ผลงานชิ้นที่ ๖

โครงการบ้านมั่นคง ชุมชนหลานเจ้าคำาผง

รางวัลออกแบบชุมชนดีเด่น ๒๕๕๓สมาคมสถาปนิกชุมชนเมืองไทย

อาศรมสถาปนิกชุมชนและสิ่งแวดล้อมสถาบันอาศรมศิลป์

ผลงานชิ้นที่ ๖

โครงการบ้านมั่นคง ชุมชนลูกหลานเจ้าคำาผง

ชื่อโครงการ โครงการบ้านมั่นคง ชุมชนลูกหลานเจ้าคำาผง่

ที่ตั้งโครงการ อำาเภอเมือง จังหวัดอุบลราชธานี

พื้นที่โครงการ ๑๑ ไร่ (๖๔ หลังคาเรือน)

ปีที่แล้วเสร็จ พ.ศ.๒๕๕๒

งบประมาณ ๑๘ ล้านบาท

๑. แนวความคิดเกี่ยวกับการสร้างสรรค์ผลงาน (เป้าหมายเชิงคุณค่าของโครงการ) ชมุชนลกูหลานเจา้คำาผงเปน็ชมุชนเกา่แกท่ีม่อีายยุาวนานกวา่ ๒๐๐ ป ีเปน็การตัง้ถิน่ฐานบา้นเรอืนแหง่แรกของเมอืงอบุลราชธานี

โดยพระประทุมวรราชสุริยวงศ์ (เจ้าคำาผง) เจ้าเมืองคนแรก ชุมชนได้ใช้ชีวิตที่ผูกพันกับแม่น้ำามูลผ่านกาลเวลามายาวนาน ปลายปี ๒๕๔๙

เทศบาลเมืองอุบลราชธานีมีโครงการสร้างถนนริมแม่น้ำากว้าง ๑๘ เมตร และต้องการไล่รื้อชุมชนจำานวน ๖๔ หลังคาเรือน โดยมีการถมดิน

สูงท่วมหลังคาบ้านเพื่อเป็นการกดดันให้ชุมชนอพยพออกจากพื้นที่ ส่งผลให้ชุมชนมีสภาพบ้านเรือนที่ชำารุดและเกิดปัญหาน้ำาท่วมขัง ชาว

ชมุชนจงึไดร้วมตวักนัตอ่สูโ้ดยรอ้งเรยีนปญัหาตอ่รฐับาลพล.อ.สรุยทุธ ์จลุานนท ์นายกรฐัมนตร ีซึง่ตอ่มาไดล้งพืน้ทีแ่ละมคีำาสัง่ระงบัโครงการ

ของเทศบาลไวร้วมทัง้ใหน้โยบายกบัหนว่ยงานทีเ่กีย่วขอ้งเพือ่ลงมาแกไ้ขปญัหาดงักลา่วรว่มกนั นายธรีพล นยิมและสถาบนัอาศรมศลิปจ์งึ

ไดร้บัการประสานงานจากสถาบนัพฒันาองคก์รชมุชน (พอช) ใหด้ำาเนนิกระบวนการมสีว่นรว่มกบัชาวชมุชนในการออกแบบและจดัทำาแผน

ในการพัฒนาปรับปรุงชุมชน

ด้วยเงื่อนไขและบริบทดังกล่าว จึงได้กำาหนดเป้าหมายเชิงคุณค่าในการดำาเนินโครงการไว้ ๔ ประการได้แก่

๑. การใช้การออกแบบสถาปัตยกรรมและวางผังการปรับปรุงชุมชนเป็นเครื่องมือในประสานประโยชน์ระหว่างชาว

ชุมชนและองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น ให้เกิดทางออกจากความขัดแย้งและได้ข้อสรุปที่เป็นที่ยอมรับของทุกฝ่าย (win-win

solution)

๒. การใช้กระบวนการมีส่วนร่วมในการออกแบบผังการปรับปรุงชุมชนเป็นเครื่องมือในการส่งเสริมให้เกิดความเข้ม

