Қазақстан Республикасы Білім және ғылым...

1. Зерттеу бағдарламасы 1

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті Философия, саясаттану және дінтану институты

Институт философии, политологии и религиоведения Комитета наукиМинистерства образования и науки Республики Казахстан

Зарема Шәукенова

ЭТНОСТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСТІГІ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭТНОСАРАЛЫҚ

ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МОНИТОРИНГІ

СОЦИАЛЬНОЕ ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ ЭТНОСОВ: МОНИТОРИНГ МЕЖЭТНИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЙ

В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН

Алматы 2013

Этностардың әлеуметтік өзара әрекеттестігі: ҚазақстанРеспубликасындағы этносаралық қатынастардың мониторингісі

2

ӘӨЖ 316ҚБЖ 60.54Ш 34

ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтануинститутының Ғылыми Кеңесі баспаға ұсынды

Ш 34 Шәукенова З.К. Этностардың әлеуметтік өзара әрекеттестігі: Қазақстан Республикасындағы этносаралық қатынастардың мониторингі: монография = Шаукенова З.К. Социальное взаимодействие этносов: мониторинг межэтнических отношений в Республике Казахстан: монография. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК ФСДИ , 2013. – 200 с.

ISBN – 978-601-7082-94-9

Қазақстандағы этносаралық қатынастарға мониторинг жасаудың мақсаты елдегі этносаралық өзара әрекеттің факторларын, этностық топтар арасындағы қатынастардың шиеленісу деңгейі мен ынтымақтастығын және толеранттылық дәрежесін әлеуметтік-саяси, әлеуметтік-психологиялық тұрғыдан талдау, сондай-ақ этностық топ өкілдерінің бағдарларына саяси-басқарушылық, этномәдени, адамгершілік-құндылықтық ықпалдардың тигізген әсерін айқындау болып табылады. Мониторинг тәртібіндегі әлеуметтанулық өлшемдер этносаралық қатынастарды зерттеудің тиімді әдістерінің бірі болып саналады, ол қатынастардың мәніне, қызметі мен дамуына ерекше назар аударады.

Кітапта «Ғылыми қазына (2012–2014 жж.)» пәнаралық ғылыми бағдарламасы шеңберінде Философия, саясаттану және дінтану институтының 2012 жылы жүргізген ауқымды әлеуметтанулық зерттеулерінің нәтижелері талданады. Алынған мәліметтер 2001–2002 жылдары жүргізілген этноәлеуметтанулық зерттеулердің нәтижелерімен салыстырылып сарапталады.

Басылым саясаттанушыларға, әлеуметтанушыларға, мемлекеттік қызметкерлерге, үкіметтік емес ұйымдардың өкілдеріне, жоғары оқу орындарының оқытушылары мен студенттеріне, сондай-ақ Қазақстандағы этносаралық қатынастардың даму мәселесі қызықтыратындардың барлығына арналады.

Монография «Ғылыми қазына (2012–2014 жж.)» салааралық ғылыми бағдарлама аясында дайындалған.

Целью мониторинга межэтнических отношений в Казахстане является проведение социально-политического, социально-психологического анализа факторов межэтнического взаимодействия в стране, степени толерантности, сотрудничества и уровня напряженности отношений между группами этносов, а также выявление воздействия политико-управленческих, этнокультурных, нравственно-ценностных факторов на ориентации представителей этнических групп. Социологические замеры в режиме мониторинга являются одним из эффективных методов изучения межэтнических отношений, акцентируя особое внимание на сущности, факторах их функционирования и развития.

В книге проанализированы результаты масштабного социологического исследования, проведенного Институтом философии, политологии и религиоведения в 2012 году в рамках междисциплинарной научной программы «Ғылыми казына (2012–2014 гг.)», сравнительного анализа полученных данных в сопоставлении с результатами этносоциологических исследований, проведенных в 2001–2002 годах.

Издание адресуется политологам, социологам, государственным служащим, представителям НПО, преподавателям и студентам вузов, а также всем, кто интересуется вопросами развития межэтнических отношений в Казахстане.

Монография подготовлена в рамках междисциплинарной научной программы «Ғылыми қазына (2012–2014 гг.)»

ӘӨЖ 316ҚБЖ 60.54

ISBN – 978-601-7082-94-9 © ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты, 2013 © Шәукенова З.К., 2013


МАЗМҰНЫ – СОДЕРЖАНИЕ

1 Зерттеу бағдарламасы ........................................................... 41.1 Зерттеудің өзектілігі мен негіздемесі..................................... 41.2 Зерттеудің мақсаты мен міндеттері ....................................... 51.3 Зерттеудің технологиялық бөлігі ........................................... 92 Халықтың Қазақстандағы этносаралық

қатынастарды бағалауы.......................................................... 113 Халықтың жүргізіліп отырған мемлекеттік

этносаясатқа қатынасы........................................................... 264 Этникалық құқықтардың кемсітілуі, бұзылуы.............. 425 Этностардың әлеуметтік көңіл-күйлері........................... 61

Зерттеу бойынша қорытындылар...................................... 78ҚОСЫМША................................................................................... 82

1. Программа исследования...................................................... 971.1 Актуальность и обоснование исследования.......................... 971.2 Цель и задачи исследования..................................................... 981.3 Технологическая часть исследования.................................... 1022 Оценка населением межэтнических отношений

в Казахстане................................................................................ 1053 Отношение населения к проводимой

государственной этнополитике.......................................... 1214 Дискриминация, нарушения этнических прав........... 1385 Социальное самочувствие этносов................................... 157

Выводы по исследованию ..................................................... 174ПРИЛОЖЕНИЕ........................................................................... 178

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті Философия, саясаттану және дінтану институты туралы мәлімет................................................................ 193

Информация об Институте философии, политологии и религиоведения Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан................................. 195

Information about the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies of Science Committee of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan................. 197


4

1 ЗЕРТТЕУ БАҒДАРЛАМАСЫ

1.1 Зерттеудің өзектілігі мен негіздемесі

«Ғылыми қазына» бағдарламасы бойынша «Қазіргі Қазақстандағы идеологиялық тұжырымдарды конструкциялау» жобасын жүзеге асыру аясында ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының бастамасымен «Қазақстан Республикасындағы этносаралық қатынастардың мониторингісі: қазіргі Қазақстан қоғамындағы этностардың әлеуметтік өзара әрекеттестігі» атты әлеуметтанулық зерттеу жүргізілді.*

Тәуелсіз Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени дамуындағы жаңа жетістіктерге, егеменді мемлекеттің сәтті құрылуына байланысты елдегі қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық процестер жаңа кезеңге өтті. Қазақстан күрделі этнодемографиялық жағдайына қарамастан, бір жағынан негізгі ұлттың саны айтарлықтай өсіп халықтың үштен екісін құрауы, екінші жағынан этностардың басым бөлігінің шетелде тұруы сияқты маңызды өзгерістерді бастан кешірді. Сонда да, Қазақстан ТМД елдеріндегі ең тұрақты өңірлердің бірі болып қала береді. Елде жаңа Конституцияда ұлтаралық қатынастарды реттеудің белгілі бір тәжірибесі әзірленіп бекітілді, оны қолдану тәжірибесі тұрақтылықты сақтауға қатысты оптимистік болжамдар жасауға мүмкіндік береді. Этносаралық қатынастардағы тұрақтылық пен ынтымақтастық жағдайына оң әсер еткен халықтың өмір сапасының гуманитарлық, адами өлшемдері айтарлықтай өсті.

Алайда қазіргі шынайы құбылыстар белгілі бір деңгейде республиканың көптеген проблемаларын шиеленістіріп

* Зерттеуді Институттың тапсырысы бойынша «Демократия институты» Ғылыми-зерттеу Қауымдастығы жүргізді.


жіберді. Өмір сүру деңгейіндегі күшейген бөлініске қарсы әлеуметтік қарсылық білдіру әлеуеті, әлеуметтік әділдік принциптерінің бұзылулары төмендемей жатыр, мемлекеттік билік органдарында сыбайлас жемқорлық пен қиянат жасау көбеюде, билік құрылымдарының сенім деңгейі сынға түсуде. Мұның бәрі этносаралық қатынастардың сипатына әсер ететіні сөзсіз және ұлттық татулық пен тыныштықтың қол жеткен жоғары деңгейіне қатер төндіруі мүмкін. Кейбір өңірлерде қазақтардың өз мәдениеті мен тілінің жағдайына, орыстар мен басқа этнос өкілдерінің этноцентристік көріністер мен этносаралық қатынастардың басқа да проблемаларына алаңдаушылықтары сақталуда.

Бұл қоғамдық-саяси тұрақтылықтың жоғары деңгейінің сақталуы мен мызғымастығының негіздерін іздеу проблемасын әлеуетті этноәлеуметтік жанжалдарды бақылау, оң шешу немесе оқшаулау мақсатында этносаралық шиеленістің табиғатын, себептері мен динамикасын зерделеуді ерекше өзекті ете түседі.

1.2 Зерттеудің мақсаты мен міндеттері

Мониторингтің басты мақсаты елдегі этносаралық өзара әрекеттестік факторларына, этникалық топтар арасындағы толеранттық дәрежесіне, ықтымақтастық пен шиеленіс деңгейлеріне әлеуметтік-саяси, әлеуметтік-психологиялық талдау жасау, сонымен қатар, этникалық топ өкілдерінің бағыттарына саяси-басқарушылық, этномәдени, адамгершілік-құндылықтық факторлардың әсерін айқындау болып табылады.

Осы негізде 2001-2002 жылдары жүргізілген этноәлеуметтанулық зерттеулердің нәтижелерімен салыстыра отырып алынған мәліметтерге салыстырмалы талдау жасау, Қазақстандағы этносаралық саланың дамуына болжамдық бағалар беру, сонымен қатар, мемлекеттік этносаясатты түзету жөнінде мемлекеттік ұйымдар мен азаматтық қоғам институттары үшін ұсыныстар жасау мақсаты қойылып отыр.


6

Зерттеу міндеттері:- Әртүрлі этностық топтардың өздерінің өмір сүру

жағдайларына, экономикалық қайта құрулары мен әлеуметтік болашағына қанағаттану дәрежесін айқындау;

- Этникалық топтардың басқа ұлттық ортадағы өмірлік іс-әрекетін ұйымдастырудың белгілі бір жүйелерге бейімділігі мен он жыл кезеңіндегі сипатының өзгерістерін зерттеу;

- Халықтың алаңдаушылығы мен қанағаттанбауын ту-дыратын қоғамдық өмірдің проблемалары мен әлеуметтік шиеленісу факторларын анықтау;

- Халық пен ұлттық топтардың саяси тұрақтылық, мемлекеттік және ұлттық егемендік мәселелеріне, интеграциялық процестердің әлеуметтік аспектілеріне қатынасын айқындау;

- Белгілі бір ұлттық саясатты әзірлеу мен жүргізу арқылы анықтау;

- Зерттелініп жатқан кезеңдегі халықтың билік ұйымдарындағы этнократизм дәрежесі туралы, этникалық топтардың азаматтық, саяси, экономикалық құқықтарының теңсіздігі мен сақталмауы туралы халықтың айтарлықтай тұрақты түсініктері мен олардың сақталу деңгейін, сонымен қатар, бұл түсініктердің мифологиялану дәрежесін зерттеу;

- Әртүрлі этникалық топ өкілдерінің әлеуметтік-кәсіби құрылымның белгілі бір орнын иемденудегі бағдарларын, олар үшін қандай да бір қызмет түрінің беделдік дәрежесін, қалыптасқан әлеуметтік, экономикалық және мәдени рөлінің этникалық бөлінуін қабылдау (қабылдамау) дәрежесін зерттеу;

- Отбасылық, өндірістік, тұрмыстық салалардағы артықшылықтар мен бағдарлардың моноұлтты немесе көп ұлтты сипатқа өзгеруін анықтау;

- Басқа ұлт өкілдерімен қарым-қатынас кезінде жаман мінез көрсету дәрежесін анықтау;

- Индивидтер мен топтардың ұлтаралық шиеленіс деңгейінің артуы мен даулы жағдайлардың туындауы кезіндегі әлеуетті әрекетін айқындау;


- Қазақстан тұрғындарының этникалық және азаматтық өзіндік бірегейлігіндегі саяси, әлеуметтік, құқықтық, мәдени артықшылықтарын анықтау;

- Этникалық топтардың өз халқының тілін, мәдениетін, өмір сүру салтын, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын ұстану дәрежесін белгілеу;

- Жеке этникалық топтардың басқа этностардың мәдени, этикалық және эстетикалық құндылықтарына төзімділік деңгейін зерттеу;

- Респонденттердің өзінің және басқа діни жүйелердің маңыздылығын, олардың төзімділік дәрежесін бағалау.

Зерттеу нысаны этносаралық қатынас субъектілері, әлеуметтік және этномәдени бағдары ұқсас, қарама-қайшы немесе сай келмейтін шиеленістің белгілі бір деңгейін тудыратын мақсаттар мен құндылықтарды ұстана алатын жеке тұлғалар мен топтар болып табылады.

Зерттеу нысанында ең алдымен екі этникалық топ: ұлтаралық қатынастар жағынан басым және негізінен олардың сипатын анықтайтын орыстар мен қазақтар ерекшеленеді. Орыстарға бірқатар белгілері мен мінез-құлық ерекшеліктері ұқсас ТМД елдерінен келген славян өкілдері қосылады.

Көп бөлігі Қазақстаннан тыс жерде мемлекеттік құрылымы бар этностар ирредентасын (республика аумағында ежелден тұрып келе жатқан) және аз бөлігі ТМД елдерінен шыққан түркітілдес халықтар мен олардың ұрпақтары болып табылатын басқа түркітілдес халықтар тобын құрайды.

Қалғандары этномәдени белгілері бойынша түркітілділерге жатпайтын еуропалық және азиялық этностар өкілдерінен құралған басқа этностар санатына біріккен. Бұл Қазақстандағы тілдік процестер мен оның этносаралық өзара іс-қимыл сипатына ықпалын талдау үшін маңызды.

Зерттеу пәні: Қазақстанда қол жеткізілген әлеуметтік татулық пен этникалық ынтымақтастық деңгейін сақтауға ықпал ететін шарттар мен факторлар, сонымен бірге этносаралық қатынастар тұрақтылығын бұзуы мүмкін, шиеленіс пен жанжалды тудыратын себептер мен факторлар.


8

Зерттеу факторларының бірінші тобына, яғни өткен он жыл ішіндегі жағымды өзгерістер қатарына мыналарды жатқызуға болады:

- экономиканың дағдарысқа қарсы салыстырмалы жоғары тұрақтылығы;

- көпшілік халықтың өмір сүруінің жоғары деңгейі мен са-пасы;

- Қазақстанның халықаралық аренадағы беделінің өсуі;- билік ұйымдары мен олардың өкілдеріне халықтың сенім

дәрежесінің көтерілуі;- қоғамдық қатынастардың жалпы кешенінің өркениеттілі-

гінің өсуі, қоғамдық жанжалдарды шешудің көне, өркениетті емес нысандары мен әдістерінің пайда болуына кедергі жасай-тын құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғамның қалыптасуы;

- ұлтаралық қатынастарды реттейтін мемлекеттік саясаттағы белгілі бір өзгерістер.

Жанжал тудырушы факторлар қатарына ең алдымен осы зерттеуде ең бастысы ретінде қабылданатын әлеуметтік-экономикалық сипаттағы факторлар тобы жатады:

- кейбір көрші елдердің күшейген экономикалық экспан-сиясы;

- проблемалық елдер мен өңірлер арқылы экстремизм мен терроризмнің кіруі;

- өмір сүру сапасы мен деңгейіндегі сараланудың тереңдеуі;- халықтың кейбір топтарының әлеуметтік қорғалмауы;- еңбек нарығындағы қызмет саласы бойынша этникалық

бөлініс;- билік ұйымдарындағы сыбайлас жемқорлық, өрескелдік;- жаңа әлеуметтік-экономикалық қатынастардың

қалыптасуына байланысты басқа да қиындықтар.Тағы да зерттелетін мәселе – әлеуметтік-психологиялық

факторлар. Оған бұқаралық көңіл-күй мен психологиялық ахуал көрсеткіштері, мифологиялық ұғымдар мен дүниетанымдық бағдарлар, индивидтердің өз ұлты мен елдегі мемлекеттік сәйкестілігін ұғынуы, ең алдымен ұлттық индивидтердің тікелей қарым-қатынасындағы және этностық


топтардың өзара қатынасы арқылы көрініс беретін ұлтаралық қатынастар деңгейі мен сапасы және болашағы кіреді.

Бұл факторларға қазақ халқы өкілдерінің көпшілігінің жоғары толеранттылық деңгейі, орыстардың басқа халықтармен бірге өмір сүру тәжірибесі, барлық қауымдастық өкілдерінің өз тарихи тағдырларының ортақтығын ұғыну процесі жатады.

Мәдениеттердің әртүрлі үлгілерінің өзара ықпалы мен өзара әсеріне байланысты оларды қабылдау мен тартып алу процестері, олардың аккультурациясы мен интегарциясы, жалпы «еуроазиялық» әлеуметтік-мәдени жағдайдың тууы, сонымен бірге олардың мәдени, этикалық және эстетикалық құндылықтарына әртүрлі халықтар өкілдерінің қатынасын құрайтын әлеуметтік-мәдени факторларды зерделеу қажет.

1.3 Зерттеудің технологиялық бөлігі

Зерттеу репрезентативтік іріктеу бойынша жүзеге асырылды. Іріктеу Қазақстан (18 жастан жоғары ересектер) халқын жынысы, жасы, ұлттық шығу тегі, білім деңгейі, сондай-ақ тұрғылықты жері (елді мекен түрі) бойынша қайта іріктеп, мәлімдейді.

Іріктеу жиынтығының көлемі – 1500 респондент.Іріктеуді құрастыру географиясы: сауалнама Қазақстанның

барлық облыстарында, сонымен қатар, республикалық мәні бар – Астана мен Алматы қалаларында жүргізілді.

ЖОБА БОЙЫНША ІРІКТЕУ ЖИЫНТЫҒЫ*

Облыс Бас жиынтық Іріктеу жиынтығы қала ауыл барлығы қала ауыл барлығы

Ақмола 257 232 280 631 537 863 33 36 69Ақтөбе 350 206 201 327 551 533 46 26 72Алматы 309 197 986 864 1 296 061 40 128 168Атырау 171 705 180 347 352 052 22 23 45Батыс Қазақстан 219 783 223 388 443 171 28 29 57Жамбыл 279 833 401 477 681 310 37 51 88Қарағанды 801 738 206 672 1 008 410 103 27 130Қостанай 352 332 326 164 678 496 31 58 89


10

Кестенің жалғасыҚызылорда 193 739 251 880 445 619 25 32 57Маңғыстау 184 576 152 664 337 240 24 20 44Оңтүстік Қазақстан 642 563 912 978 1 555 541 83 117 200Павлодар 397 897 170054 567 951 35 39 74Солтүстік Қазақстан 191 734 258 524 450 258 25 34 59Шығыс Қазақстан 635 676 426 082 1 061 758 83 55 138

Астана 522 988 0 522 988 68 – 68Алматы 1 098 752 0 1 098 752 142 – 142Барлығы 6 609 951 4 979 052 11 589 003 825 675 1 500

* Кестеде 18 жастан жоғары халықтың саны бойынша ҚР Статистика агенттігінің мәліметтері берілген.

Респонденттерді іріктеу кездейсоқ және көп сатылы іріктеу бойынша жүзеге асырылды:

1. Республика толығымен жеке бір жіктерге бөлінеді. Бұл жағдайда ол – облыстар, сонымен қатар Астана және Алматы қалалары;

2. Әрбір жікте пропорциялық қатынаста кездейсоқ сандар әдісі арқылы елді мекендер (қалалар, ауылдар, қала типтес ауылдар, аудан орталықтары) таңдап алынды;

3. Әрбір елді мекенде бастапқы нүктелер мен учаскелер саны кездейсоқ анықталған;

4. Басталған жерінен бастап «сол қол» ережесі бойынша және белгіленген қадамнан бастап әрбір учаскеде сұрауға қатысуға үй шаруашылықтары іріктелді;

5. Әрбір іріктелген үй шаруашылығында кездейсоқ әдістемені пайдалану арқылы әлеуетті респондент анықталған.

Ақпарат жинау әдісі – сауалнама жүргізу.Дала жұмыстарын жүргізу мерзімі: 2012 жыл, желтоқсан.Зерттеу нәтижелері SPSS for Windows (19 нұсқасы) арнайы

бағдарламасын қолдану арқылы өңделді.

2. Халықтың Қазақстандағы этносаралық қатынастарды бағалауы

11

2 ХАЛЫҚТЫҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЭТНОСАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ БАҒАЛАУЫ

Қазақстанда қоныстанған этностар республикадағы орын алып отырған және дамып жатқан барлық әлеуметтік-экономикалық, саяси, әлеуметтік-құрылымдық, мәдени-тарихи қатынастар мен процестерге терең кіріккен. Сондықтан Қазақстандағы этносаралық қатынастар республикада тұратын әрі өздерін қоғамдық қызметтің түрлі нысандары мен салала-рында көрсететін барлық этностардың өзара байланыстары мен палитрасын көрсететін күрделі құрылым мен кешенді сипатқа ие.

Бұл процестер мен өзара байланыстар қоғамдық өмір салаларының жалпы динамикасы мен векторын, өз өкілдерінің іс-әрекеттері арқылы едәуір дәрежеде этносаралық, конфессияаралық қатынастардың динамикасы мен сапасын анықтайды, сондай-ақ өзінің процестердің бағыттылығы мен қарқындылығын барабар ұғыну және бағалау қабілетін дамытады.

Респонденттердің субъективті бағаларын өлшеуге негізделген этносаралық қатынастардың жай-күйі кейде айтарлықтай өзгеше болады және көбінесе жіктеп көрсетуді талап етеді. Бұл өткен және қазіргі зерттеулер нәтижесін, са-уалнамаларда қойылған, ең алдымен, қазіргі орын алып отырған статикалық күйдегі қатынастар деңгейі мен сапа-сын айқындайтын сұрақтарға жауаптарды талдау қажеттігін білдіреді. Содан халықтың этносаралық өзара қарым-қатынастарды қабылдау құбылысын бағалау, оң не теріс бол-жамды, олардың алдағы даму сценариіне ықыласын айқындауы қажет. Бұл жалпы алғанда әлеуметтік оптимизм деңгейін, оның қазақстандықтарға сай дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді.

«Сіздің пікіріңізше, Сіздің қалаңыздағы, кентіңіздегі және еңбек ұжымыңыздағы түрлі ұлт өкілдерінің қарым-

Этностардың әлеуметтік өзара әрекеттестігі: Қазақстан Республикасындағы этносаралық қатынастардың мониторингісі

12

қатынастары қандай? деген сұрақтарға жауап нұсқалары былай дәйектеледі. 1 – достық, туыстық ниетте, 2 – тыныш, жанжалсыз, 3 – барлық уақытта бірдей достық сипатта емес, 4 – шиленісті, жанжалды. Мұндай дәйектеме орынды, себебі, нұсқалардың төрт сатылы межесі қатынастардың барлық ауқымын толық қамтиды және жауап беруге қиналғандардың санының аз, бір жарым пайыздан артық емес екенін көрсетеді.

Респонденттердің барлық ауқымына арналған тиісті сұраққа жауаптар 1-кестеде орналасқан, мұнда барша Қазақстан бойынша мәліметтер 2001–2002 жылдардың сауал-дамасымен салыстыра келтірілген.

1-кесте

Респонденттердің «Сіздің пікіріңізше, өзіңіздің қалаңыздағы, елді мекеніңіздегі және еңбек ұжымындағы түрлі ұлт

өкілдерінің қарым-қатынастары қандай?» деген сұраққа жауабы%

Тұрғылықты мекенінде Ұжымда 2002 2013 2002 2013

Достық, ағалық 13,8 22,9 18,9 21,6Тыныш, жанжалсыз 55,8 60,6 52,2 53,6Әрқашан достық қатынаста емес

24,8 12,6 7,8 9,1

Шиеленістік, жанжалдық 2,2 1,6 0,3 0,4Жауап беруге қиналамын 3,0 2,3 14,1 2,6Ешқандай ұжымда жоқ – – 6,7 12,7

Жауап берушілерден пайыз арқылы сандық көрсеткіште ұсынылған респонденттердің жауаптарын талдау көрсетіп отырғандай, 2002 жылмен салыстырғанда этносаралық қатынастар жағдайын оң және теріс бағалау анық және айтарлықтай өзгерді. Егер бұрын 13,8% – тұрып жатқан жерлеріндегі қатынастар достық, ағалық, ал 24,8% – әрқашан достық қатынаста емес деп есептесе, 2013 жылы бұл бағалаулар


13

керісінше өзгерді: 22,9% – достық, ағалық және 12,6% – әрқашан достық қатынаста емес. Оған қоса, оң көзқарастың көбеюі мен теріс көзқарастың азаюы екі есе өзгерді.

Адамның әлеуметтік тұрғыда өзін жетілдіретін негізгі алаңы болып табылатын еңбек ұжымдарындағы қатынастар осы қатынастардың қатысушыларының бағалаулары бойынша соңғы он жылда маңызды өзгерістерді бастан кешірген жоқ. Өздерінің ұжымдарындағы этносаралық қатынастарды оң бағалайтындар саны теріс бағалаушыларға қарағанда жоғары. Сонымен бірге, қалыптасқан пікірді айтпағанда, жауап беруге қиналғандардың саны бірнеше есеге азайды.

Этносаралық қатынастар сипатын, бағалаудың оптимистік деңгейін толық анықтау үшін 2001 және 2002 жылдары орыс тілді халық басым Қазақстанның солтүстік өңірінде және қазақ тілді, жалпы түркі тілді оңтүстік өңірде жүргізілген салыстырмалы сауалдама нәтижелерін салыстыру қажет. Бұрынғы және қазіргі сауалдамада зерттеу объектісі етіліп Солтүстік үшін Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Павлодар, Қостанай және Шығыс Қазақстан облыстарының қалалық және ауылдық тұрғындары алынған. Қазақстанның оңтүстігінен Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда және Жамбыл облыстарының тұрғындары сұралды. Бұл өңірлер халық құрамы, экономикалық құрылысы, ресурстық қамтамасыз етілуі бойынша ең алдымен, екі ірі этностың – қазақтар мен орыстардың өзара әрекеттестігімен негізделген, сондай-ақ шағын, көбінесе диаспоралық этностардың әсерімен де этностық топтарға тән қоғамдық сана элементтеріндегі қарапайым айырмашылықтарды көрсетеді.

2-кестеде он жыл бұрынғы сұраумен салыстырғандағы солтүстік және оңтүстік облыстар бойынша тұрғылықты жері мен еңбек ұжымдарындағы этносаралық қатынастардың жағдайы туралы сұрақтың жауаптарындағы өзгерістер динамикасын көрсететін қазақ және орыс респонденттерінің жауаптары келтірілген.


14

2-кесте

Респонденттердің «Тұрғылықты мекені мен еңбек ұжымдарындағы қазақтар мен орыстардың қатынасын

бағалау өзгерістерінің құбылысы» деген сұраққа жауабы%

Қазақтардың жауабы

Тұрғылықты мекенінде

Ұжымда

Солтүстік Оңтүстік Солтүстік Оңтүстік 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013

Достық, ағалық 17,6 27,0 17,3 27,2 21,3 23,6 18,6 35,0Тыныш, жанжалсыз 55,6 64,9 64,1 65,0 53,1 60,1 59,2 49,0Әрқашан достық қатынаста емес

22,5 5,4 12,8 7,0 8,2 4,1 8,5 6,6

Шиеленістік, жанжалдық

1,7 – 1,8 – – – 1,2 –

Ешқандай ұжымда жоқ – – – – – 10,8 – 7,8

Орыстардың жауабы

Тұрғылықты мекенінде

Ұжымда

Солтүстік Оңтүстік Солтүстік Оңтүстік 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013

Достық, ағалық 11,0 25,1 21,4 5,5 18,0 19,0 5,4 9,6Тыныш, жанжалсыз 56,9 62,1 52,7 64,4 52,0 49,7 52,2 49,3Әрқашан достық қатынаста емес

26,3 11,8 10,7 20,5 7,2 6,7 10,7 27,4

Шиеленістік, жанжалдық

2,5 – – 6,8 0,4 1,0 – –

Ешқандай ұжымда жоқ – – – – – 22,6 – 11,0

Сұралған қазақ және орыс респонденттердің бағалаулары бойынша республиканың солтүстік облыстарындағы жағдай арқылы этносаралық қатынастардың айқын жақсару үрдісі көрінеді. Олардың жетілген достық, ағалық пейілін 2013 жылы қазақтардың 25,1% (2002 жылы 17,6%) және орыстардың 25,1% (11%) белгіледі. Қазақтардың бағалауларындағы достық пейіл 22,5%-дан 5,4% дейін, орыстарда 26,3%-дан


15

11,8% дейін азайды. Онымен қоса, солтүстік облыстарда сұралған топтардың барлығында «тыныш, жанжалсыз» деп сипатталған қатынастардың бағасы өте жоғары, 2013 жылы үдеріс тұрақтылығының жоғарылығын көрсетіп тұрғандай 62,1% дейін жетті. Оған қоса, жағдайдың шиеленістілігі мен жанжалдығының жоғары деңгейін қазақтар да, орыстар да белгілемейді.

Келтірілген мәліметтерден көрініп тұрғандай, Қазақстан-ның солтүстік облыстарындағы респонденттердің түсінігі бойынша жағдай айтарлықтай жақсарған. Өңірде он жыл ішінде белгілі этносаралық немесе осыған ұқсас шиеленістің немесе оқиғаның бірде-біреуі болмағаны да байқалады.

Алдыңғы зерттеуде байқалғандай, он жыл бұрын солтүстік өңірлерде шиеленістің күшеюі орыстар тарапынан қалай да бұл жерлердің автономдылығы мен Ресейден талап ету ұмтылысынан көрінуі мүмкін. Оған қоса, экономика мен жұмысбастылық саласында жағдайдың нашарлау себептерін түсіндіруде адамдардың назары «кімнің жері?» немесе «оны кім түзеді?» деген сияқты сұрақтарға жауап іздеуге көшті. Егемендіктің нығаюымен, саяси сала мен мемлекеттік басқару, нарықтық реформалар жүйесінің және бай табиғи және аумақтық ресурстары бар өңірдегі меншік қатынастарының жетілуімен он жыл ішінде бұл көкейкесті мәселелер өзінің өзектілігін жоғалтты.

Оңтүстікте кейбір салыстырмалы тығыздығына, табиғи ресурстардың жетіспеуіне қарамастан, көпшілік байланыстар шамасы айтарлықтай тыныш және тұрақты, ал экономиканы қалпына келтіру мен еңбек ресурстарын толық пайдалану бойынша билік қызметінің өнімсіздігі жұмыспен қамту орындарындағы ұлтаралық қатынастарға кері әсер етеді.

Оңтүстік облыстарда ауылдық жерлерде ортақ қатынастар солтүстікке қарағанда сапасы мүлде басқа жағдайда. Қазақтар мен орыстардың пікірі мұнда әртүрлі. Егер қазақтар достық және ағалық қатынастардың 17,2%-дан 27,2% дейін ұлғайғанын көрсетсе, орыстар арасында оң пікір 21,4%-дан 5,5% дейін төрт есеге азайған. Керісінше, егер қазақ ұлтының өкілдері достық


16

емес қатынастарды сирек көрсете бастаса – 12,8%-дан 7% дейін, ал орыстар арасында теріс бағалаулар іс жүзінде екі есеге – 10,7%-дан 20,5% дейін ұлғайды.

Қазақ пен орыстан басқа этнос өкілдеріне қатысты айтатын болсақ, Қазақстанның солтүстігінде достық – 28,2%, тыныштық – 52,2%, достық емес – 14,5% белгіленді және жанжалды ешкім белгілеген жоқ. Этникалық құрамы бойынша бұл топтың санының аздығын, сонымен қатар, мәліметтердің жеткіліксіз репрезентативтілігін ескере отырып, көрсетілген топтың пікірі 2-кестеге енгізілмеген, алайда зерттеу нәтижелері қатынастардың республиканың солтүстігіндегі жақсаруы мен елдің оңтүстігіндегі нашарлауының алшақтық үрдісін растайды.

Сонымен бірге, оңтүстік өңірде тұратын 6,8% орыстар қарым-қатынастарын шиеленісті және жанжалды деп бағалады. Толеранттылық, келісім мен ынтымақтастықты нығайтуда қалыптасқан жалпы үрдіс жағдайында мемлекеттік этносаясатты біртіндеп түзету мен оперативтік, ескертпелі шараларды қабылдау үшін ерекше зерттеу мәртебесін беру қажетті құбылысқа айналуда.

Жалпы зерттеу нәтижелері көрсетіп отырғандай, оңтүстік қазақтарының жағдайы солтүстікке қарағанда қолайсыздау. Егер Солтүстікте өзінің өмір сүру деңгейін «Толық жеткілікті өмір сүреміз, ештеңеден дерлік бас тартпаймыз» деп қазақтардың 13,5% бағаласа бұл Қазақстан өңірлері бойынша ең жоғары көрсеткіш болды, ал оңтүстікте бұл жауап нұсқасын 4,9% ғана белгіледі.

Өмір сүру деңгейінің іріктелген кестесінің төменгі сатыларының көрсеткіштерін салыстыруда да осы тәрізді сәйкессіздіктер байқалады. Басқа ұлт өкілдері «Толық жеткілікті өмір сүреміз, ештеңеден дерлік бас тартпаймыз» және «Қанағаттанарлық өмір сүреміз, не қажеттің бәрі бар» деген нұсқаларды белгілей отырып, өздерінің өмір сүру деңгейін жоғары бағалайды, олардың ішінде жергілікті өзбектер, ұйғырлар, татарлар, түріктер, әзірбайжандар және басқалар бар. Шамасы өз орталарында өзара қолдауға ие бола


17

отырып, едәуір пайдалы әлеуметтік көзқарастарды иеленетін аз топтың жағдайы жақсы болып табылатын сияқты.

Оңтүстіктегі орыстар арасында аса байлары бар-жоғы 1,4%, жақсы тұратындар – 31,5%, қанағаттанарлық деңгейде өмір сүріп жатқандар – 63,0%. Орыс тілді ұлт өкілдерінің жағдайы да осындай. Көп жағдайда біреудің есебінен күн көруге, игіліктерді заңсыз алуға, республиканы тонауға алып келетін, этникалық топ зиялыларының арасында туындаған бәсекелестік қазақтардың белгілі бір наразылығын тудырады.

Қазақтардың билік жағдайын өз пайдаларына қолдануы дәстүрге айналып кеткендіктен, бұл басқа этнос өкілдерінің тиісті әрекетін тудырады. Оңтүстіктегі шекаралас және шекараға жақын көрші республикалармен, әсіресе Өзбекстанмен қатынастар артуда, бұл ұлтаралық қатынастарда белгілі бір шиеленістікті тудырып, билік құрылымдарын қамтитын күрделі жанжалдарға алып келуі және мемлекетаралық қатынастардың нашарлауына дейін өсіп кетуі мүмкін.

Онымен қоса, жалпы түсіндіре келгенде, Солтүстік пен Оңтүстік қазақтарының басқа ұлттарға қарағанда этносаралық қатынастардың даму үрдісіне қатынасы жақсы екенін алдыңғы және осы зерттеулер көрсеткендей, олар басқа этностардың өкілдеріне қарағанда қандай да бір әлеуметтік жағдайлар бойынша аз дәрежеде кемсітушілік көретінін, өздері алда болып табылатын әлеуметтік салаларды игеруде бәсекелестікке ие екендігін білуге болады.

Бұл жағдайды толығырақ қарастыру үшін республиканың барлық халқын құрайтын респонденттерге құндылықтық мәндегі сезімдік-парасаттылық ұғымдары негізінде Қазақстандағы этносаралық қатынастардың даму бағытын анықтауға мүмкіндік берілді.

2001 және 2002 жылдары әртүрлі құрылымдар жүргізген зерттеулердің қатарында қазақстандықтардың этносаралық өзара әрекеттестігінің сипаты, этникалық топтар мен олардың өкілдері арасындағы өзара қарым-қатынастар көп жағдайда тұрақты сақталушы тиімді мүмкіндік ретінде бағаланды (3 кесте).


18

3-кесте

Респонденттердің «Сіз тұратын жерде этносаралық қатынастар қалай өзгеруде?» деген сұраққа жауабы

%2002 2013

Жақсарып жатыр 6,0 21,2Бұрынғы қалпында қалуда 66,2 62,7Нашарлап жатыр 12,6 7,4Жауап беруге қиналамын 15,2 8,6

Алайда бұған қоса, қарым-қатынастар нашарлауда деп санайтындардың саны 2002 жылы жағдайларының жақсарғаны жайлы белгілегендерге қарағанда екі есе көп болды (6,0% және 12,6%). Сондай-ақ керісінше – 2013 жылы қарым-қатынас жақсарып жатыр деп санайтындар пессимистерге қарағанда үш есеге көбейді (21,2% және 7,4%).

Бұл сұраққа жауап беруге қиналған қазақстандықтардың саны екі есеге азайғанын білеміз. Бұл қалыптасқан және зерттелініп жатқан пікірдің біліктілік деңгейін, респонденттердің бағалауларды рационалды түсіну дәрежесін арттырады және сол арқылы алынған мәліметтерге объективті түрде зерттеушілік сенімін арттырады.

Оған қоса, респонденттер білімінің өсуімен оптимистік бағалау деңгейі де артады. Егер орта білімді 16,5% респондент этносаралық қатынастар жақсаруда деп санаса, арнайы орта және аяқталмаған жоғары білімі бар респонденттер – 20,9%, ал жоғары білімді және ғылыми атағы барлар – 22,0%. Жас категориялары бойынша бөлінген оптимистердің де саны параллельді бағытта ұлғаюда. Бұл жағдайда пікірлер мен бағалаулардың негізгі өнімі үлкен уақыттық аралықтар бойынша көзқарастарды салыстыру мүмкіндігі мен өмірлік тәжірибе болуда.

Осылайша, респонденттердің субъективті қабылдауына сүйене отырып, соңғы жыл ішінде елдегі этносаралық


19

қатынастар мониторнигтік зерттеудің басынан бастап жақсы дамып келе жатқанын және процесті бағалаудағы оптимистіктің деңгейі тұрақты өсіп жатқандығы туралы нақты қорытындылар жасауға болады.

Сонымен бірге, соңғы уақытта болған этникалық топ өкілдерінің арасындағы шиеленісті жағдайлар жалпы сарапшылар мен қоғам тарапынан этносаралық қатынастардағы тікелей маңызды проблемалар ретінде бағаланбайды. Дәлірек айтсақ, заманауи қоғамдық қаты-настардың талап ету жүйесіндегі, әлеуметтік-экономикалық саясаттағы кемшіліктерден, оның тиімсіздігінен, өмір сүру деңгейіндегі бөліністің тереңдеуімен, әлеуметтік әділеттілік принциптерінің бұқаралық бұзылуымен, шенеуніктердің бассыздығы мен сыбайлас жемқорлығымен байланысты қолайсыз саяси-моральдік жағдайлар туындайды. Осы және басқа да факторлар этносаралық қатынастардың арасындағы шиеленісті жағдайлардың себебі болады.

Негізгі этникалық топтар – қазақтар, орыстар славяндармен бірге және басқа этникалық топтардың өкілдері бойынша бөлінген 2002 және 2013 жылдары (4 кесте) жүргізілген зерттеулердің мәліметтерін салыстыру бойынша жақсару/нашарлау бағалау ұғымдары келтірілген пікірлердің өзгеру көрсеткіштері «басқа», шағын этностар категориясына қатысты айтарлықтай айырмашылықтарды көрсетіп отыр*.

* Бұл жағдайда зерттеу қажеттілігіне байланысты орыстардың қатарына өздерінің Қазақстанда тұру жағдайына әлеуметтік рефлексияның ұқсастығымен, этномәдени ерекшлеліктері бойынша біріккен ТМД елдерінен шыққан славяндар да кіреді. Қажет болған жағдайда «басқалар» категориясын көпшілігі республика аумағында бұрыннан және ұзақ тұрып келе жатқан «түркітілдестер» (өзбектер, ұйғырлар, татарлар, әзірбайжандар, түріктер және басқалар) және шартты түрде «түркі тілді еместер» (ТМД шыққан немістер, кавказ этностары, шығыс-азиялық және басқа алыс шетел елдерінен шыққандар) деген топқа бөлуге болады. Есептің кестелерінде бұл категория өкілдерінің репрезентативтік санын жеке талдау жеткіліксіз болғандықтан жеке облыстар мен өңірлер, қызмет ету салалары, демографиялық топтар және басқа белгілері бойынша берілген сұрақтарға олар «басқалар» деп шартты түрде аталған бір үлкен ортақ топқа бірігеді.


20

4-кесте

Соңғы 10 жыл ішіндегі респонденттердің бағалауына байланысты Қазақстандағы этносаралық қатынастардың динамикасы

% Қазақтар Орыстар Басқалар

2002Басқалар 2013

2002 2013 2002 2013 Түркі тілд.

Түркі тілді

еместерЖақсаруда 9,2 23,2 3,9 19,2 4,8 20,9 13,2Бұрынғы қалпында қалуда

66,2 63,8 66,3 61,7 60,8 54,9 67,6

Нашарлауда 12,6 4,6 16,8 9,6 18,5 19,8 8,8Жауап беруге қиналамын

11,4 8,4 12,4 9,6 15,3 4,4 10,3

Бірінші зерттеуден кейін өткен он жылда дұрыс бағалаулардың көбеюі қазақтар арасында байқалса, басқа түркі тілдес емес этностардың өкілдері арасында азаюы байқалады. Қатынастардың жақсарғанын қазақтар мен орыстардан басқа да этнос өкілдері атап өткен. Алайда олардың пікірі екіге бөлінді: дұрыс бағалау саны төрт есеге ұлғайса, басқа түркі тілдес халықтардың арасында жағдай нашарлап жатыр деп есептейтіндердің саны біраз көбейген. Бірақ жағдайдың нашарлағанын қазақтар аз белгілеген. Осылайша, жалпы он жыл бойы негізгі этнос – қазақтар Қазақстандағы этностардың өзара қарым-қатынастарында болып жатқан процестерді барынша оптимистік тұрғыда қабылдайды.

Бірақ басқа түркі тілдес этнос өкілдерінің арасында этносаралық қатынастардың дамуын теріс бағалау деңгейі 2002 жылдағыдай жоғары және 19,8% дейін біршама ұлғайды. Бұл категорияға негізінен басым бөлігі бұрыннан Қазақстан аумағында тұрып келе жатқан өзбектер, ұйғырлар, татарлар, әзірбайжандар, түріктер және басқа азиялық және мұсылман халықтары (ирредента) мен қазіргі кезеңде келген немесе қоныс аударған халықтар кіреді. Нашарлап бара жатқан қатынастар туралы пікір бұрын да негізінен соңғы жылдардағы


21

қазақтармен арадағы шиеленісті жағдайлармен байланысты арандатылғаны белгілі.

Қатынастардың даму жағдайын құрамына немістердің, кәрістердің, поляктардың басым бөлігі мен түркі тілді емес басқа этнос өкілдері орыстар мен қазақтарға қарағанда аз дәрежеде бағалайтынын айта кетуіміз керек.

Жалпы бұл мемлекеттік этносаясатты жүзеге асыруда қол жеткізген едәуір табысты, сонымен қатар азаматтық қоғам институттарының күшімен этникалық шығу тегі әртүрлі қазақстандықтардың және ең бастысы негізгі ұлт – қазақтардың жоғары деңгейге жеткен толеранттылығын білдіреді.

