـود را مى

را بر باد دهـد، ك چون تندبادى كه گياهان خش. كند روايات را بدون آگاهى نقل مى

به خدا سوگند، نه راه صـدور حكـم . حاصل است كند، كه بى روايات را زيرورو مى

آنچه را نپذيرد، علـم بـه . داند و نه براى منصب قضاوت اهليت دارد مشكلات را مى

اگـر حكمـى را . داند آورد و جز راه و رسم خويش مذهبى را حق نمى ساب نمىح

.62 ص ؛الدمشقیه ةفی شرح اللمع ةالبهی ةالروض ؛شهيد ثانى. 1


گناهان از حكم ظالمانه او خون بى. پوشاند تا نادانى او آشكار نشود نداند، آن را مى

... .در جوشش و فرياد ميراث بربادرفتگان بلند است

ن حضرت در جای ديگر در نكوهش خودمحوری قضات در قضاوت و حـاكم نبـود

: فرمايند قانون الهى مى

برند كه با رأى خود حكمـى دعوايى نسبت به يكى از احكام اجتماعى نزد عالمى مى

برند كه او درست بـر خـلاف رأى سپس همان دعوا را نزد ديگرى مى كند؛ صادر مى

دهد، سپس همه قضات نزد رئيس خود كه آنان را به قضاوت منصوب اولى حكم مى

كه خدايشان يكـى، صورتى شمارد؛ در او رأى همه را برحق مى. ندگرد كرده، جمع مى

آيا خداى سبحان آنها را به اختلاف امر فرمود . پيغمبرشان يكى و كتابشان يكى است

كه اطاعت كردند يا آنها را از اختلاف پرهيز داد و معصيت خدا نمودنـد؟ آيـا خـداى

تمداد كـرده اسـت؟ آيـا آنهـا سبحان دين ناقصى فرستاد و در تكميل آن از آنها اسـ

خواهند در احكام دين بگويند و خدا رضايت دهد؟ آيـا شركای خدايند كه هرچه مى

در ابـلاغ آن كوتـاهى ورزيـد 9خداى سبحان دين كاملى فرسـتاد، پـس پيـامبر

1.»ما در قرآن چيزى را فروگذار نكرديم«: فرمايد كه خداى سبحان مى درحالى

های لازم برای رسيدن به عدالت قضايى استفاده از از مؤلفه يكىبنا بر آنچه بيان شد،

شايسته و كارآمد همواره يانضاانتخاب ق. نيروی انسانى كارآمد در دستگاه قضايى است

ايشان در مقام بيان اوصاف قاضى در تراز اسلام .بوده است 7ورد تأكيد حضرت علىم

: نويسد مالك اشتر مىخطاب به

كن؛ كسى كه مراجعـه ترين را برای قضاوت انتخاب ين و شايستهاز ميان مردم، برتر

ين با يكديگر او را خشمناك نسـازد؛ او را به ستوه نياورد و برخورد متخاصم فراوان

در در بازگشـت بـه آن در نمانـد؛ وقتى حـق را شـناخت، در لغزش اصرار نورزد؛

.17خطبه ؛البلاغه نهج . 1


تر باشد و ه محتاطدر شبهات از هم طالب، به اندك تحقيقى رضايت ندهد؛شناخت م

ن حكـم شـداز همه بيشتر باشد و پس از آشـكار در يافتن دليل، شكيبا و اصرار او

ب ندهد و چرب زبانى يش فراوان او را فريكسى كه ستا تر از همه باشد؛ قضيه، قاطع

1. ...اند كار اندين كسانى بسياو را منحرف نسازد و چن

ضايى و اداریق نظارت مستمر و كارآمد بر نيروهای .2- 2

مسـتقيم در تحقـق عـدالت در دسـتگاه طور تواند به رين اقداماتى كه مىت جمله مهماز

اگـر .د، نظارت و كنترل كارآمد مجموعه نيروهای قضايى و اداری استقضايى مؤثر باش

توانـد راهكـاری در يك جامعه، فرهنگ نظارت بر دستگاه قضايى نهادينه شده باشد، مى

نظارت جدی و مستمر بر سـاختار دسـتگاه . گردد شدن عدالت تلقى ايىمطمئن برای اجر

راهكـار مناسـب قضايى موجب شناسايى نقاط ضعف و قدرت سيستم قضـايى و ارائـه

. تحقق عدالت قضايى استجهت

پس از برشمردن اوصاف قضات كارآمد، نظارت دقيق و مسـتمر بـر 7حضرت على

البلاغه خطاب بـه نهج 53داند و در نامه ت قضايى مىتضمين اجرای عدال ايشان را لازمه

تعاهد قضائه «: نويسد مالك اشتر مى؛ يعنى پس از انتخاب قاضى، هرچه بيشتر در »ثم أكثر