แข็ง ความสมัครสมานสามัคคีและเอื้อให้เกิดการช่วยเหลือเกื้อกูลกันของชาวชุมชน

๓. อนรุกัษว์ถิชีวีติและเอกลกัษณข์องชมุชนรมิน้ำามลูเดมิดว้ยงานสถาปตัยกรรมใหเ้ปน็มรดกทางวฒันธรรมของเมอืง

ควบคู่ไปกับการพัฒนาเมืองอุบลราชธานี

๔. ถอดรหสัสถาปตัยกรรมพืน้ถิน่ เพือ่การสบืสานภมูปิญัญา เชน่ การวางผงัทีค่งลกัษณะของพืน้ทีส่ว่นกลางชมุชน การนำา

องค์ประกอบทางสถาปัตยกรรมอย่างพื้นที่ใต้ถุน บันไดนอกชาน ฝาไหล และช่องลม มาใช้ด้วยวัสดุทดแทนสมัยใหม่ที่ให้ความรู้สึกเหมือน

ไม้

๕. ใหค้วามสำาคญักบัการตอบสนองความตอ้งการทีห่ลากหลายในแตล่ะบา้นของชาวชมุชน เพือ่คงลกัษณะหมูบ่า้นเกา่

ที่ไม่เหมือนกับหมู่บ้านจัดสรรโดยทั่วไป และเป็นการนำาวิชาชีพสถาปัตยกรรมให้เข้าถึงการให้บริการชาวชุมชนผู้มีรายได้น้อย

อย่างแท้จริง

๖. ออกแบบโครงการใหม้รีาคาคา่กอ่สรา้งทีต่่ำา ใหส้อดคลอ้งกบักำาลงัทางเศรษฐกจิของชาวชมุชนและสามารถดำาเนนิ

การได้จริง โดยการใช้วัสดุที่หาได้ง่าย ประหยัด และระบบก่อสร้างที่เรียบง่าย ตรงไปตรงมา ซึ่งชาวชุมชนสามารถลงมือก่อสร้างได้ด้วย

ตนเอง

ผลงานชิ้นที่ ๖ โครงการบ้านมั่นคง ชุมชนลูกหลานเจ้าคำาผง

จากกระบวนการมสีว่นรว่มโดยใชง้านออกแบบสถาปตัยกรรมเปน็เครือ่งมอืในการดำาเนนิโครงการดงักลา่ว เกดิผลสมัฤทธิ ์ดงันี้

๑. ขอ้สรปุในการพฒันาทีเ่ปน็ทีย่นิยอมของทกุฝา่ย โดยทีเ่ทศบาลไดส้รา้งถนนทีม่ขีนาดเลก็ลงกวา่แผนเดมิ ชมุชนไดพ้ฒันา

ปรับปรุงพ้ืนทีแ่ละกลบัมาอยูอ่าศยัในทีด่นิเดมิซึง่มสีภาพแวดลอ้มทีด่ขีึน้และรกัษาวถิชีวีติรมิน้ำาดัง้เดมิของอบุลไวต้อ่ไป สาธารณะไดป้ระโยชน์

จากการลดขนาดถนนของเทศบาลและเพิม่บาทวถิทีีเ่ปดิโอกาสใหช้าวอบุลไดส้มัผสัและใชป้ระโยชนจ์ากพืน้ทีร่มิน้ำามลู รวมทัง้มทีศันยีภาพ

ทีส่วยงามขึน้จากการปรบัปรงุบา้นเรอืนของชมุชนและยนิยอมถอยรน่บา้นออกจากแนวเขตทีด่นิใหเ้ปน็พืน้ทีส่เีขยีว (Green Strip) รมิแมน่้ำา

มูลสำาหรับเมือง

๒. การแลกเปลี่ยนเรียนรู้ ร่วมคิด ร่วมติดสินใจระหว่างดำาเนินโครงการทำาให้ชาวชุมชนเกิดสำานึกร่วมในฐานะ “ชาว

ชุมชนลูกหลานเจ้าคำาผง” ที่เชื่อมโยงชุมชนทั้ง ๕ คุ้มริมแม่น้ำามูลเข้าด้วยกัน และเกิดโครงสร้างการบริหารจัดการร่วมกันของที่ประกอบ