Егер қоныс түрлері мен тұрғылықты жердегі этносаралық қатынастардың даму процесін бағалаудың жалпы дұрыс бағыты байқалса, олардың кейбіреулерінде ол теріс үрдіс ретінде сипатталады (5 кесте).

5-кесте

Респонденттердің «Сіз тұратын мекенде этносаралық қатынастар қалай өзгеруде?» деген сұраққа жауабы

%

2013 ж.Мекендер түрі

Астана Алматы Облыс орталықтары

Шағын қалалар Ауыл

Жақсаруда 26,5 25,6 25,2 9,3 20,2Бұрынғы қалпында қалуда 60,3 56,7 56,8 64,5 68,1

Нашарлауда 8,8 10,0 6,1 14,8 5,4Жауап беруге қиналамын 4,4 7,8 11,9 11,5 6,4

Этносаралық қатынастардың жақсарғанын көп жағдайда және бір деңгейде Астана, Алматы қалаларының, облыс орталықтары мәртебесіндегі қалалар мен ауылдық жерлердің тұрғындары көрсетіп отыр. Шағын қалалардағы респонденттер аз мөлшерде – 9,3% – жағдай жақсарып жатыр және көп мөлшерде – 14,8% нашарлап жатыр деп есептейді. Бұл


22

бірінші кезекте әдетте шағын қалаларда болатын қала құрушы кәсіпорындардың мүлде жұмыс істемеуі немесе нашар жұмыс істеуі, қызмет көрсету саласының дамымауы, маскүнемдік пен ішімдіктің көбеюі, мәдени азғындық сияқты қолайсыз әлеуметтік жағдайлармен байланысты екені сөзсіз. Ең бастысы және қажеттісі – бұл жағдайда шағын қоныстардағы тұлғааралық және топаралық қатынастарды тиімді реттеуге ықпал ететін өзін-өзі басқару институттары жұмыс істемейді немесе мүлде құрылмаған. Мұны қоныс объектісі ретінде этносаралық қатынастардың жақсару констатациясы жоғары және олардың реттелуі, дәстүрлі халықтық дипломатия мен медиацияның түрлі амалдары, ақсақалдар кеңесі, патриархалдық беделді адамдар және қалаға қарағанда едәуір тиімді ұжымдық еңбек процесі арқылы жүзеге асырылатын ауылды мысалға алу арқылы білуге болады. Алайда бұл ұжымшылдық меншік түрі мен еңбекті мердігерлік ұйымдастыру ретінде қалған жерлерде ғана өтеді.

Бұл қатынаста қызмет ету саласы бойынша бөлінген респонденттердің жауабын үлгі етуге болады (6-кесте). Бірінші категорияға адамдардың еңбегі бюджеттен төленетін және жоғары білімімен ерекшеленетін мәдениет, білім, ғылым және медицина қызметкерлері кірді. Екінші топқа еңбек сипаты жалдамалы жұмысқа кіретін көбінесе үздіксіз, жеке жауапкершіліксіз конвейерлік өндірісті біріктіретін өнеркәсіптік зауыт, фабрика өндірісінің жұмысшылары жатады. Үшінші топқа шағын сауда бизнесінде, қаржы операцияларында, сақтандыру және басқа да ақша айналымымен байланысты салаларда жұмыс істейтін адамдар кіреді. Мемлекеттік қызметкерлер тобына ІІМ, Қарулық күштер, Қаржы полициясы және жеке бизнеске жатпайтын әскери құрамалар мен құрылымдарда қызмет ететін адамдар да кірген. Қызмет көрсету тобы адамдарды әртүрлі қызметтермен, оның ішінде жеке медициналық қызметпен қамтамасыз етумен айналыса-тындардың барлығын біріктіреді. Энергетикалық ресурстар мен энергияны өндіру, бөлу және жеткізу жұмыстарымен айналысатын мұнайшылар, тау-кеншілер категориясы да аз


23

емес. Ауыл респонденттері ретінде ауылдық жерде тұратын тұрғындар ғана емес, ауыл шаруашылығының негізгі және инфрақұрылымдық кәсіпорындарында, жеке және ұжымдық меншік иелерінде жалдамалы жұмыс істейтіндер есептеледі.

Бұл топтағы респонденттер бағалары, әрекеті тұлғааралық, топаралық, соның ішінде этносаралық қатынастарға әсер ететін олардың өмір сүру тұрақтылығы дәрежесімен, материалдық деңгейіндегі өзгерістермен, ділдік басымдықтармен анықталады.

6-кесте

Респонденттердің «Сіз тұратын мекенде этносаралық қатынастар қалай өзгеруде?» деген сұраққа жауабы

(қызмет ету салалары және еңбек ұжымдары бойынша жауаптардың бөлінуі)

%

2013 ж. Қызмет ету саласындағы жұмысбастылық

Мәдениет, білім

Өнеркә-сіптік өндіріс

Сауда, қаржы

Мемлекет-тік қызмет,

ІІМ, ҚК

Қызмет көрсету

Энер-гетика,

ресурстар

Ауыл-шаруа-

шылығы Жақсаруда 20,5 18,5 20,0 25,0 23,8 22,0 9,1Бұрынғы қалпында қалуда

68,5 58,2 61,3 62,5 60,2 61,0 81,8

Нашарлауда 5,5 13,7 9,7 10,0 5,3 9,8 6,8Жауап беруге қиналамын

5,5 9,6 9,0 2,5 10,7 7,3 2,3

Кестедегі мәліметтерден көріп отырғанымыздай, этноса-ралық қатынастардың жақсаруын көбінесе соңғы жылдары жеке іскерлік, өндірістік наразылықтар мен шиеленістерді этносаралық деп есептейтін тәжірибені игерген мемлекеттік қызметте жұмыс істейтін қызметкерлер белгілейді. Мұндағы оң бағалау мемлекеттік қызметкерлердің этносаралық қатынастардың даму мәселелерін жеткілікті білуімен және олардың көбісінің мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға


24

қатысуымен де негізделеді. Ұжымдардағы этносаралық қатынастардың даму болашағы мен бағалау деңгейінің жоғарылығы дәлірек айтқанда, Қазақстан халқының бір бөлігінің өз этникалық тобының мемлекеттік қызмет лауазымдарын иелену санына қанағаттанбауынан мемлекеттік кеңселерде, аппараттардың өзінде емес, мекемеден тыс көрсетуінен болуы мүмкін.

Белгілі бір аймақ пен өңірдегі қызмет көрсету саласындағы этносаралық қатынастардың жағымды дамуының жоғары бағалануы клиент пен қызмет көрсетуші тараптар тұрғысынан әртүрлі этностың, әлеуметтік топ өкілдерінің байланыстарының қарқындылығынан. Олар жақсы келіседі және әрекеттесуші жақтардың екеуіне де пайдалы болу үшін өзара сұраныстарды сапалы қанағаттандыруға тырысады. Көп этносты ұжымдар мен серіктестіктегі қатынастарға бұл фактор ұтымды әсер етеді.

Өндіруші өнеркәсіптегі, энергетикадағы жайбарақаттық дәлірегі тұрақты еңбектік қатынастарымен, аздап жұмысты жоғалту қаупінің аздығымен, әлеуметтік кикілжіңдер мен түрлі дағдарыстар орны жоғары жалақымен толықтырылуына байланысты. Бұл жағдайда жанжалдық сипаттың төменгі деңгейінің белгілі бір мекендерде ірі кәсіпорындар жасаған қолайлы әлеуметтік жағдайлармен байланысы анық көрінеді.

Мәдениет, білім, ғылым және медицина, негізінен бюджет қызметкерлерінің этносаралық қатынастардың жағдайын жоғары бағалауы әлеуметтік жағдай бойынша олардың ортақ бірлігімен байланысты. Бюджет қызметкерлерінің жалақысы Қазақстан болашағы жолындағы қызметінің, олардың әлеу-меттік рөлінің маңыздылығымен, еңбектің қиындылығымен, бұл салада қызмет ететін адамдардың интеллектуалдық және кәсіби деңгейімен мүлде сәйкес келмейді. Дейтұрғанмен де олар өздерінің ұжымдарындағы этносаралық қатынастардың дамуын бағалаудың жоғары деңгейін көрсетіп отыр, бұл дәлірегі қоғам мен адам жайлы білім деңгейімен, толеранттық көзқараспен, өзін және басқаларды түсіну қасиетімен, іс-әрекетіндегі мәдениеттілікпен және зиялылықпен байланысты. Бұл жағдай астаналар мен ірі қалаларға тән.


25

Өнеркәсіпте, зауыт, фабрика өндірістеріндегі ұжымдарда жұмыс істейтін респонденттердің жауаптарында этносаралық қатынастардың жақсы жаққа қарай даму сатысы – 18,5% және нашар деп бағалау – 13,7%. Бұл саладағы кәсіпорындардың тұрақсыз дамуының себептері мұнда айқын көрінеді. Аздаған ескі өндірістерді санамағанда, жаңалары тұрақсыз жұмыс істейді, банкротқа ұшырайды, ұрланады, бағыты өзгереді, меншік иелерін ауыстырады, рейдтік тексерістерге ұшырайды, ашыла салып жабылып жатады. Оларды еңбекақыны төлеудегі әділетсіздіктен, нашар өндірістік менеджменттен туындаған еңбек шиеленістері мен ереуілдер шаршатады. Бұл кәсіпорындардың бизнесі ешқандай әлеуметтік жауапкер-шілікті мойнына алмайды, шағын қалалар мен жұмысшы ауылдары құлдырауға ұшырайды. Осылардың барлығы топаралық, тұлғааралық және ұжымдық қатынастардың тұрақсыздығына алып келеді.

Ауыл еңбеккерлері этносаралық қатынастардың ең жоғары бағасын көрсетіп отыр – 81,8% және өзгермейді деп белгіледі. Онымен қоса, ұжымдардағы қатынастар жақсарып жатыр деп санайтындардың саны осы сұраққа берілген жауаптардағы басқа категория өкілдерімен салыстырғанда екі еседен аз. Онымен қоса, ұжымдық емес, тұрғылықты жерлердегі жағдайдың жақсарғанын сипаттаған ауылдықтар саны екі есе кем – 20%.


26

3 ХАЛЫҚТЫҢ ЖҮРГІЗІЛІП ОТЫРҒАН МЕМЛЕКЕТТІК ЭТНОСАЯСАТҚА ҚАТЫНАСЫ

Ұлттық этносаясат жүргізу мен этникалық топ өкілдерінің құқықтарын қорғауда билік органдарына сенім көрсеткіші Қазақстан Республикасындағы этносаралық қатынастар жағдайына қатысты пікірлер, ойлар мен бағаларды қорытындылайтын сұрақтар респонденттердің жауаптары арқылы белгіленеді.

Алдыңғы зерттеулерде Қазақстан Республикасы Президентінің ұлттық саясатты әзірлеу мен жүзеге асыру қызметін бағалаудағы үрдістер ресми мәлімделген саясатқа сенім мен ақыр аяғында биліктің жергілікті органдары жүргізетін практикаға сенбеушілік көрініс табады.

Қазіргі кезеңдегі этносаралық қатынастарды реттейтін саясатты құру мен жүзеге асыру бойынша Қазақстанның мемлекеттік органдарының қызметін респонденттердің қалай бағалайтыны туралы сұраққа берілген жауаптардың пайыздық көрсеткіштері 7-кестеде көрсетілген. Бағалау үшін алдыңғы зерттеудің жауап нұсқаларына сәйкес жауап нұсқалар ұсынылған, бірақ салыстыру үшін еліміздің тек солтүстік және оңтүстік өңірлерінің көрсеткіштері алынған.*

* 2001 және 2002 жылдардағы Қазақстан Республикасы бойынша жалпы мәліметтер жоқ, себебі салыстырмалы әдістеме бойынша осындай жал-пы республикалық зерттеулер жүргізілген жоқ. Салыстыру үшін 2013 жылғы сұрау үшін негізге алынған әдістеме бойынша 2001-2002 жылдары өз кезеңінде еліміздің тек солтүстік және оңтүстік өңірлерде ғана ЦЕССИ-Қазақстан жүргізген сұраулардың нәтижелері негізге алынды.

3. Халықтың жүргізіліп отырған мемлекеттік этносаясатқа қатынасы

27

7-кесте

Респонденттердің «Этникалық саясатты әзірлеу мен жүзеге асыру жөніндегі мемлекеттік органдардың қызметін Сіз қалай

бағалайсыз?» деген сұраққа жауабы%

2002 2013,

республика бойынша

Солтүстік Оңтүстік

Ойластырылған, белсенді саясат ұлтаралық келісімге ықпал етеді 23,2 31,0 34,9

Саясат дұрыс, бірақ сөзбен ғана – барлығы басқаша жасалынып жатыр

48,6 41,7 37,2

Мақсатқа бағытталған ешқандай саясат сезілмейді, бейбітшілік пен тыныштық барлық халықтардың шыдамдылығының жоғары деңгейінде

9,3 10,6 14,2

Саясат басынан дұрыс емес, ұлтаралық қатынастардың шиеленісіне алып келеді

7,2 2,8 3,0

Жауап беруге қиналамын 11,3 13,9 10,7

Ойлы, ұлтаралық келісімге белсенді көмектесетін сая-сат-, ұлтаралық келісімге белсенді көмектесетін сая-сат-ты бағалауда, 2002 жылы орташа есеппен қазақстандықтардың төрттен бірінен астамы, ал 2013 жылы үштен бірінен көбі осылай есептеуде. Бірақ мемлекеттік биліктің жергілікті ұйымдармен бірге жүзеге асырылып жатқан этносаясаттың қанағаттанғысыз емес дәрежеде орындалуы бойынша – 2002 жылы оңтүстікте 41,7%-дан, солтүстікте 48,6%-дан 2013 жылғы Қазақстан бойынша 37,5%-ға дейін кеміді. Он жыл ішіндегі сауалнамада алынған және шешімдер қабылданған билік органдары мен елдің әлеуетіне жететін ақпараттың әсер етуі күшеюі мүмкін. Зерттелініп отырған кезеңде әр түрлі әлеуметтанулық құрылымдар жүргізген әлеуметтанулық зерттеулер мен сауалнамалардың мәліметтері бойынша


28

этникалық саясатты жүзеге асыруда, этникалық топ өкілдерінің құқықтарын қорғауда, жергілікті органдарға халықтың сенімі аз болған. Сауалнамалар қатарында шенеуніктердің мәдени-тарихи, этнопсихологиялық білімдерінің төмен деңгейде екендігі байқалады, сондықтан күнделікті жалған сенімнен олардың әрекеттерінде оқиғаларды бағалауға ағат пікірлер, халық тарапынан биліктің қандай да бір актілерін немесе серіктестерін этникалық өзара әрекеттестік бойынша қабылдау ерекшеліктері көрінеді.

Сыбайлас жемқорлық кейде тура, кейде жанама түрде беделге теріс әсер етеді, биліктің сенім дәрежесін төмендетеді, ол шиеленістер қандай да бір сыбайлас жемқорлықтық желіні немесе қандай да бір этносқа немесе этностар тобына жатпайтын адамдарды тартатын, басқа да осындай әрекеттерді орындап, мәжбүрлеудің қорытындысы ретінде көрінеді. Осының бәрі бұл процестерге этникалық мәнер беру мақсатында қасақана алып қашпа сөздерді тудырады.

Алдағы уақытта әр өңірлер мен облыстарда жергілікті билік органдарына сенім дәрежесін арттырудың этносаралық жағдайға мемлекеттік органдардан келетін басқарудың жағымды әсер ету себептерін зерттеу қажеттілігі туындайды. Алынған мәліметтер этносаясатты түзетуге, мемлекеттік қызметкерлердің біліктілігін арттыру шараларын құрастыруға, олардың мәдени және маманданған ой-өрісін кеңейтуге көмектесуі мүмкін.

Егер бұрын этносаралық қатынастардың тұрақтандырушы факторы ретіндегі ірі және шағын этностардан тұратын Қазақстан халқының толеранттылығының жоғарылығын мойындаушылар қатары 10% жуық болса, онда осылардың саны 2013 жылы жартылай өсті.

Зерттеу кезеңінде жүргізілген зерттеулер қатарында этносаралық татулық пен қоғамдық келісімді сақтаудың бір кепілі ретінде сұралған халықтың бағалауы бойынша бірінші орында жүрген басқа акторлардың арасында мемлекеттік саясатты маңыздылығы бойынша екінші орынға шеттету қарастырылады. Алдыңғы қатарға Қазақстан халқының толеранттылығы шығады (бұл арада барлық этностардың)


29

және қазақ халқының төзімділігі аса ерекшеленеді. Бұл ерекше қатынас 2010 жылы жер аударылған халықтардың тағдыры туралы жүргізілген «Тарихтан тағылым – өткенге тағзым» науқанын жүргізу кезеңінде алынған сұрау нәтижелерінде байқалды. Қазақстанда қалыптасқан этностар арасындағы депортациялар кезінен қазіргі уақытқа дейінгі толерантты өзара қарым-қатынастың негізінде не жатқаны туралы халыққа арналған сұраққа – тоталитарлы кеңестік режиммен респрессияланғандар, жер аударылғандар, құқықсыздардың, соның ішінде өз отанындағы қазақтардың да қиын-қыстаудағы бірігуіне негізделген толеранттылық дәстүрінің маңыздылығы ерекшеленді*. Олар тағы өз тарихынан, мәдениетінен, тілінен, өз қауымы өмірін басқару егеменділігінен шеттетілген.

Бұл, керісінше, этносаралық қатынастарды реттеудегі мемлекеттік саясаттың маңыздылығын төмендетпейді. Егер, мысалы, Ресейде мемлекеттік этникалық саясаттың негізгі мақсаттарының бірі қалыптасқан және жалғасып жатқан шиеленістерді татуластыру немесе жол бермеу болып табылса, Қазақстанда ең негізгі, нақты міндет қалыптасқан толеранттылық әлеуетті және оны ұлғайту негіздерін сақтау болып табылады.

Сонымен қатар, мемлекеттік этносаясатқа сенімнің жалпы өсуімен қатар, өңірлерде біраз уақыт өткеннен соң оған қатынас халықтың этникалық құрамындағы айырмашылықтарына және ықтимал әр түрлі этникалық қауымдастықтардың әлеуметтік өмір сүруімен байланысты басқа ерекшеліктер қатарына қатысты тез арада өзгеретіні байқалды. Бұл зерттеліп отырған республика өңірлерінде және оңтүстікте Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарында жоғары дәрежеде байқалады. Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Павлодар, Қостанай және бұрынғы Шығыс Қазақстан облысының аумағы кіретін солтүстік өңірмен салыстырғанда осы айырмашылықтар көрінеді.

* Бұл зерттеу материалына негізделу 2001–2002 жылдары мемлекеттік саясаттың рөлі туралы сұрақ мұндай тұрғыда қойылмағанымен байланысты, бірақ кейін бұл қажет екені байқалды және көбінесе ол жобасын жүзеге асырумен байланысты насихаттаушылық науқанмен байланысты болды.


30

8-кесте

Қазақстанның солтүстік және оңтүстік өңірлеріндегі респонденттердің мемлекеттік этносаясатты бағалауы*

(екі өңір мен зерттеу жылдары бойынша барлық халықтың үлесі)%

Солтүстік өңірде Оңтүстік өңірде 2002 2013 2002 2013

Белсенді, келісім үшін 23,2 36,8 31,0 23,6Мекендерде басқаша 48,6 43,1 41,7 47,0Халықтардың шыдамдылығында 9,3 8,0 10,6 19,9

Бастапқыдан дұрыс емес 7,2 0,5 2,8 4,3Жауап беруге қиналамын 11,7 11,5 13,9 5,2

Қазақстанның солтүстік облыстарында 2000 жылдардың басында сұралған әр түрлі этнос топтары өкілдерінің бағалауы бойынша этносаралық қатынастар едәуір қиындау болды және жалпы халық бағалары бойынша оңтүстік облыстарға қарағанда нашар бағаланды. Бірақ он жылдан соң солтүстікте жағдай едәуір жақсарды, бірақ оңтүстікте нашарлады (1-тарау, 2 кестені қараңыз).

Егер осы үрдістердің туындау себептерін іздесек, онда біз негатив/позитив параметрлері бойынша өңірлерде халықтың мемлекеттік саясат тиімділігін бағалауына халықтың қатынасының да қалыптасқанын көре аламыз. Егер солтүстікте ол салиқалы, белсенді және этносаралық келісімге әсер етуші деп санайтындар саны 23,2%-дан 36,8% дейін артса, оңтүстікте 31,0%-дан 23,6% дейін төмендеді. Жергілікті билік органдары шенеуніктерінің теріс әсер етуі бағалануда. Мақсатқа бағытталған саясат жоқ, бейбітшілік пен тыныштық Қазақстан халқының шыдамдылығында деп санайтын респонденттер

* Мұндағы және алдағы кестелердегі қызыл түс жолдар мен бағаналардағы көрсетілетін айтарлықтай негативті үрдісті, жасыл позитивті үрдісті білдіреді.


31

саны екі есеге артты. Осы пікірді ұстанушылар шыдамдылығы аяқталуы мүмкін.

Этносаралық қатынастар жағдайын және Қазақстан өңірлері мен облыстарындағы саясатқа сенім дәрежесін сипаттауда келтірілген қатарлар қоғамда өз мақсаттарында, міндеттерінде және әдістерінде мойындалған мемлекеттік этникалық саясаттың негізгі императивтері бұрмаланатыны жайлы айтылады. Шиеленістердің, жанжалды жағдайлардың пайда болуы, себептерін зерттеу және шиеленісті тудыратын субъектілер, топтар мен тұлғаларды анықтау және жағымсыз жағдайға себеп болуы мүмкін, наразылық пен шиеленіс тудыруы мүмкін жағдайларды сипаттау қажеттілігі қалыптасты. Бірінші кезекте, осыны қазақтар, орыстар және басқа этнос өкілдері респонденттерінің этносаралық саясатты қалыптастыру және жүзеге асыру бойынша мемлекеттік органдар қызметін қалай бағалайтыны туралы сұрақ жауаптарын талдау арқылы көрсетуге болады (9 кесте).

9-кесте

Негізгі этнос топтары бойынша бөлінген өкілдердің саясатты бағалауы (этностар, өңірлер, жылдар бойынша бөліну)

%Этностар Қазақтар Орыстар Басқалар

Өңірлер Солтүстік Оңтүстік Солтүстік Оңтүстік Солтүстік Оңтүстік

Бағдар/жылдар 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013

Белсенді, келісім үшін

34,1 37,8 34,0 23,0 15,9 35,9 19,5 17,8 20,6 34,1 26,4 35,1

Мекендерде басқаша 43,7 48,0 42,3 51,4 51,1 40,5 37,2 38,4 53,4 35,0 44,5 30,1

Халықтың шыдам-дылығы

8,0 6,8 8,6 18,1 9,5 8,2 22,1 24,7 11,1 15,1 10,8 25,7

Басынан дұрыс емес 4,1 - 2,0 3,3 10,6 1,0 6,2 8,2 4,8 0,0 3,6 9,1

Жауап беруге қиналамын

10,1 7,4 13,1 4,1 12,8 14,4 0,9 11,0 10,0 14,1 14,6 -


32

Солтүстік облыстарда қазақтардың шашыранды орналасуына, орыс және орыс тілді халықпен жиі байла-, орыс және орыс тілді халықпен жиі байла-ныста болуына қарамастан, 2002 жылы жүргізіліп жатқан этносаралық қатынастарды реттеу саясатын салиқалы, белсенді санап, мақұлдады.

Қазақтарға қарағанда солтүстіктегі орыстар 2002 жылы саясатты белсенді түрде жартылай және екі еседен аса, 10,0% дұрыс емес деп бағалады. Солтүстіктегі басқа этнос өкілдері саясатты 2002 жылы, шамамен сол параметрде бағалады.

2013 жылы солтүстік облыстардағы этносаралық қатынастарды тұрақты етуде елеулі өрлеуді көрсететін бағалаудың маңызды өзгерісі болды. Қазақтарда салиқалы және белсенді саясат бағаларының көрсеткіші – 37,8% дейін артты. Қазақтардың ешқайсысы саясатты бастапқыдан дұрыс емес деп белгілемеді. Сол уақытта, жағдай салиқалы саясат есебінен емес, тек халықтың толеранттылығы арқасында жақсарып жатыр деп санайтын респонденттер саны азайды. Аз ғана дәрежеде болса да жергілікті билік органдары жұмысын жағымсыз бағалағандар саны артты.

Солтүстік облыстардағы орыстар алғашқы зерттеуден кейін он жылдан соң қазақтардан да жоғары деңгейде этносаралық қатынастарды реттеудегі мемлекеттік саясатты жауап нұсқаларындағы анықтамаларда көрсетілген барлық түрлерін жағымды бағалады. Саясат бастапқыдан дұрыс емес және этносаралық қатынастардың шиеленісіне алып келеді деп санаушылар саны Солтүстік Қазақстан орыстарында 10%-дан 1% дейін азайды. Саясатты қазіргі кездегі бағалауда Қазақстанның солтүстік облыстарында тұрып жатқан басқа этнос өкілдері де осылай қарайды.

Этносаралық қатынастар саласындағы мемлекет саясатын Қазақстанның оңтүстік облыстарында бағалау 2002 жылы солтүстік өңірдегідей көзқараста болған, 2013 жылы әжептеуір дәрежеге өзгерді. Егер орыстар саясатты белсенді, салиқалы және тұрақтандырушы ретінде 20% төңірегінде бағаласа, 2013 жылы ол төмендеді – 17,8%, бұл жалпы қазақстандық көрсеткіштен шамамен жартысына кем. Саясат емес, халық


33

шыдамдылығына шағым 24,7%, барлық Қазақстан бойынша – 14,2% құрады. Саясатты бастапқыдан дұрыс емес деп бағалаған оңтүістік орыстары 8,2% болса, барлық Қазақстан бойынша бұл бар-жоғы 3,0%.

Оңтүстік бойынша басқа этнос өкілдерінде жалпы алғанда орыстардың бағаларымен сәйкес, бірақ саясатты белсенді, салиқалы ретінде бағалағандар екі есеге көп және сөз жүзінде ресми мәлімденген санайтындар аз дәрежеде және бастапқыдан дұрыс емес санайтындар орыстардан да көп – 9,1%. Көріп отырғанымыздай, қазақтар мен орыстардан басқа этнос өкілдерінің пікірі анағұрлым бөлінді.

Мемлекеттік органдармен жүргізіліп жатқан саясат пен этносаралық қатынастардың қазақтар тарапынан жоғары бағаларға ие болғанына қарамастан, бұл оңтүстік өңірде қалыптасып жатқан едәуір күрделі жағдайды көрсетеді. Тіпті саясатты белсенді және салиқалы деп санаған сол оңтүстік облыстардағы қазақтар да тиімсіздіктің себебі ретінде жариялылықты сұралғандардың жартысы белгілеген, осылай саясаттың дұрыс жүргізілмеуі олардың түсінігінде жергілікті билік органдарына жүктеледі.

Егер орыстар және басқалар тарапынан билікке наразылықтың ең басты себебі оның кадрлық құрамы, яғни мемлекеттік қызмет лауазымына ие болудағы олардың құқықтарының бұзылуы екендігін ескерсек, этносаралық қатынастардағы шиеленістің тағы бір маңызды себебі туындайды. Осы шиеленісті арандататын, не өршітуге қарсы келетін субъектілер көрінеді.

Сіздің халқыңыздың және мемлекетіңіздің қайғысына жалпы белгілі бір этникалық топтардың өкілдері кінәлі болуы мүмкін деп санайсыз ба деген сұраққа берілген жауапта, жалпы, сұралған барлық қазақстандықтардың көбісі қарсы жауап бергенін ескеру қажет, сонымен қатар олар осындай мәселенің қойылуына және біреуді кінәлауға толығымен қарсы (10 кесте).


34

10-кесте

Респонденттердің «Сіздің халқыңыздың және мемлекетіңіздің қайғысына белгілі бір этникалық топтың өкілдері кінәлі болуы

мүмкін деп есептейсіз бе?» деген сұраққа жауабы%

Қазақтар Орыстар Басқа түркі тілд.

Басқа түркі тілді

еместерЖоқ, мұндай кінәлауға мүлде қарсымын 58,3 52,3 60,4 66,2

Мүмкін қандай да бір әсер бар 26,6 32,4 18,7 23,5Иә, белгілі бір этникалық топтар кінәлі 2,6 3,8 6,6 2,9

Жауап беруге қиналамын 12,5 11,5 14,3 7,4

Этникалық топтар бойынша бөлінген басқа да сауалнамаға қатысушылардан гөрі орыстар аз дәрежеде мұндай кінәлауға қарсылық білдірді – 52,3%, бірақ басқаларға қарағанда 32,4% қандай да бір әсер бар деп есептейді. Осындай кінәлаулардың себебін тек болжауға ғана болады. Сұрауларда, сауалнамалар мен сұхбаттарда, олардың ойынша, кінәлілерді атау өтініші – қазақстандық респонденттердің танымал саяси әдептілік тарапынан нәтиже бермей жатыр. Сондықтан мекендерде мемлекеттік этносаясат императивтерін сәтті жеткізу көбінесе зерттеудегі нақты этносаралық қатынастардағы шиеленіс субъектілерін көрсетуге тәуелді, ал бұл қатар қабылдауды талап етеді.

Халық жалпы Президент атынан құрастырылған және ресми мәлімденген мемлекеттік этникалық саясатқа жоғары дәрежеде сенеді. Оның сәтсіздіктері немесе бір жерлерде пайда болған ұлтаралық шиеленіс пен жанжалдар нақты атқарушылар есебіне жазылады, ал наразылық көбінесе жергілікті билік органдарына бағытталған. Сұралғандардың пікірінше, сақталып отырған тұрақтылық ұлттардың байырғы толеранттылығы арқасында орнап отыр. Бірақ этносаралық


35

келісім мен толеранттылық дәрежелері секілді Қазақстанның әртүрлі өңірлеріндегі айтарлықтай маңызды, әрі едәуір айырмашылықтары үлкен сақтық тудырады (11 кесте).

11-кесте

Респонденттердің «Этникалық саясатты әзірлеу мен жүзеге асыру жөніндегі мемлекеттік органдардың қызметін Сіз қалай

бағалайсыз?» деген сұраққа жауабы (2013 ж.)%

Қазақстан өңірлері О

ңтүс

тік

Сол

түст

ік

Шы

ғыс

Бат

ыс

Орт

алы

қ

Аст

ана

Алм

аты

Салиқалы, белсенді 23,6 36,8 34,3 40,4 42,7 38,2 41,3Дұрыс, бірақ сөз жүзінде 47,0 43,1 29,2 25,7 32,8 33,8 35,0Халықтардың шыдамдылығы есебінен 19,9 8,0 16,3 16,1 7,6 16,2 14,7

Басынан дұрыс емес, 4,3 0,5 4,7 3,2 2,3 5,9 2,1Жауап беруге қиналамын 5,2 11,5 15,5 14,7 14,5 5,9 7,0

Көріп отырғанымыздай, жеке қарастырылып отырған этносаралық қатынастар еліміздің оңтүстігі пен солтүстігінде басқа өңірлерден айтарлықтай қатты ерекшеленеді. Этносаралық қатынастар жағдайы мен саясатты бағалаудың осындай қатынасын анықтау зерттеудің негізгі гипотезасының бірі ретінде болжанған. Басқа өңірлерде де жағдайлар мен бағалауда кейбір ауытқулар байқалды. Мысалы, Алматыда саясатты қолдаудың ең жоғары дейңгейі – 41,0%, батыста саясат тек сөз жүзінде деп бәрі аз санайды – 25,7%, жергілікті органдарға республика орталығында көбірек сенім көрсетеді және халық шыдамдылығы азырақ – 7,6%, Астанада және шығыста саясат бастапқыдан дұрыс емес деп басқалардан артық санайды – сәйкесінше 5,9% және 4,7%.


36

Белгіленген көрсеткіштердегі айырмашылықтар жеке облыстарда аса маңызды және қарама-қарсы болуы мүмкін. Қандай да бір көрсеткіштер бойынша этносаралық қатынас-тарда проблеманың болуы мүмкін өңірлер мен облыстардағы, мекендердегі этностардың өзара қарым-қатынасын аса тереңдете зерттеу қажеттігі туындайды. Оның себептері маңызды өңірлік айырмашылықтар негізінде анықталады: толеранттылықтың жоғары деңгейін сақтау үшін қандай да бір маңыздылыққа ие әлеуметтік-экономикалық, қоныстық, саяси-басқарушылық, ділдік және басқа да факторларды зерттеу негізінде анықталуы керек.

Ұлттық саясатты қалыптастыру мен жүзеге асыру бойынша Қазақстан Президенті қызметін бағалау үрдісі этностардың тұрақты татулығы жағдайында ресми жарияланған саясатқа сенім артып жатқанын көрсетеді. Алайда, саясатқа, билікке деген сенім деңгейі тек ойша бағалаумен емес, әрекет арқылы да тексеріледі. Этникалық негізде жанжал туындаған жағдайдағы өз әрекетін сипаттау бойынша сауалнама сұрағына бір сарынды әрекет, тәртіп жолын ұстанушылар туралы жауаптар алынды. Шиеліністерді пассивті немесе зорлық-зомбылықсыз, белсенді өркениетті әдістер арқылы шешуге басым көпшіліктің ұмтылысын жалпы үрдіс ретінде белгілеуге болады.

Этносаралық салада туындаған әр түрлі жағдайларды шешу үшін арсеналында тиімді, құқықтық, күштік, үгіт-насихаттық әдістері бар күш ретіндегі билікпен байланысты бірінші орынға қою үрдісі барлық ұлттарда, этностарда байқалады және басымдық көрсетеді. Бұл сенімді қолдау керек және әсіресе әлеуметтік өзара әрекеттестік периферияларындағы, орындардағы халықпен тікелей жұмыс істейтін билік органдарына қатысты ұлғайту керек. Сонымен қатар, билікке көрсетілген сеніммен қатар, біз этностардың негізгі топтарының өкілдері арасында экстремистік бағыттағы топтардың да бар екенін көріп тұрмыз (12 кесте).


37

12-кесте

Респонденттердің «Егер этникалық негізде жанжал туындаса, Сіздің әрекетіңіз қандай болмақ?» деген сұраққа жауабы (2013 ж.)

%

Қаз

ақта

р

Оры

стар

Түрк

і тіл

д.

Түрк

і тіл

ді

емес

тер

Бар

лық

мас

сив

бойы

нша

Биліктен шешімдер қабылдауын талап етемін 42,0 35,8 30,8 42,6 39,2

Түбегейлі араласпаймын 27,9 28,7 36,3 35,3 29,1Ойым бөліну үшін басқа нәрсемен айналысамын 18,6 14,0 23,1 22,1 17,4

Елден немесе облыстан кетуге тырысамын 9,2 24,5 23,1 13,2 15,6

Менің халқымның мүддесін қорғайтын қоғамдық қозғалысқа, партияға кіремін немесе ондағы өзімнің әрекетімді жандандырамын

18,5 11,1 6,6 7,4 14,7

Шерулерге, митингтерге, қарсылық білдіру акцияларына қатысамын 11,3 5,7 7,7 2,9 8,8

Қарумен өз халқымның мүддесін қорғай аламын 9,1 5,7 3,3 5,9 7,4

Жауап беруге қиналамын 13,0 13,0 15,4 14,7 13,2

Қазақтар арасында билікке және оның тәртіп орнатып, ұлтаралық қатынастарда әділдік орнату мүмкіндігіне сенімі ең жоғарғы дәрежеде көрсетілген. Осы категориядағы сұралғандардың 40%-нан астамы апелляцияға бермекші және шара қолдануды талап ететін болады. Қазақтар арасында жалпы толеранттылықтың және этносаралық қатынастардағы татулық бағаларының жоғары болуына қарамастан, өз халқының мүддесін қорғау үшін саяси күресте қоғамдық құрылымдардағы қызметін жандандыру, наразылықтың


38

рұқсат берілмеген формаларына тікелей қатысу және тіпті қару пайдалану жолдары арқылы өзін көрсету мүмкіндіктері пайыздық қатынаста бәрінен де жоғары тұр. 9,1% сұралған қазақтардың жалпы массиві бойынша ең жоғары және бұл жалпы қазақстандық көрсеткіштен шамамен 2%-ға асып тұр. Бірақ бұл жағдайда осындай әрекетке бару деңгейіне ішкі қауіппен қоса, қазақтар үшін, қандай да бір сыртқы қысымға немесе көрші мемлекеттер тарапынан экспансияға қарсы тұруы да жататынын ескеру керек.

Жағдайларды бағалауда негізінде, саяси индифференттілік манифестациясы мен этникалық бағытының жоқтығынан, шиеленіске көбінесе басқа да түркі тілдес және түркі тілдес емес этнос өкілдері, өзінің мұндай қылығының келешегінің жоқтығын және қауіптілігін түсінгендіктен, араласпайтын сияқты. Басқа түркі тілдестердің бір бөлігі қандай да бір басқа іспен айналысып, проблемалардан алыстауы мүмкін. Орыстардың қарсылық көрсету формасы әрқашан көшіп кету болып табылады – 24,5%, және басқа түркі тілдестер де шамамен тура сондай 23,1%, олардың ішінде, дәлірегі, өзбектер, мүмкін еділдік татарлар бар, яғни өзінің тарихи отанына бара алатындар.

Болжамды жанжал жағдайында болатын әрекеттерді талдау үшін этникалық топтар, аймақтар және зерттеу жылдары бойынша бөлінген қазақстандықтар арасында аса маңызды айырмашылық байқалады (13 кесте).

Зерттеу барысында байқалған солтүстік және оңтүстік облыстардағы этносаралық қатынастар сипаты бойынша, сәйкесінше негізгі этностар тобы өкілдері әрекеттерінің жүйесінде қарама-қайшылық қалыптасуда. Ең алдымен, бұл билікке сенім дәрежесіне әсер етті: егер солтүстікте 55,4% қазақтар билік органдарына сенетін болса, оңтүстікте 40,3%, ал бұл көрсеткіш солтүстікте орыстар арасында қазақтардан гөрі төмен – 45,6%, оңтүстік қазақтарындағыдай төмен – 39,7%.


39

13-кесте

Респонденттердің «Егер этникалық негізде жанжал туындаса, Сіздің әрекетіңіз қандай болмақ?» деген сұраққа жауабы

%Этностар Қазақтар Орыстар Басқалар Өңірлер Солтүстік Оңтүстік Солтүстік Оңтүстік Солтүстік Оңтүстік Жылдар 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013

Әрекеттің бастамалық түрлері Биліктен шараларды талап етемін

46,0 55,4 44,0 40,3 36,0 45,6 28,0 39,7 33,0 62,7 32,5 25,7

Қоғамдық қозғалысқа кіремін

21,0 19,6 28,0 18,1 15,0 11,3 9,0 16,4 13,0 0,5 14,5 2,5

Әрекеттің белсенді, экстремистік түрлері Тыйым салынған акиялар

16,0 6,1 17,0 11,1 13,0 6,2 12,0 4,1 9,0 – 11,0 –

Қару арқылы 19,0 0,7 24,0 14,0 12,0 2,1 6,0 23,3 9,0 – 12,0 21,5Әрекеттің әлсіз түрлері

Түбегейлі араласпаймын 15,0 22,3 26,0 28,0 17,0 31,3 31,0 6,8 17,0 42,7 31,5 21,6

Басқа нәрсемен айналысамын

8,0 13,5 14,0 22,2 10,0 12,3 29,0 6,8 16,0 32,7 20,5 23,2

Елден немесе облыстан кетемін

4,0 8,1 5,0 10,3 29,0 23,1 31,0 27,4 26,0 14,1 21,0 19,1

Жауап беруге қиналамын – 17,6 – 6,6 – 8,7 – 23,3 – 4,6 – –

Басқа этнос өкілдерінің мемлекеттік органдарға, олардың солтүстікте этностар құқықтарының бұзылу жағдайын реттей алу мүмкіндігіне сенімі 2013 жылы барлық топ көрсеткіштерінен аса жоғары болды – 62,7%. Бұл солтүстік облыстарда жүргізіліп жатқан, әсіресе шағын ұлттарға қатысты этникалық саясаттың сәттілігін көрсетеді. Сенім дәрежесіне қарама-қарсы көрініс оңтүстік облыстарда байқалады, мұнда таралып жатқан шиеленіс жағдайында билік органдарына этностар өкілдерінің тек 25,7% дауыс береді.

Мүдделерін қорғайды-ау деген партияларға, қоғамдық қозғалыстарға қазақтар сенуі мүмкін, бірақ жылдар өте бұл


40

көрсеткіш азайып барады. Орыстар да жылдар өте партиялар мен қоғамдық қозғалыстар көмегіне сүйенуді азайтты, бірақ оңтүстікте 2013 жылы ол кенеттен 9,0%-дан 16,4%-ға дейін артты. Бұл оңтүстіктегі орыстардың жағдайы солтүстіктен гөрі жеңіл емес және мемлекеттік органдардың қорғауы жеткіліксіз екендігін білдіреді. Қоғамдық ұйымдар оңтүстіктегі басқа этнос өкілдері арасында мүлдем беделінен айырылды: 2002 жылғы 14,5%-дан 2,5%-ға дейін. Бірақ солтүстікте басқа этнос өкілдерінің ешқайсысы (0,5%) партиялар, қоғамдық ұйымдар көмегіне сүйенбейді, ал бұрын 13% олармен бірге жұмыс істеген. Шамасы, оңтүстікпен салыстырғанда, солтүстікте жағдайдың жақсаруына байланысты өз жақтастарын партия-лар мен қоғамдық ұйымдардың қорғауы тоқтаған сияқты.

Өздеріне тиісті ділі бойынша қазақтар билік пен саясатқа аса жақсы ізет көрсетеді, оған келіспеушілік туындағанда, қарсылықтың ең белсенді формаларына басқалардан гөрі ынталы. Қазақтардың оңтүстіктегі көп саны қауіп тудырады, олардың 14,0% сауалнамада өз халқының мүддесін қарумен қорғай алатындығын және 11,1% митингілер, наразылық акцияларына, соның ішінде рұқсат берілмегендеріне қатысатынын айтты, бұл халықтың елеулі бөлігін қазақтар құрайтын облыстарда байқалады. Зардаптары өте ауқымды, жағымсыз және деструктивті болуы мүмкін.

Осындай мінез-құлықты өз кезегінде табиғи патриоттық сезімдердің орындалуы ретінде елестетуге болушы еді және олар шекарадағы облыстарда өз халқын сыртқы жаулардан да қорғауға даярлық ретінде пайда болады. Бірақ қауіп ішкі этносаралық қатынастардағы халық, этнос мүддесі этникалық қоғамдастықта үстем тұлғалар тобының корпоративтік, экономикалық мүдделерімен жалған алмасуында болып тұр. Белгілі жағдайлар бойынша олар басқа топтармен әлеуметтік өзара әрекеттестікте, ең алдымен, көлеңкелі кірістер саласын алу мен бөлу, сыбайлас жемқорлыққа басымдықтың түрлі проб-лемаларына қарсы тұруы мүмкін. Бұл процесс бір мезгілде санаға этносаяси, мәдени-құндылықты, рухани-діни негізде олар үшін тиімді себептер мен оқиғалардың бұрмаланған


41

түсіндірілген этникалық мифологемалардың енуімен қоса жүреді. Көрші республикалардағы жағдай зорлық-зомбылық пен экстремизм арқылы топтық мүдделерді жүзеге асыру мүмкіндігіне үлгі болып, осындай көңіл-күйді туындатады.