هاى او بينديش؛ همچنين آن حضرت در خصوص نظارت بر عملكرد كـارگزاران قضاوت

ب كارهای آنان باش و مراقبى راسـتگو و مواظ«: نويسند حكومت به مالك اشتر چنين مى

وفاپيشه بر ايشان بگمار كه مراقبت پنهانى تو در كارهايشان آنهـا را بـه رعايـت امانـت و

ايشان نه تنها به استانداران و نمايندگان خـود در منـاطق . »كند مهربانى با رعيت وادار مى

دادند، بلكه به منظـور ر مىمختلف اين مطلب را گوشزد كردند و درباره تخلف از آن هشدا

افرادی را برای پيگيری امور مربوط بـه اداره حاكميت اجرای عدالت در جامعه، خودشان

.53نامه ،همان . 1


عملى در سيره. فرستادند كشور و نظارت بر چگونگى عملكرد واليان به مناطق مختلف مى

مت توان نظارت مستمر و كارآمد ايشان بر عملكرد قاضيان و كارگزاران حكو حضرت مى

بود كه 7 وضوح مشاهده كرد؛ برای نمونه ابوالاسود دوئلى تنها قاضى حكومت على را به

چون فرمان عزل را دريافت كـرد، خـدمت حضـرت . در همان روز اول قضاوت عزل شد

چرا مـرا . ام و نه به خيانت متهم شدم به خدا قسم نه خيانت كرده: آمد و گفت اميرالمؤمنين

گويى و تو مردی امين و باايمـانى؛ امـا بازرسـان مـن درست مى: ودعزل كردی؟ امام فرم

گويى آيند، تو بلندتر از ايشان سخن مى اند كه چون طرفين دعوی به محكمه مى اطلاع داده

اين بيان حضرت نشانگر آن است كه ايشان به امور قضـاوت 1.و در گفتار درشتى مى كنى

ور داشـتند و رفتـار قضـات را كنتـرل جا حضـ حساس بود و بازرسان آن حضرت همـه

.دادند كردند و به حضرت گزارش مى مى

و جلوگيری از اعمال نفوذ بر آنان تكريم مقام قاضيان .2- 3

قبـل از تصـدی حكومـت نشان مى دهد كه 7حكومتى حضرت على سيره مطالعه

لكن ايشان بـرای جلـوگيری ى وجود نداشت؛توسط حضرت، بين قوای حكومتى تفكيك

را از ساير قوا مستقل اين دستگاه قضايى، اين دستگاه از نفوذ و فشار حكام و مجريان بر

صـراحتا البلاغـه نهـج 53 حضـرت در نامـه 2.كرد تا محكمه از اعمال نفوذ مصون باشد

و خطاب بـه مالـك دستگاه قضاوت هشدار مى دهدن در درباره خطر اعمال نفوذ متنفذا

يـأمن بـذلك ره من خاصـتك ليه غيطمع فيك ما لايمن المنزله لدوأعطه «: نويسد اشتر مى

قـدر او را گرامـى پس از انتخاب قاضى، از نظر مقام و منزلت آن :اغتيال الرجال له عندك

.»مان باشندوذ در او طمع نكنند تا از توطئه آنان در نزد تو در اكان تو به نفيدار كه نزد

.203 ص ؛همعالم القربة فی أحکام الحسب ؛الاخوه، ابن. 1 .69 ص ؛7اعی از منظر امام علیعدالت اجتم ؛سيدمحمد فاضلى. 2


ای جز احقاق حق داشـته گيرد، نبايد دغدغه ىكه در مسند قضاوت قرار م اساسا كسى

باشد؛ بلكه بايد متناسب با نيازش، از نظر مادی تأمين شود تا از فساد مـالى و ارتشـا كـه