ด้วยตัวแทนจากทั้ง ๔ คุ้มของชุมชน ซึ่งกลายเป็นกลไกการบริหารจัดการและพึ่งพาตนเองในการพัฒนาและแก้ปัญหาของชุมชนในเวลา

ต่อมา

๓. เกิดรูปธรรมการปรับปรุงที่ยังคงวิถีชีวิตของชาวชุมชนดั้งเดิมเอาไว้ ทั้งผังการปรับปรุงชุมชนที่ยังคงรักษากลุ่มบ้าน

ความสัมพันธ์เดิมของชาวชุมชนเอาไว้, การรักษาเอกลักษณ์ทางสถาปัตยกรรมที่สะท้อนวิถีชีวิตเดิมของชุมชน เช่น การมีพื้นที่ใต้ถุน การ

มีชานริมน้ำา และการใช้ระแนงไม้และฝาไหลเพื่อรับลม รวมทั้งรูปทรงของอาคารอาคารพื้นถิ่นอีสานที่ชาวชุมชนคุ้นเคย

๒. เทคนิคและขั้นตอนในการสร้างผลงาน โปรดดูเอกสาร แบบเสนอข้อมูลประวัติและผลงาน ข้อ ๔ การสร้างสรรค์ผลงาน ประกอบ

กระบวนการมีส่วนร่วมในการออกแบบวางผัง

กระบวนการมีส่วนร่วมในการออกแบบโครงการนี้แบ่งออกเป็น ๓ ระยะ ได้แก่

๑. ระยะการสร้างกลไกในการดำาเนินโครงการ

ในระยะนีค้ณะสถาปนกิไดล้งพืน้ทีเ่พือ่พดูคยุกบัแกนนำาของชมุชนและศกึษาสภาพปญัหาของชมุชน เพือ่นำามาออกแบบ

แผนการปรับปรุงชุมชนในเบื้องต้นที่แสดงให้เห็นถึงทางออกที่เป็นไปได้ในการอยู่ร่วมกันระหว่างชุมชนและการพัฒนาเมือง ให้ชาวชุมชน

นำาเสนอต่อนายกรัฐมนตรี เพื่อสร้างความชอบธรรมของชาวชุมชนในการดำาเนินโครงการและสร้างกลไกการทำางานร่วมกันระหว่างชุมชน

และหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง รวมทั้งเป็นการสร้างขวัญกำาลังใจในการร่วมกันผลักดันโครงการให้กับชาวชุมชน

๒. ระยะกระบวนการมีส่วนร่วมของคนในชุมชนเพื่อออกแบบการปรับปรุงชุมชน

ประกอบด้วยการลงพื้นที่เพื่อเปิดเวทีพูดคุยทำาความเข้าใจร่วมกันกับทั้งชุมชน, การเก็บข้อมูลรายครัวเรือน, การจัด

กิจกรรมระดมความคิดเห็นในการปรับปรุงชุมชนร่วมกับเยาวชนในพื้นที่, การมีส่วนร่วมในการวางผังปรับปรุงชุมชน และการนำาข้อสรุป

จากการมีส่วนร่วมมาพัฒนาเป็นแบบปรับปรุงชุมชนและนำากลับไปให้ชาวชุมชนให้ความเห็นเพื่อสรุปเป็นมติร่วมของชุมชน

๓. ระยะการประสานงานกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้องในพื้นที่

โดยที่สถาปนิกและชาวชุมชนนำาข้อสรุปในการปรับปรุงชุมชนประสานงานกับหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง เป็นระยะที่เกิด

การเจรจาต่อรองกันผ่าน “แบบ” ที่ถูกใช้เป็นเครื่องมือเพื่อหาข้อสรุปที่เป็นที่ยอมรับของทุกฝ่าย ทั้งชุมชน องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น

และหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง และเป็นข้อสรุปเพื่อใช้ในการดำาเนินการปรับปรุงชุมชนต่อไป

