Π Π Ι Ο Κ Ρ . Λ Τ Π Ϊ

ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΊΑ

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ

Διεύθυνση σειράς:

Δημ. Λυπουρλής, Θεόδ. Μαυρόπουλος, Κίον. Ζήτρος

Φιλμ-μ,οντάζ: ΜιιΙϋηΐ€(ϋίΐ Α.Ε.

Εκτύπωση: ΙΚΙδ Α.Ε.

Ι8ΒΝ: 96Ό-442-702-4 5ΕΤ: 960-442-701-6 © 2001 Εκδόσεις Ζήτρος

Ειδική έκδοση, προσφορά για την εκπαίδευση, της εφημερίδας ΤΟ ΒΗΜΑ & των Εκδόσεων Ζήτρος

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΑ

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΗΣ ΦΥΣΙΟΣ ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ

ΠΕΡΙ ΑΦΟΡΩΝ ΠΕΡΙ ΠΑΡΘΕΝΙΩΝ

ΠΕΡΙ ΓΟΝΗΣ - ΠΕΡΙ ΦΥΣΙΟΣ ΠΑΙΔΙΟΥ ΠΕΡΙ ΕΠΤΑΜΗΝΟΥ - ΠΕΡΙ ΟΚΤΑΜΗΝΟ^

ΠΕΡΙ ΕΓΚΑΤΑΤΟΜΗΣ ΕΜΒΡΥΟΥ ΠΕΡΙ ΕΠΙΚΥΗΣΙΟΣ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΚΑ

Μετχ^ζαση - εισαγωγή - σχόλια

Λη.μήτρ ιος Λ υ τ τ ο υ ρ λ ή :

ΕΚΔΌΣΕΙΣ ΖΗΤΡΟΣ

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Α Τ Ο Μ ' Ο Υ

Γ Υ Ν Α Ι Κ Ο Λ Ο Γ Ι Α % Π Ε Ρ Ι Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Ε Σ Φ Υ Σ Ι Ο Σ ι γ Κείμενο - Μετάφραση 23 Π Ε Ρ Ι Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Ω Ν Α ι ο ί Κείμενο - Μετάφραση 1 0 7 Π Ε Ρ Ι Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Ω Ν Β ι 77 Κείμενο - Μετάφραση I 7δ

ΣΕ ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΚΟΥ περιεχομένου έργα της Ιπποκρατικής συλλογής έχουμε την ευκαιρία να διαβάσουμε τις εξής, εξαιρετικού, πιστεύω, ενδιαφέρο­ντος, παρατηρήσεις:1 «Όλες αυτές οι αρρώστιες πα­ρουσιάζονται κατά προτίμηση στις γυναίκες που δεν έχουν γεννήσει -χωρίς, βέβαια, να είναι λίγες και οι φορές που οι αρρώστιες αυτές παρουσιάζονται και σε γυναίκες που έχουν γεννήσει. Όπως έχουμε ήδη πει, είναι αρρώστιες επικίνδυνες, γενικά οξείες, σοβαρές, και δύσκολα αναγνωρίσιμες, αφού οι γυναίκες παρου­σιάζουν και τις κοινές σε όλους τους ανθρώπους αρρώ­στιες.2 Είναι φορές που και οι ίδιες οι γυναίκες δεν ξέ­ρουν από τι ακριβώς πάσχουν, ώσπου να αποκτήσουν εμπειρία ασθενειών που οφείλονται στην έμμηνη ροή τους και έχουν μεγαλώσει σε ηλικία: η ανάγκη και ο χρόνος τους διδάσκουν τότε την αιτία των ασθενειών τους. Καμιά φορά, σε γυναίκες που δεν ξέρουν από τι ακριβώς πάσχουν, οι αρρώστιες αυτές μένουν αθερά-

ι. Βλ. Περί γυναικείων Α, κεφ. 62.

2. Ή , σύμφωνα με άλλη ερμηνεία, «επειδή είναι αρρώστιες

που παρουσιάζονται μόνο σε γυναίκες».

9

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

πευτες, ώσπου ο γιατρός να πληροφορηθεί σωστά από την άρρωστη από τι ακριβώς υποφέρει -είναι γνωστό ότι οι γυναίκες αποφεύγουν να μιλήσουν, ακόμη και αν γνωρίζουν, επειδή το θεωρούν ντροπή, εξαιτίας φυσικά της απειρίας και της άγνοιας τους. Αλλά και οι γιατροί κάνουν το σφάλμα να μη ζητούν ακριβείς πληροφορίες για την αιτία που προκάλεσε την αρρώστια, και κοιτά­ζουν να τη θεραπεύσουν σαν να επρόκειτο για αντρική αρρώστια* γιαυτό και είδα πολλές ως τώρα γυναίκες να πεθαίνουν από τέτοιες παθήσεις. Το σωστό λοιπόν είναι να ρωτούμε αμέσως από την αρχή να μάθουμε με ακρίβεια την αιτία της αρρώστιας, γιατί υπάρχει με­γάλη διαφορά ως προς τη θεραπεία ανάμεσα στις γυ­ναικείες και στις αντρικές αρρώστιες.»

Ελπίζω ότι και ο αναγνώστης θα βρήκε μαζί μου ε­ξαιρετικού, πράγματι, ενδιαφέροντος τις παρατηρήσεις αυτές, που ανήκουν μάλιστα στον 50 ή, έστω, και στον 4ο αι. π.Χ.! Ασφαλώς όμως είναι ακόμη πιο σημαντι­κό το ότι οι παρατηρήσεις αυτές δηλώνουν, όπως άλ­λωστε σωστά έχει ήδη υποδειχθεί, την απαίτηση - τό ­σο μάλιστα πρώιμη!- να καλλιεργηθεί η γυναικολογία ως ιδιαίτερος-ειδικός κλάδος της ιατρικής επιστήμης.

Οι ιπποκρατικές σπουδές του 19ου κοα του 20ού αιώ­να συζήτησαν συχνά τον χαρακτήρα και τη δομή, το περιεχόμενο και τη μορφή των γυναικολογικών έργων

10

ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΑ

της Ιπποκρατικής συλλογής. Το κυριότερο συμπέρα­σμα στο οποίο οι σχετικές έρευνες κατέληξαν σχεδόν ο­μόφωνα ήταν ότι τα γυναικολογικού περιεχομένου έρ­γα της Ιπποκρατικής συλλογής απηχούν το γενικότε­ρο πνεύμα της κνιδιακής ιατρικής. Ο αναγνώστης μπορεί να κατατοπισθεί πληρέστερα για το θέμα αυτό στην εισαγωγή μου στα νοσολογικού περιεχομένου έρ­γα της Ιπποκρατικής συλλογής στον 30 τόμο της έκ­δοσης μας, σ. 157 εξ. Είχα όμως αφήσει εκεί γι'.αυτήν εδώ τη θέση την αναφορά μου στη μνημειώδη, σχετι­κή με το θέμα αυτό, συμβολή του Η. θΓ€ηδ€Ωΐαηη.