ترين موانع تحقق عدالت قضايى است، در امـان باشـد؛ چـه آنكـه از ديـدگاه از مهم يكى

حق و عـدالت بـه وجود رشوه در مقام قضاوت از عوامل پايمال شدن ،7حضرت على

سزاوار نيست حاكم در حكم «: فرمايند مى البلاغه نهج 131 ايشان در خطبه. شمار مى آيد

و قضاوت رشوه گيرد، مالى را گرفته، حق را باطل يا باطلى را حق گرداند تا حقوق مـردم

؛ بـر همـين اسـاس حضـرت در مقـام پرهيـز از »از بين برود و حكم شرع را بيان ننمايد

ها از طـرفين دعـوا از قبول هـدايا و تحفـه«: فرمايد خواری به رفاعه والى اهواز مى رشوه

: نويسـد ای به فرماندهان لشـكر مى گرفتن خلافت در نامه دست ايشان پس از به 1.»بپرهيز

. هاى پيش از شما بدان جهت كه حق مردم را نپرداختند، بـه هلاكـت رسـيدند همانا ملت«

به دست آوردند و مردم را بـه راه باطـل بردنـد و آنـان اطاعـت دادن پس دنيا را با رشوه

حضرت بيانگر آن است كه ايشان برای امر قضاوت در معرض رشوه قـرار سيره 2.»كردند

اشعث بن قيس با مـردی دعـوا . گرفته و راشى با واكنش شديد حضرت مواجه شده است

هنگام حلوايى آماده كرد و شب. حاضر و محاكمه شود 7 على داشت و بنا بود در محكمه

در را 7امـام. دسـت آورد فردا بـه برای حضرت برد تا از اين راه امتيازی برای محاكمه

هديه است يا زكات يا صدقه كه اين دو بر مـا اهـل : گشود و نگاهى به حلوا كرد و فرمود

بـه حضرت رو . نه زكات است نه صدقه؛ بلكه هديه است: گفت. حرام است 9بيت پيامبر

مرده بر تو بگريند؛ آيا از راه دين وارد شدی كه مرا بفريبى؟ زنان بچه«: اشعث كرد و فرمود

گويى؟ به خدا سوگند، اگر هفت اقليم را زده شدی يا هذيان مى يا عقلت آشفته شده يا جن

هاست، به من دهند تا خدا را نافرمانى كنم كـه پوسـت جـوی را از با آنچه در زير آسمان

.347 ص ؛مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل ؛ميرزاحسين محدث نوری. 1

.79نامه ؛البلاغه نهج. 2


همانا اين دنيای آلوده شـما نـزد مـن از بـرگ . ای ناروا بگيرم، چنين نخواهم كرد مورچه

های ناپايدار چـه های فناپذير و لذت على را با نعمت. تر است شده دهان ملخ پست جويده

1.»جوييم بريم و از او ياری مى ها به خدا پناه مى كار؟ از خفتن عقل و زشتى لغزش

توجـه خاصـى شـده تعاليم دينى به تأمين معيشت قاضى بر همين اساس است كه در

تر خطـاب بـه مالـك اشـ نهـج البلاغـه 53در نامـه 7كه حضرت على جايى تا ؛است

طرف گردد و بـه ازهاى او بريقدر به او ببخش كه ن آن پس از انتخاب قاضى«: نويسد مى

از كـدام چيه هخصوص تأمين مايحتاج قاضى دربارن دستور در يا .»ازمند نباشديمردم ن

ازهـای قضـات ت و ضـرورت تـأمين نييـحاكى از اهم و 2كارگزاران دولتى صادر نشده

درباره نفوذناپـذيری قضـات در مقابـل نهج البلاغه 53 در نامه 7حضرت على . است

پس از انتخاب قاضى، از نظـر مقـام و منزلـت «: نويسد متنفذين خطاب به مالك اشتر مى

در نـزد آنـان يكان تو به نفوذ در او طمع نكنند تا از توطئهدار كه نزد قدر او را گرامى آن

تكريم منزلت قضـات در جامعـه و اين موضوع بيانگر آن است كه بين .»تو در امان باشد

تكريم قضات در جامعه باعث مناعت طبع . معناداری وجود دارد نفوذناپذيری آنان رابطه

تواند تـا حـد زيـادی شود و اين موضوع مى يى مىو نيز دلبستگى ايشان به دستگاه قضا

. قاضى را از خطر اعمال نفوذ افراد مصون نگه دارد

ايجاد نظام پاداش و تنبيه - 2- 4

ويق افراد شايسته به تش ا وقتى مفيد و موثر است كهاندركاران امر قض نظارت بر دست

بيانگر آن است كـه 7حكومتى حضرت على تتبع در سيره. منتهى شود نو تنبيه متخلفا

در اين خصـوص حضـرت . داشته استنزد ايشان ای سيستم پاداش و تنبيه جايگاه ويژه

هرگز نيكوكـار و بـدكار در نظـرت «: نويسد ای خطاب به مالك اشتر مى در نامه 7امير

.224 خطبه ؛البلاغه نهج. 1 .18 ص ؛»البلاغه معيار گزينش قاضى از ديدگاه نهج « ؛محمد مصدق. 2