การศึกษาและถอดรหัสสถาปัตยกรรมพื้นถิ่นมาใช้ในการออกแบบ

คณะสถาปนิกโครงการได้ลงพื้นที่สำารวจเก็บข้อมูลทุกครัวเรือนในชุมชน ทั้งการพูดคุยเพื่อทำาความเข้าใจวิถีชีวิตของแต่ละ

ครวัเรอืน การศกึษาพฤตกิรรมการใชพ้ืน้ทีเ่ดมิ รวมทัง้ศกึษารปูแบบและองคป์ระกอบทางสถาปตัยกรรมเดมิของชมุชนและสถาปตัยกรรม

พื้นถิ่นอีสานในละแวกใกล้เคียง เพื่อนำามาใช้เป็นข้อมูลในการออกแบบบ้านหลังใหม่ให้ตอบสนองต่อวิถีชีวิตเดิมของชาวชุมชนและสะท้อน

ถึงอัตลักษณ์ความเป็นชุมชนวิถีริมน้ำาดั้งเดิมมากที่สุด

ผลงานชิ้นที่ ๖ โครงการบ้านมั่นคง ชุมชนลูกหลานเจ้าคำาผง

๓. การเผยแพร่และการนำางานออกเผยแพร่ต่อสาธารณชน โปรดดูเอกสาร แบบเสนอข้อมูลประวัติและผลงาน ข้อ ๖ การเผยแพร่ข้อมูลสู่สาธารณะ ประกอบ

• นิทรรศการเนื่องในโอกาสได้รับรางวัลออกแบบชุมชนดี เ ด่น ๒๕๕๓ จากสมาคมสถาปนิกชุมชนเมืองไทย

ณ สำานักงานสภาสถาปนิก

• แสดงผลงานในนิทรรศการของอาศรมสถาปนิกชุมชนและส่ิงแวดล้อม สถาบันอาศรมศิลป์ ในงานสถาปนิก

ของสมาคมสถาปนิกสยาม พ.ศ. ๒๕๕๒

• สื่อวีดีทัศน์สรุปการเรียนรู้จากการดำาเนินโครงการและนำาเสนอผ่านเว็บไซต์ของสถาบันอาศรมศิลป์

๔. การถ่ายทอดผลงานให้ผู้อื่น • กระบวนการทำางานนี้นอกจากจะเป็นการออกแบบปรับปรุงชุมชนแล้วยังเป็นพื้นท่ีแรกในการสร้างการเรียนรู้

ให้กับนักศึกษารุ่นที่๑ หลักสูตรสถาปัตยกรรมศาสตรมหาบัณฑิต สาขาสถาปัตยกรรมเพื่อชุมชนและสิ่งแวดล้อม

ของสถาบันอาศรมศิลป์ จำานวน ๑๔ คน ซึ่ งเป็นการปลูกฝังระบบคุณค่า วิธี คิด และทักษะในการทำางาน

สถาปัตยกรรมเพื่อชุมชนให้กับยุวสถาปนิกกลุ่มดังกล่าว

• เป็นสถานที่รองรับการศึกษาดูงานด้านสถาปัตยกรรมชุมชนของนักศึกษาจากสถาบันต่างๆ

๕. ความโดดเด่น ความมีเอกลักษณ์เฉพาะตนของผลงาน • การออกแบบทางสถาปัตยกรรมที่ เป็นเครื่องมือในการแสวงหาทางออกจากความขัดแย้งระหว่างการอนุรักษ์

การรักษาสิทธิ์ของชุมชนดั้งเดิมกับการพัฒนาเมือง

• การถอดรหัสภูมิปัญญาของชุมชนพื้นถิ่นอีสาน และรักษาวิถีชีวิตความเป็นชุมชนริมน้ำามูลมาใช้ในการออกแบบ

ปรับปรุงชุมชน ทั้งการสร้างสรรค์พื้นที่เพื่อกิจกรรมทางสังคมของชุมชน (community space) และการออกแบบ