Алайда оңтүстік облыстарда тұрып жатқан басқа этнос топтары да болжамды шиеленіс жағдайында табандылық көрсетіп отырғанын мойындауымыз керек. Оңтүстіктің орыстары өз билігін төмен дәрежеде сезінеді және оған шара қолдануын немесе қорғанысты талап етпекші. Осы оңтүстік үшін Қазақстаннан тыс жаппай көшуден соң қалған орыстардың са-лыстырмалы тобында, жауап бергендердің 23,3% немесе әрбір төртіншісі қолына қару алатынын айтады. Осы уақытқа дейін, Қазақстанда өткізілген әр түрлі сұрауларда орыстар жанжал шығару орнына елден кетуді қалап, қарсылықты осындай ниет арқылы көрсеткен еді. Дегенмен, наразылық акцияларынан олардың іс жүзінде – 4,1% үміттенбейді, мүмкін, олар келешегінің жоқтығы мен рұқсат етілген және рұқсат етілмеген акцияларды ұйымдастырудың мүмкіндігінің төмендігін ұғынса керек.

Осындай көңіл-күй оңтүстікте басқа этнос өкілдерінде де байқалады, олардың көбісін түркітілдес халықтар құрауда, 21,5% – қарулы қорғанысты немесе күресті бастауы мүмкін. Мұндай әрекеттерімен орыстармен ұқсас келеді.

Осылайша, келесі қорытындыға келеміз: негізгі ұлт өкілдері қоныстанған Қазақстанның оңтүстігінде мемлекеттік органдар жүргізіп жатқан этносаясат этностар татулығын сақтауға еш нәтиже бермей жатыр, этнос топтарының бір-біріне және мемлекеттік органдарға өзара наразылықтары жағынан туындаған проблемалар шешілмеуде. Осылайша, еліміздің өңірлері мен облыстарында жүргізіліп жатқан ұлттық саясат, біріншіден, тереңірек зерттеуді, екіншіден, барлық этникалық топтардың мүдделерін қанағаттандыратындай түзетулерді қажет ететіні туралы қорытынды жасауға болады.


42

4. ЭТНИКАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТАРДЫҢ КЕМСІТІЛУІ, БҰЗЫЛУЫ

Адамдардың құқықтарын бұзу немесе оларды этникалық белгісі бойынша кемсіту сияқты құбылыстарды түсіндіру, анықтау, зерттеу кезінде олардың Қазақстанда қолданылуы және таралу дәрежесін анықтайтын көрсеткіштер мен маркерлерді табуы айтарлықтай қиын болуы мүмкін. Сонымен қатар «кемсіту» және «құқықтарды бұзу» деген сөздердің астарында табиғаты әртүрлі құбылыстардың екі тобы жатқанын ескеру керек.

Заң тәсілдері заңнамада анық жазылған кемсіту тұжырымдамасына негізделген. Бірақ соңғы кезде өркениетті елдерде мемлекетке немесе оның институттарына тікелей кемсітуді ашық жүргізуді бұйыратын конституцияны іс жүзінде кездестіру мүмкін емес. Бұл жағдайда, кемсітуге мыналар жатады: дауыс беру құқығынан айыру; азаматтық, кіру немесе шығу визаларын беруден бас тарту; кітаптар, мақалалар басып шығаруға, көпшілік алдында сөз сөйлеуге тыйым салу; тіл бойынша қысымдық жасау; оқу орнына қабылдау немесе одан шығару; жұмысқа қабылдау және одан этникалық шығу тегі мотиві бойынша шығарып жіберу және осы сияқты әрекеттер. Қазақстанда мұндай кемсітуді шеттету, жер аудару немесе геноцид әрекеттері үрдістері жайлы айту еш ақыл-парасатқа сыймайды.

Әлеуметтанулық әдіс көбінесе «құрылымдылық теңсіз-дік», «құрылымдылық кемсіту», «жанама институттық кемсіту» және басқа терминдермен аталатын жасырын, заңды тұрғыда рұқсат етілмеген кемсітуге байланысты. Бұл жерде объективті үдерістің нәтижесінде пайда болған әлеуметтік теңсіздік туралы айтылып отыр. Бұл адамдар өздерінің жерлестерімен, руластарымен, діндестерімен,

4. Этникалық құқықтардың кемсітілуі, бұзылуы 43

жақтастарымен, қызметтестерімен, сыныптастарымен және т.б. бірлескенде, олармен бәсекелесіп және оларды бағынышты жағдайға қойған кезде іске асатын, әртүрлі салада жүзеге асырылатын жасырын, беймәлім кемсіту. Мұндай кемсіту жеке байланыстар деңгейінде іске асады. Мұндай бұзылымдар заң түрінде анықталынбайды, бірақ әдеттегі санамен ұғынылады. Бұл жерде әлуметтанушылар бір тұлға басқа жеке тұлғаны кемсіткен кезде «оңашаланған жеке кемсітудің» бар болуын ғана айта алады.

Қазақстандық әлеуметтанушылар жүргізген этникалық белгісі бойынша кемсіту жағдайын бағалау бойынша халық сауалдамалары респонденттердің бір бөлігі әр жылдары әртүрлі мөлшерде Қазақстанда этникалық себептерімен кемсіту бар ма деген сауалнама сұрағына аз мөлшерде жағымды, біраз ықтималдықпен жауап бергенін көрсетеді.

Сондықтан бұл зерттеуде респонденттерге Қазақстанда этникалық топтардың құқықтарын бұзған жағдайлар қандай да бір этникалық себептерімен кемсітуге байланысты болды ма деген 2002 жылғы сауалнамада қойылды. Барлық жауап бергендердің 8,3% құқықтардың бұзылуы жиі болады деп белгілеген, 39,5% мұндай жағдайлар анда-санда болады деп есептейді және мұндай бұзушылық жоқ дейтіндер – 38,8%. Жауап беруге қиналғандар – 13,4%. Мысалы, жоғары білімі бар респонденттердің арасында жауап беруге қиналғандар көп – 15,3%.

Бұл сұраққа жауап берушілердің пайыздық саны мағыналы құрамын, сандық немесе материалдық толықтыруға ұшырамайтынын еске салуымыз керек. Бұл ақпарат білім мен ақпараттанған пәнді бағалайтын адамдардың субъективті пікірін білдіреді, әрдайым қандай да бір сандық көрсеткіш-терге, статистикалық деректерге, расталған құжаттарға негізделген мифологиялық құрамды пайымдауды көрсетеді. Сауалнама арқылы алынған мұндай бағалауды талдау барысында құндылық әртүрлі топтарға, ақпаратты уақыт орамымен, сонымен қатар өзгеріс динамикасы бойынша бөлінген респонденттердің жауаптарымен салыстырмалы операциялардың нәтижесін көрсетеді.


44

14 кестеде Қазақстан өңірлері бойынша 2013 жылы барлық сұралғандар массиві бойынша мәліметтер берілген.

14-кесте

Респонденттердің «Қазақстанда этникалық топ өкілдерінің құқықтары бұзылды ма?» деген сұраққа жауабы

%

Оңт

үсті

к

Сол

түст

ік

Шы

ғыс

Бат

ыс

Орт

алы

қ

Аст

ана

Алм

аты

Иә, жиі кездеседі 6,9 7,4 15,9 6,4 5,3 10,3 6,3Кейде болып тұрады 42,9 36,3 30,5 38,1 46,6 58,8 40,6Құқықбұзушылықтар жоқ 41,2 42,6 39,9 32,6 34,4 25,0 41,3Жауап беруге қиналамын 8,9 13,7 13,7 22,9 13,7 5,9 11,9

Көріп отырғанымыздай, Астана тұрғындары этникалық принцип бойынша құқықтардың бұзылуын бәрінен көп белгілейді, бұл шенеуніктер орналасқан қаладағы қызмет, жеңілдік, мансап үшін қызу күрестің бар екендігін көрсетеді. Себебі кез келген бәсекелес, үміткер, шешім қабылдаушы басшының өзіндік этникалық шығу тегі бар, сондықтан мұндай өзара әрекеттестіктегі барлық сәтсіздіктер осы этнос есебіне жазылады және кемсіту ретінде бейімделеді. Сұралғандардың ойынша, Шығыс Қазақстан облысында құқық бұзушылықтар жиі болуда. Бәлкім, мұнда қарым-қатынасқа этникалық қоныстық әр түрлілік әсер етеді, басқаша саяси және әлеуметтік мүдделері әртүрлі этникалық топтар кездеседі, сыбайлас жемқорлықтық әрекеттер мен оған қарсы күресте де қарқындылық артты. Кез келген жағдайда, осы облысқа қатысты этникалық өзара әрекеттестік пен мемлекеттік этносаясаттың тиімділігі процесстерін арнайы жеке тереңдетілген зерттеу талап етіледі.

Шектеу дәрежесін бағалау динамикасын қарастырсақ, біздің солтүстік және оңтүстік облыстарын зерттеуімізде және барлық


республика бойынша соңғы мәліметтермен салыстырғанда, «жиі кездеседі» категориясында бағалау, барлық республи-, барлық республи-камен салыстырғанда, Астана мен республиканың шығыс өңірінде төмен (15 кесте).

15-кесте

Респонденттердің «Қазақстанда этникалық топ өкілдерінің құқықтарының бұзылуы кездесе ме?» деген сұраққа жауабы

%Солтүстік облыстар

Оңтүстік облыстар

Барлық массивтер бойынша,

2013 2002 2013 2002 2013

Иә, жиі кездеседі 8,0 7,4 5,1 6,9 8,3Кейде болып тұрады 25,9 36,3 22,4 42,9 39,5Құқық бұзушылықтар жоқ 28,0 42,6 42,1 41,2 38,8Жауап беруге қиналамын 37,1 13,7 30,4 8,9 13,4

Солтүстік облыстардағы құқық бұзушылықтар дәрежесі көңіл аудартарлық, ал оңтүстік облыстарда ол бұрынғы деңгейде, 2002 жылғы 42% төңірегінде қалып тұр. Оңтүстікте «кейде болып тұрады» деген тұжырымдамаға келіскендер саны 42,9%-ға дейін артты.

Сұралған барлық қазақстандықтар арасында жауап беруге қиналғандар саны биыл айтарлықтай азайды. Оңтүстік облыстарда бұл көрсеткіш бар-жоғы 8,9% құрады. Бұл осы аймақта қалыптасып жатқан шиеленісудің жоғары әлеуеті жағдайында құқық бұзушылық пен кемсітуге байланысты барлық құбылыстар, оқиғалар мен процестерге барлық қоғамдастықтың көңіл аударып отырғаны байқалды. Бұл, өз кезегінде, этносаралық қатынастағы шиеленістің арту себебі болып табылады.

Құқықтардың бұзылуы мен кемсітілуі туралы сұраққа жалпы, этникалық топ бойынша бөлінген респонденттер жауаптары (16-кесте).


46

16-кесте

Респонденттердің «Қазақстанда этникалық топ өкілдерінің құқықтарының бұзылуы кездесе ме?» деген сұраққа жауабы

%Этностар Қазақтар Орыстар Басқалар Өңірлер Солтүстік Оңтүстік Солтүстік Оңтүстік Солтүстік Оңтүстік Жылдар 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013Жиі 3,4 8,1 3,9 7,0 11,0 7,7 10,7 9,6 9,5 0,0 6,6 -Кейде 21,3 37,8 18,8 38,3 29,0 33,3 33,9 49,3 27,5 53,2 26,4 64,3Жоқ 39,6 41,9 45,6 46,5 19,3 44,6 32,1 28,8 27,0 38,2 36,3 26,6Жауап беруге қиналамын

35,7 12,2 31,6 8,2 40,0 14,4 28,5 12,3 34,4 10,0 29,6 18,2

Тек солтүстіктегі орыстарда «жиі болды» категориясы бойынша құқық бұзушылық саны 2002 жылы 11,0% құраған болатын, биыл 7,7%-ға дейін өзгерді, алайда оңтүстікте 10,7%-дан 9,6%-ға дейін артты, бұл барлық Қазақстан бойынша көрсеткіштен артық. Орыстардан басқалары соңғы зерттеуде құқық бұзушылық «жиі» болып жатқанын мүлдем белгілемеді, бірақ «кейде» болып тұрады дегендер – солтүстікте де, оңтүстікте де 64,3%-ға жуық. Бұл тұрақты көрсеткіш болды. Қазақтарда құқық бұзушылықтар кейде болып тұратынына көңіл аударса да (38,3%), құқық бұзушылық мен дискримина-(38,3%), құқық бұзушылық мен дискримина-ция саны солтүстікте де, оңтүстікте де жағымды көрініске ие.

Бұл жағдайдан, оңтүстік Қазақстан халқы ұлтаралық қарым-қатынасқа қатысты барлық ақпаратқа аса салиқалы және сыни түрде қарайды деген қорытындыға келеміз. Олар шиеленістерге түрткі болатын және насихаттау механизмдері, субъективті мазмұны, құпия себептері туралы хабардар және қандай да бір этносаралық катаклизм туындауы жағдайында кімді қашан кінәлауға болатынын және нақты этникалық құраушылар үлесінің қаншалықты екенін білуі мүмкін.

Солтүстіктің орыстары, бұл қатынаста тәжірибесі аз, этникалық топтар арасында туындаған шиеленіс кезінде шамамен арандатушылыққа берілуі, «психологиялық тобыр-мен» ауыруы мүмкін, ал бұл жағдайлардың өршуі өте қауіпті.


Бұл жариясыз, көлеңкелі саяси, қоғамдық ұйымның құпияларын әлеуметтанулық сауалнама әдістері арқылы зерттеу күрделі, бірақ, бастапқы әлеуметтанулық ақпаратты сапалы талдаудың ерекше тәсілдерін қолдану арқылы істеу керек.

Кез келген жағдайда, дискриминация тақырыбында (орын алады немесе алмайды) сауалнамаларда алынған объективті сипаттағы тереңдетілген зерттеулермен бекітілмеген, бастапқы ақпарат қоғамда елдегі этносаралық қарым-қатынас сипаты туралы бұрмаланған түсінік қалыптастыруы мүмкін. Сондықтан, осы жағдайда нақты фактілер және сандық өлшеу, саралау, іріктемелі жүйелеуге ұшыраған басқа да осындай жалпыланған ақпараттар бойынша процестерді зерттеу барысында алынған мәліметтер аса сыпайы және заңды индикаторлар болады. Осы жағдайда респонденттер жеке немесе олардың жақындарының жұмысқа алған кезде, қызметте өсуде және басқа жағдайларда өзінің этникалық шығу тегіне байланысты шектеулерге кезіккені туралы сұраққа берілген жауаптарды талдау арқылы жасай аламыз (17-кесте).

17-кесте

Респонденттердің «Сіз жеке өзіңіз немесе сіздің жақындарыңыз этникалық шығу тегіне байланысты жұмысқа алған кезде,

қызметте өсуде шектеулерге кезікті ме?» деген сұраққа жауабы (2013)

%Қазақтар Орыстар Барлық

массивСолтүстік Оңтүстік Солтүстік Оңтүстік Жиі 2,7 3,3 8,2 13,7 5,5Кейде 8,8 5,3 14,9 19,2 15,6Жоқ 86,5 86,4 76,4 61,6 73,5Жауап беруге қиналамын 2,0 4,9 0,5 5,5 5,5

Этникалық құқықтардың бұзылуының нақты жағдайларына қатысты оңтүстіктің де, солтүстіктің де


48

қазақтары 2013 жылы оларды ең аз мөлшерде көрсетті және сол уақытта олардың 86,5%-ға дейін жеткен ең көп саны жеке өзіне және жақындарына қатысты ешқандай шектеулер болмағанын айтады. Қазақтар, өздерінің басым жағдайына қарамастан, дис-криминация немесе құқықтардың бұзылуын, аз шамада болса да, белгілегенін ескеру керек және де егер осындай жағдай болып жатса, онда ол да резонансты сипатқа ие және адамдар санасында тиісті көрініс алып, қарсылық тудырады.

Саны бойынша екінші этникалық топ–орыстарда жағдай басқаша. Егер солтүстікте құқық бұзушылықтарға 8,2% жиі жолықса, ал оңтүстікте – 13,7%, солтүстікте 14,9% сирек, бірақ болып тұрады, ал оңтүстікте бұл сұралғандардың 19,2%. Ал оларға ешқандай шектеулер болған жоқ деп санайтындар саны қазақтардан гөрі 20%-ға кем.

Қазақстанның басқа аймақтарында, солтүстік пен оңтүстікті санамағанда, құқық бұзушылық пен кемсіту жағдайының этникалық принциптері бірдей (18-кесте).

18-кесте


қызметте өсуде шектеулерге кезікті ме?» деген сұраққа жауабы%

Шығыс Батыс Орталық Астана АлматыИә, жиі болды 6,0 1,4 6,9 16,2 4,9Сирек, бірақ болды 16,3 22,9 17,6 33,8 14,7Болған жоқ 71,7 61,0 69,5 48,5 76,2Жауап беруге қиналамын 6,0 14,7 6,1 1,5 4,2

Алдында айтылып кеткендей, Астана – өмір ырғағы мен оның сапасы жағынан шенеуніктердің санының көптігімен, кеңсе қызметкерлерінің қызметіндегі сәттіліктермен анықталатын қала. Дәлірегі, құқық бұзушылықтардың жоғары көрсеткіші республика бойынша орта көрсеткіштен екі есеге көп және ол қызметте, жоғары әлеуметтік-мәртебелік жағдайды алуға жоғары бәсекеге қабілеттілікпен ерекшелінеді.


Мұнда, жұмыс берудегі бас тарту себептерінің бұрмаланғанын түсіндіру деңгейі де жоғары және олар әр түрлі болуы мүмкін: біліктілікті білім талаптары бойынша сәйкессіздіктен бастап, астанада орналасудың заңды мәртебесінің, тиісті құжаттардың жоқ болуы немесе басқа этникалық емес сипаттағы объективті себептерге дейін.*

Жұмыспен қамтудың түрлі салалары дегеніміз этникалық шығу тегі бойынша кемсітудің кең орын алуы ықтимал орын. Біздің зерттеуде осы салаларға респонденттер еңбек сипаты, еңбекақы жүйесі, мамандықтың беделі, экономикалық-географиялық орналасу, талап етілетін білім деңгейі және басқа себептердің ұқсастығы бойынша топтастырылған. Этникалық белгі бойынша құқық бұзушылық пен дискриминация туралы сұраққа жауаптар 19 кестеде келтірілген.

19-кесте



Мәд

ение

т,

білі

м

Өне

ркәс

іпті

к өн

дірі

с

Сау

да, қ

арж

ы

Мем

леке

ттік

қы

змет

, ІІМ

, ҚК

Қы

змет

кө

рсет

уЭ

нер-

гети

ка,

ресу

рста

рА

уыл

шар

уаш

ылы

ғы

Иә, жиі болды 9,5 4,8 4,5 5,0 7,3 9,8 2,3Сирек, бірақ болды 12,5 23,3 20,0 10,0 17,0 19,5 9,1Болған жоқ 71,5 67,1 67,7 78,8 73,3 68,3 86,4Жауап беруге қиналамын 6,5 4,8 7,7 6,3 2,4 2,4 2,3

* Астанада тұратын, қаланы көріктендіруде, жол қызметінде, қарауыл болып, құрылыстарда жұмыс істейтін мигранттар көбінесе еш жерде тіркелмеген және тұрақты тұратын жері жоқ, сол себепті зерттеу іріктемесіне кірген жоқ және сұралмай қалды. Бұл категория өкілдерінің өзінің жағдайы мен этникалық құқықтарының бұзылуы бойынша жауап беретіндері бар, себебі бұл топ көбінесе республиканың қалалары мен ауылдарынан шыққан жұмыссыз қазақтардан құралады. Бұл категорияны келесі арнайы іріктеме бойынша халықтық сауалнамаға қосу қажеттігі туындайды.


50

Кестедегі мәліметтер, жұмысқа алу мен мансапты көтеру кезінде салалардағы құқық бұзушылық деңгейі бірқалыпты, төмен екендігін көрсетеді. Мәдениет, ғылым, білім және мемлекеттік бюджеттік медицина салаларында қызмет ететін жоғары білімді қызметкерлер біріктірілген жердегі ерекшелік көрінеді. Бұл салаларда мемлекеттік тілді ақпараттық айналымға енгізу мен қызметкерлердің игеруі интенсивті түрде жүріп жатыр, дегенмен қазақ, орыс және басқа этнос өкілдері қызметкерлерінің елеулі бөлігі оны меңгеруде белгілі бір қиыншылықтарға жолығуда. Әкімшілік проблемалар туындап жатыр деген жауаптарға – 9,5% мұның жиі болып жатқанын белгіледі. Энергетика және тау-кен салаларына қатысты айтсақ, мұнда проблемалар, шетелдіктердің көп бөлігі жоғары төленетін орындарға орналасып, отандық жұмыскерлерге берілмеуімен байланысты туындауда.

Этникалық құқықтардың бұзылуы бойынша өткен он жыл ішінде не өзгергені туралы респонденттер жауаптарының негізгі этнос топтары бойынша, солтүстік және оңтүстік аймақтар бойынша 2002 жылмен салыстырғандағы талдау арқылы анықталды (20-кесте).

20-кесте

Респонденттердің «Сіз жеке өзіңіз немесе Сіздің жақындарыңыз этникалық шығу тегіне байланысты жұмысқа алған кезде,


Өңірлер Солтүстік Оңтүстік Жылдар 2002 2013 2002 2013Этностар ҚазақтарЖиі 6,0 2,7 4,7 3,3Кейде 19,6 8,8 9,9 5,3Жоқ 65,7 86,5 76,5 86,4Жауап беруге қиналамын 8,7 2,0 8,9 4,9Этностар Орыстар Жиі 13,3 8,2 13,3 13,7Кейде 25,1 14,9 28,3 19,2


20-кестенің жалғасыЖоқ 52,0 76,4 48,7 61,6Жауап беруге қиналамын 9,7 0,5 9,7 5,5Этностар Басқалар Жиі 9,0 – 8,6 4,5Кейде 25,4 14,5 21,9 21,6Жоқ 57,7 80,4 58,7 73,8Жауап беруге қиналамын 7,9 5,0 10,7 –

Этникалық принцип бойынша құқық бұзушылық пен дискриминация он жыл ішінде айтарлықтай кемігені анықталды. Егер «жиі кездеседі» категориясы бойынша қарасақ, қазақтар арасында солтүстікте де (6,0%-дан 2,7% дейін), оңтүстікте де (7,4%-дан 3,3% дейін) дискриминациялардың орын алуы айтарлықтай азая бастады. Солтүстікте орыстар азайғанын белгілейді, бірақ оңтүстікте шамалы көбейгенін (13,3%-дан 13,7% дейін) көрсетеді. Басқа этнос өкілдері арасында солтүстікте жиі кездесетіні туралы еш жерде ешкім белгілемеген, ал оңтүстікте жартысына жуық төмендеген (8,6%-дан 4,5% дейін).

«Кейде болып тұрады» критерийі бойынша жауаптарда да ұқсастықтар байқалады. Тек басқа этнос өкілдері оңтүстіктегі жағдайды бұрынғыдай бағалайды, яғни жағдай іс жүзінде шамамен мүлде өзгермегендігін атап айтады (21,9%-дан 21,6%-ға дейін).

Осылайша, жұмыс орындарына орналасу мен мансаптық жоғарылауға наразылықтар көрініс табуда. Егер оңтүстіктегі қазақтарда жұмыс орындары мен мансапқа орыстардың және басқалардың талаптануы, қазақтардың санының басым болуына негізделіп, тек жеңіл наразылық тудырса, ал орыстарда жеке бас тартудың әр жағдайы міндетті этникалық негізіне байланысты топтық наразылық тудыруда. Солтүстік облыстарда қазақтар аз болғандықтан орыстар арасында еш наразылық орын алмайды. Қазақтарды бұзушылықтары үшін кінәлауға ұмтылыс орыстар арасында жылдар бойы бірлескен өмірмен тәрбиеленген саяси әдептілік пен барлық қазақстандықтар ұстанатын қоғамдағы қазақстандық толеранттылықтың өзара әрекеттестігі арқасында байқалмайды. Осы жағдайда наразылықтар


52

этникалық процестерді бара-бар реттеу үшін қаражаттың, интеллектуалды, материалдық және ұйымдастырушылық ресурстары жоқ жергілікті билік органдарына аударылады.

Құқық бұзушылықтың қандай түрлері респонденттерді көбінесе алаңдатады деген сұраққа жауаптардың саралануы этникалық топтар бойынша қабылдамау мен кінәлау, әсіресе ең негізгі позициялар бойынша, көбінесе сәйкес келетінін (21- кесте) көрсетеді. Кестенің саралануы сұралғандардың жалпы ауқымы бойынша көрсеткіштері бар соңғы бағанмен жүргізілді.

Қандай да бір құқық бұзушылықтардың респонденттер үшін маңыздылық деңгейі бойынша сараланған жауаптар көріп тұрғанымыздай, негізінен жұмыс ұсыну, мансаптық өсу, кедергісіз өз бизнесін құру және өз тілін күнделікті өмірде қолдану төңірегінде жиналады. Сосын маңыздылық дәрежесі бойынша басымдықтар өзгеруде.

Жұмыс берудегі негізгі талаптар Қазақстанның барлық өңірлерінде әр түрлі дәрежеде бар-жоғары жұмыссыздық аясында болып жатқан бұзушылықтардың этникалық жағынан бағалауы себебінен қанағаттандырылмайды. Сондықтан, этностардың негізгі топтарынан тұратын респонденттер ең жоғары дәрежеде іс жүзінде алаңдаулы және мансаптық өсу мен өз бизнесін құруда бәсекелестік себептері бойынша да алаңдаушылық бар.

21-кесте

Респонденттердің «Егер мұндай бұзушылықтар орын алса, ол неден көрінеді?» деген сұраққа жауабы (Қазақстан бойынша 2013 жылғы мәліметтер)

% Қазақтар Орыстар Басқалар Барлығы Жұмысқа қабылдау кезінде

56,3 62,5 70,6 61,2

Басқарушы жұмысқа жоғарылаған кезде 32,5 34,0 З4,9 33,4

Өз бизнесіңді құруда 23,0 15,3 23,5 19,2


21-кестенің жалғасыӨз тіліңді күнделікті өмірде қолданған кезде 15,9 13,9 11,4 14,5

Меншікті жекешелендіруде, рәсімдеуде

17,5 8,3 7,9 12,0

Ұлттық мәдениет пен тілді сақтау мәселелерін шешуде

11,9 11,1 7,2 10,7

Қазақстаннан тыс жерге көшу үшін жағдайлар жасаған кезде

11,1 8,3 5,1 9,1

Ана тілінде білім алуда 11,9 4,9 7,9 8,2Республика бойынша қоныс аудару/көшу кезінде

10,3 5,6 6,9 7,9

Митингтер мен шерулерге рұқсат алғанда 8,7 2,8 4,5 5,4

Ұлттық мәдени орталықтардың белсенді жұмысын шектеуде

2,4 2,8 6,7 2,8

Жауап беруге қиналамын 4,8 4,9 - 3,2

Өз тілін күнделікті қолдану, дәлірегі, қазақ мемлекеттік тілінің орыс тілімен тең бәсекеге шығуы салдарынан бірдей дәрежеде өзекті болды. Осы себептен ұлттық мәдениет пен тілді сақтау қатынасында қазақтар мен орыстардың көзқарастары теңестірілді.

Қазақстаннан кету үшін жасалған жағдайлар, әсіресе, дәстүрлі иммигранттар ретіндегі орыстарда бұл көрсеткіштің кенеттен түсуінен қазақтардың мән беруі (11,1%-дан 8,3%-ға дейін), күтпеген жағдай болды. Бұл, қазақтар арасындағы эмигранттық көңіл-күйдің өсуін көрсетеді.

Қазақ балаларының ана тіліндегі білім алуы проблема болып қалуда, себебі қазақ мектептері санының өсуіне қарамастан, оларға талап толық қанағаттандырылмай жатыр (22-кесте).


54

22-кесте

Респонденттердің «Егер мұндай этникалық шығу тегіне қатысты бұзушылықтар орын алса, ол неден көрінеді?»

деген сұраққа жауабы %

Қазақтар Орыстар Барлығы

Солтүстік Оңтүстік Солтүстік Оңтүстік Жұмысқа қабылдау кезінде 47,1 71,4 57,8 58,3 61,2Басқарушы жұмысқа жоғарылаған кезде 29,4 42,9 35,6 66,7 33,4

Өз бизнесіңді құруда 17,6 9,5 2,2 12,5 19,2Өз тіліңді күнделікті өмірде қолданған кезде 11,8 23,8 15,6 4,2 14,5

Меншікті жекешелендіруде, рәсімдеуде 11,8 – 6,7 – 12,0

Ұлттық мәдениет пен тілді сақтау мәселелерін шешуде 5,9 19,0 13,3 – 10,7

Қазақстаннан тыс жерге көшу үшін жағдайлар жасаған кезде

11,8 – 4,4 – 9,1

Ана тілінде білім алуда 5,9 14,3 11,1 – 8,2Республика бойынша қоныс аудару/көшу кезінде 17,6 19,0 17,8 12,5 7,9

Митингтер мен шерулерге рұқсат алғанда 5,9 – 6,7 12,5 5,4

Ұлттық мәдени орталықтардың белсенді жұмысын шектеуде

– 9,5 4,4 – 2,8

Жауап беруге қиналамын – – – 4,2 3,2

Сұралғандардың жалпы ауқымы бойынша алынған барлық айқындалған этникалық құқықтардың бұзылуы кезінде этникалық топтар бойынша ғана емес, сонымен бірге біздің зерттеуіміз үшін солтүстік және оңтүстік өңірлер бойынша бөлінген жауаптарды талдау бұзушылықтардың бұдан да көрнекі және әдеттен тыс бейнесін көрсетеді.

Солтүстік және оңтүстік облыстарда тұратын қазақтардың наразылық талаптары жалпы Қазақстан бойынша алынған көрсеткіштерге қарағанда бір-бірінен көп өзгеше. Солтүстік қазақтары жұмысқа қабылдану кезінде де, басшылық орындарға


жылжу кезінде де кедергілерге оңтүстік бауырларына қарағанда әлдеқайда аз кезігеді, ал сонымен қатар оңтүстіктегі орыстар* жұмысқа тұру кезінде қазақ жерлестеріне қарағанда аз кедергіге тап болады, бірақ басшылық жұмысқа ілгерілеуде көп талаптар қояды.

Солтүстік облыстардағы қазақтар оңтүстік облыстар қазақтарына қарағанда екі есе көп және солтүстік орыс жерлестеріне қарағанда бірнеше есе көп бизнес құрудағы кедергілерге алаңдайды. Мүмкін, солтүстік адамдарының ділдік қасиеті, әділ бизнес жүргізуге ұмтылысы осында көрініс табатын шығар, бірақ солтүстіктегі орыстар, ал оңтүстіктегі қазақтар солтүстік қазақтарына елеулі іскерлік бәсеке тудыруы мүмкін.

Сонымен бірге республиканың оңтүстігінің қазақтары өзінің қазақ тілді жағдайында өз ана тілін пайдалануда солтүстік қазақтарына қарағанда көп қиындықтарға тап болады. Солтүстіктегілер бұл өңірде орыс тілді жағдай басым болса да мұндай наразылық талаптар қоймайды. Мұның екі себебі бар: не бұл солтүстік қазақтары арасында тілге жоғары талап қойылмауы, не оның нығаюы мен таралуы оңтайлы қарқынмен жүріп наразылық тудырмауда.

Орыстар мен орыс тілділерді бұл зерттеуде негізінен мемлекеттік қызметтегі лауазымды орындарға дәстүрлі наразылықтар ерекшелендіреді. Олардың өкілдерінің БАҚ-та және әртүрлі зерттеу форумдарында бірнеше рет жарияланған және айтылған пікірі бойынша мемлекеттік қызметтегі, әсіресе мемлекеттік, саяси шешімдер қабылдау мүмкіндігі бар лауазымдар мен құрылымдардағы орыстардың саны халықтың құрамындағы пайыздық үлесіне сәйкес келмейді.

* Іріктемеге енген аз ғана орыстардың өз саны бойынша репрезентативті болып табылады, бірақ таңдауға және бағалуаға болатын жауап нұсқаларының санына қатысты аз болады. Сондықтан жауап нұсқаларының бір бөлігін респонденттер белгілемей қалған, ал белгілі бір пайызбен белгіленген жауаптарда мәліметтер дәл емес, тек белгіленген үрдістер ретінде қабылдау қажет. Кейінгі зерттеулерде сауалдаманы респонденттердің саны жағынан көбейтілген контингентінде жүргізу қажет.


56

Жалпы алғанда әртүрлі этностық топ өкілдерінің Қазақстан тұрғындарының этнобағыттағы құқықтарының бұзылуы туралы қойылған сұрақтарға жауаптарын талдау оңтүстік облыс қазақтарының экспансивтілігінің өсу үрдісін айқындайды. Бұған қоса, олар өз отанында жұмысқа тұрарда және басшылық лауазым иеленуде басқаларға қарағанда көп дәрежеде талап қойғанына қарамастан, республика бойынша орын ауыстыруда, көшуде өз құқықтарының бұзылуына наразылықтарын да бәрінен көп білдіреді. Бұл кедергі тетігі белгісіз және байқалмайды, Қазақстан аумағындағы басқа жерлер мен құрылымдарда жұмысқа қабылдау мен басшылық лауазым иеленуде кедергі жасауға өз бәсекелестері мен лайықты үміткерлері болған және болады.

Негізгі этностық топ өкілдерінің қалайтын артықшылық-тары туралы сұраққа жауаптар әртүрлі этникалық топ өкілдерінің ден қоюы мен қалауларын айқындау және нақтылауда көмектеседі (23-кесте). «Белгілі жағдайларда мүмкін» сөзі аумақтық этно-қоныстық ерекшеліктерді, әртүрлі қоғамдық, өндірістік және басқа да корпоративтік қоғамдастықтардың этникалық құрамын ескеруді білдіреді.

23-кесте

Респонденттердің «Сіздің этносыңыздың өкілдері басымдыққа ие болуы қажет деп есептейсіз бе?» деген сұраққа жауабы

(барлық халықты сұрау, 2013 ж.)%

Иә, басымдыққа

ие болуы қажет

Белгілі бір жағдайларға

қарай мүмкін

Жоқ, барлығы

тең болуы керек

Жауап беруге

қинала-мын

Билік органдарына сайлау кезінде

18,0 12,8 66,1 3,1

Жұмыс табу кезінде 13,6 12,8 70,9 2,7


23-кестенің жалғасыМеншікті жекешелендіруде, рәсімдеуде

11,4 11,4 73,2 3,9

Жерді бөлуде 12,2 12,3 71,6 3,9ЖОО-ға түсер кезде 11,1 10,0 75,7 3,1

Лауазымды жоғарылатуда 12,2 12,0 71,7 4,1

Көріп тұрғанымыздай, халықтың басым көпшілігі біреулер үшін қандай да бір артықшылықтарға қарсы. Дегенмен, алынған кесте бойынша этностардың кешенді таралуымен, артықшылықтарды заңдастырумен байланысты жағдайлардың, ең дұрысы, Қазақстанда әлі құрылуы қажет, өзін-өзі басқару институттары арқылы ескерілуі керек.

24-кестеде сауалнама сұрағына «басқалардың» тиісті жауаптары жергілікті, Қазақстанда баяғыдан тұрып келе жатқан түркі тілдестер мен кейін келген негізінен түркі тілдес еместерге бөлу арқылы келтірілген. Сұралғандардың жалпы саны респонденттерге осы категория бойынша едәуір репрезентативті мәліметтер алуға мүмкіндік береді.

Қазақтарға негізгі және сан жағынан басым этнос ретінде әр түрлі мәртебелік ұстанымды белгілеу мен қол жеткізу жолында «белгілі бір жағдайларда» категориясына жататын басқалардан гөрі көбірек артықшылықтар жасалады. Сондықтан жауап бергендердің 85% дейіні, басқа этностардың «жоқ, тең болуы керек» формасын растайтын жауаптары түбегейлі. Екіншіден, сұрау барысында қазақтардан басқа этнос өкілдерінің олардың артықшылықтарына наразылықтары анық емес және айқындалмаған. Дәлірегі, олар өзінің этникалық бірегейлігін сақтап қалуда жәрдемақылар қажет ететін шағын ұлттар мәртебесін өздеріне белгілеу мүддесіне тоқталады. Кез келген жағдайда, бұл ұстаным алдағы әлеуметтанулық жобаларда зерттелінуі керек.


58

24-кесте

Респонденттердің «Сіздің этносыңыздың өкілдері басымдыққа ие болуы қажет пе?» деген сұраққа жауабы

%

Қазақтар Орыстар Басқа түркі

тілдестер

Басқа түркі тілдес

еместерБилік органдарына сайлау кезінде?

Иә, басымдыққа ие болуы қажет 24,7 10,0 7,7 11,8

Белгілі бір жағдайларға қарай 16,4 9,0 8,8 4,4

Жоқ, барлығы тең болуы керек 56,0 77,6 81,3 79,4

Жауап беруге қиналамын 2,9 3,4 2,2 4,4Жұмыс ұсыну кезінде?




Жауап беруге қиналамын 2,8 2,3 2,2 4,4Меншікті жекешелендіруде, рәсімдеуде?




Жауап беруге қиналамын 4,0 3,8 2,2 5,9Жерді бөлуде?






24-кестенің жалғасыЖОО-ға түсер кезде?




Жауап беруге қиналамын 3,0 3,3 2,2 4,4Лауазымды жоғарылатуда?





Дегенмен, талап етілетін артықшылықтарды қазақтардың бағалауы 2002 жылғы сұраулардан гөрі түбегейлілігі кемдеу, бірақ оңтүстікте көңіл-күйлері қазіргі кезден гөрі белсендірек. Ол кезде қазақтар билік органдарына сайлау кезінде оларға артықшылықтар көрсетілуі керек деп есептейді, оңтүстікте 33,5% және солтүстікте 23,7% санаған, жұмыс беруде – тиісті 21,0% және 10,0%, жекешелендіруде – 19,0% және 11,6%, жерді бөлуде – 23,6% және 14,5%, ЖОО-ға түсер кезде – 18,5% және 10,6%.

Орыстардың осы сұраққа әрекеті қазақтардың шиеленістік сипатын мойындауынан көрінеді. Солтүстікте ол айтарлықтай біркелкі және барабар, бірақ оңтүстікте осындай, қазақ эт-носына барабар әрекеттер кездеседі. Жалпы, қазақтар тең болуды орыстардан және басқалардан гөрі аз қолдамады – 65,0%-дан 70,0%-ға дейін, ал орыстар мен басқалар заңды ретіндегі абсолютті және іс жүзіндегі теңдікті көп дәрежеде– сұралғандардың 77,0%-дан 85,0%-ға дейін қолдайды.

Шығу тегі әр түрлі адамдар тең емес әлеуметтік мүмкіндіктерге ие және ол шектеулердің алдын ала жоспарланған саясаты жүргізілгендіктен емес, олардың әлеуметтік капиталдың әр түрлі көлемінің себебінен болады.


60

Бірақ еңбек нарығында немесе әлеуметтік мәртебелік қарым-қатынастағы бәсекелестік жағымсыз әсер еткен және жағдай басқа жаққа шешілген кез келген адам осындай құбылысты дискриминация ретінде субъективті түрде қабылдауға бейім.

Қазақстандық заңдардың еш жерінде жүйелік кемсітуге алып келетін, жұмысбастылық бойынша пайыздық әлеуметтік бөлініс, этникалық белгілері бойынша жәрдемақылар қарастырылмаған. Кейбір салаларда бір этнос өкілдері, ал басқаларында басқа этнос өкілдері көп жұмыс істейді және бұл қатынас жиі өзгереді. Бұл процесте кейбір үрдістер статистикамен жалпы жинақталады, бірақ жалпы дискриминацияның, жүйелік түрі туралы айтпағанда, тіпті спонтанды пайда болуы туралы айтуы мүмкін өзгерістер көрінбеуде.

5. Этностардың әлеуметтік көңіл-күйлері 61

5. ЭТНОСТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК КӨҢІЛ-КҮЙЛЕРІ

Әлеуметтік көңіл-күйді зерттеу әдетте өмір сүру деңгейін бағалау иерархиясындағы өзінің орны туралы белгілі бір пікірінде көрініс табатын адамның ділдік жағдайларын айқындаудан басталады. Сондықтан этносаралық өзара әрекеттестікті талдау барысында респонденттер әрекетіндегі белгілі бір ауытқулардың негізінен олардың өзінің материалдық жағдайын субъективті бағалауымен көрсетілген халықтың әлеуметтік көңіл-күй көрсеткіштерін аламыз. Субъективті қабылдау көрсеткіші біз үшін маңызды, себебі қоғамға және айналадағыларға өз наразылықтарын қалыптастыру, халықтың нақты іс-әрекеті де көп шамада осыған байланысты. Сол себепті қай этностың өкілдері социумда өзін жайлы, ал қайсысы жайсыз сезінетінін анықтау керек.

Берілген зерттеуде бастапқы әлеуметтанулық ақпарат молшылық деңгейіне жеке сипаттама беретін ауызша түрде алынды. Мұнда халықтың әр түрлі топтары өмірінің деңгейі мен сапасы бойынша, оның өмірінде мүлік, қызметтер, физикалық және ақшалай көрсеткіштерді пайдалану деңгейінің белгілі бір мөлшерінің объективті түрде орын алуы туралы мәлімет беретін, ресми статистика мәліметтері мен айырмашылықтар болуы мүмкін.

Қазақтардың, орыстардың негізгі этникалық топтары және «басқалар» категориясына біріккен басқа ұлттар арасында өзінің және өз отбасының өмірлік деңгейін бағалау сұрағына жауаптар келесі түрде бөлінді (25-кесте).


62

25-кесте

Респонденттердің «Сіз Өзіңіздің отбасыңыздың өмірлік деңгейін қалай бағалайсыз?» деген сұраққа жауабы

%



еместер

Барлық массив

бойынша

Өте жақсы – толық жеткілікті өмір сүреміз, ештеңеден дерлік бас тартпаймыз

7,9 4,8 5,5 5,9 6,6

Жақсы – қанағаттанарлық өмір сүреміз, не қажеттің бәрі бар

37,2 35,6 39,6 38,2 36,8

Қанағаттанарлық – қазірше бірдің басын бірге құрап жүрміз

44,2 50,4 46,2 47,1 46,6

Нашар – тіршілігіміз өте жақсы емес, кейбір заттардан өзімізді шектеуге тура келеді

8,4 7,7 7,7 4,4 7,9

Өте нашар – ең қажет заттардың өзіне қолымыз жетпейді

1,0 0,4 0,0 1,5 0,7


Ең бірінші көңіл аударатын нәрсе, бұл тіпті респонденттердің субъективті бағаларында да байқалған Қазақстан тұрғындарының әл-ауқатының жалпы өсімі. 2002 жылғы сұрау бойынша есеп беруде материалды жағдайдың жақсаруы жиі ескі үрдіс екендігі айтылады. Өз әл-ауқатын өте жақсы бағалағандардың саны 1996 жылы 2,0% құрады, 2000 ж.


– 4,4%, ал 2013 ж. 6,6%-ға жетті. Жақсы тұрып жатқандар, осы жылдарға тиісті 22,8% (1996 ж.), 32,0%-дан (2000 ж.) 36,8%-ға (2013 ж.) дейін артты. Қанағаттанарлық тұрып жатқандар саны артты – 38,7% (1996 ж.), 39,3% (2000 ж.) және 46,6% (2013 ж.). Бірақ нашар тұрып жатқандар саны 1996 ж. 24,9%-дан қазіргі уақыттағы 7,9%-ға дейін кеміді.

Сол уақытта, жалпы үрдіс ретінде халықтың өмірлік деңгейіндегі артып келе жатқан дифференциацияны атап өту керек және оны этносаралық қатынастардың сипатына әсер етуде жанама, бірақ белгілі бір жағдайларда әбден ықпалды болатын жағымсыз фактор ретінде бағалауға болады.