Ο διακεκριμένος αυτός Γερμανός ιπποκρατιστής (στο έργο του που μνημονεύσαμε εκεί, βλ. όμως τώρα και το έργο του Ιϋρρο&ταήςώβ Ο^ηά/ζοΙο^ίβ. Όίβ ^ηά/ζοίο-

£ϊ$ώβη Τβχίβ άβ$ Ληίοτς ^ ηαώ άβη ρςβπάοΐοίρρο&τα-

ήεώβη Ξώήββη Ό β τηΜΐίβΙ?ήΙ)Μ5 I, II ηηά Ό β ςίβήΐίύηχ,

^/ίεδΒαίΙεη 1982) ανέλυσε με έναν τρόπο αληθινά υπο­δειγματικό τις γυναικολογικού περιεχομένου πραγμα­τείες της Ιπποκρατικής συλλογής. Η μέθοδος που χρη­σιμοποίησε θυμίζει τη μέθοδο που είχε ήδη χρησιμο­ποιήσει ο ]. ]χκί (ο αναγνώστης παρακαλείται να ανα­τρέξει στη σ. 162 του 3ου τόμου της έκδοσης μας). Η προσπάθεια του ήταν να επισημάνει τα χωρία ή τις ε­νότητες που έχουν τις περισσότερες πιθανότητες να βρίσκονται κοντά σε μια κνιδιακή πηγή. Τα κριτήρια

II

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

που χρησιμοποίησε ήταν οι διδασκαλίες για τις αρρώ-στιες (πολυσχιδίη - βλ. ίο τόμο της έκδοσης μας, σ. 2 5 6 - και τύπος της περιγραφής τους), η (συνήθως πε­ρίπλοκη έως εξεζητημένη) θεραπεία που συστήνεται, η χρήση του ασύνδετου σχήματος, καθώς και η χρήση των συνδετικών μορίων. Τελικά ο ΟΓεηδοπιαηη διέ­κρινε ένα παλαιότερο στρώμα (ο ίδιος το ονόμασε «στρώμα Α» και διέκρινε σ' αυτό τα αρχαιότερα γυ­ναικολογικού περιεχομένου κείμενα της Ιπποκρατικής συλλογής -των μέσων του 5 ου αι. π .Χ.;) και δύο ομά­δες που θεωρούνται νεότερες (το μεσαίο στρώμα Β και το στρώμα Ο -του 4ου αι. π .Χ.). Στο στρώμα Α ανή­κουν κατά τον Οιταΐδειηαηη το έργο Περί γυναικείης

φύσιος στο σύνολο του, το μεγαλύτερο μέρος του έργου Περί γυναικείων Β και ένα όχι ασήμαντο μέρος του έρ­γου Περί γυναικείων Α . Στο στρώμα Β ανήκουν ενότη­τες από τα έργα Περί γυναικείων Α και Περί γυναικεί­

ων Β, καθώς και ένα μεγάλο μέρος από το έργο / Ζ ^ ' ά$ρφων. Τέλος, στο στρώμα Ο ανήκουν κατά κύριο λό­γο ενότητες από το έργο /Ζ^/ )^ι^#£&;ιΜ και λίγες ενότητες από τα έργα Περί γυναικείων Β και Περί ά­

φορων. Αντίθετα με τον }οιιαηη& (βλ. ό.π., σ. 165 εξ.), ο οποίος πίστευε ότι οι Κνίδιες γνώμες χρησίμευσαν ως πρότυπο για τις νοσολογικού περιεχομένου πραγ­ματείες της Ιπποκρατικής συλλογής {Περί νουσων Β

12

ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΑ

Ι - Ι I και 12 εξ., Περί των εντός παθών, Περί νούσων

Γ, Περί νούσων Α και Περί παθών) και ότι η σχολή της Κνίδου κατείχε ένα έργο παράλληλο προς τις Κνίδιες

γνώμες-της ίδιας με εκείνες δομής- που ήταν το κοι­νό πρότυπο των γυναικολογικού περιεχομένου πραγ­ματειών της Ιπποκρατικής συλλογής, ο ΟΓεηδεπι&ηη υποστήριξε ότι το έργο αυτό δεν ήταν στην πραγματι­κότητα παρά ένα τμήμα των Κνίδιων γνωμών. Ιδιαί­τερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, φυσικά, στην ανάλυση του Οΐεηδαηαηη η χρήση ως κριτηρίου του λεξιλογί­ου. Δείγματος χάριν: για τη δήλωση της μήτρας στο στρώμα Α χρησιμοποιείται κυρίως η λέξη μήτρη, στο στρώμα Ο σχεδόν αποκλειστικά η λέξη μήτρας στο στρώμα Β η λέξη μήτραι αλλά και άλλες του στρώμα­τος Α, όπως ύστερη, ύστέραι. Αξίζει, με την ευκαιρία, να σημειώσουμε ότι η μήτρα θεωρούνταν ένας αυτο­τελής έμψυχος οργανισμός, εφοδιασμένος με την ικα­νότητα να αισθάνεται, να έχει επιθυμίες κλπ., ένας ορ­γανισμός που κινείται και μεταβάλλει από μόνος του θέση μέσα στο σώμα της γυναίκας προς κάθε λογής κατεύθυνση. Η άποψη αυτή πρέπει να ήταν ευρύτατα διαδεδομένη, όπως δείχνει η χρήση της και από τον Πλάτωνα, στον οποίο διαβάζουμε (Τίμαιος 91 ο) ότι, αν η μήτρα μείνει για πολύν καιρό άκαρπη παρά την ωριμότητα της, περιφέρεται αγανακτισμένη μέσα στο

13

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

σώμα —πλανώμενον πάντχΐ' κατα το σώμα—, φράζο­ντας τας του πνεύματος διεξόδους, εμποδίζοντας με τον τρόπο αυτό την αναπνοή και προκαλώντας παντοδα-

πάς νόσους \

0 αναγνώστης (ιδίως ο ειδικότερος στα θέματα αυ­τά) θα έχει την ευκαιρία να διαβάσει στα γυναικολογι­κού περιεχομένου έργα της Ιπποκρατικής συλλογής που θα ανθολογηθούν στον παρόντα τόμο αληθινά εν­διαφέρουσες παρατηρήσεις -μερικές μπορεί να κινή­σουν και τον θαυμασμό του* και, φυσικά, θα συγχωρή­σει τότε ευκολότερα είτε τις παραλείψεις πολλών γνω­στότατων στη σημερινή γυναικολογία λεπτομερειών, είτε την (περίεργη έως παιδαριώδη) ερμηνεία πολλών φαινομένων, είτε, τέλος, τον μη αυστηρά επιστημονι­κό χαρακτήρα αρκετών περιγραφών. Ας μη ξεχνούμε ότι βρισκόμαστε ακόμη στον 50/40 αιώνα π.Χ.! Η τέ­χνη της ίασης μόλις που άρχισε τότε να παίρνει τα χα­ρακτηριστικά επιστήμης -με την ανατομία να βρίσκε­ται ακόμη στα σπάργανα της, αφού οι τομές σε ζωντα­νό ανθρώπινο σώμα, αν δεν ήταν ακόμη αυστηρά απα­γορευμένες, ήταν, πάντως, ασυνήθιστες.