ที่คำานึงถึงการเชื่อมต่อกับแม่น้ำามูล

๖. ความมุ่งหวัง คุณค่า ประโยชน์ และความสำาคัญของผลงาน • เพิ่มบทบาทและความสำาคัญของวิชาชีพสถาปนิก ด้วยการนำาความรู้ทางด้านสถาปัตยกรรมไปมีส่วนในการ

แก้ปัญหาและให้บริการกับชาวชุมชนผู้มีรายได้น้อยซึ่งเป็นสมาชิกส่วนใหญ่ของสังคมไทย

• เปน็ตน้แบบการใชง้านสถาปตัยกรรมเปน็เครือ่งมอืในการแกป้ญัหาความขดัแยง้จากการพฒันาเมอืง ทัง้ในแงก่ารสรา้งกลไก

การทำางานร่วมกันระหว่างทุกภาคส่วนของสังคม และรูปธรรมในการพัฒนาที่เป็นที่ยอมรับของทุกฝ่าย (win-win solution)

• เป็นแบบอย่างและกำาลังใจให้กับสถาปนิกโดยทั่วไปเห็นโอกาสในการเข้าไปช่วยเหลือผู้มีรายได้น้อยว่าเป็นไปได้จริง

• เป็นแบบอย่างของการสร้างสรรค์สถาปัตยกรรมที่มีงบประมาณน้อย ให้มีคุณค่าทั้งในระดับปัจเจก ชุมชน และสังคม

A

A

10 5ผังพื้นชั้นบนN

3. ห้องนอน 15. ห้องนอน 3

2. ชาน

7. ห้องน้ำ

4. ห้องนอน 26. ห้องโถง

1

2

3 4 5

76

A

A

B B

10 5รูปด้าน 1

10 5รูปตัด B

10 5ผังพื้นชั้นล่างN

1. ใต้ถุนบ้าน

10 5รูปตัด A

แบบบ้าน ก-๐๑

B B

4

A A

ข-๐๕ข-๐๖

ข-๐๗

ข-๑๐ข-๐๙ข-๐๘

ข-๑๔

ข-๑๑ข-๑๒

ข-๒๔ข-๑๙

ข-๒๐

ข-๒๒

ข-๒๓ข-๒๑

ข-๑๓ข-๑๕ข-๑๖

ข-๑๗ ข-๒๖

ข-๒๕

ข-๐๑

ข-๐๒

ข-๑๘

ข-๐๓

ข-๐๔

10 5ผังพื้นชั้นบน

N10 5รูปด้าน 1

10 5รูปตัด A

10 5ผังพื้นชั้นล่าง

N

10 5รูปตัด A

แบบบ้าน ข-05B

B2. ห้องนอน 11. ใต้ถุน

A A

B

B

1 2

4. ห้องนอน 33. ห้องนอน 25. ห้องนอน 46. โถง

3 4 5

6

ผังแปลงที่ดิน

10ผังพื้นชั้นบน

N10 5รูปด้าน 1

10 5รูปตัด A

10 5ผังพื้นชั้นล่าง

N

10 5รูปตัด B

แบบบ้าน ข-14

2. ห้องครัว1. ห้องโถง 1

B

B

A A

B

B

A A

1

2

45 6

7

3. พื้นที่ซักผ้า

3

ผังแปลงที่ดิน

5

10 5ผังพื้นชั้นบนN

10 5รูปด้าน 1

10 5รูปตัด A

10 5ผังพื้นชั้นล่างN

10 5รูปตัด B

แบบบ้าน ข-22

1. ใต้ถุน

3. ห้องนอน 22. ห้องนอน 14. โถง

B

B

A A

B

B

A A

1

4

2 3

ข-๐๕ข-๐๖

ข-๐๗

ข-๑๐ข-๐๙ข-๐๘

ข-๑๔

ข-๑๑

ข-๒๔ข-๑๙

ข-๒๐

ข-๒๒ข-๒๓ข-๒๑

ข-๑๓ข-๑๕ข-๑๖

ข-๑๗ ข-๒๖

ข-๒๕

ข-๐๑

ข-๐๒

ข-๑๘

ข-๐๓

ข-๐๔

ข-๑๒