Басқа ұлт өкілдерінен гөрі, қазақтарда әлеуметтік көңіл-күйдің жоғары сапасы байқалады. Яғни, ең ауқаттылар саны көп және басқа да категориялар аз емес. Мұнда біз, ең біріншіден, респонденттер өзінің материалдық жағдайына басқа адамдардың өмір сүру деңгейімен салыстыра немесе жеткісі келетін молшылық деңгейін өткен уақытпен субъективті елестете отырып, өз қалауына саралай баға беретінін ескеруіміз керек. Екіншіден, қазақтардың өзінің өмірлік деңгейін жоғары бағалауы қазақтарға тән, өзін кедей, жеңілген немесе өз тамағын қамтамасыз ете алмайтын ретінде мойындауы абыройсыз саналатын ділдік ерекшеліктерімен байланысты болуы мүмкін. Үшіншіден, орыстарда, ең дұрысы, өмірлік деңгейдің бағытталған еуропаланған базалық стандарты қалыптасқан және олар, соған байланысты, өзін аса бай санамайды және олар әбден қанағаттанарлық тұрып жатқандар категориясында айқын басым болып тұр – 50%-дан көп.

Республикалық іріктеме бойынша сұралғандардың жалпы көлемінде ауқаттылық деңгейінде адамдардың және топтық қатынастардың мінез-құлқында маңызды және әсер етуші көңіл аударарлық, ерекше айырмашылықтардың жоқ екендігін көреміз. Бірақ осы проблеманы саяси, әлеуметтік-экономикалық, аймақтық-құрылымдық, қоныстық-географиялық, этномәдени және табиғи-климаттық факторлардың әсер ету призмасы арқылы қарағанда, өмірлік деңгейдегі айырмашылықтар аса елеулі, тіпті парадоксалды және түсіндірілуі қиын.


64

Молшылық деңгейін бағалау бойынша сауалнама барысында алынған республика өңірлері бойынша бөлінген мәліметтер өңірлер бойынша осы бөліністе халық топтары арасында ауқаттылық бойынша елеулі айырмашылықтар анықталып жатқанын көрсетеді (26-кесте).

26-кесте


%О

ңтүс

тік

Сол

түст

ік

Шы

ғыс

Бат

ыс

Орт

алы

қ

Аст

ана

Алм

аты

Өте жақсы 4,0 10,4 7,3 4,6 1,5 2,9 11,2Жақсы 32,3 38,7 33,0 32,6 38,9 79,4 33,6Қанағаттанарлық 57,6 42,3 46,8 48,2 46,6 16,2 42,7Нашар 5,2 7,7 9,9 9,6 8,4 1,5 11,9Өте нашар 0,9 0,3 1,3 1,8 – – –Жауап беруге қиналамын – 0,5 1,7 3,2 4,6 – 0,7

Жаңа және бұрынғы астаналарда қалыптасып жатқан жағдай назар аудартады. Алматыда ең ауқаттылар үш есеге жуық, бірақ Астанада сұралғандардың 80%-на жуығы жақсы тұрып жатыр және өмірді жақсартуға қажеттінің бәріне ие. Қанағаттанарлық деңгейде тұрып жатқандар шамамен екі жарым есеге кем, ал нашар және өте нашар тұрып жатқандар шамамен байқалмайды. Алматыда, басқа өңірлермен салыстырғанда, нашар тұрып жатқандар көп, яғни нақты кедейлер – 12%-ға жуық. Осылайша, Алматы бұл тұрғыда басқа қалалар мен өңірлерге қарама-қарсы болып тұр. Қарағанды облысы өте ауқаттыларға «кедей» болып шықты, бірақ қанағаттанарлық өмір сүріп жатқандар көп – шамамен жартысы.


Арнайы зерттелініп отырған оңтүстік және солтүстік өңірлер, дәстүрлі өзінің қарама-қайшылығын көрсетуде. «Бай солтүстік» және «кедей оңтүстік» жұптық сәйкестік сипатталады.

Этностар бойынша, оңтүстік және солтүстік өңірлер және жылдар бойынша бөлінген жауаптардың талдауы осыны растайды (27-кесте).

27-кесте


%Өңірлер Солтүстік Оңтүстік Жылдар 2002 2013 2002 2013Этностар ҚазақтарӨте жақсы 6,0 13,5 8,9 4,9Жақсы 35,5 42,6 38,6 32,5Қанағаттанарлық 37,9 37,2 34,8 55,1Нашар 14,5 6,8 12,1 6,6Өте нашар 2,2 – 3,9 0,8Этностар Орыстар Өте жақсы 2,9 8,7 7,1 1,4Жақсы 27,7 35,9 31,9 31,5Қанағаттанарлық 40,6 45,1 46,0 63,0Нашар 20,5 9,2 11,5 2,7Өте нашар 6,8 0,5 2,7 1,4Этностар Басқалар Өте жақсы 5,3 5,0 5,8 2,5Жақсы 33,3 37,0 51,5 31,1Қанағаттанарлық 39,7 51,1 34,5 66,3Нашар 13,8 – 8,1 –Өте нашар 6,3 – 1,9 –

Кестенің мәліметтері көрсетіп тұрғандай, өте бай қазақтар саны солтүстікте он жыл бойы екі еседен астамға, жақсы өмір сүріп жатқандар 35,5%-дан 42,5%-ға дейін артты және нашар тұрып жатқандар саны екі есеге кеміді. Оңтүстік облыстарда


66

бәрі керісінше: өте байлардың үлесі 2002 жылдан бері екі есе-ге, жақсы тұрып жатқандар 38,6%-дан 32,5%-ға дейін кеміді, ал қанағаттанарлық өмір сүріп жатқандар саны 55,1%-ға дейін артты. Нашар және өте нашар өмір сүріп жатқан қазақтар үлесі оңтүстікте, шамамен екі есеге кеміді, бірақ солтүстіктегідей сақталды. Оңтүстіктің тек қазақ халқы ортасындағы осын-дай арақатынас туралы бұрын айталған болатын және саяси қоғамдастық, басқару мемлекеттік органдары, сарапшылар хабардар болатын. Бірақ іс жүзінде он жыл бойы қазақтардың өмірлік деңгейін, солтүстік және оңтүстік кедейлікті реттеу үшін ештеңе жасалынбады, алайда үкіметте жалпы аймақтық саясатпен және жекелей, аумақтағы әлеуметтік саланы бақылайтын құрылымдар бар.

Солтүстікте қазақтармен бірге орыстар да үлгеріп оңтүстік облыстарда өзінің ауқаттылығы көрсеткіштерінде, өте жақсы және жақсы өмір сүріп жатқандар категориясынан қанағаттанарлық тұрып жатқандар тобына көшті (63%) және оған бағалары бойынша нашар және өте нашар тұрып жатқандарды да іліктірді. Олардың үлесі он жыл ішінде 11,5%-дан 2,7%-ға дейін азайды.

Жергілікті түркі тілдестер және шеттен келген түркі тілдес еместер ретінде бірге алынған, басқа этнос өкілдері солтүстікте және оңтүстікте әлеуметтік тұрғыда «қанағаттанарлық өмір сүріп жатырмыз» категориясына еніп, өздерін орыстар сияқты ұстайды.

Сұралған қазақстандықтардың әлеуметтік оптимизм деңгейі бірнеше факторлар, өмір жағдайларына, орындардағы экономикалық, әлеуметтік этникалық саясат нәтижелілігіне байланысты. 28 кестеде алдағы 2-3 жылда өмірлік деңгейдің қалай жаққа өзгеруі туралы сұраққа жауаптар этностардың негізгі топтарына бөлініп, көрсетілген.

Өзінің өмірлік деңгейінің міндетті түрде жақсаруына сенімділіктің жоғары дәрежесін басқа түркі тілдес этностар тобының өкілдері көрсетеді, ал төмен деңгейі – орыстарда. Өмірлік деңгейдің артуын оқиғалар дамуының ықтимал нұсқасы ретінде көбіне қазақтар көрсетеді, ал ең азы – орыстар. Жағдайдың өзгермейтініне бәрінен де орыстар көп сенімді, ең


азы – басқа түркітілдес этностар өкілдерінде. Кестенің басқа жағдайлары бойынша сұралғандардың реакциясы жалпы республикалық көрсеткіштер шегінен аспайды.

28-кесте

Респонденттердің «Алдағы 2-3 жылда Сіздің өмірлік деңгейіңіз қалай өзгереді?» деген сұраққа жауабы

%



еместер

Барлық массив

бойынша

Өмірлік деңгейімнің жоғарылауына сенімдімін

16,5 11,1 25,3 16,2 15,2

Мүмкін жақсарады 46,2 35,8 38,5 38,2 41,8

Ештеңе өзгермеуі мүмкін 26,0 40,4 22,0 33,8 31,1

Төмендеуі мүмкін 3,5 5,4 4,4 5,9 4,3Өмірлік деңгейдің төмендейтініне сенімдімін

1,2 1,9 1,1 - 1,4


Барлық халықтың өзінің жеке және отбасылық өміріндегі жағымсыз факторларға алаңдауы негізінен ақшалай табыстармен жұптық, кері пропорционалды қатынастағы азық-түліктің, тауарлар мен қызметтердің жоғары бағасы төңірегіне шоғырланады (29-кесте). Төменгі жалақы мен басқа табыстарға қанағаттанған жауап нұсқаларын сауалнамаға қоймауға да болатын еді – жалақы жоғары болса, жоғары бағалар болмаушы еді. Бірақ дәстүр бойынша, бұл жауап нұсқалары респонденттерге өз ойын айтуға және шиеленісті түсіру мүмкіндігі үшін ұсынылады.


68

29-кесте

Респонденттердің «Сіздің және сіздің отбасыңыздың қандай проблемалары, көбінесе сізде алаңдаушылық тудырады?»

деген сұраққа жауабы

%Азық-түлік өнімдерінің, тауарлар мен қызметтердің жоғары бағалары 77,9

Төменгі жалақы, зейнетақы, шәкіртақы 54,8Тұрғын үй мәселесі 28,2Жұмыстың жоқтығы 23,0Нашар экологиялық жағдай 20,1Жұмысты жоғалту қаупі 15,4Денсаулықтың нашарлығы 14,8Туыстар мен жақындардың сәтсіздігі 6,9Жалақының өз уақытында төленбеуі 5,9

Жоғары бағалар мен төменгі жалақыдан басқа, жұмыстың жоқтығы мен оны жоғалтып алу қаупі, нашар экологиялық жағдай әлі де маңызды болып саналады, экологиялық проблемаларға алаңдаушылық артты, бірақ жалақының, жәрдемақылардың, зейнетақылардың өз уақытында төленбеуі, медициналық қызметтердің қымбаттығы соңғы орында қалды. Олардың барлығы он жыл бұрын сараланған кестенің ортасында болған.

Алдыңғы зерттеуден бері он жыл ішінде өмірдің кейбір салаларында жағдайдың өзгергені сонша кейбір проблемалар шешіліп, ұмытылуы мүмкін еді. Бірақ, күтпеген жерден, алаңдаушылық пен уайым тізімінде үшінші орынға тұрғын үй проблемасы шықты, ал он жыл бұрынғы сауалнаманың осындай тізімінде ол ең соңғы орында болған. Осыған түсініктеме ретінде бірнеше себептер болуы мүмкін: біріншіден, бұрын тұрғын үйге сұраныс иммигранттармен босатылған тұрғын үй есебінен және кейбір дәрежеде жаңа құрылыспен айтарлықтай шамада қанағаттандырылатын, екіншіден, соңғы жылдардағы құрылыстық серпіліс және халықтың кейбір бөлігінің жақсы сапалы тұрғын үймен қамтамасыз етілуі оған деген сұраныстың артуы мен қайта құрылымдалуын тудырды. Үшіншіден, халық


санының артуы, бала туудың өсуі, оралмандардың және басқа қайтып келгендердің көптеп келуіне байланысты. Төртіншіден, қоғам бөліктерінде көп, еңбек үлесіне лайық емес табыстардың пайда болуы, ол осындай лайықсыз тұтынушылықты тудыра-ды. Бесіншіден, жеке тұлғаларда бөлмелер тікелей мақсаты бойынша пайдаланылмай және әрқашан қайта сатылатын тауар ретінде қолданылатын үлкен алыпсатар тұрғын үй қорының болуы.

Осылайша, тұрғын үй проблемалары соңғы орынға кеткен жоқ және олар іс жүзінде шешілмеді және әлеуметтік шиеленістің факторы болуды тоқтатты. Сыбайлас жемқорлық пен алдау, әлеуметтік әділеттіліктің негізгі принциптерінің бұзылуы наразылық тудырады және ренішті күшейтеді, ал бұл, ең соңында, этносаралық риториканы пайдалануда шиеленіс тудыруы мүмкін.

30-кестеде алаңдаушылық пен уайым тудыратын проблемаларға негізгі этникалық топ өкілдерінің қатынасы көрсетіледі.

30-кесте

Респонденттердің «Сіздің және Сіздің Отбасыңыздың қандай проблемалары көбінесе Сізде алаңдаушылық тудырады?» деген

сұраққа жауабы%



еместер Жоғары бағалары 76,1 80,1 86,8 70,6Төменгі жалақы, табыстар 52,7 56,5 54,9 66,2Тұрғын үй мәселесі 32,0 22,2 28,6 27,9Жұмыстың жоқтығы 23,3 22,0 25,3 23,5Нашар экология 20,3 20,9 22,0 8,8Жұмысты жоғалту қаупі 17,3 12,6 12,1 17,6Денсаулықтың нашарлығы 14,5 16,5 13,2 8,8Жақындардың сәтсіздігі 6,2 7,5 13,2 2,9Жалақыдағы кідірістер 6,8 4,8 7,7 1,5Жауап беруге қиналамын 1,9 1,0 – 2,9


70

Жалпы, негізгі этникалық топ өкілдері арасында, алаңдатушы проблемаларға қатынас, егер жалпы іріктеме көрсеткішінің кемуі бойынша жіктелген бағандарды қарасақ, көбінесе сәйкес келеді. Бұл әлеуметтік саясаттың шығындары этникалық топ өкілдерінің әлеуметтік көңіл-күйіне шамамен тең дәрежеде әсер ететінін дәлелдейді. Ашу тудыратын бұл теңдік, бірінші кезекте ұлтаралық қатынастардағы наразылықтың объективті негізі болмайды, ал дәлірегі наразылық көңіл-күйлердегі шоғырландырушы факторлардың негізі болып жатыр.

Солтүстік және оңтүстік өңірлер бойынша бөлінген этникалық топ өкілдерінің жауаптары да осыған ұқсас келеді (31-кесте).

31-кесте

Респонденттердің «Сіздің және сіздің отбасыңыздың қандай проблемалары көбінесе сізде алаңдаушылық тудырады?»

деген сұраққа жауабы%

Қазақтар Орыстар Басқалар

Солтүстік Оңтүстік Солтүстік Оңтүстік Солтүстік Оңтүстік Жоғары бағалары 85,1 85,2 80,5 91,8 85,9 90,9

Төменгі жалақы, табыстар

54,7 61,3 57,4 71,2 52,7 82,9

Тұрғын үй мәселесі 27,7 29,6 20,5 11,0 29,1 14,1

Жұмыстың жоқтығы 20,3 25,9 21,0 26,0 19,5 21,5

Нашар экология 28,4 18,1 24,6 13,7 27,7 9,5

Жұмысты жоғалту қаупі 16,9 21,8 9,2 13,7 14,1 21,3

Денсаулықтың нашарлығы 10,8 10,7 16,4 9,6 13,6 2,5

Жақындардың сәтсіздігі 2,7 3,3 6,2 6,8 – –

Жалақыдағы кідірістер 3,4 9,1 3,6 4,1 – 2,5

Жауап беруге қиналамын 1,4 0,4 0,5 – 0,5 –


Ең маңыздылары ретінде шиеленістің елеулі динамикасын көрсеткен проблемалар болып табылады және сәйкесінше, оларды жергілікті аумақтық-қоныстық қоғамдастықтардағы проблемаларды тереңдетіп зерттеу бағдарламаларын құрастырудың негізі ретінде тіркеу керек. Осы зерттеуде қандай да бір өзгерістердің себептерін іздеу жеміссіз, себебі ол үшін респонденттерге нақты сұрақтар тізімін қою керек және шағын, бірақ репрезентативті топтар бойынша жауаптарды корреляциялау жолымен сапалы талдау жүргізе алу үшін іріктемені елеулі түрде арттыру керек.

Жеке және отбасы проблемаларымен алаңдаушылық дәрежесін бағалауда он жыл ішінде елеулі өзгерістер болды. 32-кестеде еліміздің солтүстік аймақтары бойынша 2002 жыл-мен салыстырғандағы мәліметтер келтірілген.

32-кесте

Респонденттердің «Сіздің және сіздің отбасыңыздың қандай проблемалары көбінесе сізде алаңдаушылық тудырады?

(солтүстік өңір)» деген сұраққа жауабы%

Қазақтар Орыстар Басқалар 2002 2013 2002 2013 2002 2013

Жоғары бағалары 64,5 85,1 69,2 80,5 74,6 85,9Төменгі жалақы, табыстар 52,9 54,7 53,6 57,4 53,4 52,7Тұрғын үй мәселесі 9,9 27,7 9,3 20,5 14,8 29,1Жұмыстың жоқтығы 26,6 20,3 30,0 21,0 30,2 19,5Нашар экология 18,8 28,4 18,6 24,6 18,0 27,7Жұмысты жоғалту қаупі 26,1 16,9 28,4 9,2 25,4 14,1Денсаулықтың нашарлығы 26,6 10,8 27,5 16,4 21,2 13,6Жақындардың сәтсіздігі 30,0 2,7 21,9 6,2 23,8 -Жалақыдағы кідірістер 12,3 3,4 13,3 3,6 15,3 -Жауап беруге қиналамын 2,2 1,4 1,4 0,5 1,1 0,5

Жоғары бағаларға, тұрғын үй проблемасы мен экологиялық жағдайға аса қатты алаңдаушылықты барлық этнос өкілдері бірдей белгіледі. Сонымен қатар, жұмыссыздықпен, жұмысты жоғалту қаупін, медициналық қызметтердің қол жетіспеуін, таныстар мен жақындарының нашар тұрмысы мен жалақының


72

өз уақытында төленбеуін барлығы белгіледі. Жалақы көлемінің тұрақтылығы мен басқа төлемдер де байқалды. Егер мұнда жергілікті билік органдарының еңбегі болса, біз солтүстік өңірде еліктеуге, зерттеу мен республикада таралуына үлгі болып жатқан этникалық саясаттың негізгі императивтерін орындаудың қолданыстағы арналарын анықтаймыз.

Барлық халық пен этникалық топ өкілдерінің реакциялары мен пікірлері қоғамдық өмірдің негізгі проблемаларына, негізінен, азаматтық-патриоттық сезімдерді, әр түрлі топтардың мемлекетке және оның әлеуметтік саясатына қоғамдық өмірдің бірнеше салалары бойынша жасырын жиналған наразылықтары да бар құндылықты сипаттағы пікірлерді жатқызады (33-кесте).

33-кесте

Респонденттердің «Қазақстанның қоғамдық өмірінің қандай проблемалары Сізді көбірек алаңдатады?» деген сұраққа жауабы

%Бюрократизм, билік органдарындағы асыра пайдаланушылық, сыбайлас жемқорлық 52,8

Қылмыстың өсуі 52,5Адамгершіліктің, адамдар мәдениетінің деңгейінің төмендеуі 39,4Заңсыздық, адам құқықтарын сақтамау 35,3Әлеуметтік әділетсіздік, халықтың байлар мен кедейлерге бөлінуі 33,4

Экономика жағдайы, өзіндік тауарлардың өндірісінің дамымауы 27,7Ұлтаралық қатынастар 18,8Меншікті шетелдіктерге сату 16,6Өз халқымның тілі мен мәдениетін жоғалту қаупі 15,7

Кейбір жауап нұсқаларының күрделігіне қарамастан, олардың респонденттер жасаған өзекті жоғары мазмұнға толыққандығы байқалады. Бұл сұраққа жауап беруге қиналғандар жоқ. Өткен зерттеулерде, респонденттер үшін маңыздылық дәрежесі бойынша, проблемалар келесі тізімде орналасты: қылмыстың өсуі, өмірлік деңгейдегі жіктелу, экономика жағдайы, адамгершіліктің, адамдар мәдениетінің


түсуі, бюрократизм, билік органдарындағы өкілеттікті асыра пайдалану мен сыбайлас жемқорлық, мүлікті шетелдіктерге сату, ұлтаралық қатынастар.

Қазіргі кездегі өзекті зерттеулерде проблемалар көрінісіндегі барлық иерархия елеулі түрде өзгерді. Бірінші орынға, күтілгендей, негізі сыбайлас жемқорлық болып табылатын категория шықты, бұл көптеген басқа зерттеулермен расталады. Әлеуметтік теңсіздік пен қоғамның жіктелуі кестенің екінші жартысынан жоғары жылжыды. Жауаптардағы осы өзгерістердің себептері бізге мәлім және осы жағдайда біз тарапынан егжей-тегжейлі қарастырылмайды. Біз үшін, ұлтаралық қатынастар сапасы мен өз этносының тілін, мәдениетін жоғалту басқа проблемалар алдында жойылып, кестенің соңына жылжығаны маңызды және бұл мемлекеттің жоғарыда көрсетілген басқа проблемаларды, соның ішінде сыбайлас жемқорлықты да шешу мүмкіндігінен гөрі, осы бағыттағы саясат тиімділігінің айтарлықтай жоғары деңгейін дәлелдейді.

Сонымен қатар, жеке өмір проблемаларымен салыстырғанда, қоғамдық проблемалар әр түрлі этнос өкілдерінде айтарлықтай біртекті бағалар мен маңызсыз айырмашылықтарды да тудырады. Бұл жауап бергендердің ең жоғары және аздап төменгі саны арасындағы шағын айырмашылық 34-кестеде бір түсті екі реңкпен көрсетілген.

34-кесте

Респонденттердің «Қазақстанның қоғамдық өмірінің қандай проблемалары Сізді көбірек алаңдатады?» деген сұраққа жауабы

%



еместер Бюрократизм, билік органдарындағы асыра пайдаланушылық, сыбайлас жемқорлық

53,1 51,0 58,2 55,9


74

34-кестенің жалғасыҚылмыстың өсуі 54,6 51,5 46,2 42,6Адамгершіліктің, адамдар мәдениетінің деңгейінің төмендеуі

40,6 39,1 38,5 29,4

Заңсыздық, адам құқықтарын сақтамау 39,6 28,7 33,0 36,8

Әлеуметтік әділетсіздік, халықтың байлар мен кедейлерге бөлінуі

32,8 34,5 35,2 29,4

Экономика жағдайы, өзіндік тауарлардың өндірісінің дамымауы

29,2 25,1 29,7 26,5

Ұлтаралық қатынастар 15,2 23,4 25,3 19,1Меншікті шетелдіктерге сату 21,7 10,2 8,8 13,2

Өз халқымның тілі мен мәдениетін жоғалту қаупі 19,3 11,3 13,2 8,8


Көріп отырғанымыздай, бюрократизм, өкілеттікті асыра пайдалану мен сыбайлас жемқорлық, әлеуметтік әділетсіздік, жіктелу, экономикалық проблемалар мен жеке өндірістің жетілмеуі және ұлтаралық қатынастар ең жоғары дәрежеде түркі тілдес этностар өкілдерін алаңдатады.

Қазақтарды көбінесе қылмыстың артуы, адамдарда адамгершіліктің, мәдениет деңгейінің түсуі, заңсыздық, адам құқықтарын сақтамау, мүлікті шетелдіктерге сату және өз халқының тілін жоғалту алаңдатады.

Қазақтардың кейбір көзқарастарды қабылдамау және алаңдау себептерін анықтай келе, алдыңғы зерттеуде де, мысалға адамдарда адамгершіліктің, мәдениет деңгейінің түсуі қазіргі заманғы еуропалық урбандалған өмір салты мен этикасы өзінің дәстүрлі мәдениетінен әлі толығымен алшақтамаған қазақтар үшін аса жат екендігімен байланысты екенін айтуға болады. Ал көшіп келген халық жаңа құндылықтарға жоғары дәрежеде бейімделіп жатыр, ал кейде қазақтар тарапынан олардың иелері ретінде қабылданады. Осы жағдайда қазақтардың басқа этностарға қатынасы сенбеушілік пен батыс мәдениетінің


жағымсыз жақтарын көшіруде кінәлау көбейіп, қиындап кетуі мүмкін.

Қазақтар орыстар мен басқалардан гөрі өз халқының мәдениеті мен тілінің жағдайына көбірек алаңдаулы. Алайда мемлекет үшін өз мүлкін шетелдіктерге жаппай және залалды сатып жіберуі туралы миф төңірегінде қазақтардың аса қатты алаңдауы байқалады. Осы жағдайда, мүмкін, «шетелдік» ұғымы кең мағынада түсіндіріледі деп болжау керек және оған қазақ емес ұлт өкілдері де жатуы мүмкін. Бұл адекватты жауапты реакцияны арандатуы мүмкін.

Бюрократизм, билік органдарында асыра пайдаланушылық пен сыбайлас жемқорлық осы жылғы зерттеуде басқа түркі тілдес этнос өкілдерін көбірек алаңдата бастады, ал бұрынғы зерттеуде осы проблемалар көбінесе қазақтарды алаңдатқан еді. Қазақтар орыстар мен басқа ұлт өкілдерінен гөрі, заңсыздық пен адам құқықтарының бұзылуына алаңдаулы, бұл басқа этностардың түсінуі мен қолдауын әкелуі мүмкін. Бірақ басқа жағынан, қазақтардың әлеуметтік жіктелу мен теңсіздікке және де әл-ауқаттың негізгі қайнар көзі ретіндегі, экономиканың жағдайы мен өндірістің құлдырауына аз дәрежеде алаңдауы түсініксіз дегенмен осы құбылыстарға алаңдау миссиясын басқа түркі тілдестер өзіне алды. Бұл негізі халық өкілдері жағынан қызғанышты қарым-қатынас тудыруы мүмкін.

Жалпы, орыстардың, олардың қоғамға қатынасына қатысты проблемалар бойынша қоршаған болмысқа наразылығы қазақтардың әрекетін қайталайды, бірақ бәрін емес, жеке-, жеке-лей, орыстарды тілі мен өзінің дәстүрлі мәдениетін жоғалту проблемасы, қазақтардан гөрі, екі есе аз алаңдатады. Бұл орыстардың Қазақстанның «қазақылануы» жағдайында өз тілі мен мәдениеті тағдырына қатты алаңдауы мен оларға қаупі туралы тарап жатқан пікірді растамайды.

Этникалық сананы түзейтін әлеует және белгілі бір мінез-құлық әр түрлі этнос өкілдерінің шет елдермен мәдени байланыстарды дамытудың қарама-қарсы бағдарларында көрінуі мүмкін. Олардың мүдделері мен сезімдерін қозғайтын геосаясаттың әр түрлі оқиғалары өз көршілерінің бейімделуі


76

мен мінез-құлқына наразылық тудыруы мүмкін. Бірақ сұралғандардың басым көпшілігінің жалпы бейімделуі он жыл ішінде аздап өзгергеніне байланысты, бұл өзгерістерді, радикалды сипатқа ие болмағандықтан және объективті жағдайларға себепші болғандықтан, бейбіт жағдайдағы қарама-қарсылықтардың қайнар көзі ретінде қарастыру қажеттігі туындамайды. Бұл қарама-қарсылықтар тек мемлекетаралық шиеленісті тудыратын экстремалды жағдайда немесе болу ықтималдығы аз, мақсатқа бағытталған бүлдіру әрекетінде ғана өздерін көрсетуі мүмкін (35-кесте).

35-кесте

Респонденттердің «Сіз қалай ойлайсыз, Қазақстан бірінші кезекте қай елдермен экономикалық, саяси және мәдени байланыстарды нығайтуы керек?» деген сұраққа жауабы

%Қазақтар Орыстар Басқалар

2006 2013 2006 2013 2006 2013Ресеймен 71,0 66,5 93,5 83,7 76,0 77,9ЕО елдерімен 22,0 18,8 39,0 23,0 31,0 27,0Қытаймен 18,0 18,7 11,0 13,0 18,0 15,5Орталық Азия елдерімен 53,0 19,8 43,5 11,7 48,0 27,4Жапония және Оңтүстік Корямен 24,0 14,3 20,0 10,2 17,2 13,7

Түркиямен 22,0 14,0 9,5 4,4 17,2 10,8АҚШ-пен 26,0 11,1 34,0 6,5 25,0 15,7Иранмен және Араб елдерімен 12,5 4,4 3,3 0,6 7,4 4,0

Көріп отырғанымыздай, қазақтарда Ресейге, ЕО елдеріне бейімделуді жақтау аздап кеміді және Орталық-Азия көршілеріне, Жапонияға, Түркияға, АҚШ-қа, мұсылман өңірлері елдеріне көп дәрежеде азайды, бірақ Қытайға артты. Орыстарда Қытайдан басқа, барлық елдерге жақтаушылық қазақтардікіндей кеміді. Басқа этнос өкілдерінде Ресейге жақтаушылық артты, бірақ қалғандардың барлығына кеміді.


ЗЕРТТЕУ БОЙЫНША ҚОРЫТЫНДЫЛАР

1. Алынған объективті сипаттағы мәліметтерге, сондай-ақ зерттеуде алынған этносаралық қатынастардың даму процесін халықтың субъективті қабылдауын зерделеу нәтижелеріне сүйене отырып өткен онжылдықта мониторнигтік зертеулердің басынан бастап елдегі этносаралық қатынастар жақсы жағына қарай орнықты дамып келеді деген қорытынды жасауға болады. Сұралған халықтың этносаралық қатынастар келешегін бағалауындағы оптимистік деңгейі тұрақты өсіп келеді.

2. Жалпы алғанда мемлекеттік этносаясатты іске асыруда, сондай-ақ азаматтық қоғам институттары күш-жігерінің өнімділігіндегі қол жеткізген елеулі табыстарды айтуға болады. Әртүрлі этносқа жататын барша қазақстандықтардың, ең бастысы өз қауымында елдегі этникалық татулық пен келісімді сақтаудың жауапкершілігін өзіне алған жергілікті ұлт ретіндегі қазақтардың қалыптасқан және уақыт тезінен өткен толеранттылығының айтарлықтай өскен деңгейі саясатты іске асырудағы басты тірекке айналды.

3. Сұралған респонденттердің көпшілігі мемлекеттің этносаралық қатынастарды реттеу саясатын бағалай отырып, оған оң көзқарасын білдіреді. Бірақ, дейтұрғанмен, оны дұрыс деп есептейтін қазақстандықтардың шамамен 40% бұл тек сөз жүзінде – ал жергілікті жерлерде барлығы басқаша деп есептейді. Осылайша, этникалық саясатты іске асырудағы олқылықтар мен сәттіліктерді халықтың едәуір бөлігі оның тиімділігін құзырлылық деңгейіне, ғылыми негізділігіне, идеологиялық ұстамдылығына, процестерді басқару мәдениетіне байланысты анықтай отырып жергілікті билік органдарының есебіне жатқызады.

4. Саясат пен билікке сенім деңгейі жалпы алғанда ойша алынған бағамен ғана емес, сонымен бірге тәртіппен


78

де тексерілетінін ескеру қажет. Этносаралық негіздегі гипотетикалық жанжал жағдайындағы өз мінез-құлқын сипаттауды өтінген сауалнаманың сұрағына жауап беру кезінде барлық халықтар мен этностарда бірінші орынға этносаралық салада туындайтын әртүрлі ахуалдарды шешу үшін тиімді құқықтық, күштік, насихаттық әдістері бар күш ретінде билікпен байланысуды қою үрдісі айтарлықтай басым және көрініс табады. Жанжалдарды шешуді басым көпшіліктің күш қолданбай белсенді өркениетті немесе белсенді іс-әрекеттен қашуды көздейтін селқос әдістермен шешуге ұмтылатынын жалпы үрдіс ретінде атап өтуге болады.

5. Қазақстанның солтүстік облыстары респонденттерінің түсінігінде және объективті көрсеткіштер бойынша бұл өңірдегі этносаралық қатынастар ахуалы айтарлықтай жақсарғанын ерекше атап өту қажет. Он жыл ішінде өңірде бірде бір елеулі немесе елеусіз этносаралық немесе этносаралық жанжал немесе қақтығыс болған емес.

6. Солтүстік облыстарда он жыл ішінде республиканың егемендігінің нығаюымен, саяси саланың, мемлекеттік басқару жүйесінің, нарықтық реформалаудың, меншіктер қатынасының жетілуімен орыс тілді халықтың басымдығымен, аумақтың шекаралық мәртебесімен, оларға жатуына күмәнданулармен және этностардың дамуға қосқан үлестерімен және т.б. байланысты ментальдық, этностық жасырын проблемалар сәтті еңсеріліп, өзектілігін түпкілікті жоғалтты. Бұл достық жағдайдың қалыптасуындағы этносаралық қатынастарды реттеудің мемлекеттік саясатының императивтерін іске асыруға жауапты жергілікті билік органдары мен азаматтық құрылымдардың сіңірген еңбегі аз емес, Н. Назарбаев ҚХА ХХ сессиясында айтқан кеңесіндей, олардың тәжірибесі зерделеуге, қорытындылауға және таратуға лайық.

7. Солтүстік облыстардағы этностардың келісімі мен ынтымақтастығы, әлеуметтік оптимизм деңгейі этностардың барлық тобы өкілдерінің айтарлықтай өскен материалдық өмір сүру деңгейімен нығайған. «Толық жеткілікті өмір сүретін, ештеңеден бас тартпайтын» санатқа өздерін 13,5% жатқызған

Зерттеу бойынша қорытындылар 79

және бұл қазақтар арасындағы Қазақстан өңірлері бойынша, сондай-ақ мониторингтің жалпы тарихындағы ең жоғары көрсеткіш (орташасы 6,6%). «Жақсы өмір сүретін және өмірін жақсарту үшін не керектің бәрі бар» респонденттер үлесі 42% құрайды. Солтүстік облыстардағы басқа этностар өкілдерінің өзіне-өзі баға беруіндегі өмір сүру деңгейінің көрсеткіштері қазақтардан шамалы төмен, бірақ ел бойынша орташадан жоғары.

8. Жалпы алғанда, оңтүстік облыстардағы қазақтардың, орыстардың және басқа этностар өкілдерінің әлеуметтік жағдайын солтүстікке қарағанда едәуір тәуір деп есептеуге болады. «Толық жеткілікті өмір сүреміз, іс жүзінде ештеңеден бас тартпаймыз» санатындағы өзінің өмір сүру деңгейі тек өңірдегі «тіршілік иелері» ретіндегі қазақтарда, барлығы 4,9% құрайды, ал өңірдің көптеген тұрғындары «қанағаттанарлықтай өмір сүретін, қазірше бірдің басын бірге құрай алып жүрген» санатында шоғырланған.

9. Оңтүстік өңірлерде этносаралық қатынастардағы шиеленістің өсуіндегі проблемалар заманауи қоғамдық қатынастардың талап етілетін жүйесіндегі, әлеуметтік-эконо-микалық саясаттағы аңтаңдақтардың, оның тиімдісіздігінің, сәтсіз саясиморальдік жағдайдың арқасында пайда болады. Олар өмір сүру деңгейіндегі жіктелудің тереңделуімен, әлеуметтік әділдік прринциптерінің жаппай бұзылуымен, шенеуніктердің өрескелдігімен және жемқорлығымен тікелей байланысты. Осы және басқа да ұқсас факторлар табиғи ресурстардың шектелген қорларына, капиталдарға және адами әлеуетке ие болудағы бәсекелестіктегі жанжалдық жағдайлардың ғана емес, сонымен бірге этносаралық қатынастар өрісінің себебіне айналып жатады.

10. Қоныстану орындары бойынша барынша көп және тең дәрежеде этносаралық қатынастардың жақсаруын Астана-ның, Алматының, облыстық орталықтар мәртебесіндегі қалалар-дың және ауылдық қоныстардың тұрғындары атап өтеді. Шағын қалалардың респонденттері ең көбі, нақты айтқанда 14,8%, этносаралық қатынастардың жағдайы нашарлауда


80

деп атап өткен. Мұның бірінші кезекте әдетте қала құраушы кәсіпорындар мүлде жұмыс істемейтін немесе нашар жұмыс істейтін, қызмет көрсету саласы дамымаған, мәдениеті назардан тыс қалған шағын қалалардағы сәтсіз әлеуметтік жағдайлармен байланысты екені дау тудырмайды.

11. Қазақстандағы этностар тобының жеке басының проблемаларына және отбасының проблемаларына алаңдаушылық байқалған кездегі әлеуметтік өзін-өзі сезіну параметрлерін зерделеу шеңберінде күтпеген жерден жоғары баға мен төмен жалақыдан кейінгі үшінші орынға тұрғын үй проблемасы шықты, он жыл бұрын ол бағаланатын проблемалар тізімінде соңғы орындардың бірінде болатын. Жоғары дәрежеде алаңдаушылар қазақтар болып шықты – 32%. Бірақ басқа этностар да саны аз болса ұмтылуда. Бұл тапшылықты тудырған болжамды себептер Есептің 4- бөлімінде баяндалған. Тұрғын үй проблемалары соңғы орынға түскен жоқ, шешілген жоқ және әлеуметтік шиеленіс факторы болуын қойған жоқ. Сыбайлас жемқорлық пен алдау, әлеуметтік әділдіктің негізгі принциптерін бұзу наразылық тудырады, халықтың ашу-ызасын арттырады, бұл түптеп келгенде тұрғын үйге ие болу құқығы үшін күресте этносаралық жанжалға ұласуы мүмкін.

12. Бүгінгі өзекті зерттеулерде этникалық индивидті және оның жақындарын толғандыратын қоғамдық проблемалардың барлық иерархиясы айтарлықтай өзгерген. Күткендегідей, ол көптеген басқа зерттеулермен расталған, бірінші орынға сыбайлас жемқорлық алдыңғы санатқа шығып отыр. Әлеуметтік әділетсіздік пен қоғамның жіктелуі кестенің екінші жартысынан жоғары қарай көтерілді. Ұлтаралық қатынастардың сапасы, өз этносының тілін, мәдениетін жоғалту қаупі сияқты проблемалар кестенің соңына қарай жылжыды және басқа да жоғарыда айтылғандарды, соның ішінде сыбайлас жемқорлықты шешу қабілетінен өзгеше бұл бағыттағы мемлекет саясаты тиімділігінің айтарлықтай жоғары деңгейін дәлелдейді.

Зерттеу бойынша қорытындылар 81

ҚОСЫМША

ЖОБА БОЙЫНША ЖЕЛІЛІК БӨЛУ КЕСТЕЛЕРІ

Сіз өзіңіздің айналаңыздағы адамдармен қалыптасып жатқан қарым-қатынастарға қаншалықты қанағаттанасыз? (жиілік)

Иә, әбден Аздап Қанағат-

танбаймын


қиналамын Көршілермен 1192 263 33 16Жұмыста басшылықпен және әріптестермен

945 307 36 216

Жақын адамдармен, туысқандармен 1332 142 20 10

Басқа этностардың, діндердің, мәдениеттердің өкілдерімен

1004 391 48 61

Мемлекет және билік өкілдерімен 768 423 142 171

Достармен, пікірлестермен 1244 212 23 25

Кездейсоқ араласуға тура келетіндермен 840 490 58 116

Сіз өзіңіздің айналаңыздағы адамдармен қалыптасып жатқан қарым-қатынастарға қаншалықты қанағаттанасыз? (%)

Иә, әбден Аздап Қанағат-

танбаймын


қиналамын Көршілермен 79,3 17,5 2,2 1,1Жұмыста басшылықпен және әріптестермен 62,8 20,4 2,4 14,4

Жақын адамдармен, туысқандармен 88,6 9,4 1,3 0,7

Басқа этностардың, діндердің, мәдениеттердің өкілдерімен

66,8 26,0 3,2 4,1


82

Мемлекет және билік өкілдерімен 51,1 28,1 9,4 11,4

Достармен, пікірлестермен 82,7 14,1 1,5 1,7

Кездейсоқ араласуға тура келетіндермен 55,9 32,6 3,9 7,7

Қазақстанның қоғамдық өмірінің қандай проблемалары Сізді көбірек алаңдатады?

Жиілік %Қылмыстың өсуі 789 52,5Ұлтаралық қатынастар 283 18,8Адамгершіліктің, адамдар мәдениетінің деңгейінің төмендеуі 593 39,4

Заңсыздық, адам құқықтарын сақтамау 531 35,3Өз халқымның тілі мен мәдениетін жоғалту қаупі 236 15,7Әлеуметтік әділетсіздік, халықтың байлар мен кедейлерге бөлінуі 502 33,4

Меншікті шетелдіктерге сату 249 16,6Экономика жағдайы, өзіндік тауарлардың өндірісінің дамымауы 416 27,7

Бюрократизм, билік органдарындағы асыра пайдаланушылық, сыбайлас жемқорлық 794 52,8

Басқасы 44 2,9Жауап беруге қиналамын 43 2,9

Сіздің және Сіздің отбасыңыздың қандай проблемалары, көбінесе сізде алаңдаушылық пен уайым тудырады?

Жиілік %Азық-түлік өнімдерінің, тауарлар мен қызметтердің жоғары бағалары 1 171 77,9

Жұмыстың жоқтығы 346 23,0Жұмысты жоғалту қаупі 231 15,4Төменгі жалақы, зейнетақы, шәкіртақы 824 54,8Жалақының өз уақытында төленбеуі 89 5,9Тұрғын үй мәселесі 424 28,2Нашар экологиялық жағдай 302 20,1Денсаулықтың нашарлығы 223 14,8Туыстар мен жақындардың сәтсіздігі 104 6,9Басқасы 20 1,3Жауап беруге қиналамын 23 1,5

Қосымша 83

Сіз өз отбасыңыздың өмірлік деңгейін қалай бағалайсыз?

Жиілік %Толық жеткілікті өмір сүреміз, ештеңеден дерлік бас тартпаймыз 99 6,6

Қанағаттанарлық өмір сүреміз, не қажеттің бәрі бар 554 36,8Жалпы алғанда, қазірше бірдің басын бірге құрап жүрміз 701 46,6Тіршілігіміз өте жақсы емес, кейбір заттардан өзімізді шектеуге тура келеді 119 7,9

Өте нашар өмір сүреміз, көбінесе ең қажет заттардың өзіне қолымыз жетпейді 11 0,7

Жауап беруге қиналамын 20 1,3

Сіз қалай ойлайсыз, алдағы 2-3 жылда Сіздің өмірлік деңгейіңіз қандай жаққа өзгереді?

Жиілік %Өзімнің өмірлік деңгейімнің жоғарылауына сенімдімін 228 15,2

Мүмкін жақсарады 628 41,8Дәлірегі ештеңе өзгермейді 468 31,1Мүмкіндік төмендейді 65 4,3Өмірлік деңгейдің төмендейтініне сенімдімін 21 1,4Жауап беруге қиналамын 94 6,3

Сіздің пікіріңізше, өзіңіздің елді мекеніңіздегі әр түрлі ұлттың қарым-қатынастары қандай?

Жиілік %Достық, ағалық 344 22,9Тыныш, жанжалсыз 911 60,6Әрқашан достық қатынаста емес 190 12,6Шиеленістік, жанжалдық 24 1,6Жауап беруге қиналамын 35 2,3

Сіз еңбек ететін, оқитын, қоғамдық жұмыспен айналысатын ұжымыңыздағы түрлі этностардың қарым-қатынастары қандай?

Жиілік %Достық, ағалық 325 21,6Тыныш, жанжалсыз 806 53,6Әрқашан достық қатынаста емес 137 9,1


84

Шиеленістік, жанжалдық 6 0,4Ешқандай ұжымым жоқ 191 12,7Жауап беруге қиналамын 39 2,6

Сіздің пікіріңізше, Сіз тұратын мекенде этносаралық қатынастар қалай өзгеруде?