دكاران در بـدكاری تشـويق رغبـت و بـ يكسان نباشند؛ زيرا نيكوكاران در نيكوكاری بى

و بـا تحسـين... . رشـان پـاداش دههر كدام از آنـان را بـر اسـاس كرداپس گردند، مى

ن درستكار خود مرتبط كن، خدمات صـادقانه آنـان را شناسى، خويشتن را با مأمورا حق

شناسى، مـردان شـجاع را در راه به زبان بياور و صريحا قدردانى نما؛ زيرا تحسين و حق

بـه خواسـت خـدا بـه جنـبش و حركـت وا كاران را كند و مسامحه نيكوكاری تهييج مى

1.»دارد مى

عبـداالله بـن (ن حاكم بصره يه، جانشياد بن ابيانت زيخ كه متوجه ىآن حضرت هنگام

به خدا سوگند، اگـر بـه مـن خبـر «: سدينو ىم یخطاب به و یا شود، در نامه ىم) عباس

رم يـن بر تو سخت گچنا ای، چه كم و چه زياد، در حق مسلمانان خيانت كرده دهند كه تو

2.»حال گردی زندگى و ندار و پريشان ر و درمانده از مخارجيكه فق

ايشان در اجرای عدالت و نظـارت بـر اعمـال قضـات تـا آنجـا حسـاس بـود كـه

را از جانب آنـان آوری اموال شخصى بناحق های نابجا، بنای خانه مجلل و جمع بخشش

حـارث كـه از جانـب م خبر رسيد كه شريح بنبرای نمونه وقتى به اما گرفت؛ ناديده نمى

و برای آن قبالـه نوشـته و در آن ای به قيمت هشتاد دينار خريده ايشان قاضى بود، خانه

چند تن را گواه گرفته است، او را احضار نمود و مورد بازخواست قـرار داد كـه اگـر آن

خـرت را از دسـت داده خانـه دنيـا و آ ان يا پول حرام خريده باشد،خانه را با مال ديگر

3.است

تشويق مقدم بر تنبيه اسـت 7علىحكومتى حضرت نكته قابل توجه آنكه در سيره

نمونـه كتبى و عملى است؛ برای های تشويق يعنى گفتاری، و شامل تمامى اقسام و شيوه

درخشـانى بـر سلمه مدتى والى بحرين بود و در مدت مسئوليت خود كارنامه ابى بن عمر

.53 نامه ؛البلاغه نهج. 1 .20همان، نامه . 2 3 همان، نامه. 3


عجـلان را بـن تصميم به اعلان جنـگ صـفين گرفـت، نعمـان 7وقتى امام. هادنجای

ين بـه همـ. جای او به فرمانداری بحرين گمارد و او را برای شركت در جنگ فراخواند به

ای به او نوشت مناسبت در نامه

زرقى را به فرمانـداری بحـرين عجلان بن پس از ياد خدا و درود، همانا من نعمان

و تـو را از نكوهشى برای تو وجـود داشـته باشـد آنكه سرزنشى و ردم، بىنصب ك

كنون زمامداری را به نيكـى انجـام دادی و راستى تا به. فرمانداری آن سامان گرفتم

فته يا ظن قرار گرآنكه مورد سوء وی ما حركت كن، بىپس به س. امانت را پرداختى

ه تصميم دارم به سوی ستمگران شـام ك كار باشى؛يا گناه سرزنش شده يا متهم بوده

دوست دارم در اين جنگ با من باشى؛ زيرا تو از دلاورانى هسـتى كـه . حركت كنم

1.طلبم در جنگ با دشمن و برپاداشتن ستون دين از آنان ياری مى

يند و بفرد خود را همواره در معرض آن ب شود ويق يا تنبيه قضات باعث مىاساسا تش

روند رسيدن بـه عـدالت اين امر. خود را به نحو احسن انجام دهد يفهكند وظ سعى مىلذا

. بخشد قضايى را سرعت مى

تفريق شهود و متهمان .2- 5

رود و در شمار مـى ترين ادله اثبات دعوا بهدر نظام حقوقى اسلام شهادت يكى از مهم

2؛»مـن غيـر حـاكم اخبار جازم عن حق لازم للغير، واقع«: اصطلاح فقهى عبارت است از

. طور جزمـى خبـر دهـد يعنى شخصى غير از قاضى، حقى را كه به نفع ديگری اسـت، بـه

شهادت كذب عبارت است از «: نويسد در تعريف شهادت كذب مى 4حضرت امام خمينى

3اينكه فردی به آنچه به او علم ندارد، شهادت بدهد يا نسبت به آنچه علم دارد، منكر شود؛