Το γενικό εισαγωγικό μας σημείωμα στη γυναικο­λογία της Ιπποκρατικής συλλογής μπορεί να σταμα­τήσει εδώ. Ο αναγνώστης θα έχει, άλλωστε, την ευ­καιρία να εισαχθεί με ειδικά σημειώματα σε καθένα α-

14

ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΑ

πό τα γυναικολογικά έργα της Ιπποκρατικής συλλο­γής.

Ειδική βιβλιογραφία

Ο αναγνώστης θα βρει βιβλιογραφική βοήθεια

α) στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που

αναγράφονται στις σελίδες 32-36 του ίου τόμου της έκδοσης

μας*

β) στην αναλυτική παρουσίαση της σχετικής με την κνιδιακή

γραμματεία της Ιπποκρατικής συλλογής βιβλιογραφίας στις σε­

λίδες 157-167 του 3ου τόμου της έκδοσης μας.

Βλ. και:

}. Καΐύηοίί , Όίβ ίΒβΟΓβίίχώβη Μηά ρναΜήϊώβη ΟτηηάΙα^βη άβτ

ορβταήνβη ΟβΙ>ΜΐϊώίΙβ άβτΗίρροΜΓαήΜβΓ, Μ α η ο η ε η 1933·

Ε . Εεδ1ίγ, Όίβ ΖβΗ^μη^Ξ- ηηά λ^βνβΓ^Μη^ΙβΒτβη άβτ ΑηήΜβ

ηηά ΝαώινίΓ&βη, Μαίηζ 1951 -

Α . Ε . Η α η δ ο η , Ξίηάϊβζ ίη ίΒβ ΤβχίηαΙ Ύταόίήοη αηά ώβ

ΤταηχϊΚΐϊήοη ο/ ώβ Ο^ηβωΙο&ίεαΙ Ττβαίηβς ο/ ίύβ Ηίρροοταήο

Οοτρΐ43, Ρ Η Μ ε Ι ρ Ι ι ή Ι 9 7 Ι -

Α . Κτεηΐίεΐ , ϋεΓ Α Β ο η ι ΐ δ ί η <3εΓ Α η ώ ι ε , Ψ'Ζ&ο&οοΜ 20

( ΐ 9 7 ΐ ) 429-434-

Ρ. Μ&ηυΐί, Ρίδίο1θ£Ϊ3, ε ρ&ΐοΐο^ία. <3ε1 ίεηιιτιίηίΐε ηε§1ί δοπΐύ

ίρροειταίίά <3ε1Γ αηΐΐεα ^ίηεεοΐο^ώ § Γ ε ε ^ Γϋρροοταίκα. Αοίβ5 άη

ωΙΙο^Ηβ Ιοίρροεναή^β άβ Ραήϊ, Ραπδ 1980, 393~4θ8.

Η . ΟΓεηδεπίί ΐηη, Κηίάίχώβ Μβάί^ίη, II: λ/βηηώ βϊηβτ ινβΐίβ-

15

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τβη ΑηαΙ^β άβτ Ξώίώί Α ίη άβη ρχβίΐάο/ιίρροΜναΐίϊώβη $ώήβ-

6η Όβ ηαίητα ϊηηΐίβΐιή ηηά Όβ ϊηΐίΐίβύή&ηχ I ηηά II, $ίηΐί§2,η

1987.

Τταίαάος Μροετάήωε IV: Τταίαάοχ φιβοοίο^ίως. Ύταά. & ηο-

ία5 ρον 1^. 5αη% Ιάη^ρίβ ίηίτοά. & ίηάίοβζ ρον ]. Α. Οώοα Α-

ηαάοη, 1988.

Η ε ί ε η Κίπΐ£, Ηίρροπαϊβϊ' ^οτηαη. Κβαώη£ ώββη?αΙβ ύοάγ ίη

Αηάβηί Οτββοβ, Ιχ>ηάοη/Νε\^ Υοήί 1998.

Ν. Παπανικολάου, Οδοιπορικό στην ιστορία της Μαιευτικής και Γυναικολογίας, Αθήνα 1999·

ι 6

Π Ε Ρ Ι Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Η Σ Φ Υ Σ Ι Ο Σ

17

ΥΣΤΕΡΑ ΑΠΟ ΠΟΛΛΩΝ χρόνων έρευνες είναι πια σήμε­ρα με αρκετή βεβαιότητα γνωστό ότι οι αρχαίοι συγ­γραφείς ποτέ σχεδόν δεν έδιναν οι ίδιοι τίτλους στα έργα τους. Για την παλαιότερη εποχή αυτός φαίνεται πως ήταν ο κανόνας. Εξαίρεση στον κανόνα αυτό φαί­νεται ότι αποτελούσαν μόνο τα θεατρικά έργα. (Ο λό­γος είναι φανερός: η συμμετοχή στους δραματικούς α­γώνες δημιουργούσε ορισμένες ανάγκες και επέβαλλε ιδιαίτερους όρους.) Το όλο και μεγαλύτερο, πάντως, άπλωμα της μόρφωσης και, συνακόλουθα, το εμπόριο των βιβλίων, και μαζί οι όλο και πιο συχνές λογοτε­χνικές αντιπαραθέσεις φαίνεται πως άρχισαν ήδη από το δεύτερο μισό του 5ου αι. π.Χ. να κάνουν απαραίτη­τους κάποιους τίτλους στα βιβλία. Στους λόγους αυ­τούς ήρθε να προστεθεί στον 40 αιώνα και η δημιουρ­γία «επιστημονικών» πλέον βιβλιοθηκών: η ανάγκη να έχουν τα βιβλία τίτλους γινόταν τώρα ακόμη με­γαλύτερη, αφού οι τίτλοι ήταν πλέον απαραίτητοι για την ευκολότερη ταξινόμηση και χρήση των βιβλίων. Για τα άτιτλα παλαιότερα βιβλία χρειάστηκε, μέσα στις καινούργιες αυτές συνθήκες, να «πλασθούν» τί­τλοι, αφού όλο και πιο πολύ μεγάλωνε η ανάγκη α-