Жиілік %Жақсарып жатыр 319 21,2Бұрынғы қалпында қалуда 943 62,7Нашарлап жатыр 112 7,4Жауап беруге қиналамын 130 8,6

Этносаралық қатынастарды реттеу саясатын әзірлеу мен жүзеге асыру жөніндегі мемлекеттік органдардың қызметін Сіз қалай бағалайсыз?

Жиілік %Салиқалы, белсенді саясат және ұлтаралық келісімге ықпал етеді 525 34,9

Саясат дұрыс, бірақ сөзбен ғана – барлығы басқаша жасалынып жатыр 560 37,2

Мақсатқа бағытталған ешқандай саясат сезілмейді, бейбітшілік пен тыныштық барлық халықтардың шыдамдылығының жоғары деңгейінде

213 14,2

Саясат бастапқыдан дұрыс емес, ұлтаралық қатынастардың шиеленісіне алып келеді 45 3,0


Сіздің пікіріңізше, Қазақстанда этникалық топ өкілдерінің құқықтарының бұзылуы орын алады ма?

Жиілік %Иә, жиі кездеседі 125 8,3Кейде болып тұрады 594 39,5Құқықбұзушылықтар жоқ 583 38,8Жауап беруге қиналамын 202 13,4

Қосымша 85

Сіз жеке өзіңіз немесе Сіздің жақындарыңыз этникалық шығу тегіне байланысты жұмысқа алған кезде, қызметте өсуде шектеулерге кезікті ме?

Жиілік %Иә, жиі болды 83 5,5Сирек, бірақ болды 234 15,6Болған жоқ 1 105 73,5Жауап беруге қиналамын 82 5,5

Егер мұндай бұзушылықтар орын алса, ол неден көрінеді?

Жиілік %Жұмысқа қабылдау кезінде 194 61,2Басқарушы жұмысқа жылжыған кезде 106 33,4Меншікті жекешелендіруде, рәсімдеуде 38 12,0Өз бизнесіңді құруда 61 19,2Республика бойынша қоныс аудару/көшу кезінде 25 7,9Қазақстаннан тыс жерге көшу үшін жағдайлар жасаған кезде 29 9,1

Митингтер мен шерулерге рұқсат алғанда 17 5,4Ана тілінде білім алуда 26 8,2Өз тілімді күнделікті өмірде қолданған кезде 46 14,5Ұлттық мәдениет пен тілді сақтау мәселелерін шешуде 34 10,7

Ұлттық мәдени орталықтардың белсенді жұмысын шектеуде 8 2,5

Басқа 3 0,9Жауап беруге қиналамын 10 3,2

Сіздің этносыңыздың (ұлтыңыздың) өкілдері басымдыққа ие болуы қажет деп есептейсіз бе? (жиілік)








қиналамын

Билік органдарына сайлау кезінде 270 193 994 47

Жұмыс табу кезінде 205 192 1067 40Меншікті жекешелендіруде, рәсімдеуде

172 172 1101 59


86

Жерді бөлуде 183 185 1077 59ЖОО-ға түсер кезде 167 151 1139 47Лауазымды жоғарылатуда 184 181 1078 61

Сіздің этносыңыздың (ұлтыңыздың) өкілдері басымдыққа ие болуы қажет деп есептейсіз бе? (%)








қиналамын

Билік органдарына сайлау кезінде 18,0 12,8 66,1 3,1

Жұмыс табу кезінде 13,6 12,8 70,9 2,7

Меншікті жекешелендіруде, рәсімдеуде 11,4 11,4 73,2 3,9

Жерді бөлуде 12,2 12,3 71,6 3,9

ЖОО-ға түсер кезде 11,1 10,0 75,7 3,2

Лауазымды жоғарылатуда 12,2 12,0 71,7 4,1

Сіздің қазіргі және болашақ балаларыңыз бен немерелеріңіздің қайда жұмыс істегенін қалар едіңіз?

Жиілік %Шикізат, тау-кен өнеркәсібі 177 11,8Ауыр өнеркәсіп, машина жасау 147 9,8Жеңіл өнеркәсіп, халықтық тұтыну тауарларын өндіру 195 13,0

Құрылыс 230 15,3Көлік, байланыс 294 19,5Сауда бизнесі, қызмет көрсету саласы 607 40,4Ауыл шаруашылығы 128 8,5Басқару, мемлекеттік қызмет 480 31,9Білім, ғылым, мәдениет және өнер 572 38,0Денсаулық сақтау 594 39,5Құқық қорғау органдары, сот, прокуратура 402 26,7Әскери қызмет 225 15,0Басқа салалар 6 0,4Жауап беруге қиналамын 87 5,8

Қосымша 87

Өзіңіз бен балаларыңыз үшін өмірлік табыстың қандай нұсқасын қалар едіңіз?

Жиілік %Адал және парасатты адам абыройына ие рухани беделді болу 415 27,6

Үлкен билікке ие ірі басқарушы, саясаткер болу 240 16,0Ерекше танымалдылықсыз және жоғары төлемсіз қызық жұмыстан қанағаттануға ие болу 262 17,4

Кез келген салада жақсы, жоғары білікті, жоғары төленетін маман болу 878 58,4

Үлкен және сыйлы отбасының отағасы болу 417 27,7Баю жолына қарамай, ықпалды, ауқатты адам болу 280 18,6

Туыстар мен жерлестердің кең ортасында ардақты және беделді адам болу 315 20,9

Интеллигенттік мамандықтың (мұғалім, дәрігер, заңгер, ғалым және басқалар) құрметті адамы болу 486 32,3

Мемлекетте танымал бизнесмен, меншік иесі, олигарх болу 205 13,6


Сіздің басқа этностағы немесе діндегі жақын туыстарыңыз бар ма?

Жиілік %Жоқ 821 54,6Көп емес 519 34,5Көп 135 9,0Жауап беруге қиналамын 29 1,9

Өмір сүру және жұмыс істеу жақсы деп ойлайсыз ба?(жиілік)

Иә, жақсы

Бұл маңызды

емес

Бұл нашар


қиналамынТуыстары бір ұлттан болған отбасында 486 885 47 86

Адамдар бір ұлттан болған ұжымда 198 1126 89 91

Тұрғындары бір ұлттан болған мекенде, қалада 187 1107 109 101


88

Өмір сүру және жұмыс істеу жақсы деп ойлайсыз ба?(%)

Иә, жақсы

Бұл маңызды

емес

Бұл нашар


қиналамынТуыстары бір ұлттан болған отбасында 32,3 58,8 3,1 5,7

Адамдар бір ұлттан болған ұжымда 13,2 74,9 5,9 6,1

Тұрғындары бір ұлттан болған мекенде, қалада 12,4 73,6 7,2 6,7

Сіздің жақындарыңыздың біреуінің басқа ұлттың немесе діннің өкілдерімен туыстасуына Сіз қалай қарайсыз?

Жиілік %Кез келген жағдайда кінәлаймын және бұған қарсы боламын 125 8,3

Қолдамаймын, егер мүмкіндік болса бұдан бас тартқан жөн деп есептеймін 287 19,1

Немқұрайды, маған бәрібір 287 19,1Егер ол отбасының өкілдері лайықты адамдар болса кінәламаймын 585 38,9

Мақұлдаймын және көмектесемін 146 9,7Жауап беруге қиналамын 74 4,9

Сіз өзіңіздің этникалық шығу тегіңізге қатысты айналаңыздағы-лардан теріс ниетті қарым-қатынастарды сезіндіңіз бе?

Жиілік %Иә 72 4,8Кейде 198 13,2Жоқ 1 169 77,7Жауап беруге қиналамын 65 4,3

Егер сезінген болсаңыз, бұл көбінесе қандай түрде көрінді?

Жиілік %Менсінбеушілік, келекелер 136 50,4Жаман атқа қалдыратын алып-қашпа сөздерді тарату 60 22,2

Әңгімелесуден бас тарту, елемеу, бойкот 49 18,1

Қосымша 89

Бұзақылық қылықтар, төбелестер 41 15,2Айғай, ренжітетін сөздер, дөрекілік 81 30,0Қызметте көтерілудегі шектеулер 54 20,0Қараусыздық, билік тарапынан назардың жоқтығы 17 6,3Жауап беруге қиналамын 15 5,6

Сіз Қазақстанда қалыптасып жатқан этносаралық қатынастарға ризасыз ба?

Жиілік %Мен мүлде риза емеспін және мені көп нәрсе ызаландырады 72 4,8

Мен дәлірегі риза емеспін және кейбір нәрселер маған қолайлы емес 205 13,6

Мен дәлірегі ризамын және мені іс жүзінде ештеңе ызаландырмайды 726 48,3

Мен толық ризамын және мені мүлде ештеңе ызаландырмайды 385 25,6


Көбінесе не нәрсе Сіздің қабылдамауыңызды тудырады және этносаралық қатынастарда ызаландырады?

Жиілік %Өз халқымның азаматтық құқықтарына қысым жасау 84 30,3

Қорлаушы сөздер мен әрекеттер 98 35,4Беделді және табысты жұмысқа орналасу кезіндегі дискриминация 105 37,9

Аумақтарды күшпен қайта бөлу талпыныстары 47 17,0Менің халқымның тілін менсінбеушілік 90 32,5Маған және менің ұлтымның өкілдеріне қатысты әділетсіз әрекеттер 55 19,9

Туыстар мен жақындардың қауіпсіздігіне қатер 32 11,6Басқасы 1 0,4Жауап беруге қиналамын 26 9,4


90

Егер этникалық негізде жанжал туындаса, Сіздің әрекетіңіз қандай болмақ?

Жиілік %Түбегейлі араласпаймын 437 29,1Ойым бөліну үшін басқа нәрсемен айналысамын 262 17,4Елден немесе облыстан кетуге тырысамын 234 15,6Биліктен шешімдер қабылдауын талап етемін 590 39,2Менің халқымның мүддесін қорғайтын қоғамдық қозғалысқа, партияға кіремін немесе ондағы өзімнің әрекетімді жандандырамын

221 14,7

Шерулерге, митингтерге, қарсылық білдіру акцияларына қатысамын 132 8,8

Қарумен өз халқымның мүддесін қорғай аламын 112 7,4Басқасы 3 0,2Жауап беруге қиналамын 199 13,2

Сіздің халқыңыздың және мемлекетіңіздің қайғысына белгілі бір этникалық топтардың өкілдері кінәлі болуы мүмкін деп есептейсіз бе?

Жиілік %Жоқ, мұндай кінәлауға мүлде қарсымын 853 56,7Мүмкін қандай да бір әсер бар 421 28,0Иә, белгілі бір этникалық топтар кінәлі 49 3,3Жауап беруге қиналамын 181 12,0

Сіз қалай ойлайсыз, адам қай елді өзінің Отаны деп есептеуі керек?

Жиілік %Өзі туылған елді 1 061 70,5Өзінің ата-бабаларының елін (тарихи Отаны) 314 20,9Қай елдің азаматы болып табылса, сол елді 667 44,3Жақсы өмір жағдайларын ұсынатын және құқықтарын қамтамасыз ететін елді 147 9,8

Еш қиыншылықтарына қарамастан, болашағы зор елді 63 4,2

Адам өмір сүруге мәжбүрлі елді 36 2,4Ұлы өткені мен қазіргісі бар елді 55 3,7Жауап беруге қиналамын 9 0,6

Қосымша 91

Сіз қалай ойлайсыз, Қазақстан бірінші кезекте қай елдермен экономикалық, саяси және мәдени байланыстарды нығайтуы керек?

Жиілік %Орталық-Азиялық көршілермен (Өзбекстан, Түркіменстан, Қырғызстан, Тәжікстан) 246 16,4

Ресей Федерациясымен 1 108 73,7Түркиямен 153 10,2Америка Құрама Штаттарымен 136 9,0Қытаймен 254 16,9Жапониямен, Оңтүстік Кореямен және басқа дамыған оңтүстік-шығыс елдермен 194 12,9

Иранмен, араб және басқа мұсылман елдерімен 40 2,7Батыс Еуропа елдерімен (еуропалық одақпен) 303 20,1Басқасы 4 0,3Жауап беруге қиналамын 94 6,3

Сіз өзіңіз жеке Отаным, Атамекенім деп қай елді айта алар едіңіз?

Жиілік %Қазақстан 1 327 88,2Ресей 46 3,1Бұрынғы КСРО 90 6,0Бұрынғы КСРО республикасы 30 2,0Жауап беруге қиналамын 11 0,7

Сіздің пікіріңізше, Қазақстанның түрлі еларалық бірлестіктерге (Кеден одағы, ЕурАзҚ немесе ТМД аясындағы басқа да одақтық жобалар) кіруінен сіздің халықтың өмірі үшін қандай салдарлары болуы мүмкін? (жиілік)

Жағымды Ешқандай салдарлар

жоқЖағымсыз


қиналамын Қазақстанның тәуелсіздігі үшін 900 340 63 201


92

Халқымның мәдениетін, руханилығын сақтау үшін

761 470 61 212

Қазақстанда мекендейтін барлық халықтардың этникалық дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын сақтау үшін

785 442 73 204

Елдің саяси тұрақтылығы, халық тарапынан билікке сенім деңгейі үшін

874 359 51 220

Этносаралық, дінаралық қатынастардағы бейбітшілік пен келісім жағдайы үшін

878 356 58 212

Өз халқымның өкілдерінің өмір сүру деңгейі, ауқаттылығы үшін

907 325 57 215

Мемлекеттік тілді нығайту үшін 622 532 120 230

Қазақстан этностарының тілін сақтау мен дамыту үшін

747 436 64 257

Қазақстанның экономикасы тауарларын экспорттау, өз тауарларымызды өндіру үшін

1033 213 55 203

Қосымша 93

Сіздің пікіріңізше, Қазақстанның түрлі еларалық бірлестіктерге (кіруінен Сіз бен халықтың өмірі үшін қандай салдарлары болуы мүмкін?(%)

Жағымды Ешқандай салдарлар

жоқЖағымсыз


қиналамын Қазақстанның тәуелсіздігі үшін 59,8 22,6 4,2 13,4

Халқымның мәдениетін, руханилығын сақтау үшін

50,6 31,3 4,1 14,1

Қазақстанда мекендейтін барлық халықтардың этникалық дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын сақтау үшін

52,2 29,4 4,9 13,6

Елдің саяси тұрақтылығы, халық тарапынан билікке сенім деңгейі үшін

58,1 23,9 3,4 14,6

Этносаралық, дінаралық қатынастардағы бейбітшілік пен келісім жағдайы үшін

58,4 23,7 3,9 14,1

Өз халқымның өкілдерінің өмір сүру деңгейі, ауқаттылығы үшін

60,3 21,6 3,8 14,3

Мемлекеттік тілді нығайту үшін 41,4 35,4 8,0 15,3

Қазақстан этностарының тілін сақтау мен дамыту үшін

49,7 29,0 4,3 17,1

Қазақстанның экономикасы тауарларын экспорттау, өз тауарларымызды өндіру үшін

68,7 14,2 3,7 13,5


94

Сіз ТМД-ның басқа елдерінде тұратын өзіңіздің этносыңыздың өкілдерімен немесе жақын адамдармен, туысқандармен түрлі байланыс мүмкіндіктерінің деңгейіне қанағаттанасыз ба?

Жиілік %Толық қанағаттанамын 893 59,4Аздап қана 342 22,7Мүлде қанағаттанбаймын 34 2,3Шетелде туған-туыстарым жоқ 5 0,3Жауап беруге қиналамын 230 15,3

Сіз Қазақстаннан көшу туралы ойладыңыз ба?

Жиілік %Иә, қайда, қашан және қандай жағдайда нақты ойландым 96 6,4

Бір нұсқа ретінде ойландым 282 18,8Жоқ, ойлаған жоқпын 1 087 72,3Жауап беруге қиналамын 39 2,6

Егер Сіз көшу туралы ойланған болсаңыз, онда алдағы уақытта өзіңіздің ойыңызды жүзеге асыруды қалайсыз ба?

Жиілік %Иә, міндетті түрде 91 24,1Жоқ, әлі асықпаймын 270 71,4Жауап беруге қиналамын 17 4,5

Егер көшуге шешім қабылдасаңыз, Сізді кетуге көбінесе қандай себептер итермелейді?

Жиілік %Өзімнің тарихи Отаныма оралуды қалау 28 30,8Өмір сүру деңгейі жоғары жаққа кетуді қалау 48 52,7Ұлтына байланысты мемлекет тарапынан кемсітушілік үшін 20 22,0

Тілдік проблеманың әділетсіз шешілуі 17 18,7Отбасыммен, туыстарыммен қосылуға ұмтылу 13 14,3Болашақта биліктің қалыпты өмірді қамтамасыз ету қабілетіне сенімсіздік 20 22,0

Нашарлап бара жатқан ұлтаралық қатынастар 17 18,7Басқасы 1 1,1Жауап беруге қиналамын 4 4,4

Қосымша 95

Қазақстанда тұрып жатқан жергілікті емес ұлт тұрғындарының болашағын Сіз қалай елестетесіз?

Жиілік %Басым бөлігі Қазақстанда қалады 864 57,4Басым бөлігі Қазақстаннан көшіп кетеді 401 26,7Жауап беруге қиналамын 239 15,9

Сіздің пікіріңізше, адамның ұлттық шығу тегін не анықтайды?

Жиілік %Тіл 1 010 67,2Дін 652 43,4Азаматтық 464 30,9Нәсілдік тип 295 19,6Ғұрыптар мен дәстүрлер 485 32,2Жеке таңдау 304 20,2Туған жері 341 22,7Әкесінің ұлты 764 50,8Анасының ұлты 255 17,0Жауап беруге қиналамын 9 0,6

Сізді өзіңіздің халқыңыздың мәдениеті мен тілінің жағдайы алаңдатады ма?

Жиілік %Иә, қатты алаңдатады 382 25,4Қандай да бір дәрежеде алаңдатады 605 40,2Жоқ, алаңдатпайды 468 31,1Жауап беруге қиналамын 49 3,3

Сіз өзіңіздің ұлтыңыздың тілін қаншалықты еркін білесіз?

Жиілік %Мүлде білмеймін 41 2,7Тек сөздікпен немесе сөйлесу үлгісімен ғана 17 1,1Сөзді түсінемін, бірақ түсінісе алмаймын 49 3,3Сөзді түсінемін және жеңіл тақырыптарда түсінісе аламын 102 6,8

Еркін сөйлеймін және оқимын, бірақ жаза алмаймын 109 7,2Еркін сөйлеймін, оқимын және жазамын 1 174 78,1Жауап беруге қиналамын 12 0,8


96

Сіз жеке өзіңізді қызметте көтерілуде мемлекеттік қазақ тілін білмегендіктен шектеген кездерге жолықтыңыз ба?

Жиілік %Иә, жолыққанмын 103 6,8Жанама 222 14,8Жоқ жолықпадым 1 121 74,5Жауап беруге қиналамын 58 3,9

Сізде орыс тілін жеткілікті білмеуден жұмыста қиыншылықтар мен жағымсыздықтар болды ма?

Жиілік %Иә, болды 94 6,3Болды, бірақ аса маңызды емес 138 9,2Жоқ, болмады 1 215 80,8Жауап беруге қиналамын 57 3,8

Сіздің дінге қатынасыңыз қандай?

Жиілік %Мен дінге сенушімін, қауымдамын және ғұрыптарды орындаймын 173 11,5

Мен дінге сенушімін, бірақ діни өмірге қатыспаймын 843 56,1Мен діндар емеспін, бірақ дәстүрлер бойынша ғұрыптарды орындаймын 224 14,9

Мен діндар емеспін, діни өмірге қатыспайсын, бірақ дінге сенушілердің сезімдерін құрметтеймін 125 8,3

Мен дін сұрақтарына немқұрайды қараймын 91 6,1Мен діндар емеспін және дінге қарсымын 13 0,9Жауап беруге қиналамын 35 2,3

Егер Сіз дінге сенуші болсаңыз немесе діни дәстүрлерді ұстансаңыз, онда Сіз өзіңізді қандай діни бағытқа жатқызасыз?

Жиілік %Исламға 768 61,9Православиеге 437 35,2Католицизмге 11 0,9Протестанттық бағыттардың біріне (лютерандар, баптистер, евангелиелік қауымдар, иеговалықтар және т.б.) 4 0,3

Қазақстан үшін дәстүрлі емес жаңа діни қозғалыстарға 1 0,1Менің өзімнің жеке дінім бар 7 0,6Жауап беруге қиналамын 12 1,0

1. Программа исследования 97

1 ПРОГРАММА ИССЛЕДОВАНИЯ

1.1 Актуальность и обоснование исследования

В рамках реализации проекта «Конструирование идеологических концептов в современном Казахстане» по программе «Ғылыми қазына», Институт философии, политологии и религиоведения КН МОН РК инициировал проведение социологического исследования «Мониторинг межэтнических отношений в Республике Казахстан: социальное взаимодействие этносов в современном казахстанском обществе».*

В связи с новыми достижениями в социально-экономическом, политическом и культурном развитии в независимом Казахстане, успешным строительством суверенной государственности, общественно-политические и социально-экономические процессы в республике вступили в новую стадию. Казахстан, несмотря на сложную этнодемографическую ситуацию, в которой произошли серьезные изменения, когда, с одной стороны, существенно выросла численность титульной нации, составляющей практически две трети населения страны, с другой – все еще большие массы граждан теперь находятся за границами тех государств, в которых проживает основная часть их этноса. Несмотря на это, Казахстан как был, так и остается одним из самых стабильных регионов СНГ. В стране выработан и закреплен в новой Конституции определенный опыт регулирования межнациональных отношений, практика применения которого позволяет делать оптимистические

* Исследование по заказу Института проведено Научно-исследовательской Ассо-циацией «Институт демократии».

Социальное взаимодействие этносов: мониторинг межэтнических отношений в Республике Казахстан

98

прогнозы в отношении сохранения стабильности. Значительно выросло качество жизни населения в ее гуманитарном, челове-ческом измерении, что положительно повлияло на состояние стабильности и содружества в межэтнических отношениях.

Но новые реалии в определенной мере обострили многие проблемы жизнедеятельности республики. Не снижается потенциал социального протеста против усилившейся дифференциации в уровне жизни, нарушений принципов социальной справедливости, растет возмущение коррупцией и злоупотреблениями в органах государственной власти, испытаниям подвергается уровень доверия властным структурам. Безусловно, все это отражается на характере межэтнических отношений и чревато угрозами достигнутому высокому уровню национального мира и спокойствия. В некоторых регионах сохраняется обеспокоенность казахов состоянием своей культуры и языка, русских и представителей других этносов – этноцентристскими проявлениями и другими не отрегулированными проблемами межэтнических отношений.

Это делает проблему поиска основы сохранения и незыблемости высокого уровня общественно-политической стабильности особенно актуальной, предполагающей изучение природы, причин и динамики межэтнической напряженности, с целью контроля, позитивного разрешения или блокирования потенциальных этносоциальных конфликтов.

1.2 Цель и задачи исследования

Главной целью мониторинга является проведение социально-политического, социально-психологического анализа факторов межэтнического взаимодействия в стране, степени толерантности, сотрудничества и уровня напряженности отношений между группами этносов, а также выявление воздействия политико-управленческих, этнокультурных, нравственно-ценностных факторов на ориентации представителей этнических групп.


На этой основе также ставится целью проведение сравнительного анализа полученных данных в сопоставлении с результатами этносоциологических исследований, проведен-, проведен-ных в 2001–2002 гг., осуществление прогнозных оценок развития межэтнической сферы в Казахстане, а также выработка рекомендаций для государственных органов и институтов гражданского общества по коррекции государственной этнополитики.

Задачи исследования: Выявление динамики степени удовлетворенности

представителями различных этнических групп своими условиями жизни, экономическими преобразованиями и социальными перспективами;

Изучение ориентаций этнических групп на определенные системы организации жизнедеятельности в инонациональной среде и изменений их характера за десятилетний период;

Определение проблем общественной жизни, вызываю-щих неудовлетворенность и тревогу населения, факторов социальной напряженности;

Выявление отношения населения и национальных групп к проблемам политической стабильности, государственного и национального суверенитета, социальным аспектам интеграционных процессов;

Определение степени доверия органам власти в выработке и проведении определенной национальной политики;

Изучение наиболее устойчивых представлений и уровня их сохранения у населения за изучаемый период о степени этнократизма в органах власти, о неравенстве и ущемлениях гражданских, политических, экономических прав этнических групп, а также степени мифологизации этих представлений;

Исследование ориентаций представителей различных этнических групп на занятие определенных ниш в социально-профессиональной структуре, степени престижности для них какого-либо рода деятельности, степени приятия (неприятия) сложившегося этнически окрашенного распределения соци-альных, экономических и культурных ролей;


100

Определение изменений в предпочтениях и ориентирах в семейной, производственной, бытовой сферах на мононациональный или многонациональный характер;

Определение характера реакции и степени неприятия в общении недружественных проявлений к представителям другой национальности;

Выявление потенциального поведения индивидов и групп в случае повышения уровня межнациональной напряженности и возникновения конфликтных ситуаций;

Определение политических, социальных, правовых, культурных предпочтений в этнической и гражданской самоидентификации жителей Казахстана;

Установление степени приверженности этнических групп языку, культуре, образу жизни, традициям и обычаям своего народа;

Изучение уровня толерантности отдельных этнических групп к культурным, этическим и эстетическим ценностям других этносов;

Оценки респондентами значимости своей и других религиозных систем, степени их терпимости.

Объектом исследования являются субъекты межэтнических отношений, как отдельные личности, так и группы – схожие в социальных и этнокультурных ориентациях, а также те, которые могут придерживаться противоположных или несовместимых целей и ценностей, продуцирующих определенный уровень напряженности.

В качестве объекта исследования выделяются, прежде всего, две этнические группы: казахи и русские, как количественно доминирующие в межэтнических отношениях и, в основном, определяющие их характер. К русским примыкают сходные по ряду признаков и особенностей поведения представители славянских этнических групп.

Выделяется группа других тюркоязычных народов, большей частью представляющих ирреденту (исконно проживающих на территории республики) этносов, имеющих государственные образования за пределами Казахстана, и


меньшей частью – представителей тюркоязычных народов – выходцев и их потомков из стран СНГ.

Остальные объединены в категорию других этносов, состоящую из представителей европейских и азиатских этносов, по этнокультурным признакам не примыкающих к тюркоязычным. Это особенно важно для последующего анализа языковых процессов в Казахстане и их влияния на характер межэтнического взаимодействия.

Предмет исследования: условия и факторы, способствую-щие сохранению достигнутого в Казахстане уровня социального мира и этнического сотрудничества, а также возможные причины и факторы, могущие нарушить стабильность межэтнических отношений, порождающие напряженность и конфликтные ситуации.

К первой группе изучаемых факторов, т.е. к числу пози-тивных изменений за прошедшие десять лет можно отнести:

- относительно высокую антикризисную устойчивость эко-номики;

- выросшие уровень и качество жизни большинства групп населения;

- рост авторитета Казахстана на международной арене;- повышение степени доверия населения органам власти и

их представителям;- рост цивилизационного уровня всего комплекса

общественных отношений, становление правового государства и гражданского общества, препятствующее возникновению реликтовых, нецивилизованных форм и способов разрешения общественных конфликтов;

- определенные изменения в государственной политике, регулирующей межэтнические отношения.

К числу конфликтогенных факторов, прежде всего, отно-сится группа факторов социально-экономического характера, принимаемая в данном исследовании как одна из главных:

- усилившаяся экономическая экспансия некоторых сосед-них стран;

- проникновение экстремизма и терроризма из проблем-ных стран и регионов;


102

- углубление дифференциации в качестве и уровне жизни;- социальная незащищенность некоторых групп населения;- этнически окрашенное разделение на рынке труда по

сферам деятельности;- коррупция, произвол в органах власти;- другие проблемы, связанные со становлением новых со-

циально-экономических отношений. Другая изучаемая группа факторов – социально-

психологическая. В нее входят показатели массовых настроений и психологических состояний, мифологические представления и мировоззренческие ориентиры, осознание индивидами своей национальной и государственной идентификации в стране, восприятие качества и уровня межнациональных отношений и их перспектив, проявляющиеся, прежде всего, в непосредственном общении и во взаимоотношениях групп этносов.

К этим факторам относятся и такие, как достаточно высокий уровень толерантности большинства представителей казахского народа, определенный опыт жизнедеятельности совместно с другими народами у русских, набирающий силу процесс осознания всеми народами общности своей исторической судьбы.

Особо необходимо выделить и изучить группу социально-культурных факторов, связанных с взаимовлиянием и взаимопроникновением различных типов культур, процессами их восприятия и отторжения, их аккультурацией и интеграцией, возникновением общей, «евразийской» социокультурной составляющей, отношением к ним, а так-, отношением к ним, а так-м к ним, а так-, а так-же к их культурным, этическим и эстетическим ценностям представителей различных народов.

1.3 Технологическая часть исследования

Исследование было проведено по репрезентативной выборке. Выборка репрезентирует взрослое (старше 18 лет) население Казахстана по полу, возрасту, национальной принадлежности, уровню образования, а также месту проживания (по типу населенных пунктов).


Объем выборочной совокупности – 1500 респондентов.География построения выборки: опрос проведен во

всех областях Республики Казахстан, а также городах республиканского значения – Астане и Алматы.

ВЫБОРОЧНАЯ СОВОКУПНОСТЬ ПО ПРОЕКТУ*

Область Генеральная совокупностьВыборочная совокупность

город село всего город село всегоАкмолинская 257 232 280 631 537 863 33 36 69Актюбинская 350 206 201 327 551 533 46 26 72Алматинская 309 197 986 864 1 296 061 40 128 168Атырауская 171 705 180 347 352 052 22 23 45Западно-Казахстанская 219 783 223 388 443 171 28 29 57Жамбылская 279 833 401 477 681 310 37 51 88Карагандинская 801 738 206 672 1 008 410 103 27 130Костанайская 352 332 326 164 678 496 31 58 89Кызылординская 193 739 251 880 445 619 25 32 57Мангистауская 184 576 152 664 337 240 24 20 44Южно-Казахстанская 642 563 912 978 1 555 541 83 117 200Павлодарская 397 897 170 054 567 951 35 39 74Северо-Казахстанская 191 734 258 524 450 258 25 34 59Восточно-Казахстанская

635 676 426 082 1 061 758 83 55 138

Астана 522 988 0 522 988 68 – 68Алматы 1 098 752 0 1 098 752 142 – 142Итого 6 609 951 4 979 052 11 589 003 825 675 1 500

* В таблице представлены данные по численности населения старше 18 лет, по данным Агентства РК по статистике.

Отбор респондентов был случайным и осуществлен по многоступенчатой выборке:

1. Вся республика стратифицируется на отдельные характерные страты. В данном случае, это – области, а также города Астана и Алматы;


104

2. В каждой страте методом случайных чисел в пропорциональном соотношении были отобраны населенные пункты (города, села, ПГТ, районные центры);

3. В каждом населенном пункте случайным образом были определены стартовые точки и количество участков;

4. Следуя по маршруту от стартовой точки с соблюдением правила «левой руки» и заданного шага, на каждом участке был проведен отбор домохозяйств для участия в опросе;

5. В каждом отобранном домохозяйстве с использованием случайной методики отбора определен потенциальный респондент.

Метод сбора информации – анкетирование.Сроки проведения полевых работ: декабрь, 2012 год.Результаты исследования были обработаны с

использованием специального программного обеспечения SPSS for Windows (версия 19).

2. Оценка населением межэтнических отношений в Казахстане

105

2. ОЦЕНКА НАСЕЛЕНИЕМ МЕЖЭТНИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЙ В КАЗАХСТАНЕ

Населяющие Казахстан этносы достаточно глубоко интегрированы во все существующие и развивающиеся в республике социально-экономические, политические, социально-структурные, культурно-исторические отношения и процессы. Поэтому межэтнические отношения в Казахстане носят комплексный характер и имеют сложную структуру, отражающую палитру разнообразных взаимосвязей и взаимодействий всех этносов, проживающих в республике и реализующих себя в самых разнообразных формах и сферах общественной деятельности.

Эти процессы и взаимосвязи определяют общую динамику и вектор сфер общественной жизни, по действиям своих представителей в значительной степени определяют динамику и качество межэтнических, межконфессиональных отношений, а также развивают свою способность адекватно осмысливать и оценивать направленность и интенсивность процессов.

Состояние межэтнических отношений, основанное на измерении субъективных оценок респондентов, иногда значительно различается, и зачастую требует расшифровки. Это предполагает необходимость анализировать результаты как прошлых, так и современных исследований, ответы на поставленные в анкетах вопросы, прежде всего, выявляющие уровень и качество отношений в статичности, наличествующей в настоящее время. Затем необходимо оценить восприятие населением направленности процесса межэтнических взаимоотношений в динамике, выявить предпочитаемость положительного или негативного прогноза, сценария их будущего развития. Это позволит в целом определить уровень социального оптимизма, степень его свойственности ментальности казахстанцев.


106

Варианты ответов на вопросы: «Каковы, по вашему мнению, отношения людей разных национальностей в вашем городе, поселке и каковы в трудовом коллективе?», – предоставлялись в следующей градации: 1 – дружеские, братские; 2 – спокойные, бесконфликтные; 3 – не всегда дружеские; 4 – напряженные, конфликтные. Подобная градация представляется вполне корректной, поскольку четырехступенчатая шкала вариантов достаточно полно охватывает весь спектр отношений и демонстрирует малое количество – не более полутора процентов затруднившихся ответить.

Ответы на соответствующий вопрос, адресованный всему массиву респондентов, размещены в таблице 1, где приводятся данные по всему Казахстану в сравнении с опросами 2001–2002 гг.

Таблица 1

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Каковы, по вашему мнению, отношения людей разных

национальностей в вашем городе, поселке и в трудовом коллективе? %

В местах проживания

В коллективе

2002 2013 2002 2013Дружеские, братские 13,8 22,9 18,9 21,6Спокойные, бесконфликтные 55,8 60,6 52,2 53,6Не всегда дружеские 24,8 12,6 7,8 9,1Напряженные, конфликтные 2,2 1,6 0,3 0,4Затрудняюсь ответить 3,0 2,3 14,1 2,6В коллективе не состоят – – 6,7 12,7

Как показывает анализ ответов респондентов, представ-ленных в количественном выражении в процентах от ответивших, по сравнению с 2002 г. соотношение положительных и отрицательных оценок состояния межэтнических отношений явно и значительно изменилось. Если ранее 13,8% считали, что отношения в местах проживания дружеские и братские, а


107

24,8% – не всегда дружеские, то в 2013 г. эти оценки поменялись в обратную сторону: 22,9% – дружеские, братские и 12,6% – не всегда дружеские. При этом, увеличение по положительной позиции и уменьшение по другой, отрицательной, получилось почти в два раза.

Что касается отношений в трудовых коллективах, где находится основное поле реализации себя человеком в социальном плане, то они, по крайней мере, в оценках самих участников этих отношений, за прошедшее десятилетие существенных изменений не претерпели. По-прежнему число положительно оценивающих межэтнические отношения в своих коллективах остается выше, чем оценивающих отрицательно. При этом, в несколько раз уменьшилось количество затруднившихся ответить, что говорит о твердости выработанного мнения.

Для более детального прояснения характера межэтни-ческих отношений, уровня оптимистичности оценок необходимо сопоставить результаты сравнительных опросов, проведенных в 2001 и 2002 гг. в северном регионе Казахстана, с преимущественно русскоязычным населением, и казахоязычном, в целом тюркоязычном южном регионе. Как в прошлом, так и в нынешнем опросе, объектом исследования взяты: для Севера – городские и сельские жители Северо-Казастанской, Акмолинской, Павлодарской, Костанайской и Восточно-Казахстанской областей. Юг Казахстана представлен жителями Южно-Казахстанской, Кызылординской и Жам-былской областей. Эти регионы по составу населения, эконо-мическому укладу, ресурсному обеспечению демонстрируют влияние типичных расхождений в элементах общественно-го сознания, свойственного группам этносов, обусловленных, прежде всего, взаимодействием двух крупных – титульного казахского и русского, и не без влияния малых, большей частью диаспоральных, этносов.

В таблице 2 приведены ответы респондентов – казахов и русских, иллюстрирующие динамику изменений в ответах на вопрос о состоянии межэтнических отношений в местах


108

проживания и в трудовых коллективах по северным и южным областям в сравнении с опросом десятилетней давности.

Таблица 2

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Динамика изменений оценок казахами и русскими

отношений в местах проживания и трудовых коллективах»%

Ответы казаховВ местах проживания В коллективе

Север Юг Север Юг2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013

Дружеские, братские 17,6 27,0 17,3 27,2 21,3 23,6 18,6 35,0Спокойные, бесконфликтные

55,6 64,9 64,1 65,0 53,1 60,1 59,2 49,0

Не всегда дружеские 22,5 5,4 12,8 7,0 8,2 4,1 8,5 6,6Напряженные, конфликтные

1,7 – 1,8 – – – 1,2 –

Нет коллектива – – – – – 10,8 – 7,8

Ответы русскихВ местах проживания В коллективе

Север Юг Север Юг2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013

Дружеские, братские 11,0 25,1 21,4 5,5 18,0 19,0 5,4 9,6Спокойные, бесконфликтные

56,9 62,1 52,7 64,4 52,0 49,7 52,2 49,3

Не всегда дружеские 26,3 11,8 10,7 20,5 7,2 6,7 10,7 27,4Напряженные, конфликтные

2,5 – – 6,8 0,4 1,0 – –

Нет коллектива – – – – – 22,6 – 11,0

Обстановку в северных областях республики, по оценкам опрошенных респондентов – как казахов, так и русских – характеризует выраженная тенденция к улучшению межэтнических отношений. Развивающийся дружественный и братский их характер в 2013 г. подчеркнули 25,1% казахов (в 2002 г. – 17,6%) и 25,1% русских (11%). Не всегда дружеский ха-. – 17,6%) и 25,1% русских (11%). Не всегда дружеский ха-рактер в оценках казахов уменьшился с 22,5% до 5,4%, и у рус-


109

ских – с 26,3% до 11,8%. В то же время, у всех без исключения групп, опрошенных в северных областях, очень высокая оценка отношений, характеризующихся как «спокойные, бесконфликтные» – в 2013 г. она дошла до 62,1%, что говорит о высокой устойчивости процесса. Кроме того, высокого уровня напряженности и конфликтности ситуации вообще не отмечают как казахи, так и русские.

Из приведенных данных видно, что в восприятии респондентов северных областей Казахстана обстановка значительно улучшилась. Отмечается также, что за десять лет в регионе не произошло ни одного сколь-нибудь заметного межэтнического, или с подозрением на подобное, конфликта или инцидента.

Как отмечалось в прошлом исследовании, десять лет назад в северных регионах усиление конфликтности могло происходить при стремлении со стороны русских каким-либо образом обосновать либо автономность этих земель, либо притязания на них России. В то время, при объяснении причин ухудшения ситуации в сфере экономики и занятости, внимание людей переключалось на поиск ответов на вопросы типа: «Чья земля?» или «Кто ее обустроил?». С укреплением суверенитета, совершенствованием политической сферы и системы государственного управления, рыночного реформирования и отношений собственности в богатом природными и территориальными ресурсами регионе, эти злободневные вопросы за десять лет потеряли свою актуальность.

На Юге, несмотря на некоторую сравнительную перенаселенность, нехватку природных ресурсов, соседские связи, по-видимому, более спокойные и устойчивые, тогда как отсутствие продуктивной деятельности властей по налаживанию экономики и полному использованию трудовых ресурсов отрицательно влияет на межнациональные отношения людей в местах занятости.

Совсем другая обстановка в сравнении с Севером с качеством отношений при совместном проживании в различ-ных поселенческих местах складывается в южных областях.


110

Мнения казахов и русских здесь разделились. Если казахи отметили увеличение дружественности и братства с 17,2 до 27,2%, то положительное мнение среди русских сократилось в четыре раза – с 21,4 до 5,5%. И наоборот, если представители казахской национальности стали реже отмечать недружествен-ные отношения – с 12,8 до 7%, то среди русских отрицательные оценки увеличились практически в два раза – с 10,7 до 20,5%.

Что касается представителей других этносов, кроме каза- этносов, кроме каза-этносов, кроме каза-, кроме каза-хов и русских, то на севере Казахстана дружественность отме-тили 28,2% респондентов, спокойствие – 52,2%, недружествен- 28,2% респондентов, спокойствие – 52,2%, недружествен- респондентов, спокойствие – 52,2%, недружествен-, спокойствие – 52,2%, недружествен-дружествен-ность – 14,5% и конфликтность не отметил никто. В южных областях Казахстана представители «других» этнических групп, в большинстве – тюркоязычных, дружественность от-– тюркоязычных, дружественность от-тюркоязычных, дружественность от-, дружественность от-мечают чаще – 40,7%, спокойствие – 47,7%, недружественность – 11,5% и конфликтность из них не отметил никто. Учитывая малочисленность данной разнородной по этническому соста-ву группы, а также недостаточную репрезентативность данных, мнение указанной группы не было включено в таблицу 2, одна-ко, результаты исследования подтверждают тенденцию значи-тельного разрыва в улучшении отношений на севере республи-ки и ухудшении на юге страны.

Кроме этого, 6,8% русских, проживающих в южном реги-, 6,8% русских, проживающих в южном реги-оне, оценили отношения как напряженные и конфликтные. В условиях сложившейся общей тенденции на укрепление ат-мосферы толерантности, согласия и содружества, это стано-вится явлением, которому нужно придать особый исследова-тельский статус для последующей коррекции государственной этнополитики и принятия оперативных, превентивных мер воздействия.

В целом же, как показывают результаты исследования, положение казахов на Юге является более дискомфортным, чем на Севере. Если на Севере оценили свой уровень жизни как «Живем в полном достатке, практически ни в чем себе не отказываем» 13,5% казахов, и это – самый высокий показатель среди казахов по регионам Казахстана, то на Юге данный вариант ответа отметили только 4,9%.


111

Похожие несоответствия наблюдаются и при сопоставле-нии показателей более низких ступеней ранжированной таблицы уровня жизни. Высоко оценивают свой уровень жизни, отмечая варианты «Живем в полном достатке, практически ни в чем себе не отказываем» и «Живем хорошо, имеем все необходимое для улучшения жизни», представители других национальностей, в том числе местные узбеки, уйгуры, татары, турки, азербайджанцы и другие. По-видимому, выгодным оказывается положение меньшинств, которые своими замкнутыми группами, пользуясь большой взаимоподдержкой, занимают более выгодные социальные позиции.

Русские же на Юге сверхбогатых имеют всего 1,4%, живущих хорошо – 31,5%, живущих удовлетворительно – 63,0%. Такое же положение – и с представителями других национальностей. Возникшая конкуренция, особенно среди элит этнических групп, вызывает определенное недовольство казахской части населения, которое ведет к обвинениям в иждивенчестве, незаконном приобретении благ, ограблении республики и т. п.

Естественно, это вызывает соответствующую реакцию представителей других этносов, которые разворачивают ставшую уже традиционной аргументацию об использовании властного положения казахов в своих корыстных целях. Подогревают страсти и непростые приграничные и погранич-ные отношения на Юге с соседними республиками, особенно с Узбекистаном, что создает известную напряженность в межнациональных отношениях и может привести к серьезным конфликтам, затрагивающим структуры власти, и перерасти в ухудшение межгосударственных отношений.

В то же время, объясняя в целом более благодушное, чем у всех других народов, отношение к негативным тенденциям в развитии межэтнических отношений, зафиксированное у казахов и Севера, и Юга, как в прошлом исследовании, так и в современном, можно предположить, что они в гораздо меньшей степени подвергаются косвенной дискриминации по тем или иным социальным обстоятельствам, чем представители других этносов, а имеют дело только с конкуренцией к


112

овладению социальными сферами, где они ранее были слабо представлены.

Для более подробного рассмотрения этого положения, респондентам, представляющим все население республики, была предоставлена возможность в эмоционально-рассудочных категориях ценностного содержания определить направлен-ность развития межэтнических отношений в Казахстане.