42همان، نامه . 1 .7 ، ص41ج ؛جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام ؛شيخ محمدحسين نجفى. 2 .69 ص ؛المکاسب ؛خمينى روح االله موسوی. 3


اهى شخص بر خلاف علم خود يا به آنچه به آن علم ندارد، در محضر مقامـات بنابراين گو

قضايى و به قصد اخلال در مسير اجرای عدالت قضـايى يكـى از موانـع اجـرای عـدالت

بر لزوم 7 قضايى حضرت على بر همين مبناست كه در منظومه. شود قضايى محسوب مى

282خصوص حضـرت در تفسـير آيـه در اين. گواهان تأكيد شده است شهادت صادقانه

هداء إذا ما دعوا(سوره بقره دادن شاهد نبايد وقتى برای شـهادت«: فرمايد مى) ولا يأب الش

فراخوانده شد، امتناع ورزد؛ بلكه بايد شـهادت دهـد و صـادقانه هـم شـهادت دهـد و از

دو نفـر : سـؤال كـردمردی نزد آن حضرت آمد و 1.»...سرزنش هيچ سرزنشگرى نترسد

شود؟ حضرت در اند؛ آيا گواهى آنان پذيرفته مى يهودی بر اسلام يهودی ديگر شهادت داده

آنچـه از 2.دهند نه؛ زيرا يهوديان كلام خدا را تغيير داده و شهادت كذب مى: پاسخ فرمودند

راف سـاز انحـ اين بيان قابل استفاده است آن است كه از نظر حضرت، شهادت دروغ زمينه

منظور پيشگيری از اين موضوع شهادت ذهن مقامات قضايى از حق و واقعيت است؛ لذا به

.دو نفر يهودی بر اسلام يهودی ديگر را نپذيرفتند

طور خـاص جداسـازی شـهود و در انجام تحقيقات مقدماتى و به 7امام على سيره

حقيقـت و احقـاق كه ايشان برای كشفاست ، يكى از راهكارهايى از يكديگر امانممته

كـرد كـه پـدرش نمونه جوانى نزد شريح قاضى طرح دعـوا حق اتخاذ كرده است؛ برای

تاجر بود و به همراه چهار تاجر ديگر به مسافرت رفت و در سفر درگذشت و مالى برای

و آنان نيز سوگند خوردنـد. از متهمان خواست سوگند ياد كنند شريح. او به جا نگذاشت

ای صـورت دستور داد دادرسى تجديد شـود و تحقيقـات تـازه 7امام لىو ؛تبرئه شدند

مسجد نشاند و صورتشان را پوشاند؛ سپس های چهار تاجر را جداگانه كنار ستون. گيرد

م خواسـت تكبيـر پس از آن از مـرد ؛خواند و پنهانى از او تحقيق كرديكى از آنان را فرا

عاملى. 1

.314 ص ؛وسائل الشیعه ؛محمد بن حسن حر

.269 ص ؛البلاغه شرح نهج ؛ميثم بحرانى ابن. 2


دروغين متهمان شد و هر يـك از آنـان تحقيق موجب تزلزل اظهارات اين شيوه. بگويند

كـرده و حقيقـت كرد كه ديگران اعتراف پس از شنيدن صدای تكبير بلند مردم تصور مى

1.كردنداقرار به قتل پدر آن جوان اند؛ درنتيجه همگى ماجرا را گفته

شـدن انداختن بـين متهمـان، از پايمـال سازی و جدايى بدين ترتيب حضرت با صحنه

.نمودند یريقتول جلوگحق خانواده م

گناهى را به نزد دختر بى: همچنين در خصوص تفريق شهود توسط حضرت آمده است

آن دختر در كودكى پدر و مادر را از دست داده بود . عمر آوردند و به زنای او گواهى دادند