ιδ

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

ναφοράς σ' αυτά. Άλλοι λοιπόν επινοούσαν έναν τίτλο για το καθένα τους, άλλοι κατέφευγαν σε περιφράσεις που συνόψιζαν τα κύρια σημεία του θέματος που πραγ­ματευόταν το βιβλίο' καθώς μάλιστα οι πεζογράφοι εί­χαν τη συνήθεια να αναγγέλλουν με την πρώτη κιόλας γραμμή το περιεχόμενο του έργου τους (θυμήσου π.χ. την αρχή του έργου του Θουκυδίδη: Θουκυδίδης Αθη­

ναίος ξυνέγραφε τον πόλεμον των Πελοποννησίων και

Αθηναίων), έγινε κανόνας, από τις κύριες λέξεις της πρώτης φράσης να διαμορφώνεται ένας τίτλος (π.χ. Θουκυδίδου ξυγγραφή)- φυσικά δεν ήταν λίγες οι περι­πτώσεις που με αυτόν τον τρόπο δημιουργούνταν ά­τοπα, κάθε φορά που η πρώτη αυτή φράση του κειμέ­νου δεν υποδήλωνε και το πραγματικό περιεχόμενο του έργου* εύκολα άλλωστε μπορεί να καταλάβει κα­νείς πόσες ανακρίβειες και πόσα σφάλματα μπορού­σαν να γεννηθούν από την ελευθερία που υπήρχε στον τρόπο με τον οποίο δίνονταν τα παραθέματα. Μια άλ­λη λεπτομέρεια παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον: αυ­τό που συχνά μοιάζει να είναι ο τίτλος ενός έργου, στην πραγματικότητα δεν αναφέρεται στο περιεχόμε­νο ολόκληρου του έργου" τις περισσότερες φορές χαρα­κτηρίζει το περιεχόμενο ενός μόνο τμήματος του.1

ι. Βλ. και στον 2ο τόμο της έκδοσης μας σ. 2 ΐ θ .

19

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Έκρινα σκόπιμο να τα θυμηθούμε όλα αυτά α) επει­δή και στην περίπτωση του έργου που μας απασχολεί ο τίτλος ολοφάνερα διαμορφώθηκε επι τη βάσει το πρώτων πρώτων λέξεων του έργου, β) επειδή ο τίτλος αυτός δεν μας δίνει, πράγματι, ακριβή εικόνα του πε­ριεχομένου ολόκληρου του έργου. Στην πραγματικό­τητα το έργο πραγματεύεται (όπως, ας πούμε, και τα έργα Περί γυναικείων Α-Β και Περί άφορων) διάφορες αρρώστιες των γυναικών, μόνο που κάποιος πρόσθεσε κάποτε στο έργο αυτό ένα προοίμιο και ορισμένες σκέ­ψεις του για το θείον. Το περιεχόμενο του προοιμίου βρίσκεται (όπως εύκολα μπορεί να το διαπιστώσει ο αναγνώστης) σε αμεσότατη σχέση προς το περιεχόμε­νο του κεφ. 2 του έργου Περί γυναικείων Β, ήδη όμως οι πρώτες λέξεις του οδήγησαν στη διαμόρφωση ενός άσχετου με το περιεχόμενο του όλου έργου τίτλου.

Το κύριο λοιπόν μέρος του έργου περιλαμβάνει δύο ενότητες: α) κεφ. 2-34- β) κεφ. 35~ΐ09· ^ ι αρρώστιες που περιγράφονται και στις δύο αυτές ενότητες είναι κατά κύριο λόγο αρρώστιες της μήτρας, περιγράφο­νται όμως και αρρώστιες που σχετίζονται με την έμ-μηνη ροή, με τις εκτρώσεις/αποβολές και με τη στει­ρότητα. Όλες οι περιγραφόμενες αρρώστιες κλείνουν με μια εκτενέστατη (συχνά εξαιρετικά εξεζητημένη) θεραπευτική αγωγή. Πολλές μάλιστα φορές οι συνι-

20

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

στώμενες θεραπείες είναι σχεδόν ίδιες μεταξύ τους —με μικρές πού και πού διαφορές. Αυτός είναι και ο λόγος που στη μετάφραση μας προτιμήθηκε αρκετές φορές να παραλειφθεί η μετάφραση των σχετικών ενο­τήτων. Στο κάτω κάτω έχει πολύ μεγαλύτερη σημα­σία η επισήμανση των επιμέρους θεμάτων, που κίνη­σαν το ενδιαφέρον του γιατρού-συγγραφέα. Γενικά οι περιγραφές παρακολουθούν το γνωστό μας από το έρ­γο Περί νούσων Β (π.χ. κεφ. 12 εξ.· «στρώμα Α» των γυναικολογικών έργων) σχήμα (βλ. σ. 350 εξ. του 3ου

τόμου της έκδοσης μας). Πολλές από τις περιγραφό­μενες στο έργο αυτό αρρώστιες έχουν παράλληλη ή παράλληλες περιγραφές και στα έργα Περί γυναικείων

Α, Περί γυναικείων Β και Περί άφορων.

Μολονότι το έργο δεν μνημονεύεται ούτε από τον Γαληνό ούτε από τον Ερωτιανό (βλ. σ. 3 0 , σημ. 10

και ι ι του ίου τόμου της έκδοσης μας), μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι πρόκειται για παλαιότατο -ατρικό υλικό. Από την άλλη όμως βρισκόμαστε σε απόλυτο σκοτάδι τόσο για την ταυτότητα όσο και για την επο­χή του ανθρώπου που έγραψε το προοίμιο -φυσικά, πρόκειται σαφώς για νεότερη εποχή.

Μια ειδική υπόμνηση: Πολύ συχνά μνημονεύεται μέσα στο κείμενο ένα πρόσωπο γένους θηλυκού, στο οποίο μάλιστα ανατίθενται ορισμένα καθήκοντα ή ερ-

21

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

γασίες για εκτέλεση: Όλα δείχνουν ότι δεν πρόκειται για την άρρωστη γυναίκα, αλλά για τη μαία, που συ­χνά αποτελεί -χάρη στις ειδικές γνώσεις και ικανότη­τες της- το δεξί χέρι του γιατρού.

Εκτός από την έκδοση του Ε. ϋΐ±τέ (1851) το έργο το έχουμε και στην έκδοση της Ηο1§α Ίταρρ, Όίβ Μρ-ροΜταήχώβ $ώήβ Όβ ηαίηνα ΜηΙίβύή. Αης^αύβ ηηά

ίβχί&ήΗςώβτ Κοιηϊηβηίαν, διδακτ. διατρ. Αμβούργο 1967.

Ειδική βιβλιογραφία

Βλ. παραπάνω σ. 11 εξ. και σ. 15 εξ.