Так, в ряде исследований, проводившихся различными структурами еще в 2001 и 2002 гг., характер межэтническо-, характер межэтническо-го взаимодействия казахстанцев, взаимоотношения между группами этносов и их представителями в большей степени оценивались как стабильно сохраняющие положительный потенциал (табл. 3).

Таблица 3

Распределение ответов респондентов на вопрос: «В какую сторону изменяются межэтнические отношения

в месте вашего проживания?» %

2002 2013Улучшаются 6,0 21,2Остаются на прежнем уровне 66,2 62,7Ухудшаются 12,6 7,4Затрудняюсь ответить 15,2 8,6

Но при этом число тех, кто считал отношения ухудшающимися, в 2002 г. было в два раза больше, чем отмечающих их улучшение (6,0 и 12,6%). И, наоборот, – в 2013 г. число опрошенных респондентов, считающих, что отношения улучшаются, стало почти в три раза больше, чем пессимистов (21,2 и 7,4%).

Примечательно, что почти в два раза уменьшилось число казахстанцев, затрудняющихся ответить на поставленный вопрос. Это повышает уровень квалифицированности сформированного и изучаемого мнения, степень рациональной


113

осмысленности респондентами оценок и, тем самым, увеличивает исследовательское доверие к полученным данным, как к более объективным.

Кроме того, с ростом образованности респондентов повышается и уровень оптимистичности оценок. Если 16,5% респондентов со средним образованием считают межэт-нические отношения улучшающимися, то со средним специальным и незаконченным высшим – 20,9%, а с высшим и научными степенями – 22,0%. В параллельной направленности растет также число оптимистов, распределенных по возраст-ным категориям. В этом случае основой выработки мнения и оценок становятся жизненный опыт и возможность сравнивать позиции по большим временным интервалам.

Таким образом, опираясь на субъективно выраженное восприятие респондентов, можно сделать достаточно объективные выводы, что за десятилетие, прошедшее с начала мониторинговых исследований, межэтнические отношения в стране развиваются в лучшую сторону, и уровень оптимистичности в оценках процесса постоянно растет.

При этом необходимо отметить, что произошедшие в последнее время инциденты и всплески конфликтности между представителями групп этносов в общем плане не оцениваются экспертами и общественностью как сигналы, говорящие о наличии серьезных проблем непосредственно в самих межэтнических отношениях. Скорее, они появляются из-за пробелов в востребованной системе современных общественных отношений, социально-экономической политике, ее неэффективности, неблагоприятной поли-тико-моральной обстановке, связанной с углублением дифференциации в уровне жизни, массовыми нарушениями принципов социальной справедливости, произволом и коррупцией чиновников. Эти и другие подобные факторы становятся, иногда – фоном, а иногда – и причиной конфликтных ситуаций также и на поле межэтнических отношений.

В то же время, показатели изменения мнений в оценочных категориях улучшение/ухудшение, приведенные в сравнении с


114

данными исследований 2002 и 2013 гг. (табл. 4), распределен-2 и 2013 гг. (табл. 4), распределен-г. (табл. 4), распределен-. 4), распределен-ными по основным этническим группам – казахам, русским со славянами и представителями других этносов*, показывают достаточно существенные различия, которые в большей степени касаются категории «других», малых этносов.

Таблица 4

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Динамика межэтнических отношений в Казахстане

в оценке респондентов за 10-летие» %

Казахи Русские Другие

2002

Другие 20132002 2013 2002 2013 Тюркояз. Не

тюркояз.Улучшаются 9,2 23,2 3,9 19,2 4,8 20,9 13,2На прежнем уровне

66,2 63,8 66,3 61,7 60,8 54,9 67,6

Ухудшаются 12,6 4,6 16,8 9,6 18,5 19,8 8,8Затрудняюсь ответить

11,4 8,4 12,4 9,6 15,3 4,4 10,3

За десять лет, прошедших после первого исследования, наибольший рост положительных оценок наблюдается у каза-хов и наименьший – у представителей других не тюркоязычных этносов. Улучшение отношений также подчеркивают и

* В данном случае, по потребностям исследования, в категорию «русские» входят также и славяне из стран СНГ, объединенные по этнокультурным особенностям, схожести социальной рефлексии на условия своего прожи-вания в Казахстане. Категорию «другие» при необходимости можно разде-лить на группу «тюркоязычных», большинство которых исконно или долгое время проживает на территории республики (узбеки, уйгуры, татары, азер-байджанцы, турки и др.) и условно названных «не тюркоязычные» (из СНГ немцы, кавказские этносы, восточно-азиатские, и другие – из стран дальнего зарубежья и др.). В таблицах Отчета, при недостаточности для отдельно-го анализа репрезентативного количества представителей этих категорий, при ответах на разные вопросы по отдельным областям и регионам, сферам деятельности, демографическим группам и другим признакам, они объеди-няются в одну большую группу под общим условным названием «другие».


115

представители других, кроме казахов и русских, этносов. Но их мнения существенно разделились: у других тюркоязычных, наряду с увеличением количества положительных оценок более чем в четыре раза, несколько увеличилось число считающих, что положение ухудшается. Но в самой меньшей степени отметили это ухудшение все те же казахи. Таким образом, уже целый десяток лет наиболее оптимистично воспринимают процессы, происходящие во взаимоотношениях этносов в Казахстане, представители титульного этноса – казахи.

Однако у представителей других тюркоязычных этносов по-прежнему, как и в 2002 г., высок и даже несколько увели-., высок и даже несколько увели-чился (до 19,8%) уровень отрицательных оценок развития межэтнических отношений. В эту категорию входят крупными группами, в основном, узбеки, уйгуры, татары, азербайджанцы, турки и другие азиатские и мусульманские народы, частью – исконно проживающие на территории Казахстана (ирредента) и народы, прибывшие или переселенные уже в современной истории. Естественно, что мнение об ухудшающихся отношениях спровоцировано случаями конфликтов последних лет, которые происходили, как и ранее, в основном, между ними и казахами, и реже – другими.

Необходимо отметить, что достаточно высоко, но в меньшей степени, чем русские и казахи, оценивают развитие отношений также представители других не тюркоязычных этносов, в которые входят, большей частью, немцы, корейцы, поляки и малыми группами – представители других этносов.

В целом это говорит о значительном успехе, достигнутом в реализации государственной этнополитики, а также усилиями институтов гражданского общества, при значительно возросшем уровне проверенной временем толерантности казахстанцев различной этнической принадлежности и главным образом, казахов, как титульной нации.

Если отмечается общая позитивная направленность оценок процесса развития межэтнических отношений в большинстве типов поселений и местах жительства, то в некоторых из них она, как тенденция, выглядит негативной (табл. 5).


116

Таблица 5

Распределение ответов респондентов на вопрос: «В какую сторону изменяются межэтнические отношения

в месте Вашего проживания?»%

2013 г.

Виды поселений

АстанаАлматы областные

центрымалые города село

Улучшаются 26,5 25,6 25,2 9,3 20,2На прежнем уровне 60,3 56,7 56,8 64,5 68,1Ухудшаются 8,8 10,0 6,1 14,8 5,4Затрудняюсь ответить 4,4 7,8 11,9 11,5 6,4

В наибольшем количестве и в равной степени отмечают улучшение межэтнических отношений жители гг. Астана и Алматы, городов в статусе областных центров и сельских поселениях. Респонденты малых городов в небольшом количестве – 9,3% – считают, что положение улучшается, и в большем числе – 14,8%, что ухудшается. Несомненно, что это связано, в первую очередь, с неблагополучными социальными условиями в малых городах, где, как правило, совсем не работают или плохо работают градообразующие предприятия, не развита сфера услуг, процветают пьянство и алкоголизм, культурная запущенность. И, что самое важное и необходимое – не работают или вообще не созданы институты самоуправления, только которым, в данном случае, могла бы быть под силу эффективная регуляция межличностных и межгрупповых отношений в малых поселениях. Это подтверждает пример села, как поселенческого объекта, где также высока констатация улучшения межэтнических отношений, и где их регулирование осуществляется различными способами традиционной народной дипломатии и медиации, советами старейшин, патриархальными авторитетами или более эффективным, чем в городе, коллективистским


117

трудовым процессом. Но это может происходить лишь там, где коллективизм остался как форма собственности и подрядной организации труда.

В этом отношении показательны ответы респондентов, распределенные по сферам деятельности (табл. 6). В первую категорию вошли работники культуры, образования, науки и медицины, т. е. специалисты, труд которых оплачивает-. е. специалисты, труд которых оплачивает-специалисты, труд которых оплачивает-, труд которых оплачивает-ся из бюджета и которые, в основном, отличаются высокой образованностью. Ко второй группе относятся работники промышленного заводского, фабричного производства, которых объединяет характер труда, работа по найму, чаще – поточное, обезличенное конвейерное производство. В третью группу входят люди, занятые в малом торговом бизнесе, финансовых операциях, страховании и других сферах, связанных с оборотом денег. К группе государственных служащих присоединены также люди, занятые службой в МВД, Вооруженных Силах, Финполиции и других военизированных формированиях, и структурах, не относящихся к частному бизнесу. Группа сервиса и услуг объединяет всех, представляющих самые разнообразные услуги для обеспечения жизнедеятельности людей, в том числе, и частные медицинские. Немалочисленна и категория нефтяников, горняков, за-категория нефтяников, горняков, за-, за-нимающихся добычей, обработкой, распределением и доставкой энергетических ресурсов и самой энергии. Под сельскими респондентами в этом случае подразумеваются не просто проживающие в сельской местности жители, а работающие в основных и инфраструктурных предприятиях сельхозназначения, по найму – у частных и коллективных собственников.

Оценки, поведение респондентов в этих группах определяются степенью устойчивости их существования, изменениями в материальном уровне жизни, ментальными приоритетами, которые влияют на межличностные, межгрупповые и, в том числе, межэтнические отношения.


118

Таблица 6

Распределение ответов респондентов на вопрос: «В какую сторону изменяются межэтнические отношения в ваших поселениях?» (распределение ответов по сферам

деятельности и трудовым коллективам)%

2013 г.

Занятость в сфере деятельности

Куль- тура,

образов.

Пром. произ-вод-во

Торг-ля, финан-

сы

Госсл-ба, МВД, ВС

и др.

Услуги, сервис Энер-

гетика, ресурсы

Сельск. хозяй-

ство

Улучшаются 20,5 18,5 20,0 25,0 23,8 22,0 9,1

На прежнем уровне 68,5 58,2 61,3 62,5 60,2 61,0 81,8

Ухудшаются 5,5 13,7 9,7 10,0 5,3 9,8 6,8Затрудняюсь ответить 5,5 9,6 9,0 2,5 10,7 7,3 2,3

Как видно из данных таблицы, в наибольшем количестве отмечают улучшение межэтнических отношений работники, занятые на государственной службе, которые за последние годы уже приобрели практику не квалифицировать личностные деловые, производственные претензии или конфликты как межэтнические. Положительная оценка в этом обусловлена также достаточными знаниями госслужащими проблем развития межэтнических отношений и участием многих из них в реализации государственной политики. Возможно, что высокий уровень оценок и перспектив развития межэтнических отношений в служебных коллективах сложился потому, что бытующая у части казахстанского населения неудовлетворенность количественной представленностью своей этнической группы на должностях государственной службы проявляет себя не в самих государственных офисах, аппаратах, а чаще – за пределами учреждений.

Достаточно высокая оценка положительного развития межэтнических отношений в сфере сервиса и услуг на определенной местности или регионе происходит из-за большой интенсивности контактов представителей самых


119

разных этносов, социальных групп и слоев – со стороны как клиентов, так и предоставляющих услуги. Они лучше дого-. Они лучше дого-вариваются и в целом стремятся качественно удовлетворить запросы взаимодействующих сторон к обоюдной выгоде. На отношения этносов в полиэтнических коллективах и в пар-тнерстве этот фактор влияет самым действенным образом.

В добывающей промышленности, энергетике благодушное настроение обусловлено, скорее всего, стабильными трудовыми отношениями, малым риском потерять работу, достаточно высокой заработной платой, которой компенсируются социальные неурядицы и различные кризисные последствия. В этом случае явно просматривается связь низкого уровня конфликтности с более благоприятными социальными условиями, которые могут быть созданы крупными предприятиями отрасли в определенном поселении.

В категории, объединяющей работников культуры, образования, науки и медицины, в основном, бюджетников, высокие оценки состояния межэтнических отношений, в первую очередь, обусловлены сплоченностью их общим, наиболее уязвимым в социальном плане положением. Зарплата бюджетников совершенно не соответствует значимости их деятельности для будущего Казахстана, важности их социальной роли, сложности труда, интеллектуальному и профессиональному уровню людей, занятых в этой сфере. Но, тем не менее, они показывают высокий уровень оценок развития межэтнических отношений в их коллективах, обусловленный, скорее всего, уровнем знаний о человеке и обществе, толерантным мировоззрением, культурой поведения и, в частности, интеллигентностью, как качеством понимания себя и других. Эта обстановка характерна для столиц и крупных городов.

В ответах респондентов, работающих в коллективах на промышленном, заводском, фабричном производстве, низкие оценки развития межэтнических отношений в лучшую сторону – 18,5%, и самые высокие в сторону ухудшения – 13,7%. Здесь явно просматривается причина неустойчивого развития


120

предприятий этих отраслей. За исключением небольшого числа старых производств, все новые работают неустойчиво, банкротятся, расхищаются, перепрофилируются, меняют собственников, подвергаются рейдерским захватам, едва открывшись, закрываются. Их сотрясают трудовые конфликты и забастовки, вызванные несправедливостью в оплате труда, плохим производственным менеджментом. Бизнес этих предприятий зачастую не несет никакой социальной ответственности, малые города и рабочие поселки деградируют. Все это прямым образом ведет к неустойчивости межгрупповых и межличностных отношений также и в коллективах.

Сельские труженики показывают самые высокие оценки стабильности межэтнических отношений – 81,8% отметили, что они не меняются. В то же время, число считающих, что отношения в коллективах улучшаются, более чем в два раза меньше, чем у представителей других, представленных в ответах на данный вопрос, категорий. В том числе, в два раза меньше – у сельчан, охарактеризовавших улучшение ситуации не в коллективах, а в местах проживания – 20%.

3. Отношение населения к проводимой государственной этнополитике

121

3. ОТНОШЕНИЕ НАСЕЛЕНИЯ К ПРОВОДИМОЙ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ЭТНОПОЛИТИКЕ

Показатель доверия органам власти в проведении национальной этнополитики и защите прав представителей этнических групп фиксируется в ответах респондентов на вопрос, завершающий высказывания, мнения и оценки состояния межэтнических отношений в Республике Казахстан.

В прошлом исследовании в оценке деятельности Президента Казахстана по выработке и осуществлению национальной политики тенденции явно обозначают доверие декларируемой политике и недоверие практике ее проведения, которая, в конечном итоге, реализуется местными органами власти.

Ответы на вопрос о том, как респонденты оценивают деятельность госорганов Республики Казахстан по выработке и осуществлению политики, регулирующей межэтнические отношения в современный период, в процентах к опрошенным приведены в таблице 7. Для оценки были предложены варианты ответов, идентичные вариантам прошлого исследования, но для сравнения приводятся показатели по всему населению только северного и южного регионов страны*.

* Общие данные по всей Республике Казахстан за 2001 и 2002 годы отсут-ствуют, в тот период так как по сопоставимой методике подобных общере-спубликанских исследований не проводилось. Для сравнения за основу были взяты результаты опросов, которые в свое время были проведены ЦЕССИ-Казахстан в 2001–2002 годах только в северном и южном регионах страны по методике, которая взята за основу также и для опроса 2013 года.


122

Таблица 7

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Как Вы оцениваете деятельность госорганов по выработке и

осуществлению этнической политики?»%

2002 2013,по

республикеСевер Юг

Политика взвешенная, активная, содействует межнациональному согласию

23,2 31,0 34,9

Политика правильная, но на словах – на местах все делается по-другому

48,6 41,7 37,2

Целенаправленной политики не ощущается, мир и спокойствие держатся на высоком уровне терпимости всех народов

9,3 10,6 14,2

Изначально неправильная, ведет к напряжению в межнациональных отношениях

7,2 2,8 3,0

Затрудняюсь ответить 11,3 13,9 10,7

В оценке политики как взвешенной, активно содействую-щей межнациональному согласию, в 2002 г. в среднем таковой ее считали чуть более четверти казахстанцев, а в 2013 г. – уже более трети. Но в отношении проблемы неудовлетворитель-ного исполнения этнополитики, осуществляемой местными органами государственной власти, число респондентов, считающих ее таковой, наоборот, уменьшилось – с 41,7% на Юге и 48,6% на Севере в 2002 г. до 37,5% по Казахстану в 2013 г. Возможно, в течение десяти лет возымела действие инфор-мация, получаемая в опросах и доведенная до принимающих решения органов власти и общественности страны. Как показывают данные социологических исследований и опросов, проведенных различными социологическими структурами за изучаемый период, местным органам в реализации этнической политики, защите прав представителей этнических групп


123

население всегда доверяло в очень малой степени. В ряде опросов отмечается низкий уровень владения чиновниками культурно-историческими, этнопсихологическими знаниями, поэтому, из-за следования предрассудкам обыденного сознания, в их действиях проявляет себя предвзятость в оценках событий, непонимание особенностей восприятия населением тех или иных актов власти или партнеров по этническому взаимодействию.

Негативно влияет на имидж, снижает степень доверия к власти коррупция, проявления которой непреднамеренно, косвенно, а иногда и прямо провоцируют конфликты – как результат навязывания, исполнения какой-либо коррупционной схемы или других подобных действий с вовлечением в них людей, которые не могут не принадлежать к какому-либо этносу и группе этносов. Все это порождает преднамеренные и непреднамеренные инсинуации с целью придания этим процессам этнической окраски.

Возникает необходимость исследования в дальнейшем причин – как повышения степени доверия местным органам власти в разных регионах и областях, так и отставания в позитивном влиянии администрирования, исходящего от государственных органов, на межэтническую обстановку. Полученные данные могут помочь в коррекции этнополитики, разработке мер по повышению квалификации государственных служащих, расширению их культурного в целом и специализированного на тематике кругозора.

Если ранее сторонников признания высокой роли толерант-ности народа Казахстана, состоящего из больших и малых этносов, как стабилизирующего фактора в межэтнических отношениях было около 10%, то в 2013 г. число таковых выросло наполовину.

В ряде исследований, проведенных за изучаемый период, в качестве одного из гарантов сохранения межэтнического мира и общественного согласия просматривается оттеснение по важности на второй план государственной политики как таковой, которая среди других акторов в оценках опраши-ваемого


124

населения всегда занимала первое место. На передний план выдвигается толерантность народа Казахстана (в данном случае – всех этносов), и особо подчеркивается терпимость казахского народа. Это особое отношение проявилось в результате опроса в период проведения кампании «Память во имя будущего», о судьбе депортированных народов, проведенной в 2010 г. На вопрос, обращенный к населению, о том, в чем они видят корни сложившихся в Казахстане толерантных взаимоотношений между этносами, существующих со времен депортации и по настоящее время, получены ответы, в которых подчеркивается наибольшая важность мощной традиции толерантности, основанной на сплочении в беде всех бесправных, репрессируемых, депортируемых тоталитарным советским режимом, в том числе – и казахов на своей родине.* Они также были отчуждены от своей истории, культуры, языка, суверенного управления жизнью своей общности.

Естественно, что это не принижает значимость государственной политики регулирования межэтнических отношений, а, скорее, наоборот. Если, например, в России одной из основных целей этнической политики государства является примирение или пресечение уже возникших и протекающих конфликтов, в Казахстане самой главной, точечной задачей является сохранение наработанного потенциала толерантности, и, в конечном счете, как основы его приумножения.

Вместе с тем, обнаруживается, что наряду с общим ростом доверия государственной этнополитике, в регионах с течением времени отношение к ней резко меняется, в зависимости от разницы в этническом составе населения и, возможно, по ряду других различий, связанных с социальным существованием различных этнических общностей. Это наглядно проявляется в изучаемых регионах республики, и в наибольшей степени – на

* Обращение к этому исследовательскому материалу вызвано тем, что в 2001–2002 гг. в такой плоскости вопрос о роли государственной политики не ставился, но позже необходимость в этом явно обозначилась и в большей мере она была вызвана пропагандистской кампанией, связанной с реализа-цией проекта «Память во имя будущего».


125

Юге, в Жамбылской, Южно-Казахстанской и Кызылординской областях. И еще более контрастно эти различия видны при сравнении с северным регионом, куда входят Северо-Казахстанская, Акмолинская, Павлодарская, Костанайская и территория бывшей Восточно-Казахстанской области.

Таблица 8

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Оценка государственной этнополитики респондентами северного

и южного регионов Казахстана»* (все население по двум регионам и годам исследований)

%В северном

регионеВ южном регионе

2002 2013 2002 2013Активная, для согласия 23,2 36,8 31,0 23,6На местах по-другому 48,6 43,1 41,7 47,0На терпимости народов 9,3 8,0 10,6 19,9Изначально неправильная 7,2 0,5 2,8 4,3Затрудняюсь ответить 11,7 11,5 13,9 5,2

В северных областях Казахстана в начале 2000-х гг. межэтнические отношения, по оценке опрошенных предста-вителей различных групп этносов, были достаточно сложными и, по оценкам населения, в общей массе были оценены даже худшими, чем в южных областях. Но через десять лет на Севере положение значительно улучшилось, тогда как на Юге – ухудшилось (см. раздел 1, табл. 2).

Если искать причины возникновения этой тенденции, то мы можем увидеть, что по таким же параметрам негатива/позитива формируется в регионах и отношение населения к оценке эффективности государственной политики. Если на Севере число считающих, что она взвешенная, активная и

* Здесь и далее красный цвет пометок в таблицах обозначает наиболее выде-ляющуюся в пределах строки или колонки негативную тенденцию, зеленый – позитивную.


126

содействует межэтническому согласию, увеличилось с 23,2 до 36,8%, то на Юге – уменьшилось с 31,0 до 23,6%. То же самое происходит и в оценке негативного влияния чиновников местных органов власти. В два раза больше стало респондентов, считающих, что целенаправленной политики не существует, а все держится только на терпимости казахстанского народа. В приверженности этому мнению содержится также и намек на то, что это терпение может когда-то кончиться.

Приведенные параллели в описании состояния межэтни-ческих отношений и степени доверия политике в областях и регионах Казахстана говорят о том, что, действительно, основные императивы государственной этнической политики, признанной в обществе, как правильной в своих целях, задачах и методах, на местах искажаются. Возникает необходимость изучения причин возникновения напряжения, конфликтных ситуаций, а также определения субъектов, групп и лично-, групп и лично-стей, продуцирующих напряженность, и описания условий, способных стать неблагоприятным фоном, причиной, вызвать недовольство и напряженность. В первую очередь, это можно сделать из анализа ответов на вопрос о том, как оценивают деятельность госорганов по выработке и осуществлению межэтнической политики респонденты – казахи, русские и представители других этносов (табл. 9).

Таблица 9

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Оценка политики представителями распределенных по основным

группам этносов» (распределение по этносам, регионам, годам)%

Этносы Казахи Русские ДругиеРегионы Север Юг Север Юг Север ЮгПозиция/годы

2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013

Активная, для согласия 34,1 37,8 34,0 23,0 15,9 35,9 19,5 17,8 20,6 34,1 26,4 35,1

Только на словах 43,7 48,0 42,3 51,4 51,1 40,5 37,2 38,4 53,4 35,0 44,5 30,1


127

Окончание таблицы 9Терпимость народов 8,0 6,8 8,6 18,1 9,5 8,2 22,1 24,7 11,1 15,1 10,8 25,7

Изначально неправильная 4,1 – 2,0 3,3 10,6 1,0 6,2 8,2 4,8 0,0 3,6 9,1

Затрудняюсь ответить 10,1 7,4 13,1 4,1 12,8 14,4 0,9 11,0 10,0 14,1 14,6 –

В северных областях казахи, несмотря на некоторые известные проблемы своего существования, связанные с дисперсным расселением, жизнью в постоянном контакте с русским и другим, в основном, русскоязычным населением, в 2002 г. достаточно одобрительно относились к проводимой политике регулирования межэтнических отношений, считая ее взвешенной и активной.

В отличие от казахов, русские на севере в 2002 г. более чем наполовину меньшим количеством оценивали политику как активную и взвешенную, и более чем в два раза, 10,0% – как изначально неправильную. Примерно в тех же параметрах в 2002 г. оценивали политику на севере и представители других этносов.

К 2013 г. произошло очень существенное изменение оценок, отражающих значительное продвижение в сторону нормализации межэтнических отношений в северных областях. У казахов показатель оценки взвешенности и активности политики даже несколько увеличился – до 37,8%. Никто из казахов не отметил политику как изначально неправильную. В то же время, уменьшилось число респондентов, считающих, что обстановка улучшается не за счет взвешенной политики, а только за счет толерантности народа. Но возросло, хотя и в небольшой степени, число негативно оценивающих работу органов местной власти.

Русские в северных областях через десять лет после первого исследования также значительно выше, еще в большей степени, чем казахи, положительно оценили государственную политику регулирования межэтнических отношений во всех ее видах, обозначенных в формулировках вариантов ответов. Так, число считающих, что политика изначально неправильная и


128

ведет к напряжению в межэтнических отношениях, у русских севера Казахстана уменьшилось с 10% до 1%. Также относятся в настоящее время к оценке политики и представители других этносов, проживающих в северных областях Казахстана.

Оценка политики государства в области межэтнических отношений в южных областях Казахстана, которая в 2002 г. находилась почти на тех же позициях, что и в северном регионе, к 2013 г. в значительной степени изменилась. Если русские, оценивавшие политику как активную, взвешенную и стабилизирующую, составляли 20%, то в 2013 г. – уже меньше – 17,8%, что почти в два раза ниже общеказахстанского показателя. Апелляция к терпимости народа, а не к политике, составила 24,7%, тогда как по всему Казахстану – 14,2%. Количество русских на Юге, оценивающих политику как изначально неправильную, составило 8,2%, тогда как по всему Казахстану – всего 3,0%.

У представителей других этносов по Югу оценки, в общем, схожие с оценками русских, но в два раза больше оценивающих политику как активную, взвешенную, и, в меньшей степени – как словесно декларируемую, и в качестве изначально неправильной – еще больше, чем у русских – 9,1%. Как видим, мнения представителей других, кроме казахов и русских, этносов значительно разделились.

Это говорит о достаточно сложной обстановке, складываю-щейся в южном регионе, причем наряду с очень высокими оценками межэтнических отношений и политики, проводимой государственными органами, со стороны казахов. Даже у тех казахов южных областей, которые в достаточно большом количестве считают политику активной и взвешенной, все же декларативность, как причина ее неэффективности, подчеркивается более чем половиной опрошенных, и, тем самым, вина в неверном ее проведении в их представлении возлагается на местные органы власти.

Если учесть, что одной из главных претензий к власти со стороны русских и других этносов является формирование ее кадрового состава с ущемлением их прав на занятие


129

должностей государственной службы, то тогда выявляется одна из серьезных причин напряженности в межэтнических отношениях. Обозначаются субъекты – либо провоцирующие эту напряженность, либо рефлектирующие на провокации.

Надо учесть, что в ответе на вопрос анкеты о том, могут ли считать респонденты виновными в бедах своего народа и страны в целом представителей каких-либо этнических групп, в целом все опрошенные казахстанцы в большинстве своем дали достаточно ясный отрицательный ответ, а также, что они вообще против такой постановки вопроса и обвинения кого-либо (табл. 10).

Таблица 10

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Считаете ли Вы, что в бедах вашего народа и государства

могут быть виноваты представители определенных этнических групп?»

%

Казахи Русские Другие тюркояз.

Другие не тюркояз.

Нет, категорически против такого обвинения 58,3 52,3 60,4 66,2

Возможно, какое-то влияние есть 26,6 32,4 18,7 23,5

Да, виноваты определенные этнические группы

2,6 3,8 6,6 2,9

Затрудняюсь ответить 12,5 11,5 14,3 7,4

Русские в меньшей степени, чем другие участники опроса, распределенные по этническим группам, возражают против такого обвинения – 52,3%, но, в то же время, больше, чем другие – 32,4%, считают, что, возможно, какое-то влияние есть. Адресность таких обвинений можно только угадывать. Просьбы в опросах, анкетировании и интервью назвать, по их мнению, виновных – результата не приносят, наталкиваясь на известную политкорректность казахстанских респондентов.


130

Поэтому успешное доведение императивов государственной этнополитики на местах во многом зависит от четкого обозначения в исследованиях субъектов конфликтности в межэтнических отношениях.

Государственной этнической политике, в общих принципах сформулированной и декларируемой от имени Президента РК, население доверяет в большой степени. Ее не-, население доверяет в большой степени. Ее не-удачи или возникающие где-то межэтническое напряжение и конфликты относятся на счет конкретных исполнителей, а недовольство направлено, в основном, на местные органы власти. Сохраняющаяся стабильность, по мнению опрошенных, достигается за счет исконной толерантности народов. Но вызывают большую настороженность достаточно значимые и существенные различия в степени оценки толерантности и межэтнического согласия в различных регионах Казахстана (табл. 11).

Таблица 11

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Как Вы оцениваете деятельность госорганов по выработке и осуществлению политики регулирования межэтнических

отношений?» (2013 г.)%

Регионы КазахстанаЮг Север Восток Запад Центр Астана Алматы

Взвешенная, активная 23,6 36,8 34,3 40,4 42,7 38,2 41,3Правильная, но на словах 47,0 43,1 29,2 25,7 32,8 33,8 35,0

За счет терпимости народов 19,9 8,0 16,3 16,1 7,6 16,2 14,7

Изначально неправильная 4,3 0,5 4,7 3,2 2,3 5,9 2,1

Затрудняюсь ответить 5,2 11,5 15,5 14,7 14,5 5,9 7,0

Как видим, рассматриваемые нами отдельно межэтни-ческие отношения на Юге и Севере страны различаются достаточно сильно, а вместе – и от остальных регионов. Выявление такого соотношения состояния межэтнических отношений и оценок политики и предполагалось одной


131

из основных гипотез исследования. В других же регионах тоже обозначились некоторые отклонения в состоянии и оценках. Так, например, в Алматы самый высокий уровень одобрения политики – 41,0%, на западе меньше всех считают, что политика только на словах – 25,7%, в центре республики высказывают больше доверия местным органам, и меньше терпимости народа – 7,6%, в Астане и на востоке больше других считают, что политика изначально неправильная – 5,9 и 4,7%, соответственно.

Допустимо, что в отдельных областях различия в обозначенных показателях могут быть еще более значительными и контрастными. Возникает необходимость в более углубленном исследовании взаимоотношений этносов в регионах и областях, местах, которые по каким-либо показателям могут быть проблемными в межэтнических отношениях. Причины должны выявляться на основе изучения влияния существенных региональных различий: социально-экономических, поселенческих, политико-управленческих, ментальных и других факторов, имеющих какую-либо значимость для сохранения высокого уровня толерантности.

В оценке деятельности Президента Казахстана по выработке и осуществлению национальной политики тенденция в целом обозначает растущее доверие декларируемой политике на фоне стабильного содружества этносов. Но надо учитывать, что уровень доверия политике, власти в целом проверяется не только умозрительными оценками, но и поведенческими реакциями. При ответе на вопрос анкеты, с просьбой описать свое поведение в случае гипотетического конфликта на межэтнической почве, получены ответы, говорящие о приверженности в целом однотипным действиям, акциям, поступкам. Как общую тенденцию можно отметить, что разрешить конфликты подавляющее большинство стремится активными цивилизованными способами, без насилия, или пассивными, предусматривающими уход от активных действий.

Значительно доминирует и проявляется у всех народов, этносов тенденция ставить на первое место контакты с властью – как с силой, которая имеет в арсенале эффективные правовые,


132

силовые, пропагандистские методы для разрешения различных ситуаций, возникающих в межэтнической сфере. Это доверие необходимо поддерживать и преумножать, особенно в отношении органов власти, непосредственно работающих с населением на местах, на периферии социального взаимодействия. Вместе с тем, наряду с выраженным доверием власти, мы видим, что среди представителей основных групп этносов есть и экстремистски настроенные группы (табл. 12).

У казахов доверие к власти и вера в то, что она может навести порядок и установить справедливость в межнациональных отношениях, выражено в наибольшей степени. К ней собира- выражено в наибольшей степени. К ней собира-выражено в наибольшей степени. К ней собира- в наибольшей степени. К ней собира-в наибольшей степени. К ней собира-. К ней собира-ются апеллировать и требовать принятия мер более 40% опро-шенных из этой категории. У казахов, несмотря на высокую в целом толерантность и оценки дружественности в межэтниче-ских отношениях, больше всех в процентном соотношении лиц, которые могут проявить себя в политической борьбе путем ак-тивизации деятельности в общественных формированиях, не-посредственного участия в неразрешенных формах протеста и даже защищать интересы своего народа с оружием в руках. Цифра в 9,1% – самая высокая по всему массиву опрошенных казахов и почти на 2% превышает общеказахстанский показатель. Но нужно учесть, что в этом случае в степень приверженности такому поведению наряду с внутренними угрозами, для казахов, входит также и сопротивление какому-либо внешнему давлению или экспансии со стороны соседних государств.

Таблица 12

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Если произойдет конфликт на межэтнической почве, каким будет

Ваше поведение?» (2013 г.)%


тюркояз.

Другие не

тюркояз.

По всему

массивуБуду требовать от властей принятия мер 42,0 35,8 30,8 42,6 39,2


133

Окончание таблицы 12Принципиально не буду вмешиваться 27,9 28,7 36,3 35,3 29,1

Займусь, для отвлечения, чем-нибудь другим 18,6 14,0 23,1 22,1 17,4

Постараюсь выехать из страны или области 9,2 24,5 23,1 13,2 15,6

Вступлю в движение, защищающее интересы моего народа, или активизируюсь в нем

18,5 11,1 6,6 7,4 14,7

Приму участие в демонстрациях, митингах, акциях неповиновения

11,3 5,7 7,7 2,9 8,8

Могу с оружием в руках защищать интересы своего народа

9,1 5,7 3,3 5,9 7,4

Затрудняюсь ответить 13,0 13,0 15,4 14,7 13,2

Принципиально, как манифестация политической индифферентности и отсутствия этнической ориентирован-ности в оценке событий, не будут вмешиваться в возможный конфликт большей частью представители других тюркоязычных и не тюркоязычных этносов, видимо, понимающих бесперспективность и опасность подобного поведения. Значительная часть других тюркоязычных могут уйти от проблем, занимаясь каким-либо отвлекающим делом. У русских всегда предпочитаемой формой протеста является отъезд на историческую родину – 24,5%, и почти столько же у других тюркоязычных – 23,1%, среди которых, скорее всего, узбеки, возможно – волжские татары, т. е. те, кому есть куда ехать.

Более значительная разница в поведении в случае гипотетического конфликта наблюдается среди казахстанцев, распределенных для анализа по этническим группам, регионам и годам исследований (табл. 13).

Проявляется зафиксированный в исследовании контраст между характером межэтнических отношений в северных и южных областях и, соответственно, в системе поведения


134

представителей основных групп этносов. Прежде всего, это сказалось на степени доверия власти: если на Севере казахи будут надеяться на органы власти – 55,4%, то на Юге – 40,3%, тогда как у русских этот показатель на Севере ниже, чем у казахов – 45,6%, но почти такой же пониженный, как у казахов на Юге – 39,7%.

Таблица 13

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Если произойдет конфликт на межэтнической почве,

каким будет Ваше поведение?»%

Этносы Казахи Русские ДругиеРегионы Север Юг Север Юг Север Юг

Годы 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013Инициативные формы поведения

Потребую от властей мер 46,0 55,4 44,0 40,3 36,0 45,6 28,0 39,7 33,0 62,7 32,5 25,7

Вступлю в общественное движение

21,0 19,6 28,0 18,1 15,0 11,3 9,0 16,4 13,0 0,5 14,5 2,5

Активные, экстремистские формы поведенияЗапрещенные акции 16,0 6,1 17,0 11,1 13,0 6,2 12,0 4,1 9,0 – 11,0 –

Могу с оружием в руках

19,0 0,7 24,0 14,0 12,0 2,1 6,0 23,3 9,0 – 12,0 21,5

Пассивные формы поведенияНе мешать из принципа 15,0 22,3 26,0 28,0 17,0 31,3 31,0 6,8 17,0 42,7 31,5 21,6

Отвлекусь чем-нибудь 8,0 13,5 14,0 22,2 10,0 12,3 29,0 6,8 16,0 32,7 20,5 23,2

Выеду из страны, области

4,0 8,1 5,0 10,3 29,0 23,1 31,0 27,4 26,0 14,1 21,0 19,1

Затрудняюсь ответить – 17,6 – 6,6 – 8,7 – 23,3 – 4,6 – –

У представителей других этносов на Севере показатель доверия государственных органам и надежды, что они могут в случае нарушений прав этносов исправить ситуацию, в 2013 г. стал наиболее высоким из показателей всех групп –


135

62,7%. Это говорит об успехе государственной этнической политики, проводимой в северных областях, и, особенно, в отношении малых народов. Полярная картина со степенью доверия наблюдается в южных областях, где в случае разворачивающегося конфликта апеллировать к органам власти будут только 25,7% представителей других этносов.

Доверять партиям, общественным движениям, которые могут защитить их интересы, в большей степени предпочитают казахи, но с годами это доверие несколько уменьшилось. Русские также с годами уменьшили желание опираться на помощь партий и общественных движений, но на Юге в 2013 г. оно неожиданно укрепилось – с 9,0 до 16,4%. Это говорит о том, что положение с русскими на Юге, в отличие от Севера, непростое, и защиты государственных органов для них явно недостаточно. У представителей других этносов на Юге общественные организации вообще потеряли авторитет: с 14,5% в 2002 г. до 2,5% в 2013 г. Но на Севере из представителей других этносов почти никто (0,5%) не собирается прибегать к помощи партий, общественных организаций, тогда как ранее 13% из них с ними работали. По-видимому, в отличие от Юга, на Севере, в связи со значительным улучшением обстановки, функция защиты своих приверженцев у партий и общественных организаций, скорее всего, отпала.

Казахи, по свойственной им ментальности, более почтительно относятся к власти и политике, в то же время, в случае несогласия с ней, больше, чем другие, склонны к самым активным формам протеста. Тревогу вызывает настрой значительного количества казахов Юга, 14,0% которых отметили в анкете, что могли бы защищать интересы своего народа с оружием в руках, и 11,1% – примут участие в митингах, акциях протеста, в том числе и неразрешенных. И это наблюдается в областях, где казахи составляют подавляющее большинство населения. Последствия могут быть очень масштабные и деструктивные.

Подобное настроение само по себе можно было бы пред-ставить как реализацию естественных патриотических чувств, тем


136

более, что они частично проявляются в пограничных областях, как готовность защитить свой народ также и от внешних врагов. Но опасность заключается в том, что во внутриэтнических отношениях интересы народа, этноса могут быть искусственно подменены корпоративными, экономическими интересами групп лиц, доминирующих в этническом сообществе. При известных условиях они могут вступить в жесткое противостояние с другими группами – по разным проблемам социального взаимодействия, распределения влияния, прежде всего, в сферах получения и распределения теневых доходов, коррупционного доминирования. Этот процесс часто сопровождается одновременным внедрением в сознание этнических мифологем, искаженных интерпретацией причин и событий в выгодном для них этнополитическом, культурно-ценностном, духовно-религиозном аспектах. Обстановка в соседних республиках подпитывает подобные настроения, как бы подбрасывая пример возможности реализации групповых интересов через насилие и экстремизм.

Однако надо признать, что и другие группы этносов, проживающие в южных областях, также настроены, в случае гипотетического конфликта, достаточно решительно. Русские Юга в гораздо меньшей степени чувствуют власть своей и собираются требовать от нее принятия мер или защиты. Так, в этой сравнительно малой для Юга группе русских, оставшихся после массового отъезда за пределы Казахстана, 23,3% от ответивших, или почти каждый четвертый, могли бы взять в руки оружие. До сих пор, в разных опросах, проводившихся в Казахстане, русские никогда не показывали такой решительности в сопротивлении, предпочитая конфликту отъезд из страны. При этом, на участие в акциях протеста они практически не надеются – 4,1%, понимая, по-видимому, их бесперспективность и малую возможность организации проведения разрешенных или инициирования запрещенных акций.

Похожие настроения на Юге и у представителей других этносов, большую часть которых составляют тюркоязычные


137

народы, – 21,5% могут или предполагают возможность осуществления вооруженной защиты или борьбы. Но основа- вооруженной защиты или борьбы. Но основа-вооруженной защиты или борьбы. Но основа-. Но основа-ния для таких действий могут где-то быть схожими, а где-то – и не совпадающими с мотивами русских.

Таким образом, мы можем сделать вывод, что этническая политика, проводимая государственными органами в южных областях Казахстана, населенными, в основном, представителями титульной нации, не приносит тех результатов, которые бы способствовали созданию атмосферы содружества этносов, не решаются проблемы, возникающие при взаимных претензиях групп этносов друг к другу и к государственным органам. Таким образом, можно сделать вывод, что практика осуществления национальной политики в регионах и областях страны требует, во-первых, более глубокого изучения, и, во-вторых, корректировки – с тем, чтобы она удовлетворяла запросы всех этнических групп.


138

4. ДИСКРИМИНАЦИЯ, НАРУШЕНИЯ ЭТНИЧЕСКИХ ПРАВ

При изучении, определении, объяснении таких явлений, как нарушение прав или дискриминация людей по этническому признаку, достаточно сложным может быть нахождение индикаторов и маркеров для выяснения их существования и степени распространенности в Казахстане. При этом надо учитывать, что под терминами «дискриминация» или «нарушение прав» понимаются обычно две группы явлений разной природы.

Юридические подходы основаны на концепте прямой дискриминации, адреса которой могут быть четко прописаны в законодательстве. Но, в последнее время, в цивилизованном мире практически невозможно встретить конституцию, которая бы предписывала государству или его институтам систематическую, открыто проводимую прямую дискриминацию. В этом случае, к дискриминации относятся: лишение избирательного права; отказ в предоставлении гражданства, виз на въезд или выезд; запрет на издание книг, статей, публичные выступления; ущемление по языку; приём в учебные заведения или отчисление; прием на работу и увольнение с нее по мотивам этнической принадлежности и другие подобные действия. О наличии в Казахстане всех этих действий, процедур, состояний и процессов, не говоря уже о таких крайних проявлениях дискриминации, как сегрегация, депортация или геноцид, говорить не имеет смысла, их попросту нет, и это общепризнано.

Социологический подход чаще имеет дело со скрытой, юридически не санкционированной дискриминацией, которую обычно называют терминами «структурное нера-венство», «структурная дискриминация», «косвенная

4. Дискриминация, нарушения этнических прав 139

институциональная дискриминация», и другими. Как правило, имеется в виду социальное неравенство, которое возникает в результате спонтанных объективных процессов. Это – скрытая, латентная дискриминация, реализуемая в разных сферах деятельности, когда люди могут объединяться по симпатии к своим землякам, соплеменникам, единоверцам, соратникам, одноклассникам и т. п., в противовес другим группам, конкурируя с ними и ставя их в зависимое положение. Осуществляется такая дискриминация инициативно, на уровне личных контактов. Наличие таких нарушений юридически не определяется, но вполне улавливается обыденным сознанием. Здесь социологам остается только говорить о существовании так называемой «изолированной индивидуальной дискримина-ции», когда одно лицо дискриминирует другое отдельное лицо.

Опросы населения, проводимые казахстанскими социологами по поводу оценки ситуации с дискриминацией по этническому признаку, показывают, что часть респондентов, в разные годы и в разном количестве, на вопрос анкет о том, существует ли, по их мнению, в Казахстане дискриминация по этническому признаку, в небольшом количестве отвечают утвердительно, или допускают долю некоторой вероятности.