دختـر بـزرگ شـد و بـه . رفت آن مرد مكررا به سفر مى. كرد و مردی از او سرپرستى مى

ترسيد شوهرش دختر را بـه عقـد خـود درآورد؛ همسر آن مرد مى. زناشويى رسيد مرتبه

ای از زنان همسايه را به منزل خود فراخواند تا او را بگيرنـد و ای كرد و عده رو حيله ازاين

زن بـه او گفـت دختـرك . شوهرش از سفر بازگشت. خود با انگشت بكارتش را برداشت

را كه در ماجرايش شركت داشتند، جهت گواهى حاضر مرتكب فحشا شده و زنان همسايه

برخيزيد نزد على : عمر حكم نكرد و گفت. مرد قصه را نزد عمر برد و مطرح نمود. ساخت

آنان برخاستند و همه با هم به محضر آن حضـرت شـرفياب شـدند و . طالب برويم بن ابى

آيا بر ادعايت گـواه داری؟ : وداميرالمؤمنين به آن زن رو كرد و فرم. داستان را بيان داشتند

گـاه آن. آری، بعضى از زنان همسايه شاهد من هسـتند و آنـان را حاضـر سـاخت: گفت

هـا را در حضرت شمشير را از غلاف بيرون كشيد و جلو خود قرار داد و فرمود تمـام زن

و بـه گاه زن آن مرد را فراخواند و بازجويى كاملى از ا هايى جداگانه داخل كنند؛ آن حجره

پس او را به اتاق سابقش برگردانـد و . عمل آورد؛ ولى او همچنان بر ادعای خود ثابت بود

شناسى؟ مرا مى: يكى از گواهان را احضار كرد و خود روی دو زانو نشست و به وی فرمود

زن آن مـرد . بينى شمشـير مـن اسـت من على بن ابى طالب هستم و اين شمشير را كه مى

.334 امامت، ص ؛حیاة القلوب ؛محمدباقر مجلسى. 1


. اكنون اگر راستش را نگويى، تو را خواهم كشـت. و او را امان دادم بازگشت به حق نمود

زن . گويم ای خليفه، مرا امان ده؛ الان حقيقت حال را مى: زن بر خود لرزيد و به عمر گفت

چون زن آن مـرد زيبـايى و جمـال : به خدا سوگند حقيقت ماجرا از اين قرار است: گفت

اج نمايد؛ از اين جهت ما را به منزل خود فراخواند دختر را ديد، ترسيد شوهرش با او ازدو

در . و مقداری شراب به او خورانيد و ما او را گرفتيم و خود با انگشت بكارتش را برداشت

االله اكبر؛ من اولين كسى بودم پس از حضرت دانيال كه بين شهود : اين موقع حضرت فرمود

سپس بر تمام زنانى كه تهمت بـه نـاحق تفرقه انداختم و از اين راه حقيقت را كشف كردم؛

1.زده بودند، حد افترا جاری كرد و زن را وادار نمود ديه بكارت دختر را به او بپردازد

كشف علمى جرايم .2- 6

يابى است كـه بـا كشـف جـرم، شناسـايى ای از علوم جرم شاخه كشف علمى جرايم

بـه پلـيس ... رتكاب جرم ودلايل و مدارك ا مجرم، تشخيص مجرم از غير مجرم، اثبات

هـای نـوين علمـى ورای ادله اثبات سنتى جرم، حقيقت را از طريق روش دهد اجازه مى

كـاربرد عقـل در (يك روش شناخت مبتنى بر عقل عملى كشف علمى جرايم .كشف كند

2.است) عرصه عمل و تجربه

گيـری از ادلـه هبيانگر آن است كه ايشان غير از بهر 7 قضايى امام على تتبع در سيره

رای كشـف حقيقـت و بـ سوگند و قسامه، در قضـايای پيچيـده اثبات متعارف يعنى بينه،

اساسـا . گرفتـه اسـت های گوناگون علمى را نيز به خـدمت مى روش رسيدن به واقعيت

شـرعى و ادلـه لـههمزمـان از اد های آن حضرت در اين است كه ايشـان اوتامتياز قض

نـى كـه علـوم و اسـتفاده از امـارات و قراي كارگيری بـه با 7ماما. جست ىعلمى بهره م

بـه روی قضـات گشـوده شود، آفـاق جديـدی را موجب يقين و كشف حقيقت واقع مى

.426 ، ص7 ج ؛الکافی ؛جعفر محمد بن يعقوب كلينى ابو. 1 .10 ص ؛کشف علمی جرائم ؛مهدی نجابتى. 2