22

Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ο - Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η

23

I Περί δε της γυναικείης φύσιος και νοσημάτων τάδε

λέγω' μάλιστα μεν το θείον1 εν τοΐσιν άνθρώποισιν αί­

τιον εΐναι' έπειτα αί φύσιες των γυναικών και χροιαί' αί

μεν γαρ ύπέρλευκοι, ύγρότεραί τε κα\ ροωδέστεραι, αί

δε μέλαιναι σκληρότεραί τε και στρυφνότεραι, αί δέ οί-

νωπαϊ μέσον τι αμφοτέρων έχουσιν. Οΰτω δε και περι

τών ηλικιών ξυμβαίνει' αί μεν νέαι ύγρότεραί και πο-

λυαιμοι ώς επί το πουλύ, αί δε πρεσβυτιδες ξηρότεραι

και όλίγαιμοι, αί δε μέσαι μέσον τι αμφοτέρων έχουσιν.

Δει δε τον ορθώς ταύτα χειρίζοντα πρώτον μεν εκ τών

θείων άρχεσθαι, έπειτα διαγινώσκειν τάς τε φύσιας τών

γυναικών και τάς ηλικίας και τάς ώρας και τους τόπους

24

ι Για τη φύση της γυναίκας και για τις αρρώστιες της έχω να πω τα εξής: Όπως σε όλα τα ανθρώπινα πράγματα, κύρια αιτία είναι και εδώ το θείον μετά έρχεται η ιδιοσυστασία της γυναίκας και το χρώμα της: οι πολύ λευκές γυναίκες είναι υγρότερες και ροϊ-κότερες, οι σκουρόχρωμες είναι στεγνότερες και πιο σφιχτές, ενώ οι καστανόχρωμες βρίσκονται κάπου α­νάμεσα στις δύο προηγούμενες. Το ίδιο συμβαίνει και με την ηλικία: οι νέες είναι συνήθως υγρότερες και πο-λύαιμες, οι ηλικιωμένες πιο στεγνές και με λίγο αίμα, ενώ οι μέσης ηλικίας γυναίκες βρίσκονται κάπου ανά­μεσα στις δύο προηγούμενες.

Ο άνθρωπος που ασχολείται σωστά με τα θέματα αυτά πρέπει πρώτα να ξεκινάει από τα θεία, μετά να προσέχει την ιδιοσυστασία των γυναικών, την ηλικία τους, τις εποχές και τον τόπο στον οποίο ζουν: από

25

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ου αν ή' οί μεν γαρ τών τόπων ψυχροί, ροώδεες, οί δε

θερμοί, ξηροί καϊ στάσιμοι είσιν. "Αρχομαι δε διδάσκων

από του υγρού κατά φύσιν.

2 Ήν ύδερος εν τησι μήτρησιν έγγένηται, τά έπιμήνια

έλάσσω και κακίω γίνεται, έπειτα έξαπίνης εκλείπει,

καϊ ή γαστηρ επανοιδέει, και οί μαζοί ξηροί γίνονται,

και τάλλα πονήρως έχει, και δοκέει εν γαστρι έχειν, και

τουτέοισι γνώστη ότι ύδεραίνει. Σημαίνει δε και εν τω

στόματι τών ύστερέων' φαυούστ] γάρ ισχνό ν φαίνεται.

Και πυρ και ΰδωρ αυτήν λαμβάνει' όκόσω δ' αν ό χρό­

νος πλείων γίνηται, οδύνη τήν νειαίρην γαστέρα και τάς

ίξύας και τούς κενεώνας ϊσχει. Αύτη ή νούσος εκ τρω-

σμούμάλιστα γίνεται, προσγίνεται δε και έξαλλων.

Όκόταν ώδε έχγ}, λούειν χρή θερμω, και χλιάσματα

προστιθέναι, ή αν ή οδύνη έχγι' φάρμακον χρή πΐσαι

κάτω' μετά δε το φάρμακον πυριήν εν τω βολβίτω τάς

υστέρας, έπειτα προσθεΐναι το ξύν τη κανθαρίδι, διαλι-

πών δε ημέρας τρεις το ξύν τήχολήμίαν δε διαλιπών

τρεις ημέρας κλυσάτω εν τω όξει. Καϊ ήν μεν ή γαστήρ

2 6

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

τους τόπους άλλοι είναι ψυχροί και έχουν τρεχούμενα νερά, ενώ άλλοι είναι ζεστοί, ξεροί και έχουν στάσιμα νερά. Αρχίζω τη διδασκαλία μου με το υγρό, φυσικά, στοιχείο.

2 Αν παρουσιαστεί υδρωπικία στη μήτρα, τα έμμη­να λιγοστεύουν και χειροτερεύουν και ύστερα σταμα­τούν ξαφνικά, η κοιλιά πρήζεται και οι μαστοί στε­γνώνουν η γενικότερη κατάσταση είναι δυσάρεστη και η γυναίκα νομίζει πως είναι έγκυος. Από όλα αυ­τά καταλαβαίνουμε ότι η γυναίκα έχει υδρωπικία. Σημάδια προσφέρει και το στόμιο της μήτρας: στο άγ­γιγμα από τη μαία φαίνεται ισχνό. Η γυναίκα παρου­σιάζει τότε πυρετό και υδρωπικία. Καθώς όμως περ­νάει ο καιρός, αρχίζουν να πονούν το υπογάστριο, τα λαγόνια και τα πλευρά. Την αρρώστια αυτή την προ­καλεί κατά κύριο λόγο η αποβολή, μπορεί όμως να ο­φείλεται και σε άλλες αιτίες.

Σε μια τέτοια περίπτωση λούζουμε τη γυναίκα με ζεστό νερό και βάζουμε ζεστά επιθέματα στα μέρη του πόνου· χορηγούμε επίσης καθαρτικό του εντέρου* ύ­στερα από το καθαρτικό κάνουμε υποκαπνισμό της μήτρας με κοπριά αγελάδας· στη συνέχεια βάζουμε υ­πόθετο κανθαρίδας και, αφού περάσουν τρεις μέρες, υ­πόθετο χολής* με διακοπή μιας μέρας η γυναίκα πρέ­πει να κάνει για τρεις μέρες κλύσμα με ξίδι. Αν μαλα-

27

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

γίνηται λαπαρή καϊ οί πυρετοί πεπαυμένοι έωσι και τα

έπιμήνια έπιγένηται, τω άνδρϊ ξυγκοιμάσθω' ήν δε μη,

αύθις τα αυτά ποιέειν, εστ'άν γένηται τά έπιμήνια, και

ένίοις προσθετοϊς χρήσθω' μεταξύ δέ ημέραςπινέτω του

κρήθμου τον φλοιόν και γλυκυσίδης τούςμέλανας κόκ­

κους, καϊ της ακτής τον καρπό ν έν οϊνω νήστις, καϊ τήν

λινόζωστιν έσθιέτω ως πλείστην, καϊ σκόροδα έφθά καϊ

ωμά, καϊ σιτίοισι μαλθακοϊσι χρήσθω καϊ τοίσι πουλυ-

ποσι καϊ τοΐσιν άλλοισι μαλακίοισιν' ήν δέ τέκη, υγιής γίνεται.