Именно поэтому, в данном исследовании респондентам задавался вопрос, который присутствовал в вопроснике 2002 г., о том, имеют ли место в Казахстане случаи нарушения прав представителей этнических групп, т. е. дискриминации по какому-либо этническому поводу. Что нарушения прав допускаются часто, отметили 8,3% по всему массиву опрошенных, что такие случаи иногда происходят, считают 39,5%, и что таких нарушений нет – 38,8%. Затруднившихся от-,8%. Затруднившихся от-ветить – 13,4%, что мало для этого в целом сложного вопроса. Например, среди респондентов с высшим образованием затруднились ответить большее число – 15,3%.

Необходимо напомнить, что цифра в процентах от ответивших по этому вопросу не несет в себе объективного содержания, количественного или материального напол-нения. Данная информация выражает субъективное мнение


140

людей, которые судят о предмете, исходя не из знаний и информированности, а, скорее, из усвоенного от других мифологического содержания суждений, которые не всегда основываются на каких-либо числовых показателях, статистических данных, подтвержденных документах. При анализе подобных оценок, полученных в опросе, ценность представляют результаты сравнительных операций с ответами, распределенными по различным группам ответивших респондентов, по времени сбора информации, а также в динамике изменений.

В таблице 14 приведены данные по всему массиву опрошенных за 2013 г. с разбивкой по регионам Казахстана.

Таблица 14

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Имеют ли место в Казахстане нарушения прав

представителей этнических групп?» %

Юг Север Восток Запад Центр Астана АлматыДа, допускаются часто

6,9 7,4 15,9 6,4 5,3 10,3 6,3

Иногда случаются 42,9 36,3 30,5 38,1 46,6 58,8 40,6

Нарушений нет 41,2 42,6 39,9 32,6 34,4 25,0 41,3

Затрудняюсь ответить 8,9 13,7 13,7 22,9 13,7 5,9 11,9

Как видим, жители столицы чаще других отмечают наличие нарушений прав по этническому принципу, что в чиновничьем городе обусловлено напряженной борьбой за должности, льготы, карьеру. Так как любой конкурент, претендент, принимающий решения начальник имеет свою этническую принадлежность, то и все неудачи в таком взаимодействии с легкостью списываются на этничность и квалифицируются как дискриминация. Часто допускаются


нарушения, по мнению опрошенных, в восточном регионе, который олицетворяет Восточно-Казахстанская область. По-видимому, здесь на отношения влияет этническая поселенческая пестрота, интенсивно сталкиваются интересы по-разному политически и социально ориентированных различных этнических групп, повысилась интенсивность как коррупционных проявлений, так и борьбы с ними. В любом случае, в отношении этой области требуется дополнительное отдельное углубленное изучение процессов этнического взаи-модействия и эффективности государственной этнополитики.

Если проследить за динамикой оценок степени дискри-минации в выделяемых в нашем исследовании северных и южных областях и в сравнении с последними данными по всей республике, видно, что в категории «допускаются часто» отмечается меньше оценок, чем по всей республике, и значительно меньше, чем в Астане и на Востоке республики (табл. 15).

Таблица 15

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Имеют ли место в Казахстане случаи нарушения прав

представителей этнических групп?»%

Север Юг По всему массиву,

2013 г. 2002 2013 2002 2013

Да, допускаются часто 8,0 7,4 5,1 6,9 8,3Иногда случаются 25,9 36,3 22,4 42,9 39,5Нарушений нет 28,0 42,6 42,1 41,2 38,8Затрудняюсь ответить 37,1 13,7 30,4 8,9 13,4

Обращает на себя внимание выросшая в глазах респон-дентов степень отрицания нарушений в северных областях, тогда как в южных она на таком же уровне, около 42%, осталась с 2002 г. В то же время, на Юге выросло число тех, кто согласился с формулировкой «иногда случаются», также до 42,9%.


142

В этом году среди всех опрошенных казахстанцев значительно уменьшилось число затрудняющихся ответить. В южных областях этот показатель составил всего 8,9%. Это говорит о том, что в условиях повышенного потенциала конфликтности, возникающего в этом регионе, ко всем явлениям, событиям и процессам, связанным с нарушением прав и дискриминацией, внимание всей общественности становится более пристальным. Это, в свою очередь, также является признаком роста напряженности в межэтнических отношениях.

Ответы респондентов, распределенные по этническим группам, в целом на вопрос о нарушениях прав и дискриминации также ранжированы в похожей малой степени (табл. 16).

Таблица 16

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Имеют ли место в Казахстане нарушения прав

представителей этнических групп?»%

Этносы Казахи Русские ДругиеРегионы Север Юг Север Юг Север ЮгГоды 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013 2002 2013Часто 3,4 8,1 3,9 7,0 11,0 7,7 10,7 9,6 9,5 0,0 6,6 –Иногда 21,3 37,8 18,8 38,3 29,0 33,3 33,9 49,3 27,5 53,2 26,4 64,3Нет 39,6 41,9 45,6 46,5 19,3 44,6 32,1 28,8 27,0 38,2 36,3 26,6Затрудняюсь ответить 35,7 12,2 31,6 8,2 40,0 14,4 28,5 12,3 34,4 10,0 29,6 18,2

Только у русских на Севере показатель количества нарушений в категории «допускаются часто» в 2002 г. составлял 11,0% и изменился в этом году до 7,7%, но на Юге – с 10,7% до 9,6%, что больше, чем по всему Казахстану. Другие, в отличие от русских, в последнем исследовании вообще не отметили, что нарушения происходят «часто», что «иногда» – как на Севере, так и на Юге – до 64,3%. Это стало устойчивым показателем. У казахов – самые благоприятные представления о количестве нарушений и дискриминации, как на Севере, так и на Юге, несмотря на то,


что некоторое внимание в этом году они обращают на то, что иногда нарушения все-таки происходят – 38,3%.

Из этого положения можно сделать вывод, что население южного Казахстана более взвешено и критически относится ко всей информации, которая сопровождает межэтнические отношения. По-видимому, они в большей мере осведомлены об их скрытых, латентных причинах, субъективном содержании, механизмах провокаций и возбуждении конфликтов, и знают, кого и когда можно винить в случае возникновения какого-либо межэтнического катаклизма, и какова доля в нем именно этнической составляющей.

Русские северяне в случае возникновения конфликта между этническими группами, предположительно, могут поддаться на провокации, заразиться «психологией толпы», что в ряде ситуаций очень опасно непредсказуемостью развития событий.

Эти тайны не публичной, теневой политической, общественной деятельности трудно исследуются методами социологических опросов, но, тем не менее, делать это необходимо – с применением особых способов качественного анализа первичной социологической информации.

В любом случае, необходимо учитывать, что первичная информация, полученная в опросах на эту злободневную тему дискриминации (имеет место или не имеет), не подкрепленная углубленными исследованиями объективного характера, может вызвать в обществе искаженное представление о характере этнических отношений в стране. Поэтому наиболее корректными и легитимными индикаторами в этом случае становятся данные, полученные при изучении процессов по конкретным фактам и другой подобной обобщенной информации, подверженной количественному измерению, ранжированию, селективной систематизации. В данном случае сделать это можно при помощи анализа ответов на вопрос о том, приходилось ли респондентам лично или их близким сталкиваться с ограничениями в получении работы, продвижении по службе и в других случаях из-за своей этнической принадлежности (табл. 17).


144

Таблица 17

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Приходилось ли Вам лично, или вашим близким сталкиваться

с ограничениями в получении работы, продвижении по службе из-за своей этнической принадлежности?» (2013)

%Казахи Русские Весь

массивСевер Юг Север ЮгДа, приходилось часто 2,7 3,3 8,2 13,7 5,5Редко, но было 8,8 5,3 14,9 19,2 15,6Не приходилось 86,5 86,4 76,4 61,6 73,5Затрудняюсь ответить 2,0 4,9 0,5 5,5 5,5

В отношении конкретных случаев нарушений этнических прав казахи – как Юга, так и Севера – в 2013 г. фиксируют их в самом малом числе, и, в то же время, самое большее количество, доходящее до 86,5%, считают, что в отношении них и их близких никаких ограничений не было.

Необходимо принять во внимание, что казахи, несмотря на свое доминирующее положение, также отмечают дискриминацию или нарушение прав, но в меньшем количестве, и если такое событие происходит, то оно также носит резонансный характер и получает соответствующее от-ражение в сознании людей и продуцирует противостояние.

Другое положение – у второй по численности этнической группы, у русских. Если на Севере часто сталкиваются с нарушениями 8,2%, то на Юге – 13,7%, редко, но бывают нарушения: на Севере – у 14,9%, на Юге – у 19,2% опрошенных. А число тех, кто считает, что к ним никакие ограничения не применялись – на 20% меньше, чем у казахов.

В других регионах Республики Казахстан, за исключением северного и южного, положение с правами и дискриминацией по этническому принципу более или менее ровное (табл. 18).


Таблица 18

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Приходилось ли Вам лично или вашим близким

сталкиваться с ограничениями в получении работы, продвижении по службе?»

%Восток Запад Центр Астана Алматы

Да, приходилось часто 6,0 1,4 6,9 16,2 4,9Редко, но было 16,3 22,9 17,6 33,8 14,7Не приходилось 71,7 61,0 69,5 48,5 76,2Затрудняюсь ответить 6,0 14,7 6,1 1,5 4,2

Как было отмечено ранее, Астана – это город, где ритм жизни и ее качество определяются успехами в деятельности большого количества чиновников, многочисленных офисных работников. Скорее всего, высокий показатель нарушений, обозначенный респондентами как в два раза больший, чем в среднем по республике, обусловлен высокой конкуренцией на занятие должностей, получение высокого социально-статусного положения. Здесь также высок уровень искаженной интерпретации причин отказа в предоставлении работы, которые могут быть самыми разными: от несоответствия по квалификационным образовательным требованиям до отсут-ствия легитимного статуса нахождения в столице, соответству-ющих документов или других объективных причин не этниче-ского характера.*

* Проживающие в столице мигранты, работающие в городском благо-устройстве, дорожной службе, дворниками, на стройках, зачастую нигде не зарегистрированы и не имеют постоянного места жительства, поэтому не попали в выборку исследования и оказались не опрошенными. У предста-вителей этой категории есть что ответить по поводу своего положения и нарушения этнических прав, так как эта группа состоит в основном из без-работных казахов из городов и сел республики. Возникает необходимость включить эту категорию в последующие опросы населения по специальной выборке.


146

Различные сферы занятости – здесь могут быть широко распространены различные проявления дискриминации по этнической принадлежности. В нашем исследовании в этих отраслях респонденты сгруппированы по схожести таких признаков, как характер труда, система оплаты, престижность профессии, экономико-географическое размещение, уровень требуемого образования и по другим. Ответы на вопрос о нарушении прав и дискриминации по этническому признаку приведены в таблице 19.

Таблица 19

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Приходилось ли Вам лично или вашим близким сталкиваться

с ограничениями в получении работы, продвижении по службе?»

%Культура, образов.,

медицина

Промышл., фабричн. произв-во

Торговля, финансы

Гос-служба

Услуги, сервис

Энергия, ресурсы, добыча

Сельхоз-производ-

ство

Приходилось часто 9,5 4,8 4,5 5,0 7,3 9,8 2,3

Редко, но было 12,5 23,3 20,0 10,0 17,0 19,5 9,1Не приходилось 71,5 67,1 67,7 78,8 73,3 68,3 86,4Затрудняюсь ответить 6,5 4,8 7,7 6,3 2,4 2,4 2,3

Данные таблицы подтверждают мнение, что в сферах занятости – достаточно ровный и невысокий уровень нарушений прав, в основном, в приеме на работу и повышении в должности. Исключение составляет сфера, в которой объединены высокообразованные работники культуры, образования, науки и государственной бюджетной медицины. Здесь сейчас интенсивно идет внедрение в информационный оборот и освоение персоналом государственного языка, при этом значительная часть работников – казахов, русских и представителей других этносов – встречается в его освоении с определенными трудностями. Что касается энергетической и добывающей отраслей, то здесь проблемы возникают, скорее,


из-за ситуации, когда большое количество иностранцев занимают высокооплачиваемые места, которые не достаются отечественным рабочим.

Что изменилось в нарушениях этнических прав за прошедшие десять лет, становится ясным из анализа ответов респондентов, распределенных по основным группам этносов, по северному и южному регионам в сравнении с 2002 г. (табл. 20).

Таблица 20

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Приходилось ли Вам лично, или вашим близким

сталкиваться с ограничениями в получении работы, продвижении по службе?»

%Регионы Север ЮгГоды 2002 2013 2002 2013Этносы КазахиЧасто 6,0 2,7 4,7 3,3Редко 19,6 8,8 9,9 5,3Не было 65,7 86,5 76,5 86,4Затрудняюсь ответить 8,7 2,0 8,9 4,9Этносы Русские Часто 13,3 8,2 13,3 13,7Редко 25,1 14,9 28,3 19,2Не было 52,0 76,4 48,7 61,6Затрудняюсь ответить 9,7 0,5 9,7 5,5Этносы ДругиеЧасто 9,0 – 8,6 4,5Редко 25,4 14,5 21,9 21,6Не было 57,7 80,4 58,7 73,8Затрудняюсь ответить 7,9 5,0 10,7 –

Становится ясным, что положение с нарушениями прав и дискриминацией по этническому принципу за десять лет значительно улучшилось. Если проследить по критерию «приходилось часто сталкиваться», в глазах казахов, как на Севере (с 6,0 до 2,7%), так и на Юге (с 7,4 до 3,3%) проявлений


148

дискриминации стало значительно меньше. Русские также на Севере отмечают уменьшение, но на Юге – незначительное увеличение (с 13,3 до 13,7%). Среди представителей других этносов, на Севере ни разу не отметили, что приходится часто сталкиваться с нарушениями прав, а на Юге их число почти вполовину уменьшилось (с 8,6 до 4,5%).

Похожие соотношения наблюдаются в ответах по критерию «редко, но бывают». Только представители других этносов обстановку на Юге оценивают почти одинаково, подчеркивая, что ситуация практически не изменилась (с 21,9 до 21,6%).

Таким образом, вырисовывается адресность в предъявле-нии претензий на занятие рабочих мест и карьерное продвижение. Если у казахов Юга притязания русских и других на рабочие места и карьеру могут вызывать лишь легкое раздражение, обусловленное подавляющим количественным казахским доминированием, то у русских каждый случай индивидуального отказа вызывает неизбежную этноокрашенную интерпретацию и групповое возмущение.

В северных областях, где казахов значительно меньше, такого неприятия и возмущений у русских не возникает. Естественно, стремление обвинить в нарушениях казахов и лично каждого из них у русских не проявляется – из-за политкорректности, воспитанной годами совместной жизни и взаимодействия в казахстанском толерантном обществе, и которой все казахстанцы стараются неуклонно следовать. Пре-. Пре-тензии в этом случае переадресовываются органам власти на местах, которые не имеют средств, интеллектуальных, матери-альных и организационных ресурсов для адекватной регуля-ции этнических процессов.

Ранжирование ответов на вопрос о том, нарушения каких прав больше всего волнуют респондентов, показало, что степени неприятия и осуждения по этническим группам во многом совпадают (табл. 21), особенно по самым главным по-. 21), особенно по самым главным по-зициям. Ранжирование таблицы проведено по последней ко-лонке с показателями по всему массиву опрошенных.


Таблица 21

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Если Вы считаете, что нарушения этнических

прав имеются, то в чем они проявляются?» (данные 2013 г. по всему Казахстану)

% Казахи Русские Другие Всего В приеме, предоставлении работы 56,3 62,5 70,6 61,2

В выдвижении на руководящую должность 32,5 34,0 З4,9 33,4

В создании своего бизнеса 23,0 15,3 23,5 19,2В использовании своего языка в повседневной жизни 15,9 13,9 11,4 14,5

В приватизации, оформлении собственности 17,5 8,3 7,9 12,0

В сохранении национальной культуры и языка 11,9 11,1 7,2 10,7

В создании условий для выезда из Казахстана 11,1 8,3 5,1 9,1

В получении образования на родном языке 11,9 4,9 7,9 8,2

В передвижении, переселении по республике 10,3 5,6 6,9 7,9

В получении разрешений на митинги и демонстрации 8,7 2,8 4,5 5,4

В ограничениях на активную работу национальных культурных центров

2,4 2,8 6,7 2,8

Затрудняюсь ответить 4,8 4,9 – 3,2

Как видно из ответов, ранжированных по степени значимости для респондентов тех или иных нарушений прав, сосредоточены они в основном вокруг предоставления работы, карьерного роста, создания и беспрепятственной работы своего бизнеса и использования своего языка в повседневной жизни. Далее по степени значимости приоритеты меняются.

Как уже подчеркивалось, основные притязания на предоставление работы не удовлетворяются потому, что


150

этноокрашенные оценки нарушений происходят на фоне большой безработицы, существующей в разной степени, но во всех регионах Казахстана. Поэтому респонденты, представляющие основные группы этносов, озабочены практически одинаково в самой высокой степени. Также озабоченность присутствует и по поводу конкуренции в карьерном росте и в создании своего бизнеса.

Использование своего языка в повседневной жизни, скорее всего, стало в одинаковой степени актуальным также из-за выхода на равные конкурентные позиции с русским казахского, государственного языка. По этой же причине уравнялись позиции казахов и русских в отношении озабоченности сохранением национальной культуры и языка.

Неожиданным оказалось придание значения казахами препятствиям по созданию условий для выезда из Казахстана, причем на фоне резкого снижения этого показателя у русских, как традиционных потенциальных иммигрантов (с 11,1 до 8,3%). Это говорит, скорее всего, о росте эмигрантских настроений среди казахов.

Проблемой остается у казахов получение образования детьми на родном языке, по-видимому, потому, что, несмотря на рост числа казахских школ, полностью потребность в них не удовлетворяется (табл. 22).

Таблица 22

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Если Вы считаете, что такие нарушения из-за этнической

принадлежности имеются, то в чем они проявляются?»%

Казахи Русские ВсегоСевер Юг Север ЮгВ приеме на работу 47,1 71,4 57,8 58,3 61,2В выдвижении на руководящую должность 29,4 42,9 35,6 66,7 33,4

В создании своего бизнеса 17,6 9,5 2,2 12,5 19,2


Окончание таблицы 22В использовании своего языка в повседневной жизни 11,8 23,8 15,6 4,2 14,5

В приватизации, оформлении собственности 11,8 – 6,7 – 12,0

В сохранении национальной культуры и языка 5,9 19,0 13,3 – 10,7

В создании условий для выезда за пределы Казахстана 11,8 – 4,4 – 9,1

В получении образования на родном языке 5,9 14,3 11,1 – 8,2

В передвижении, переселении по республике 17,6 19,0 17,8 12,5 7,9

В получении разрешения на митинги и демонстрации 5,9 – 6,7 12,5 5,4

В ограничениях на активную работу национальных культурных центров

– 9,5 4,4 – 2,8

Затрудняюсь ответить – – – 4,2 3,2

При всех обнаруженных нарушениях этнических прав, которые получены по всему массиву опрошенных, анализ ответов, распределенных уже не только по этническим группам, но и по основным, базовым для нашего исследования северному и южному регионам, демонстрирует еще более показательную и необычную картину оценок нарушений.

Имеющиеся претензии казахов, проживающих в северных и южных областях, в еще большей мере отличаются друг от друга, чем от общих показателей, полученных по всему Казахстану. Так, казахи Севера намного реже собратьев-южан озабочены препятствиями как в приеме на работу, так и в продвижении на руководящие посты, но, в то же время, русские на Юге* испытывают значительно меньше препятствий

* Малое количество русских, попавших в выборку, достаточно репрезента-тивно само по себе по количеству, но мало по отношению к числу вари-антов ответов, которые можно было бы выбрать и оценить. Поэтому часть вариантов ответов оказалась не отмечена респондентами, а отмеченные определенными процентами ответы необходимо воспринимать только как обозначившуюся тенденцию, а не точные данные. В последующих исследо-ваниях опрос необходимо проводит на количественно увеличенном контин-генте респондентов.


152

при устройстве на работу, чем земляки-казахи, но предъявляют больше претензий в выдвижении на руководящие должности.

Казахи северных областей почти в два раза больше, чем казахи южных областей, и в несколько раз больше, чем русские северные земляки озабочены препятствиями в создании бизнеса. Возможно, в этом проявляет себя свойство ментальности северян, стремление вести честный бизнес, но также возможно, что русские на Севере составляют более серьезную деловую конкуренцию северным казахам.

В то же время, казахи Юга республики испытывают значительно больше препятствий в использовании своего родного языка в своей казахоязычной обстановке, чем казахи Севера в русскоязычной среде. Северяне такого накала претензий не имеют, несмотря на то, что в этом регионе довлеет русскоязычная обстановка. Можно предположить две причины: либо это большая степень невостребованности языка среди казахов Севера, либо в действительности процесс его укрепления и распространения там идет оптимальными темпами и не вызывает претензий.

Представителей русских и русскоязычных отличают в данном исследовании в основном традиционные претензии на занятие должностей в государственной службе. По мнению их представителей, не раз озвученному и высказанному в СМИ и на различных исследовательских форумах, число русских на госслужбе не соответствует процентной доле в составе населения и, тем более, на должностях и в структурах, имеющих возможность принимать государственные, политические решения.

В целом анализ ответов на поставленный вопрос о нарушении этноориентированных прав жителей Казахстана представителями различных этнических групп выявляет тенденцию роста экспансивности казахов южных областей. Кроме того, что они в большей мере, чем все остальные, возмущаются препятствиями в устройстве на работу и занятие руководящих должностей у себя на родине, но и высказывают


больше всех претензий в нарушении их прав в передвижении, переселении по республике. Механизм этого препятствования неизвестен и себя не обнаруживает, тогда как реальным может быть только препятствование в приеме на работу и занятие руководящих должностей в других местах и структурах на территории Казахстана, где всегда были и существуют своя конкуренция и достойные претенденты.

Помогают выявить и уточнить реакции и предпочтения представителей различных этнических групп ответы на вопрос о преимуществах, которыми, по мнению представителей основных этнических групп, они могут отдать предпочтения (табл. 23). Под формулировкой «возможно, при определен-. 23). Под формулировкой «возможно, при определен-ных обстоятельствах» подразумевается учет территориальных этнопоселенческих особенностей, этнического состава различ-ных общественных, производственных и других корпоратив-ных сообществ.

Таблица 23

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Считаете ли Вы, что представители вашего этноса

должны пользоваться преимуществами?» (опрос всего населения, 2013 г.)

%

Да, должны

Возможно, при определенных

обстоятельствах

Нет, не должны

Затрудняюсь ответить

При выборах в органы власти 18,0 12,8 66,1 3,1

При предоставлении работы 13,6 12,8 70,9 2,7

При приватизации, оформлении 11,4 11,4 73,2 3,9

При наделении землей 12,2 12,3 71,6 3,9При поступлении в вуз 11,1 10,0 75,7 3,1При повышении в должности 12,2 12,0 71,7 4,1


154

Как видим, подавляющее большинство населения страны, против каких-либо преимуществ, и для представителей своей этнической группы, и для кого-либо еще. Но, все же, гибкость полученной схемы заключается в возможности учитывать какие-либо обстоятельства, связанные с компактным расселением этносов, с легитимизацией преимуществ, лучше всего – через институты самоуправления, которые в Республике Казахстан еще предстоит создать.

В таблице 24 приведены ответы представителей групп различных этносов на соответствующий вопрос анкеты, с разделением «других» на: местных, исконно проживающих на территории Казахстана тюркоязычных, и поселившихся позже, в основном, не тюркоязычных поселенцев. Общее количество опрошенных позволяет получить вполне репрезентативные данные по этой категории респондентов.

Надо сразу заметить, что радикализм утверждений респондентов-казахов о непременных преимуществах для них в обозначении и достижении различных статусных позиций для их этноса – как титульного и количественно преобладающего, смягчается большей, чем у других, приверженностью к категории «при определенных обстоятельствах». Поэтому более радикальной выглядит позиция других этносов, доходящая до 85% ответивших, утверждающая в категоричной форме, что «нет, все должны быть на равных».

Помимо этого, не ясна и не была выяснена при опросе аргументация представителями других, кроме казахов, этносов в их претензиях на преимущества. Скорее всего, данные претензии основываются на желании обозначить или приобрести для себя статус малых народов, которым необходимы льготы для сохранения своей этнической идентичности. В любом случае, в последующих социологических проектах эта позиция должна быть исследована глубже.


Таблица 24

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Должны ли представители вашего этноса

пользоваться преимуществом?» %


Другие не

тюркояз.При выборах в органы власти?

Да, должны пользоваться 24,7 10,0 7,7 11,8При определенных обстоятельствах 16,4 9,0 8,8 4,4

Нет, все должны быть на равных 56,0 77,6 81,3 79,4

Затрудняюсь ответить 2,9 3,4 2,2 4,4При предоставлении работы?



Затрудняюсь ответить 2,8 2,3 2,2 4,4При приватизации, оформлении собственности?



Затрудняюсь ответить 4,0 3,8 2,2 5,9При наделении землей?



Затрудняюсь ответить 4,0 3,6 2,2 7,4При поступлении в ВУЗ?



156

Окончание таблицы 24Нет, все должны быть на равных 70,1 82,6 83,5 80,9

Затрудняюсь ответить 3,0 3,3 2,2 4,4При повышении в должности?




Следует отметить, что все же представления казахов в оценках требуемых преимуществ стали менее радикальными, чем в опросах 2002 г., но у южан настрой был активнее, чем сейчас, по всему массиву. Тогда казахи считали, что им должны быть предоставлены преимущества при выборах в органы власти: на Юге – 33,5% и 23,7% – на Севере, при предоставлении работы – 21,0% и 10,0%, соответственно, при приватизации – 19,0% и 11,6%, при наделении землей – 23,6% и 14,5%, при поступлении в вуз – 18,5% и 10,6%.

Реакция русских на этот вопрос является признанием конфликтогенного характера подобной позиции казахов. На Севере она адекватна и вполне умеренна, но на Юге встречает такую же реакцию, адекватную напору представителей казахского этноса. В целом же казахи за равенство высказались не намного меньше русских и других – от 65,0 до 70,0%, тогда как русские и другие в подавляющей степени высказываются за абсолютное как юридическое, так и практическое равенство – от 77,0 до 85,0% ответивших.

Люди разного происхождения имеют неравные социальные возможности – и не потому, что проводится преднамеренная политика ограничений, а потому, что они располагают разными объемами социального капитала. Но каждый, кого как-то неблагоприятно коснулась конкуренция на рынке труда или в социально статусных отношениях, и ситуация разрешились не


в его пользу, склонен субъективно воспринимать это явление как дискриминацию.

Духом и буквой казахстанских законов не предусмотрены: процентное социальное распределение по занятости, льготы по этническому признаку, жесткость которого как раз и ведет к системной дискриминации. В некоторых отраслях занято больше одних, в других – больше других представителей этносов, и это соотношение часто меняется. Некоторые тенденции в этом процессе в целом статистикой обобщаются, но не улавливаются изменения, которые бы говорили о появлении даже спонтанных проявлений массовидной дискриминации, не говоря уже о системной.


158

5. СОЦИАЛЬНОЕ САМОЧУВСТВИЕ ЭТНОСОВ

Изучение социального самочувствия, как правило, начинается с выяснения ментальных состояний человека, которые выражаются в определенном мнении о своем месте в иерархии оценок уровня жизни. Поэтому при анализе межэтнического взаимодействия за основу определенных отклонений в поведении респондентов мы берем показатели социального самочувствия населения, выраженные им самим в субъективных оценках своего материального положения. Показатель субъективного восприятия для нас принципиально важен, так как в большей мере от него зависит формулирование личных претензий к обществу и окружающим и, в конечном итоге, реальное поведение людей. Поэтому важно выяснить, представители какого этноса чувствуют себя в социуме более комфортно, какие – менее.

В данном исследовании первичная социологическая информация получена в словесных категориях, дающих собственную характеристику уровня достатка. Здесь возможны расхождения с данными официальной статистики по уровню и качеству жизни различных групп населения, которая предоставляет сведения об объективном присутствии в жизни определенного количества имущества, услуг и уровня потребления в физических и денежных показателях.

Среди основных этнических групп – казахов, русских, а также остального населения, объединенного в категорию «другие», при ответе на вопрос об оценке своего и своей семьи уровня жизни, ответы распределились следующим образом (табл. 25).

5. Социальное самочувствие этносов 159

Таблица 25

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Как Вы оцениваете жизненный уровень вашей семьи?»

%


Другие не

тюркояз.

По всему

массивуОтлично – в полном достатке, ни в чем себе не отказываем

7,9 4,8 5,5 5,9 6,6

Хорошо – имеем все необходимое и для улучшения жизни

37,2 35,6 39,6 38,2 36,8

Удовлетворительно – пока удается сводить концы с концами

44,2 50,4 46,2 47,1 46,6

Плохо – не можем свести концы с концами, многим приходится поступаться

8,4 7,7 7,7 4,4 7,9

Очень плохо – отказываем себе в самом необходимом

1,0 0,4 0,0 1,5 0,7


Первое, что обращает на себя внимание, это общий рост благосостояния жителей Казахстана, замечаемый даже в субъективных оценках респондентов. В отчетах по опросу 2002 г. приводятся процентные соотношения, которые говорят о том, что постоянное улучшение материального положения – тенденция давняя. Число оценивающих свое благосостояние на «отлично» в 1996 г. составляло 2,0%, в 2000 г. – 4,4%, а в 2013 г. – уже 6,6%. Число живущих хорошо, соответственно, по этим годам увеличилось с 22,8% (1996 г.), 32,0% (2000 г.) до 36,8% (2013 г.). Также увеличилось количество живущих удовлетво-рительно: 38,7% (1996 г.), 39,3% (2000 г.) и 46,6% (2013 г.). При


160

этом уменьшилось количество живущих плохо – с 24,9% в 1996 г. до 7,9% в настоящее время.

В то же время, как общую тенденцию можно отметить увеличившуюся дифференциацию в уровне жизни населения, что во влиянии на характер межэтнических отношений можно оценивать как неблагоприятный фактор, который косвенно, но, при определенных обстоятельствах, становится вполне действенным.

Более высокое качество социального самочувствия отмечается у казахов, нежели у представителей других национальностей. Имеется в виду, что среди них больше самых богатых, и немало также и других категорий. Здесь мы должны помнить, что, во-первых, оценки своего материального положения респонденты делают, либо в сравнении с уровнем жизни других людей, либо отталкиваясь от определенного прошлого, субъективно представляемого или желаемого уровня благополучия. Во-вторых, возможно, что более высокая оценка казахами своего жизненного уровня связана с особенностями ментальности, при которой казахам непрестижно признавать себя бедными и побежденными или неспособными обеспечить себе достаток. В-третьих, у русских, скорее всего, более высокий, ориентировочный европеизированный базовый стандарт уровня жизни, и они, отталкиваясь от него, не считают себя особо богатыми, тем более, что они отчетливо доминируют в категории живущих вполне удовлетворительно – за 50%.

Мы видим, что в общей массе опрошенных по республи-канской выборке особых различий в уровне благосостояния, которые могли бы обратить на себя внимание как существенные и влияющие на характер человеческих и групповых отношений, не выявляется. Но при рассмотрении этой проблемы через призму влияния политических, социально-экономических, регионально-структурных, поселенческо-географических, эт-нокультурных и природно-климатических факторов можно увидеть, что различия в уровне жизни очень значительны, даже парадоксальны, и трудно поддаются объяснению.


Данные, полученные в ходе опроса по поводу оценок уровня благосостояния, распределенные по регионам республики, показывают, что уже в этом распределении по регионам выявляются существенные различия в благосостоянии между группами населения (табл. 26).

Таблица 26

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Как Вы оцениваете жизненный уровень Вашей семьи?»

%Юг Север Восток Запад Центр Астана Алматы

Отлично 4,0 10,4 7,3 4,6 1,5 2,9 11,2Хорошо 32,3 38,7 33,0 32,6 38,9 79,4 33,6Удовлетворительно 57,6 42,3 46,8 48,2 46,6 16,2 42,7Плохо 5,2 7,7 9,9 9,6 8,4 1,5 11,9Очень плохо 0,9 0,3 1,3 1,8 – – –Затрудняюсь ответить – 0,5 1,7 3,2 4,6 – 0,7

Обращает на себя внимание ситуация, складывающаяся в старой и новой столицах. В Алматы почти в три раза больше самых богатых, но в Астане почти 80% опрошенных, живущих хорошо и имеющих все необходимое для улучшения жизни. Почти в два с половиной раза меньше живущих удовлетворительно и почти отсутствуют плохо и очень плохо живущие. В Алматы больше, чем в других регионах, живущих плохо, то есть явно бедных – почти 12%. Таким образом, Ал-маты в этом плане становится самым контрастным городом среди других городов и регионов. «Бедной» на очень богатых оказалась Карагандинская область (центр), но много живущих удовлетворительно – почти половина.

Специально изучаемые нами южный и северный регионы, как и ожидалось, традиционно обнаруживают свои контрасты. Вырисовывается парное соответствие «богатый север» и «бедный юг».

Это подтверждается анализом ответов, распределенных по этносам, северному и южному регионам и по годам (табл. 27).


162

Таблица 27

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Как Вы оцениваете жизненный уровень вашей семьи?»

%Регионы Север ЮгГоды 2002 2013 2002 2013Этносы КазахиОтлично 6,0 13,5 8,9 4,9Хорошо 35,5 42,6 38,6 32,5Удовлетворительно 37,9 37,2 34,8 55,1Плохо 14,5 6,8 12,1 6,6Очень плохо 2,2 – 3,9 0,8Этносы Русские Отлично 2,9 8,7 7,1 1,4Хорошо 27,7 35,9 31,9 31,5Удовлетворительно 40,6 45,1 46,0 63,0Плохо 20,5 9,2 11,5 2,7Очень плохо 6,8 0,5 2,7 1,4Этносы ДругиеОтлично 5,3 5,0 5,8 2,5Хорошо 33,3 37,0 51,5 31,1Удовлетворительно 39,7 51,1 34,5 66,3Плохо 13,8 – 8,1 –Очень плохо 6,3 – 1,9 –

Как показывают данные таблицы, число сверхбогатых казахов на Севере за десять лет увеличилось более чем в два раза, хорошо живущих – с 35,5 до 42,5%, и в два раза уменьшилось число живущих плохо. В южных областях все идет наоборот: доля сверхбогатых с 2002 г. уменьшилась вдвое, хорошо живущих – с 38,6 до 32,5%, а количество живущих удовлетворительно увеличилось до 55,1%. Количество плохо и очень плохо живущих казахов на Юге более, чем в два раза, уменьшилось, но осталось почти в такие же, как и на Севере. О таких соотношениях в среде только казахского населения Юга говорилось давно, и было известно общественности, руководящим государственным органам, экспертам. Но практически за десять лет для выравнивания уровня жизни


казахского бедного слоя населения на Севере и Юге ничего не было сделано, хотя в правительстве есть структуры, занимающиеся в целом региональной политикой и, в частности, кураторством над социальной сферой территорий.

Русские, преуспев вместе с казахами на Севере, в южных областях в показателях своего благосостояния большим количеством также переместились из категорий живущих отлично и хорошо в группу живущих удовлетворительно (63%), подтянув туда также и часть бедных, живущих, по их оценкам, плохо и очень плохо. Их доля за десять лет снизилась с 11,5 до 2,7%.

Представители других этносов, взятые вместе, как местные тюркоязычные, так и пришлые не тюркоязычные, на Севере и на Юге в социальном плане ведут себя так же, как и русские, концентрируясь в категории «живем удовлетворительно».

Уровень социального оптимизма опрошенных казахстан-цев также зависит от многих факторов: условий жизни, результативности экономической, социальной, этнической политики на местах. В таблице 28 приведены данные ответов на вопрос о предполагаемом развитии ситуации с уровнем жизни в ближайшие 2–3 года с разбивкой на основные группы этносов.

Таблица 28

Распределение ответов респондентов на вопрос: «В какую сторону изменится Ваш жизненный уровень

в ближайшие 2–3 года?»%


Другие не

тюркояз.

По всему

массивуУверен в повышении жизненного уровня

16,5 11,1 25,3 16,2 15,2

Возможно, возрастет 46,2 35,8 38,5 38,2 41,8


164

Окончание таблицы 28

Скорее всего, ничего не изменится

26,0 40,4 22,0 33,8 31,1

Возможно, снизится 3,5 5,4 4,4 5,9 4,3

Уверен в падении жизненного уровня 1,2 1,9 1,1 – 1,4


В наибольшей степени проявляют уверенность в непременном повышении своего жизненного уровня представители группы других тюркоязычных этносов, в наименьшей – русские. Повышение уровня жизни, как возможный вариант развития событий, представляют себе больше казахи, и в наименьшей – русские. В неизменности состояния больше всех уверены русские, в наименьшей – представители других тюркоязычных этносов. По остальным положениям таблицы реакция опрошенных в ходе обследование ресапондентов почти не выходит за рамки общереспубликанских показателей.

Степень обеспокоенности всего населения Республики Казахстан неблагоприятными факторами своей личной и семейной жизни концентрируется, в основном, вокруг высоких цен на продукты питания, товары и услуги и находится в парном, обратно пропорциональном соотношении с денежными доходами (табл. 29).

Ситуация такова, что вариант ответа с сетованиями на низ-кую зарплату и другие доходы можно было бы и не ставить в опросную анкету – были бы высокие зарплаты, не было бы и вы-соких цен. Но, по традиции, этот вариант ответа предлагается, чтобы дать респонденту возможность выговориться и сбросить напряжение.


Таблица 29

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Какие из проблем, личных или вашей семьи, больше

всего вызывают у Вас тревогу?»

%Высокие цены на продукты, товары и услуги 77,9Низкая зарплата, пенсия, стипендия 54,8Жилищная проблема 28,2Отсутствие работы 23,0Плохая экологическая обстановка 20,1Угроза потери работы 15,4Плохое, дорогое здоровье 14,8Неблагополучие родных и близких 6,9Несвоевременная выплата заработной платы 5,9

Все еще значимыми, кроме высоких цен и низких зарплат, остаются проблемы отсутствия работы и угрозы ее потери, выросла озабоченность экологическими проблемами, на крайнем плане остались нерегулярные выплаты зарплат, пособий, пенсий, дороговизна медицинских услуг. Все они десять лет назад были в середине ранжированной таблицы.

За десять лет, прошедших со времени предыдущего исследования, в некоторых сферах жизни обстановка настолько изменилась, что некоторые проблемы могли бы быть уже решены и забыты. Но, неожиданно, на третье место в реестре забот и тревог вышла жилищная проблема, тогда как в таком же списке проблем опроса десятилетней давности она стояла на последнем месте. Объяснением этому могут быть несколько причин: во-первых, раньше спрос на жилье был в значительной мере удовлетворен за счет освобожденного эмигрантами жилья, и, в некоторой степени, новым строительством; во-вторых, строительный бум последних лет и обеспечение некоторой части населения хорошим качественным жильем породили увеличение и реструктуризацию спроса на него; в-третьих, идет рост населения, увеличение рождаемости, приток оралманов и других возвращенцев; в-четвертых, у части общества появились


166

большие, несоразмерные трудовому вкладу доходы, которые породили такое же несоразмерное потребительство; в-пятых, в частных руках появился большой спекулятивный фонд жилья, квартир, которые по прямому назначению не используются, и, как следствие этого – порождение дефицита.

Таким образом, на крайний план жилищные проблемы не ушли и не перестали быть фактором социального напряжения. Коррупция, нарушение основных принципов социальной справедливости порождают недовольство и повышают раздражительность, что, в конечном счете, может вылиться в конфликт, с использованием межэтнической риторики.

В таблице 30 иллюстрируется отношение представителей основных этнических групп к проблемам, вызывающим у них тревогу и озабоченность

Таблица 30

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Какие из проблем, личных или вашей семьи,

чаще всего вызывают у Вас тревогу?»%


тюркояз.

Другие, не

тюркояз.Высокие цены 76,1 80,1 86,8 70,6Низкие зарплата, доходы 52,7 56,5 54,9 66,2Жилищная проблема 32,0 22,2 28,6 27,9Отсутствие работы 23,3 22,0 25,3 23,5Плохая экология 20,3 20,9 22,0 8,8Угроза потери работы 17,3 12,6 12,1 17,6Плохое, дорогое здоровье 14,5 16,5 13,2 8,8Неблагополучие родных 6,2 7,5 13,2 2,9Задержки зарплаты 6,8 4,8 7,7 1,5Затрудняюсь ответить 1,9 1,0 – 2,9

В целом, отношение к волнующим проблемам среди представителей основных национальных групп, если судить по колонкам, ранжированным по показателю общей выборки


по убыванию, во многом совпадает. Это свидетельствует о том, что издержки от социальной политики почти в равной степени влияют на социальное самочувствие этнических групп населения. Это равенство в возмущении, в первую очередь, не становится объективной основой напряженности в межнациональных отношениях, а, скорее, основой, консолидирующим фактором в протестных настроениях.

Почти такое же положение и с ответами представителей этнических групп, распределенных по северному и южному регионам (табл. 31).

Таблица 31

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Какие из проблем, личных, и вашей семьи, больше

всего вызывают у Вас тревогу?»%


Север Юг Север Юг Север ЮгВысокие цены 85,1 85,2 80,5 91,8 85,9 90,9Низкая зарплата, пенсия, стипендия 54,7 61,3 57,4 71,2 52,7 82,9

Жилищная проблема 27,7 29,6 20,5 11,0 29,1 14,1Отсутствие работы 20,3 25,9 21,0 26,0 19,5 21,5Плохая экология 28,4 18,1 24,6 13,7 27,7 9,5Угроза потери работы 16,9 21,8 9,2 13,7 14,1 21,3Плохое, дорогое здоровье 10,8 10,7 16,4 9,6 13,6 2,5Неблагополучие родных и близких 2,7 3,3 6,2 6,8 – –

Задержки зарплаты 3,4 9,1 3,6 4,1 – 2,5Затрудняюсь ответить 1,4 0,4 0,5 – 0,5 –

Наиболее важными являются те проблемы, которые показали значимую динамику обострения – их необходимо зафиксировать как основание для разработки программ углубленного исследования проблем в локальных тер-риториально-поселенческих сообществах. В данном исследо-вании искать причины тех или иных изменений будет непродуктивным, так как необходимо задать респондентам


168

ряд дополнительных уточняющих вопросов и значительно увеличить выборку – для создания возможности проведения качественного анализа путем корреляции ответов по малым, но репрезентативным группам.

Существенные изменения произошли в оценке степени тревожности личных и семейных проблем за оцениваемые десять лет. В таблице 32 приведены данные по северным регионам страны в сравнении с 2002 г.

Таблица 32

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Какие из проблем, личных или вашей семьи, больше

всего вызывают у Вас тревогу?» (северный регион)%

Казахи Русские Другие2002 2013 2002 2013 2002 2013

Высокие цены 64,5 85,1 69,2 80,5 74,6 85,9Низкая зарплата, пенсия, стипендия 52,9 54,7 53,6 57,4 53,4 52,7

Жилищная проблема 9,9 27,7 9,3 20,5 14,8 29,1Отсутствие работы 26,6 20,3 30,0 21,0 30,2 19,5Плохая экологическая обстановка 18,8 28,4 18,6 24,6 18,0 27,7

Угроза потери работы 26,1 16,9 28,4 9,2 25,4 14,1Плохое, дорогое здоровье 26,6 10,8 27,5 16,4 21,2 13,6Неблагополучие родных и близких 30,0 2,7 21,9 6,2 23,8 –

Задержка зарплаты 12,3 3,4 13,3 3,6 15,3 –Затрудняюсь ответить 2,2 1,4 1,4 0,5 1,1 0,5

Более высокую озабоченность возросшими ценами, жилищной проблемой и экологической обстановкой единодушно отметили представители всех этносов. Также все отметили снижение озабоченности безработицей, угрозой потери работы, малодоступности медицинских услуг, неблагополучием родных и близких и задержками зарплаты. Отмечена также устойчивость размера зарплаты и других выплат. Если в этом есть заслуга местных органов власти,


тогда мы обнаруживаем действующие каналы поддержки выполнения основных императивов этнической политики, которая в северном регионе уже становится образцом для подражания, опытом, который необходимо изучать и распространять в республике.