7در زمان حضـرت علـى«: نقل شده است 7نمونه در حديثى از امام باقراست؛ برای

زنى . ری دختر بودجنس نوزادها يكى پسر و ديگ. به دنيا آوردند دو نفر زن همزمان بچه

و دختر نوزادش را به جای وی گذاشـت و كه دختر زاييده بود، پسر زن ديگر را برداشت

شير مادران آن دو بچـه حضرت دستور داد. ای پيش آمد افعهدر نتيجه ميان آن دو زن مر

1.تر بود، واگذار كرد كه شيرش سنگين ىرا وزن كردند و پسر را به زن

در جهت حل دعوا از پزشكى قانونى بهره بـرده اسـت؛ بـرای در برخى مواقع 7امام

امـام . نمونه زنى به حضرت امير شكايت برد كه شوهرم عنين است؛ تكليف را معلوم كنيـد

گاه به يكـى چيزی در اين رابطه به شوهرت نگو و بازگرد؛ آن: نشانى او را گرفتند و گفتند

طوری كـه ای او را به خانه خودت ببر، بـه بهانهبرو اين مرد را پيدا كن و به : از اطبا فرمود

عصر او را برای اسـتحمام . گاه نگذار در كار خيلى خسته شود آن. نداند مقصود تو چيست

. آب سردی ببر و قبل از ورود در آب، وضعيت دستگاه تناسلى او را مشـاهده كـنبه بركه

ز سلامت اعصاب آن ورشدن در آب پوست بيضه او جمع شد، حكايت ا اگر پس از غوطه

العمل پوست بيضـه از نظر استادان پزشكى قانونى، امروزه اين آزمايش عكس .ناحيه دارد

2.دهنده سلامت دستگاه عصبى حاكى است شود كه نشان ناميده مى در برابر سرما

گيری نتيجه

، در 7های قضايى حضـرت علـى با استعانت از سيره و آموزهاست كوشيدهاين تحقيق

با مطالعـه و . اعت خود در راستای تحقق عدالت در دستگاه قضايى راهگشا باشدحد بض

بـر . توان بخشى از اين موانع را شناسايى كرد مى 7بررسى سيره و سخنان حضرت على

نظر آن حضرت عواملى همچون ارتشـا، اساس تتبعى كه در اين پژوهش انجام گرفت، از

قضات و اعمال نفوذ در دستگاه قضـايى از عملكرد بودن سطح كيفى شهادت كذب، پايين

.19 ص، 3ج ؛من لایحضره الفقیه ؛جعفر محمد بن على شيخ صدوق ابو. 1 .35 ص ؛7های حضرت علی پزشکی قانونی در قضاوت ؛گودرز گودرزی. 2


رونـد كـه بـا بـازنگری در نحـوه مى شمار ترين موانع اجرای عدالت قضايى به جمله مهم

سازی نظارت مستمر و كارآمد بر آنها، تكـريم جايگـاه و منزلـت جذب قاضى و نهادينه

پلـيس علمـى ايجاد نظام پاداش و تنبيـه و احيـایو تأمين نيازهای مالى آنان، يانضاق

.توان گامى مهم و اساسى در جهت رفع اين موانع برداشت مى) قضايى(


كتابنامه

. قرآن كريم*

.]تا بى[، انتشارات اسوه: تهران ؛؛ ترجمه محمد دشتى7البلاغه حضرت علی نهج **

.ق1410دارالدعوه، : استانبول ؛المعجم الوسیطابراهيم مصطفى؛ .1

مكتب: ]جا بى[ ؛همعالم القربة فی أحکام الحسب ؛ ى رش ق د ال م اح ن د ب م ح مالاخوه، ابن .2

.ق1408ى، لام الاس لام الاع

.م1996مؤسسه تاريخ العربى، : بيروت ؛لسان العربور، محمد بن مكرم؛ منظ ابن .3

.م1999، ن ي ل ثق ال دار: بيروت ؛البلاغه شرح نهج؛ الدين مالميثم بحرانى، ك ابن .4

بنگاه ترجمه و نشـر كتـاب، : تهران ؛ ترجمه و تحقيق فؤاد رحمانى؛ورجمهافلاطون؛ .5

1348.