3 Ήν αίμήτραι προς το ήπαρ έλθωσιν, άφωνος έξα-

πίνης γίνεται, καϊ τούς οδόντας ξυνερείδει, καϊ ή χροιή

μέλαινα γίνεται' έξαπίνης δέ ταύτα πάσχει, υγιής έού-

σα' γίνεται δέ το τοιούτον πάθος παρθένοισι μάλιστα

παλαιησιν έουσησι καϊ χήρτίσιν, άί νέαι έούσαι καϊ το-

κήεσσαι χηρεύουσιν.

Όκόταν ώδε έχη, τη χειρϊ πρώσας κάτω άπό του ή-

πατος άποδήσαι ταινίη υπό τά υποχόνδρια, καϊ το στό­

μα διάγων οίνον εύωδέστατον έγχέαι, καϊ προσέχειν

προς τάς ρίνας καϊ ύποθυμιήν τά κακώδεα, υπό δέ τάς

28

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

κώσει η κοιλιά, πέσει ο πυρετός και τα έμμηνα κάνουν την εμφάνιση τους, η γυναίκα μπορεί να κοιμηθεί με τον άντρα της* αλλιώς θα πρέπει να ξανακάνει τα ίδια αυτά πράγματα, ώσπου να εμφανισθούν τα έμμηνα της, και να κάνει χρήση κάποιων υπόθετων στις εν­διάμεσες μέρες να πίνει αφέψημα από φλούδα κρήθ-μου και από μαύρους κόκκους παιωνίας και, νηστική, καρπό κουφοξυλιάς μέσα σε κρασί, να τρώει όσο μπο­ρεί μεγαλύτερη ποσότητα σκαρόχορτο, σκόρδα βρα­σμένα και ωμά, τροφές μαλακτικές, χταπόδια και άλ­λα μαλάκια. Αν γεννήσει, θα ξαναβρεί την υγεία της.

3 Αν η μήτρα πλησιάσει προς το συκώτι, η γυναίκα χάνει αμέσως τη φωνή της, σφίγγουν τα δόντια της και σκουραίνει το χρώμα της. Όλα αυτά τα παθαίνει ξαφνικά, ενώ ήταν υγιής. Η πάθηση αυτή εμφανίζεται κατά κύριο λόγο σε παρθένες μεγάλης ηλικίας και σε χήρες, που χήρεψαν νέες, έχοντας όμως στο μεταξύ γεννήσει.

Σε μια τέτοια περίπτωση σπρώχνουμε με το χέρι τη μήτρα προς τα κάτω, απομακρύνοντας την από το συ­κώτι, και τη στερεώνουμε με ταινία κάτω από το υ­ποχόνδριο* ύστερα, ανοίγοντας το στόμα της γυναί­κας, χύνουμε μέσα αρωματικότατο κρασί* το πλησιά­ζουμε επίσης στα ρουθούνια, και κάνουμε εκεί δύσο­σμους υποκαπνισμούς, αρωματικούς όμως στη μήτρα.

29

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

υστέρας τά εύώδεα' έπήν δέ καταφρόνηση, πΐσαι φάρ­

μακον κάτω, και μεταπΐσαι γάλα όνου, έ7ΐειτα πυριήσαι

τάς υστέρας εύώδεσι, και προστιθέναι τό ξύν τη βου-

πρήστει* τη δέ ύστεραίη νέτωπον' διαλυτών δέ δύο η­

μέρας κλύσαι τάς υστέρας εύώδεσι' τη δέ ύστεραίη προσ-

θεΐναι την γλήχωνα' διαλιπών δέ μίην ήμέρην, θυ-

μιήσαι τοίσιν άρώμασι. Ταύτα ποιέειν την χήρην, άρι­

στον δ'έν γαστρι σχεΐν' την δέ παρθένον πείθειν ξυνοι-

κήσαι άνδρί' προς δέ τάς υστέρας προσφέρειν μηδέν,

μηδέ τό φάρμακον πίνειν, κόνυζαν δέ και καστόριον6

διδόναι έν οϊνω νήστει, και την κεφαλήν μή άλειφέσθω

εύώδεσι, μηδέ όσφραινέσθω.

4 Ήν προέλθωσιν αί μήτραι και έξέλθωσιν έξω, πυρ

έχει μάλιστα τά αιδοία καϊ τήν έδρην, και τό ούρον

στάζει κατ1 ολίγον καϊ δάκνεται' ταύτα πάσχει, ήν έκ

τόκου έούσα τω άνδρϊ ξυγκοιμηθη.

Οκόταν δέ ούτως έχη, μύρτα και λωτού πρίσματα έ-

φήσας έν ύδατι, καταθεϊς ές τήν αίθρίην, προσχείσθω ώς

3ο

ΠΕΡΙ ΙΎΝΑΙΚΕΙΗΣ ΦΥΣΙΟΣ

Όταν η γυναίκα ξαναβρεί τον εαυτό της, της δίνουμε καθαρτικό του εντέρου και στη συνέχεια τη βάζουμε να πιει γάλα γαϊδούρας· αμέσως μετά κάνουμε αρω­ματικούς υποκαπνισμούς στη μήτρα και βάζουμε υπό­θετο με βούπρηστη* την άλλη μέρα λάδι από πικραμύ­γδαλο, με διάλειμμα δύο ημερών κάνουμε κλύσμα στη μήτρα με αρωματικές ουσίες. Την άλλη μέρα βά­ζουμε υπόθετο από φλισκούνι. Διακόπτουμε για μία μέρα και κάνουμε αρωματικό υποκαπνισμό. Όλα αυτά τα κάνουμε στις χήρες - το καλύτερο, βέ­

βαια, είναι να μένουν έγκυες. Τις παρθένες όμως πρέ­πει να τις συμβουλεύουμε να παντρεύονται* στη μήτρα τους δεν θα βάζουμε τίποτε, ούτε θα δίνουμε καθαρτι­κό" μόνο κόνυζα θα τις δίνουμε να πιουν νηστικές και καστόριο μέσα σε κρασί" το κεφάλι τους να μην το α­λείφουν με αρωματικές ουσίες, ούτε να τις μυρίζουν.

4 Αν η μήτρα πέσει μπροστά και βγει προς τα έξω, γίνεται αισθητή μια φλόγωση κατά κύριο λόγο στα γεννητικά όργανα και στην έδρα* τα ούρα στάζουν λί­γο λίγο προκαλώντας ερεθισμό. Όλα αυτά η γυναίκα τα παθαίνει, αν κοιμηθεί με τον άντρα της λίγο μετά τον τοκετό.