Реакции и мнения всего населения и представителей этнических групп на основные проблемы общественной жизни затрагивают, в основном, гражданско-патриотические чувства, мнения ценностного характера, в которых также содержатся скрытые обобщенные претензии различных групп к государству и его социальной политике по разным сферам общественной жизни (табл. 33).

Таблица 33

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Какие проблемы общественной жизни Казахстана

больше всего Вас тревожат?»

%Бюрократизм, злоупотребления, коррупция в органах власти 52,8Рост преступности 52,5Падение морали, уровня культуры людей 39,4Беззаконие, несоблюдение прав человека 35,3Социальная несправедливость, усилившееся расслоение 33,4Состояние экономики, неразвитость собственных производств 27,7Межэтнические отношения 18,8Продажа собственности иностранцам 16,6Угроза утраты языка и культуры моего народа 15,7

Несмотря на сложность некоторых вариантов ответов, тем не менее, видна высокая наполненность их актуальным содержанием, которое сделали респонденты. Затруднившихся ответить нет. В прошлых исследованиях, по степени важности для респондентов, проблемы располагались в следующем порядке: рост преступности, расслоение в уровне жизни, состояние экономики, падение морали, культуры людей, беззаконие и нарушение прав человека, бюрократизм, злоупотребления


170

полномочиями и коррупция в органах власти, продажа собственности иностранцам, межэтнические отношения.

В сегодняшних исследованиях вся иерархия в картине проблем значительно поменялась. На первое место, что и было ожидаемо экспертами, так как это подтверждается многими другими исследованиями, вышла категория, где ключевым словом стала коррупция. Социальная несправедливость и расслоение общества отодвинулись в верх второй половины таблицы.

Причины этих изменений в ответах широко известны и в данном случае нами подробно не рассматриваются. В рамках данного исследования для нас важно то, как проблемы качества межэтнических отношений и угроза утраты языка, культуры своего этноса уступают перед другими проблемами. Они отодвинулись в конец таблицы, что подтверждает достаточно высокий уровень эффективности политики государства в этом направлении, в отличие от способности решать другие вышеперечисленные проблемы, в том числе, и рост коррупции.

Вместе с тем, в сравнении с проблемами личной жизни, общественные проблемы у представителей различных этносов вызывают также достаточно однородные оценки и малосущественные расхождения. Эта небольшая разница между наибольшим и несколько меньшим количеством ответивших, показана в таблице 34 двумя оттенками одного цвета.

Таблица 34

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Какие проблемы общественной жизни Казахстана

больше всего Вас тревожат?»%


Другие, не

тюркояз.Бюрократизм, злоупотребления, коррупция 53,1 51,0 58,2 55,9

Рост преступности 54,6 51,5 46,2 42,6


Окончание таблицы 34Падение морали, уровня культуры людей 40,6 39,1 38,5 29,4

Беззаконие, несоблюдение прав человека 39,6 28,7 33,0 36,8

Социальная несправедливость, расслоение 32,8 34,5 35,2 29,4

Неразвитость собственного производства 29,2 25,1 29,7 26,5

Межнациональные отношения 15,2 23,4 25,3 19,1

Продажа собственности иностранцам 21,7 10,2 8,8 13,2

Угроза утраты языка и культуры моего народа 19,3 11,3 13,2 8,8


Как видим, бюрократизм, злоупотребление полномо-чиями и коррупция, социальная несправедливость, социальное или стратификационное расслоение, экономические проблемы, неразвитость собственного производства и межэтнические отношения беспокоят в самой большой степени представи-телей других тюркоязычных этносов.

Казахов в большой мере беспокоят рост преступности, падение морали, уровня культуры людей, беззаконие, несоблюдение прав человека, продажа собственности иностранцам, угроза утраты языка и культуры своего народа.

Раскрывая причины неприятия и тревоги казахов по некоторым позициям, можно сказать, что еще в прошлом исследовании, например, высокий уровень осуждения падения морали, уровня культуры людей связывались с тем, что современный европейский урбанизированный уклад жизни и этика более чужды казахам, еще не оторвавшимся полностью от своей традиционной культуры, тогда как пришлое население в большей степени адаптируется к новым ценностям, а иногда воспринимается казахами и как их носитель. В этом случае отношение казахов к другим этносам может осложняться


172

недоверием и упреками в репродуцировании негативных сторон западной культуры.

Казахи намного больше, чем русские и другие, обеспокоены состоянием культуры и языка своего народа.

Бюрократизм, злоупотребления и коррупция в органах власти в исследовании этого года стали больше беспокоить представителей других тюркоязычных этносов, тогда как в прошлом исследовании данные проблемы намного больше беспокоили казахов. В наибольшей степени казахи обеспокоены беззаконием и нарушениями прав человека, в отличие от русских и представителей других национальностей, что в принципе может вызвать понимание и поддержку у других этносов. Но, с другой стороны, непонятной становится меньшая степень озабоченности казахов социальным расслоением и неравенством, а также состоянием экономики и спадом производства, как главного источника благосостояния. При этом миссию озабоченности этими явлениями взяли на себя другие тюркоязычные. Это может вызвать ревностное отношение со стороны представителей титульной нации.

В общем плане, комплекс претензий русских к окружающей действительности по проблемам, затрагивающим их отношение к обществу, повторяет реакцию казахов, но повторяются не все реакции. В частности, у русских в два раза меньше озабоченность утратой языка и своей традиционной культуры, чем у казахов. Это не подтверждает распространяемое мнение о глубокой озабоченности русских судьбой своего языка и культуры в условиях «казахизации» Казахстана.

Потенциал, корригирующий этническое сознание и определенное поведение, может проявляться в противоречивых ориентациях представителей различных этносов на развитие культурных связей с зарубежными странами. Различные события геополитики, непосредственно затрагивающие их интересы и чувства, могут вызвать недовольство ориентацией и поведением своих соседей. Но, в связи с тем, что общие ориентации подавляющего большин-, что общие ориентации подавляющего большин-


ства опрошенных за десять лет несколько изменились и эти изменения не носят радикального характера и обусловлены объективными обстоятельствами, то, соответственно, как источник противоречий в мирной ситуации их рассматривать не стоит. Эти противоречия могут проявить себя только в случае экстремальной обстановки нагнетания межгосударственного конфликта, либо целенаправленной подрывной деятельности, что гипотетически маловероятно (табл. 35).

Таблица 35

Распределение ответов респондентов на вопрос: «Как Вы считаете, с какими странами Казахстан должен

укреплять политические, экономические и культурные связи?»%

Казахи Русские Другие2006 2013 2006 2013 2006 2013

С Россией 71,0 66,5 93,5 83,7 76,0 77,9Со странами ЕС 22,0 18,8 39,0 23,0 31,0 27,0С Китаем 18,0 18,7 11,0 13,0 18,0 15,5С центральноазиатскими странами 53,0 19,8 43,5 11,7 48,0 27,4

С Японией и Южной Кореей 24,0 14,3 20,0 10,2 17,2 13,7С Турцией 22,0 14,0 9,5 4,4 17,2 10,8С США 26,0 11,1 34,0 6,5 25,0 15,7С Ираном и арабскими странами 12,5 4,4 3,3 0,6 7,4 4,0

Как видим, у казахов несколько уменьшилась приверженность в ориентации к России, странам ЕС и в большей степени – к центральноазиатским соседям, Японии, Турции, США, странам мусульманского региона, но несколько выросла к Китаю. У русских приверженность уменьшилась так же, как и у казахов, ко всем странам, кроме Китая. У представителей других этносов увеличилась приверженность к России, но ко всем остальным – уменьшилась.


174

ВЫВОДЫ ПО ИССЛЕДОВАНИЮ

1. Опираясь на полученные данные объективного характера, а также полученные в ходе исследования результаты изучения субъективного восприятия процессов развития межэтнических отношений населением, можно сделать вывод, что за десятилетие, прошедшее с начала мониторинговых исследований, межэтнические отношения в стране устойчиво развиваются в лучшую сторону. Постоянно растет уровень оптимистичности в оценках опрошенным населением перспектив развития межэтнических отношений.

2. В целом можно говорить о значительном успехе, достигнутом в реализации государственной этнополитики, а также в продуктивности усилий институтов гражданского общества. Главной опорой в реализации политики стал значительно возросший уровень выработанной и проверенной временем толерантности всех казахстанцев различной этнической принадлежности и, главным образом, казахов, как титульной нации, в своей общности взявшей на себя ответственность за сохранение этнического мира и согласия в стране.

3. Оценивая государственную политику регулирования межэтнических отношений, опрошенные респонденты, в большинстве своем, относятся к ней положительно. Но, вместе с тем, около 40% казахстанцев, также считающих ее правильной, полагают, что это – только на словах – на местах все делается по-другому. Таким образом, как провалы в реализации этнической политики, так и ее успехи значительная часть населения в некоторых регионах списывает на счет местных органов власти, определяя ее эффективность в зависимости от уровня компетенции, научной обоснованности, идеологической выдержанности, культуры управления процессами.

Выводы по исследованию 175

4. Надо учитывать, что уровень доверия политике и власти в целом проверяется не только умозрительными оценками, но и поведенческими реакциями. При ответах на вопрос анкеты с просьбой описать свое поведение в случае гипотетического конфликта на межэтнической почве значительно доминирует и проявляется у всех этнических групп тенденция ставить на первое место контакты с властью – как с силой, которая имеет в арсенале эффективные правовые, силовые, пропагандистские методы для разрешения различных ситуаций, возникающих в межэтнической сфере. Как общую тенденцию можно отметить, что разрешать конфликты подавляющее большинство стремится активными цивилизованными способами, без насилия, или пассивным поведением, предус-, или пассивным поведением, предус- или пассивным поведением, предус- поведением, предус-поведением, предус-, предус-матривающим уход от активных действий.

5. Особенно нужно отметить, что в восприятии респондентов из группы северных областей Казахстана и по объективным показателям, обстановка с межэтническими отношениями в этом регионе значительно улучшилась. За десять лет в регионе не произошло ни одного более или менее заметного межэтнического или с подозрением на межэтнический конфликта или инцидента.

6. В северных областях за десять лет с укреплением суверенитета республики, совершенствованием политической сферы, системы государственного управления, рыночного реформирования, отношений собственности успешно преодолены и окончательно потеряли актуальность ментальные, этноокрашенные проблемы, связанные с преобладанием русскоязычного населения, приграничным статусом территорий, сомнениями в их принадлежности и вкладе этносов в их развитие и т. п. В этом установлении атмосферы содружества немалая заслуга – местных органов власти и гражданских формирований, ответственных за реализацию императивов государственной политики регулирования межэтнических отношений, опыт которых достоин изучения, обобщения и распространения, как отметил Н. Назарбаев на XX сессии АНК.


176

7. Согласие и сотрудничество этносов, уровень социального оптимизма в северных областях подкреплены значительно выросшим материальным уровнем жизни представителей всех групп этносов. К категории «живущих в полном достатке, ни в чем себе не отказывающих» отнесли себя 13,5%, и это – самый высокий показатель среди казахов по регионам Казахстана, а также за всю историю мониторинга (средний – 6,6%). Доля ре-– 6,6%). Доля ре-спондентов, «живущих хорошо и имеющих все необходимое для улучшения жизни», составляет 42%. Показатели уровня жизни в самооценке представителей других этносов в северных областях несколько ниже казахов, но также выше средних по стране.

8. В целом, можно считать социальное положение казахов, русских и представителей других этносов в южных областях значительно более дискомфортным, чем на севере. Уровень жизни в категории «живем в полном достатке, практически ни в чем себе не отказываем» только у казахов, как «хозяев жизни» в регионе, составляет всего 4,9%, а большинство жителей региона сконцентрировались в категории «живущих удовлетворительно, пока удается сводить концы с концами».

9. Проблемы, связанные с ростом напряжения в межэтнических отношениях в южных областях, появляются из-за пробелов в востребованной системе современных общественных отношений, в социально-экономической политике, ее неэффективности, неблагоприятной политико-моральной обстановке. Проблемы непосредственно связаны с углублением дифференциации в уровне жизни, массовым нарушением принципов социальной справедливости, произволом и коррупцией чиновников. Эти и другие подобные факторы становятся: когда – фоном, а когда – и причиной конфликтных ситуаций не только в конкуренции за обладание ограниченными запасами природных ресурсов, капиталами и человеческим потенциалом, но также в поле межэтнических отношений.

10. По местам поселений в наибольшем количестве и в равной степени отмечают улучшение межэтнических

Выводы по исследованию 177

отношений жители Астаны, Алматы, городов в статусе областных центров и сельских поселениях. Респонденты малых городов в самом большом числе, а именно – 14,8%, от-– 14,8%, от-метили, что положение с межэтническими отношениями ухудшается. Несомненно, что это связано, в первую очередь, с неблагополучными социальными условиями в малых городах, где, как правило, совсем не работают или плохо работают градообразующие предприятия, не развита сфера услуг, отмечается культурная запущенность.

11. В сегодняшних исследованиях актуальность иерархии общественных проблем, которые волнуют этнического индивида и его близких, значительно поменялась. Такие проблемы, как качество межэтнических отношений, угроза утраты языка, культуры своего этноса отодвинулись на задний план, что подтверждает достаточно высокий уровень эффективности этнополитики государства. Вместе с тем, на первое место, что и было ожидаемо, так как это подтверждается многими другими исследованиями, вышла категория, где ключевым словом стала коррупция. В то же время, коррупция, как и нарушение основных принципов социальной справедливости, порождает недовольство и повышает раздраженность населения, что, в конечном счете, может вылиться в конфликт с использованием межэтнической риторики.


178

ПРИЛОЖЕНИЕ

ЛИНЕЙНЫЕ РАСПРЕДЕЛЕНИЯ ПО ПРОЕКТУ

Насколько Вы удовлетворены складывающимися у Вас отношениями с окружающими Вас людьми? (частота)

Да, вполне

Час-тично

Не удовлет-

ворен


С соседями 1192 263 33 16На работе с руководством и коллегами

945 307 36 216

С близкими людьми, родственниками 1332 142 20 10

Представителями других этносов, религий, культур

1004 391 48 61

С представителями государства и власти 768 423 142 171

С друзьями, единомышленниками 1244 212 23 25

С кем приходится случайно общаться 840 490 58 116

Насколько Вы удовлетворены складывающимися у Вас отношениями с окружающими Вас людьми? (%)

Да, вполне

Час-тично

Не удовлет-

ворен


С соседями 79,3 17,5 2,2 1,1На работе с руководством и коллегами

62,8 20,4 2,4 14,4

С близкими людьми, родственниками 88,6 9,4 1,3 0,7

Представителями других этносов, религий, культур

66,8 26,0 3,2 4,1

С представителями государства и власти 51,1 28,1 9,4 11,4

Приложение 179

С друзьями, единомышленниками 82,7 14,1 1,5 1,7

С кем приходится случайно общаться 55,9 32,6 3,9 7,7

Какие проблемы общественной жизни Казахстана больше всего Вас тревожат?

Частота %Рост преступности 789 52,5Межнациональные отношения 283 18,8Падение морали, уровня культуры людей 593 39,4Беззаконие, несоблюдение прав человека 531 35,3Угроза утраты языка и культуры моего народа 236 15,7

Социальная несправедливость, усилившееся расслоение населения на богатых и бедных 502 33,4

Продажа собственности иностранцам 249 16,6Состояние экономики, неразвитость собственного производства товаров 416 27,7

Бюрократизм, злоупотребления, коррупция в органах власти 794 52,8

Другое 44 2,9Затрудняюсь ответить 43 2,9

Укажите, какие из проблем – личных и вашей семьи, больше всего вызывают у Вас тревогу и озабоченность?

Частота %Высокие цены на продукты питания, товары и услуги 1 171 77,9

Отсутствие работы 346 23,0Угроза потери работы 231 15,4Низкая зарплата, пенсия, стипендия 824 54,8Несвоевременная выплата заработной платы 89 5,9Жилищная проблема 424 28,2Плохая экологическая обстановка 302 20,1Плохое здоровье 223 14,8Неблагополучие родных и близких 104 6,9Другое 20 1,3Затрудняюсь ответить 23 1,5


180

Как Вы оцениваете жизненный уровень вашей семьи?

Частота %Живем в полном достатке, практически ни в чем себе не отказываем 99 6,6

Живем хорошо, имеем все необходимое для улучшения жизни 554 36,8

Живем удовлетворительно, пока удается сводить концы с концами 701 46,6

Не можем свести концы с концами, многим приходится поступаться 119 7,9

Живем плохо, отказываем себе в самом необходимом 11 0,7

Затрудняюсь ответить 20 1,3

Как Вы полагаете, в какую сторону изменится Ваш жизненный уровень в ближайшие 2–3 года?

Частота %Уверен в повышении своего жизненного уровня 228 15,2Возможно, возрастет 628 41,8Скорее всего, ничего не изменится 468 31,1Возможно, снизится 65 4,3Уверен в падении жизненного уровня 21 1,4Затрудняюсь ответить 94 6,3

Каковы, по Вашему мнению, отношения людей разных национальностей в вашем населенном пункте?

Частота %Дружеские, братские 344 22,9Спокойные, бесконфликтные 911 60,6Не всегда дружеские 190 12,6Напряженные, конфликтные 24 1,6Затрудняюсь ответить 35 2,3


Каковы отношения разных этносов в коллективе, где Вы трудитесь, учитесь, занимаетесь общественной работой?

Частота %Дружеские, братские 325 21,6Спокойные, бесконфликтные 806 53,6Не всегда дружеские 137 9,1Напряженные, конфликтные 6 0,4Не имею никакого коллектива 191 12,7Затрудняюсь ответить 39 2,6

В какую сторону, по вашему мнению, изменяются межэтнические отношения в месте вашего проживания?

Частота %Улучшаются 319 21,2Остаются на прежнем уровне 943 62,7Ухудшаются 112 7,4Затрудняюсь ответить 130 8,6

Как Вы оцениваете деятельность государственных органов по выработке и осуществлению политики регулирования межэтнических отношений?

Частота %Политика взвешенная, активная и содействует межнациональному согласию 525 34,9

Политика правильная, но на словах – на местах все делается по-другому 560 37,2

Никакой целенаправленной политики не ощущается, мир и спокойствие держатся на высоком уровне терпимости всех народов

213 14,2

Политика изначально неправильная, ведет к напряжению в межнациональных отношениях 45 3,0



182

Имеют ли место, по вашему мнению, в Казахстане нарушения прав представителей этнических групп?

Частота %Да, допускаются часто 125 8,3Иногда случаются 594 39,5Нарушений нет 583 38,8Затрудняюсь ответить 202 13,4

Приходилось ли Вам лично, или вашим близким сталкиваться с ограничениями в получении работы, продвижении по службе из-за своей этнической принадлежности?

Частота %Да, приходилось часто 83 5,5Редко, но было 234 15,6Не приходилось 1 105 73,5Затрудняюсь ответить 82 5,5

Если такие нарушения имеются, то в чем это проявляется?

Частота %В приеме на работу 194 61,2В выдвижении на руководящую работу 106 33,4В приватизации, оформлении собственности 38 12,0В создании своего бизнеса 61 19,2В передвижении, переселении по республике 25 7,9В создании условий для выезда за пределы Казахстана 29 9,1

В получении разрешения на митинги и демонстрации 17 5,4

В получении образования на родном языке 26 8,2В использовании своего языка в своей повседневной жизни 46 14,5

В решении вопросов сохранения национальной культуры и языка 34 10,7

В ограничениях на активную работу национальных культурных центров 8 2,5



Считаете ли Вы, что представители вашего этноса (националь-ности) должны пользоваться преимуществом? (частота)

Да, должны пользоваться



Нет, все должны быть на равных


При выборах в органы власти 270 193 994 47

При предоставлении работы 205 192 1067 40

При приватизации, оформлении собственности

172 172 1101 59

При наделении землей 183 185 1077 59При поступлении в вуз 167 151 1139 47При повышении в должности 184 181 1078 61

Считаете ли Вы, что представители вашего этноса (националь-ности) должны пользоваться преимуществом? (%)

Да, должны пользоваться



Нет, все должны быть на равных


При выборах в органы власти 18,0 12,8 66,1 3,1

При предоставлении работы 13,6 12,8 70,9 2,7

При приватизации, оформлении собственности

11,4 11,4 73,2 3,9

При наделении землей 12,2 12,3 71,6 3,9При поступлении в вуз 11,1 10,0 75,7 3,2При повышении в должности 12,2 12,0 71,7 4,1

Где бы Вы предпочли, чтобы работали ваши нынешние и будущие дети и внуки? Если у Вас нет детей и внуков, предположите, если бы они были, где бы Вы хотели, чтобы они работали?

Частота %Сырьевая, горнодобывающая промышленность 177 11,8Тяжелая промышленность, машиностроение 147 9,8Легкая промышленность, производство товаров народного потребления 195 13,0


184

Строительство 230 15,3Транспорт, связь 294 19,5Торговый бизнес, сфера обслуживания 607 40,4Сельское хозяйство 128 8,5Управление, государственная служба 480 31,9Образование, наука, культура и искусство 572 38,0Здравоохранение 594 39,5Правоохранительные органы, суд, прокуратура 402 26,7Военная служба 225 15,0Другое 6 0,4Затрудняюсь ответить 87 5,8

Какой вариант жизненного успеха Вы предпочли бы для себя и своих детей?

Частота %Стать духовным авторитетом с репутацией честного и порядочного человека 415 27,6

Стать крупным руководителем, политиком, обладающим большой властью 240 16,0

Получить личное удовлетворение от интересной работы без особой известности и высокой оплаты 262 17,4

Стать хорошим, высококвалифицированным, высокооплачиваемым специалистом в любой области

878 58,4

Стать главой большого и уважаемого семейства 417 27,7Стать влиятельным, состоятельным человеком без вопросов по поводу происхождения богатства 280 18,6

Стать почитаемым и имеющим влияние человеком среди широкого круга родственников и земляков 315 20,9

Стать уважаемым человеком интеллигентной специальности (учитель, врач, юрист, ученый и др.) 486 32,3

Стать известным в государстве бизнесменом, владельцем собственности, олигархом 205 13,6


Есть ли у Вас близкие родственники другого этноса или религии?

Частота %Нет 821 54,6Немного 519 34,5Много 135 9,0Затрудняюсь ответить 29 1,9


Считаете ли Вы, что лучше жить и работать….? (частота)

Да, лучше

Это не важно

Это хуже


В семье, где родственники одной национальности? 486 885 47 86

В коллективе, где люди одной национальности? 198 1126 89 91

В местности, городе, где жители одной национальности?

187 1107 109 101

Считаете ли Вы, что лучше жить и работать….? (%)

Да, лучше

Это не важно

Это хуже


В семье, где родственники одной национальности?

32,3 58,8 3,1 5,7

В коллективе, где люди одной национальности? 13,2 74,9 5,9 6,1

В местности, городе, где жители одной национальности?

12,4 73,6 7,2 6,7

Как Вы относитесь к тому, что кто-то из ваших близких может породниться с представителями другой национальности или религии?

Частота %В любом случае осуждаю и препятствую этому 125 8,3Не одобряю, считаю, что, если есть возможность, лучше этого избежать 287 19,1

Равнодушен, мне все равно 287 19,1Не осуждаю, если представители этого семейства достойные люди 585 38,9

Приветствую и содействую 146 9,7Затрудняюсь ответить 74 4,9


186

Испытывали ли Вы на себе недоброжелательное отношение окружающих из-за вашей этнической принадлежности?

Частота %Да 72 4,8Иногда 198 13,2Нет 1 169 77,7Затрудняюсь ответить 65 4,3

Если испытывали, то, в каких формах это чаще всего выражалось?

Частота %Пренебрежительное отношение, насмешки 136 50,4Распускание порочащих слухов 60 22,2Уход от общения, игнорирование, бойкот 49 18,1Хулиганские выходки, драки 41 15,2Брань, оскорбительные высказывания, грубость 81 30,0Ограничения в продвижении по службе 54 20,0Заброшенность, невнимание со стороны властей 17 6,3


Довольны ли Вы складывающимися в Казахстане межэтническими отношениями?

Частота %Я совершенно не доволен и меня многое возмущает 72 4,8Я, скорее, недоволен и кое-что для меня неприемлемо 205 13,6Я, скорее, доволен и меня практически ничто не возмущает 726 48,3

Я полностью доволен и меня вообще ничто не возмущает 385 25,6



Что больше всего вызывает у Вас неприятие и возмущает в межэтнических отношениях?

Частота %Ущемление гражданских прав моего народа 84 30,3Оскорбительные слова и действия 98 35,4Дискриминация в получении престижной или доходной работы 105 37,9

Попытки насильственного передела территорий 47 17,0Пренебрежительное отношение к языку моего народа 90 32,5Несправедливые действия в отношении меня или представителей моей национальности 55 19,9

Угроза физической безопасности родных и близких 32 11,6Другое 1 0,4Затрудняюсь ответить 26 9,4

Если произойдет конфликт на этнической почве, то каким будет Ваше поведение?

Частота %Принципиально не буду вмешиваться 437 29,1Займусь для отвлечения чем-нибудь другим 262 17,4Постараюсь выехать из страны или области 234 15,6Буду требовать от властей принятия мер 590 39,2Вступлю в общественное движение, партию, защищающую интересы моего народа или активизирую свою деятельность в них

221 14,7

Приму участие в демонстрациях, митингах, акциях неповиновения 132 8,8

Могу с оружием в руках защищать интересы своего народа 112 7,4


Считаете ли Вы, что в бедах вашего народа и государства могут быть виноваты представители определенных этнических групп?

Частота %Нет, категорически против такого обвинения 853 56,7Возможно, какое-то влияние есть 421 28,0Да, виноваты вполне определенные этнические группы 49 3,3



188

Как Вы считаете, какую страну человек должен считать своей Родиной?

Частота %Ту страну, где он фактически родился 1 061 70,5Страну своих далеких предков (историческая родина) 314 20,9Страну, гражданином которой человек является 667 44,3Ту страну, которая предоставит хорошие условия жизни и обеспечит права 147 9,8

Страну, у которой, несмотря на трудности, большое будущее 63 4,2

Страну, в которой человек вынужден жить 36 2,4Страну, у которой великое прошлое и настоящее 55 3,7Затрудняюсь ответить 9 0,6

Как Вы считаете, с какими странами Казахстану в первую очередь необходимо укреплять экономические, политические и культурные связи?

Частота %С центральноазиатскими соседями (Узбекистан, Туркменистан, Киргизия, Таджикистан) 246 16,4

С Российской Федерацией 1 108 73,7С Турцией 153 10,2С Соединенными Штатами Америки 136 9,0С Китаем 254 16,9С Японией, Южной Кореей и другими развитыми юго-восточными странами 194 12,9

С Ираном, арабскими и другими мусульманскими странами 40 2,7

Со странами Западной Европы (Европейским союзом) 303 20,1Другое 4 0,3Затрудняюсь ответить 94 6,3

Укажите страну, которую Вы лично могли бы назвать своей Родиной, Отечеством?

Частота %Казахстан 1 327 88,2Россия 46 3,1Бывший СССР 90 6,0Бывшая республика СССР 30 2,0Затрудняюсь ответить 11 0,7


Каковы, по вашему мнению, могут быть последствия для Вас и жизни вашего народа при вступлении Казахстана в различные межгосударственные объединения? (частота)

Положи-тельные

Никаких последствий

Отрица-тельные


Для независимости Казахстана 900 340 63 201

Для сохранения культурного облика, духовности народа

761 470 61 212

Для сохранения этнических традиций, уклада жизни народов Казахстана

785 442 73 204

Для политической стабильности в стране 874 359 51 220

Для согласия в межэтнических, межрелигиозных отношениях

878 356 58 212

Для уровня жизни, благосостояния представителей моего народа

907 325 57 215

Для укрепления позиций государственного языка 622 532 120 230

Для сохранения и развития языка этносов Казахстана

747 436 64 257

Для экономики Казахстана, роста производства товаров

1033 213 55 203

Каковы, по вашему мнению, могут быть последствия для Вас и жизни вашего народа при вступлении Казахстана в различные межгосударственные объединения? (%)

Положи-тельные

Никаких последствий

Отрица-тельные


Для независимости Казахстана 59,8 22,6 4,2 13,4

Для сохранения культурного облика, духовности народа

50,6 31,3 4,1 14,1


190

Для сохранения этнических традиций, уклада жизни народов Казахстана

52,2 29,4 4,9 13,6

Для политической стабильности в стране 58,1 23,9 3,4 14,6

Для согласия в межэтнических, межрелигиозных отношениях

58,4 23,7 3,9 14,1

Для уровня жизни, благосостояния представителей моего народа

60,3 21,6 3,8 14,3

Для укрепления позиций государственного языка 41,4 35,4 8,0 15,3

Для сохранения и развития языка этносов Казахстана

49,7 29,0 4,3 17,1

Для экономики Казахстана, роста производства товаров

68,7 14,2 3,7 13,5

Удовлетворены ли Вы уровнем предоставленных возможностей разносторонних контактов с представителями вашего этноса или близкими людьми, родственниками, проживающими в других странах СНГ?

Частота %Вполне удовлетворен 893 59,4Только отчасти 342 22,7Совсем не удовлетворен 34 2,3За границей родственников нет 5 0,3Затрудняюсь ответить 230 15,3

Задумывались ли Вы о выезде из Казахстана?

Частота %Да, задумывался конкретно – куда, когда и на каких условиях 96 6,4

Задумывался, как об одном из вариантов 282 18,8Нет, не задумывался 1 087 72,3Затрудняюсь ответить 39 2,6


Если Вы задумывались о выезде, то намерены ли Вы в ближайшее время осуществить свой замысел?

Частота %Да, обязательно 91 24,1Нет, пока не тороплюсь 270 71,4Затрудняюсь ответить 17 4,5

Если Вы решили уехать, то какие причины более всего побуждают Вас к отъезду?

Частота %Желание вернуться на свою историческую Родину 28 30,8

Желание уехать туда, где уровень жизни выше 48 52,7Из-за дискриминации со стороны государства по национальному признаку 20 22,0

Несправедливое решение языковой проблемы 17 18,7Стремление воссоединиться с семьей, родственниками 13 14,3

Неверие в способность властей обеспечить нормальную жизнь в будущем 20 22,0

Ухудшающиеся межнациональные отношения 17 18,7Другое 1 1,1Затрудняюсь ответить 4 4,4

Каким Вы видите будущее жителей некоренных националь-ностей, проживающих в Казахстане?

Частота %Большая часть останется в Казахстане 864 57,4Большая часть уедет из Казахстана 401 26,7Затрудняюсь ответить 239 15,9

Что, по Вашему мнению, определяет национальную принадлежность человека?

Частота %Язык 1 010 67,2Религия 652 43,4Гражданство 464 30,9


192

Расовый тип 295 19,6Обычаи и традиции 485 32,2Личный выбор 304 20,2Место рождения 341 22,7Национальность отца 764 50,8Национальность матери 255 17,0Затрудняюсь ответить 9 0,6

Беспокоит ли Вас состояние культуры и языка вашего народа?

Частота %Да, очень беспокоит 382 25,4В какой-то мере беспокоит 605 40,2Нет, не беспокоит 468 31,1Затрудняюсь ответить 49 3,3

Насколько свободно Вы владеете языком своей национальности?

Частота %Не владею совсем 41 2,7Только со словарем или разговорником 17 1,1Понимаю речь, но объясняться не могу 49 3,3Понимаю речь и объяснюсь на простые темы 102 6,8Свободно говорю и читаю, но не пишу 109 7,2Свободно говорю, читаю и пишу 1 174 78,1Затрудняюсь ответить 12 0,8

Сталкивались ли Вы лично с тем, что Вас ограничили в продвижении по службе из-за незнания государственного казахского языка?

Частота %Да, сталкивался 103 6,8Косвенно 222 14,8Нет, не сталкивался 1 121 74,5Затрудняюсь ответить 58 3,9


Были ли у Вас лично неприятности или трудности в работе из-за недостаточного знания русского языка?

Частота %Да, были 94 6,3Случались незначительные 138 9,2Нет, не было 1 215 80,8Затрудняюсь ответить 57 3,8

Каково Ваше отношение к религии?

Частота %Я верующий, состою в общине и соблюдаю обряды 173 11,5Я верующий, но в религиозной жизни не участвую 843 56,1Я не верующий, но по традиции придерживаюсь обрядов 224 14,9

Я не верующий, в религиозной жизни не участвую, но уважаю религиозные чувства верующих 125 8,3

Я равнодушен к вопросам религии 91 6,1Я неверующий и противник религии 13 0,9Затрудняюсь ответить 35 2,3

Если Вы верующий или просто придерживаетесь религиозных традиций, то к какому религиозному направлению себя относите?

Частота %К исламу 768 61,9К православию 437 35,2К католицизму 11 0,9К одному из протестантских направлений (лютеране, баптисты, евангелистские общины, иеговисты и т. п.)

4 0,3

К нетрадиционным для Казахстана новым религиозным движениям 1 0,1

У меня своя индивидуальная религия 7 0,6Затрудняюсь ответить 12 1,0


194

Қазақстан РеспубликасыБілім және ғылым министрлігі Ғылым комитетініңФилософия, саясаттану және дінтану институты

туралы мәлімет

Институт 1999 жылдың ақпан айында 1958 жылы ашылған Философия және құқық институтының және 1991 жылғы Фило-софия институтының негізінде құрылды. Ол 2012 жылдың ма-мыр айында ҚР Үкіметінің қаулысымен Философия, саясаттану және дінтану институты болып қайта аталды.

Институттың мемлекеттік ғылыми-зерттеу мекеме ретіндегі негізгі міндеттері қазіргі қазақстандық қоғамның зияткерлік және рухани-адамгершілік әлеуетін дамытуға бағытталған философиялық-дүниетанымдық, философиялық-әдіснамалық, саясаттанулық, дінтанулық және әлеуметтанулық зерттеулер жүргізу болып табылады.

Бүгінде Философия, саясаттану және дінтану институты жоғары кәсіби ғылыми-зерттеу орталығы болып табылады. Ин-ститут оның құрылымын айқындайтын үш басты бағыт бойын-ша жұмыс істейді: философия, саясаттану және дінтану. Онда ҚР ҰҒА 1 академигі, 2 корреспондент мүшесі, 20 ғылым докто-ры, 11 ғылым кандидаты, 10 докторант (PhD) ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Институт 2012–2014 жылдарға арналған гранттық қаржыландыру шеңберінде «Елдің зияткерлік әлеуеті» басым бағыты бойынша 24 ғылыми-зерттеу жобасын орындап, «Ғылыми қазына» салааралық ғылыми бағдарламасы аясында зерттеулер жүргізіп келеді.

Институт қызметкерлері саясат, ғылым, білім беру, мәдениет, дін, қазақ және әлемдік философия мәселелері бой-ынша монографиялар мен ғылыми мақалалар жариялайды. Институт қызметкерлерінің ғылыми жарияланымдары таяу және алыс шетелдердің ғылыми рейтингтік басылымдарында сұранысқа ие.


Институт «Мәдени мұра» бағдарламасының шеңберінде «Шығыс Аристотелі» – әл-Фарабидің шығармалар жинағын (10 том), «Әлемдік философиялық мұраны» (20 том), «Қазақ халқының философиялық мұрасын» (20 том) шығарды.

Институт екі журнал шығарады: «Адам әлемі» (1999 жыл-дан бері) және «Әл-Фараби» (2003 жылдан бері). Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі Институттың өз сайты бар.

Институт үнемі халықаралық ғылыми конференция-лар, дөңгелек үстелдер, семинарлар, пікірталас алаңдарын өткізіп тұрады. Бұл іс-шараларға қазақстандық және шетелдік ғалымдар қатысады.

Институт Ресейдің, Беларустің, Әзірбайжанның, Қырғызстанның, Қытайдың, Германияның, АҚШ-ң, Түркияның, Иранның, Өзбекстанның, Тәжікстанның және басқа да елдердің ғылыми-зерттеу орталықтарымен тығыз ынтымақтастық орнатқан.

Философия, саясаттану және дінтану институтының база-сында әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Абай атындағы ҚазҰПУ, Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ, ҚазКжҚҚА және т. б. тәрізді басты қазақстандық жоғары оқу орындарының студенттері, ма-гистранттары және докторанттар (PhD) тағылымдама мен ди-плом алдындағы практикасын өткізеді.

Институтта қызметкерлердің кәсіби және ғылыми тұрғыда өсуі үшін барлық қажетті жағдайлар жасалған.

Философия, саясаттану және дінтану институты туралы анағұрлым кең ақпаратты мына мекен-жайдан алуға болады:

Қазақстан Республикасы, 050010, Алматы,Құрманғазы көшесі, 29 (3 қабат)Тел.: +7(727) 272-59-10Факс.: +7(727) 272-59-10E-mail: [email protected]://www.iph.kz


196

Информация об Институте философии,политологии и религиоведения Комитета науки

Министерства образования и наукиРеспублики Казахстан

Институт был образован в феврале 1999 г. на базе созданно-го в 1958 г. Института философии и права, преобразованного в 1991 г. в Институт философии. В мае 2012 г. постановлением Правительства он был переименован в Институт философии, политологии и религиоведения.

Основной задачей Института как государственного научно-исследовательского учреждения является проведение фило-софско-мировоззренческих, философско-методологических, политологических, религиоведческих и социологических ис-следований, направленных на развитие интеллектуального и духовно-нравственного потенциала современного казахстан-ского общества.

Сегодня Институт философии, политологии и религиоведе-ния является высокопрофессиональным научно-исследователь-ским центром. Институт работает по трем ключевым направле-ниям, определяющим его структуру: философия, политология и религиоведение. Здесь проводят научные исследования 1 ака-демик, 2 члена-корреспондента НАН РК, 20 докторов и 11 кан-дидатов наук, 10 докторантов PhD. В Институте выполняется 24 научно-исследовательских проекта в рамках грантового финан-сирования на 2012–2014 годы по приоритету «Интеллектуаль-ный потенциал страны», ведется работа в рамках междисципли-нарной научной программы «Ғылыми қазына».

Сотрудниками издаются монографии и научные статьи по проблемам политики, науки, образования, культуры, рели-гии, казахской и мировой философии. Научные публикации сотрудников Института востребованы в научных рейтинговых изданиях ближнего и дальнего зарубежья.


В рамках программы «Культурное наследие» Институ-том изданы собрание сочинений «Аристотеля Востока» – аль-Фараби (10 томов), «Мировое философское наследие» (20 то-мов), а также «Философское наследие казахского народа» (20 томов).

Издаются два журнала: «Адам әлемі» (с 1999 г.) и «Аль-Фараби» (с 2003 г.). Институт располагает собственным сайтом на трех языках: казахском, русском и английском.

Институт регулярно проводит международные научные конференции, «круглые столы», семинары, дискуссионные «площадки», в которых принимают участие казахстанские и за-рубежные ученые. Институт тесно сотрудничает с крупнейши-ми научно-исследовательскими центрами России, Белоруссии, Азербайджана, Кыргызстана, Китая, Германии, США, Турции, Ирана, Узбекистана, Таджикистана и других стран.

На базе Института философии, политологии и религиове-дения проходят стажировку и преддипломную практику сту-денты, магистранты и докторанты (PhD) ведущих казахстанских высших учебных заведений, таких, как КазНУ им. аль-Фараби, КазНПУ им. Абая, КазУМОиМЯ им. Абылай хана, КазАТиСО и др.

В Институте созданы все необходимые условия для про-фессиональной работы и научного роста сотрудников.

Более подробную информацию об Институте философии, политологии и религиоведения можно получить по адресу:

Республика Казахстан, 050010Алматы, ул. Курмангазы, 29 (3 этаж)Тел.: +7(727) 272-59-10Факс.: +7(727) 272-59-10E-mail: [email protected]://www.iph.kz


198

Information about the Institute of Philosophy, PoliticalScience and Religion Studies of Committee Science

of the Ministry of Education and Scienceоf the Republic of Kazakhstan

The Institute was established in February 1999 on the base of established in 1958 the Institute for Philosophy and Law, and the Institute for Philosophy in 1991. By the Decree of Kazakhstan Government in 31 May, 2012, Institute was renamed to Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies.

The main objectives of the Institute as a public research institution are conducting of philosophicalworld outlook, philosophical-methodological, political studies, religion studies and sociological studies aimed at social-cultural and soc ialpolitical development and strengthening the independence of Republic of Kazakhstan, development its intellectual and spiritual-moral potential.

Institute of Philosophy, Political Science and Religion Studies is a highly skilled scientific research center. Institute has a three key directions that define its structure: philosophy, political science and religion studies. Currently, 1 academician, 2 correspondent member of National Academy of Science of RK, 20 doctors of Science, 11 candidates in science, 10 PhD doctorate candidates are conducting research works.

24 scientific-research projects within the framework of grant financing for 2012–2014 years on priority of «Intellectual potential of the country» are being conducted, also the works within the framework of interdisciplinary scientific program «Gilimy kazyna» are being carried out.

Institute employees publish the monographies and articles on important issues of politics, science, education, religion, culture, Kazakh and world philosophy, etc. The quality of scientific publications of the Institute is determined by the emand for scientific articles in rating' journals of near and far abroad.


Under the «Cultural Heritage» State Program ten-volume collection of works called «Aristotle of the East» – al-Farabi, twenty volumes «World philosophical heritage», twenty volumes «The Philosophical Heritage of the Kazakh nation», and other books were published by the Institute.

Institute publishes two magazines: «Adam alemi» and «Al-Farabi» (in Russian and Kazakh). The Institute has its own website in three languages: Kazakh, Russian and English.

Institute of Philosophy, Political Science and Religion Studies science regularly organizes international scientific conferences, seminars, «round tables», where not only leading Kazakhstani political scientists and philosophers, but also many scientists from foreign countries are participants.

Institute has cooperation with scientific-research centers of Russia, China, Germany, the USA, Turkey, France, the Great Britain, Iran, Azerbaijan, Uzbekistan, Tajikistan, Kyrgyzstan, Belarus and others.

Undergraduate students, Master’s degree and Doctorate students from leading Kazakh universities, such Al-Farabi KazNU, Abai KazNPU, Abylaikhan KazUIR& WL, KazATiSO are conducting their research work and are trained at the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies.

The Institute has created all necessary conditions for professional and scientific development of employees.

More detailed information about the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies can be found at:

Kurmangazy Street, 29 (3rd floor)Almaty, 050010, Republic of KazakhstanPhone: +7 (727) 272-59-10Fax: +7 (727) 272-59-10E-mail: [email protected]


200

Научное издание

Шәукенова З.К.

ЭТНОСТАРДЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСТІГІ: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЭТНОСАРАЛЫҚ

ҚАТЫНАСТАРДЫҢ МОНИТОРИНГІ

СОЦИАЛЬНОЕ ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ ЭТНОСОВ: МОНИТОРИНГ МЕЖЭТНИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЙ

В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН

Редакторы Е.Н. Дремкова, Ж.Б. Ошакбаева

Компьютерный дизайн и верстка Г. Нусипова

Автор идеи логотипа «Ғылыми қазына» – Аяган Б.Г., д.и.н., профессор Дизайн логотипа «Ғылыми қазына» – Бекенова М.С., Нургожина Ж.Е.

Подписано в печать 12.09.2013.Формат 170х240 1/16

Печать офсетная. Бумага офсетная.Усл. печ. л. 12,5. Тираж 500 экз.

Отпечатано в типографии «ИП Волкова Н.А.»г. Алматы, пр. Раймбека, 212/1.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым...

Documents

Transcript of Қазақстан Республикасы Білім және ғылым...