مجمـع :، تهران3ه على حسين نجفى ابرندآبادی؛ چ ترجم؛ کیفرشناسی ؛بولك، برنارد .6

. 1382لمى و فرهنگى مجد، ع

؛ الدمشـقیه ةفی شرح اللمعـ ةالبهی ةالروض؛ )شهيد ثانى(الدين بن على عاملى، زين جبعى .7

.ق1410شارات داورى، انت: قم

سيدهادی خسروشاهى؛ مه؛ ترجصدای عدالت انسـانی 7امام علی جرداق، جورج؛ .8

.1375نشر خرم، : قم

.1385چاپخانه حيدری، : تهران ؛ترجمه و تفسیر نهج البلاغهجعفری، محمدتقى؛ .9

10. . ق1409، :تيالب مؤسسه آل: قم ؛عهیوسائل الشعاملى، محمد بن حسن؛ حر

ن و مؤسسـه اانتشـارات دانشـگاه تهـر: تهـران ؛ینامـه فارسـ لغـتاكبر؛ دهخدا، على .11

.1387نامه دهخدا، لغت

مؤسسـه اعلمـى، : بيـروت ؛مـن لایحضـره الفقیـهصدوق، ابوجعفر محمد بن علـى؛ .12

.]تا بى[


ترجمه سـيدمحمد بـاقر موسـوی ؛المیزان فی تفسیر القرآنطباطبايى، محمدحسين؛ .13

.1386رات اسلامى، شادفتر انت: ، قم22ج همدانى؛

.1376نشر فرهنگ اسلامى، : تهران ؛مجمع البحرینريحى، فخرالدين؛ ط .14

، تصـحيح عبـاس اقبـال؛نامـه سیاسـت؛ )خواجه نظام الملك(ى، ل ع ن ب ن س طوسى، ح .15

. 1369ر، اطي اس: تهران

. 1357انتشارات اميركبير، : تهران ؛فرهنگ عمیدعميد، حسن؛ .16

ــيدمحمد؛ .17 ــع پايان؛ 7اجتمــاعی از منظــر امــام علــیعــدالت فاضــلى، س ــه مقط نام

.1383مدرسه عالى حجتيه، : قمكارشناسى ارشد،

. 1381و انديشه اسلامى، پژوهشگاه فرهنگ: تهران ؛عدالت حقوقینيا، ناصر؛ قربان .18

، ]نـا بى[: تهـران، 4چ، ؛ دار الكتب اسـلامىالکـافیبن يعقوب؛ كلينى، ابوجعفر محمد .19

.ق1407

مؤسسـه : تهـران ؛7های حضرت علی پزشکی قانونی در قضاوت؛ امرزگودرزی، فر .20

.ش1377انتشاراتى طالب، - فرهنگى

.ش1382، رور انتشارات س: قم ؛حیاة القلوبلسى، محمدباقر بن محمدتقى؛ مج .21

مؤسسـه آل : ؛ بيروتمستدرك الوسائل و مستنبط المسـائلمحدث نورى، ميرزاحسين؛ .22

.ق1408، :البيت

؛ یدادرسـ ماهنامـه، »البلاغـه نهـج دگاه يـاز د ىنش قاضـيار گـزيمع«؛ مصدق، محمد .23

.1385، 27ش

.1358انتشارات صدرا، : تهران ؛بیست گفتار؛ مطهری، مرتضى .24

.1385انتشارات صدرا، : تهران ؛اسلام و مقتضیات زمان؛ ــــــــــــ .25

؛ خمينى، روح یموسو .26 .ق1410مؤسسه مطبوعاتى اسماعيليان، : قم ؛کاسبالماالله

لامـام مؤسسه إحياء آثار ا :، قم3؛ ط تكملة المنهاج یمبان؛ م اس ق وال ، اب ويى خ موسوی .27

.ق1428الخويى،


.ش 1381انتشارات سمت، : ، تهران3چ ؛کشف علمی جرائمنجابتى، مهدی؛ .28

دار: ، بيـروت7ط ؛لامع الاسـیشـرح شـرا یجواهر الکلام فـ؛ يخ محمدحسن، شىنجف .29

.ق1412اث العربى، اء التريالاح

مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، : ؛ بيروتالوثقی ةالعرويزدی طباطبايى، سيدمحمدكاظم؛ .30

.ق1404

زو ¢ Ñا ﯽ)ﺎﺴ ¿ا قﻮ w ùو ﯽﻋ · 2021. 3. 7. · ﺶ Àﺎﻤھتﻻﺎﻘ Zﻮ...

Documents

Transcript of زو ¢ Ñا ﯽ)ﺎﺴ ¿ا قﻮ w ùو ﯽﻋ · 2021. 3. 7. · ﺶ Àﺎﻤھتﻻﺎﻘ Zﻮ...