Σε μια τέτοια περίπτωση βράζουμε σε νερό μύρτα και ξύσματα λωτού, το αφήνουμε στη δροσιά της νύ­χτας και, όσο γίνεται πιο κρύο, χύνουμε το ζουμί πά-

3ΐ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

φυχρότατον προς τά αιδοία, καϊ -τριβών λεία προσ-

πλάσσειν' έπειτα πίνουσα ύδωρ φακών και μέλι καϊ ό­

ζος, έως ανμεταρθώσιν αί ύστέραι, έμείτω,καϊ τήν κλί-

νην προς ποδών ύφηλοτέρην κεΐσθαι, και ύποθυμιήν υ­

πό τά αιδοία τά εύώδεα και υπό τάς ρΐνας τά κακώ-

δεα'1 σιτίοισι δέ χρήσθω ως μαλθακωτάτοισι καϊ φυ-

χρόΐσι, καϊ τον οϊνον ύδαρέα πινέτω λευκόν' μή λουέ-

σθω δέ μηδέ μετ' ανδρός συγκοιμάσθω.

5'Ήν δέ παντάπασιν έκ τών αιδοίων έκπέσωσιν, έκ-

κρήμναται ώσπερ όσχη, καϊ οδύνη λαμβάνει τήν νειαί-

ρην γαστέρα καϊ τάς ίξύας, καϊ όκόταν ό χρόνος έγγέ-

νηται, ου θέλουσιν έςχώρην ίέναι' ή δέ νούσοςλαμβάνει

όκόταν έκ τόκου έοΰσα πονήση τάς υστέρας ή τω άνδρϊ

έν τω λοχίω ξυγκοιμηθη.

Όκόταν δέ ούτως έχτ), φύγματαχρή προστιθέναι προς

τά αιδοία, καϊ τό έξω έόν άποκαθήρας, σίδην έν οίνω

μέλανι έφήσας, τούτω περιπλύνας, εϊσω άπωθέειν, είτα

μέλι καϊ ρητινην μίξας έγχεΐν' καϊ κατακείσθω ύπτίη

καϊ άνω τους πόδας έχουσα έκτειναμένη' έπειτα σπόγ-

32

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

νω στα γεννητικά όργανα* ψιλοκοπανίζοντας ύστερα τα άλλα υλικά, κάνουμε με αυτά κατάπλασμα. Στη συνέχεια η γυναίκα πίνει ζουμί από φακές αναμειγμέ-νο με μέλι και ξίδι και κάνει εμετό, ώσπου η μήτρα να ανασυρθεί προς τα πάνω. Το κρεβάτι της να είναι α­νασηκωμένο από την πλευρά των ποδιών. Της κά­νουμε αρωματικούς υποκαπνισμούς στα γεννητικά όργανα και δύσοσμους στη μύτη. Οι τροφές της να εί­ναι πολύ μαλακές και κρύες* το κρασί -άσπρο- να το πίνει αραιωμένο με νερό* μπάνιο να μην κάνει, ούτε να κοιμάται με άντρα.

5 Αν η μήτρα πέσει τελείως έξω από το αιδοίο, κρέ­μεται σαν το όσχεο, αρχίζουν να πονούν το υπογά­στριο και τα λαγόνια, και όταν περάσει κάποιος χρό­νος, η μήτρα δεν θέλει πια να γυρίσει στη θέση της. Η αρρώστια αυτή κάνει την εμφάνιση της, όταν η γυναί­κα υποφέρει στη μήτρα ύστερα από τοκετό ή κοιμάται με τον άντρα της στην περίοδο της λοχείας.

Σε μια τέτοια περίπτωση τοποθετούμε στα γεννητι­κά όργανα κρύα επιθέματα και, αφού καθαρίσουμε ό,τι έχει βγει έξω πλύνοντάς το με βρασμένο σε μαύ­ρο κρασί ρόδι, το σπρώχνουμε προς τα μέσα/Εχοντας αναμείξει μέλι και ρετσίνι κάνουμε με αυτό εγχύσεις - η γυναίκα να είναι ξαπλωμένη ανάσκελα με σηκω­μένα τα πόδια και τεντωμένες τις γάμπες. Στη συνέ-

33

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

γους έπιθεϊς άναδήσαι έκ τών ίξύων1 όκόταν δέ ούτως

έχη, σίτων μέν άπεχέσθω, ποτω δέ ώς έλαχίστω χρή-

σθω, μέχρις αν επτά ήμέραι παρέλθωσι' και ήν μέν ού­

τως έθέλωσιν έσιέναι' ήν δέ μή, άκρας περιξέσας και

θερμήνας, περιπλύνας τε και χρίσας, καϊ δήσας τήν γυ­

ναίκα προς κλίμακα, κρούει ν τήν κλίμακα κατά κεφα­

λής,8 και τη χειρι έσωθεϊν τάς υστέρας, έπειτα ξυνδήσαι

αυτής τά σκέλεα έπαλλάξ, καϊ έάν ήμέρην καϊ νύκτα

ούτω, καϊ διδόναι ολίγονχυλόν πτισάνης φυχρόν, άλ­

λο δέ μηδέν' τη δέ αύριονκατακλίνας, έπϊ τό ίσχίον σι-

κύην προσβάλλειν ώς μεγίστην καϊ έάν χρόνον πουλύν

έλκειν' έπήν δέ άφέλης, μή άποσχάζειν, άλλάκατακλί­

νας έα. Καϊ μή πρόσφερε άλλο ή τον χυλόν, έως αν επτά

ήμέραι παρέλθωσιν' ήν δέ διφη, ύδωρ δίδου φυχρόν ώς

ελάχιστον' έπήν δέ αί επτά ήμέραι παρέλθωσι, σιτίοισιν

ώςμαλθακωτάτοισι καϊ έλαχίστοισι χρεέσθω.Ήν δέ ά-

34

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

χεια τοποθετούμε σφουγγάρια και τα κρατούμε στε­ρεά στη θέση τους δένοντας τα από τα λαγόνια.

Για όσο διάστημα τα πράγματα θα έχουν έτσι, η γυ­ναίκα θα αποφεύγει το φαγητό και θα πίνει όσο γίνε­ται λιγότερο, ώσπου να περάσουν εφτά μέρες. Αν με την αγωγή αυτή η μήτρα ξαναμπεί στη θέση της, πάει καλά* αν όχι, ξύνουμε γύρω γύρω την άκρη της, τη ζεσταίνουμε, την πλύνουμε και κάνουμε επάλειψη. Στη συνέχεια δένουμε τη γυναίκα σε μια σκάλα και, κουνώντας τη σκάλα δυνατά με το κεφάλι της γυναί­κας προς τα κάτω, σπρώχνουμε τη μήτρα με το χέρι προς τα μέσα. Ύστερα δένουμε τα σκέλη της το ένα πάνω στο άλλο και την αφήνουμε έτσι για μια μέρα και μια νύχτα. Της δίνουμε λίγο κρύο χυλό πτισάνης και τίποτε άλλο. Την άλλη μέρα βάζουμε τη γυναίκα να ξαπλώσει και τοποθετούμε στον γοφό της μια όσο γίνεται πιο μεγάλη βεντούζα και την αφήνουμε εκεί να τραβάει για πολύ χρόνο" όταν τη βγάλουμε, δεν σχίζουμε το σημείο, αλλά αφήνουμε τη γυναίκα ξα­πλωμένη, και δεν της δίνουμε τίποτε άλλο από τον χυλό, ώσπου να περάσουν εφτά μέρες* αν διψάει, να της δίνουμε κρύο νερό σε πολύ μικρή ποσότητα/Οταν περάσουν οι εφτά μέρες, να τρώει όσο γίνεται πιο μα­λακές τροφές σε όσο γίνεται πιο μικρή ποσότητα. Αν η γυναίκα θέλει να ενεργηθεί, να ενεργείται κατακλι-

35

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ποπατήσαι θέλη, άνακειμένη άποπατείτω, έως αν τεσ-

σαράχοντα ήμέραι παρέλθωσιν'10 έπειτα άνιστάσθω χαϊ

περιχωρείτω ώς ελάχιστα, και μή λουέσθω, καϊ ύποθυ-

μιήσθω τοΐσι κακώδεσι, χαι έσθιέτω ολίγα.

6 Ήν αίμήτραι άφωνται, πρόσκεινται, χαι ήν άφη, ό-

φει σκληρό ν υπό τον κενεώνα, και οδύνη λαμβάνει τήν

νειαίρην γαστέρα καϊ τους κενεώνας καϊ τάς ίξύας, καϊ

ες τό σκέλος οδύνη εμπίπτει καϊ εκτείνειν ου δύνανται0

πολλάκις δε καϊ εκπυΐσκονται έμμοτοι γενόμεναι, καϊ

ρεόμεναι άποθνησκουσιν, ήν μή καύσης ή τάμης.

Όκόταν δέ ώδε έχη, φάρμακον χρή πΐσαι κάτω, καϊ

λούειν πολλω θερμω καϊ πυριήν, καϊ όκόταν νεόλουτος

ή ή νεοπυρίητος, κελεύειν παραφάσσουσαν άφέλκειν τό

στόμα τών ύστερέων, καϊ ύποθυμιήν καλωνίην11 σμύρ-

ναν ρόδινον περιχέων. Πινέτω δέ γλυκυσίδης κόκκους

πέντε τους μέλανας, του καστορίου ξυμμίσγων έν οϊνφ

εύώδει, καϊ κατακείσθω έπϊ του ύγιέος ισχίου, καϊ

προσθέσθωβάκκαριν2 ήλευκόν έλαιον προς τό υγιές ί-

36

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

μένη στο κρεβάτι για σαράντα ολόκληρες μέρες· ύστε­ρα να σηκώνεται και να περπατάει πολύ λίγο. Το λουτρό απαγορεύεται. Πρέπει επίσης να κάνει δύσο­σμους υποκαπνισμούς και να τρώει λίγο.

6 Αν η μήτρα προσκολληθεί κάπου, μένει προσκολ­λημένη εκεί, και αν την αγγίξουμε, θα αντιληφθούμε κάτι σκληρό κάτω από τα πλευρά. Παρουσιάζεται τό­τε πόνος στο υπογάστριο, στα πλευρά και στα λαγό­νια* ο πόνος κατεβαίνει στο σκέλος, και η γυναίκα δεν μπορεί να το τεντώσει. Πολλές φορές δημιουργείται και πύον, που πρέπει να θεραπευθεί με ξαντά* η ροή ο­δηγεί στον θάνατο, αν δεν κάνουμε καυτηριασμό ή το­μή.

Σε μια τέτοια περίπτωση η άρρωστη πρέπει να πιει φάρμακο καθαρτικό του εντέρου, πρέπει να τη λού­σουμε με άφθονο ζεστό νερό ή να της συστήσουμε α­τμόλουτρο* αμέσως μετά το λούσιμο ή το ατμόλουτρο ζητούμε από τη μαία, ψηλαφώντας με το χέρι της να ξαναφέρει στη θέση του το στόμιο της μήτρας* ύστερα κάνουμε υποκαπνισμούς με καλώνια σμύρνα, που τη διαποτίζουμε με ροδέλαιο. Η άρρωστη να πάρει πέντ* μαύρους κόκκους παιωνίας, που θα τους αναμείξουμε με καστόριο μέσα σε ευωδιαστό κρασί, και να ξαπλώ­σει πάνω στον υγιή γοφό -τον υγιή αυτό γοφό να τον αλείψει με λάδι βάκκαρης ή με λευκό λάδι. Επίσης να

37

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

σχίον, καϊ έσθιέτω σκόροδα πλείστα και ωμά και έφθά,

καϊ τον χυλόν ροφείτω, και σιτιοισι μαλθακοίσι χρή-

σθω.

Έπήν δέ ή οδύνη παύσηται, άπάξεις έπϊ τό υγιές ίσχί-

ον' έπειτα πυριήν τω ούρω, περιπάσσοντα τής δάφνης,

καϊ έκ τής πυρίης προστιθέναι τήνκυκλάμινον' τη δέ ύ­

στεραίη λουσαμένη ύποθυμιήσθω τοΐσιν άρώμασι. Μά­

λιστα δέ έκ ταύτης άτεκνοι γίνονται.

7 Ήν ύποπτυχθη τό στόμα τώνμητρέων, τά έπιμήνια

ουκ έτι γίνεται' ήν δέ έγγένηται, ολίγα και πονηρά' και

τω άνδρϊ όκόταν ξυνίη, άλγέει, και οδύνη τήν νειαίρην

γαστέρα ϊσχει καϊ τάς ιξύας, και ήν άφάσση τω δακτύλω

και σκέπτηται τό στόμα, ού δήλόν έστιν.

Όκόταν ώδε έχη, πυριήσθαι τω άνθρωπίνω ούρω' έπήν

δέ πυριήσηται, λουσάσθω άπό τού φακίου' έπειτα λού­

σαμενη πυριήσθω τω Αίγυπτίω μύρω τάς υστέρας, καϊ

ήν ές τάς ρίνας άνέλθη ή όδμή, έλπϊς13 αυτήν ύγιέα γε­

νέσθαι. Καϊ όκότανμέλληκαθεύδειν, προσθέσθω τόΑί-

γύπτιον έλαιον έν είρίφ' τη δέ αύρων σκέφασθαι, ει τι

38

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

τρώει πάρα πολλά σκόρδα, ωμά και βρασμένα, να πί­νει χυλό από κριθάρι και να τρώει μαλακτικές τροφές. Όταν σταματήσει ο πόνος, τραβούμε τη μήτρα προς

τον υγιή γοφό και στη συνέρχεια κάνουμε υποκαπνι-σμούς με ούρα πασπαλισμένα με δάφνη/Υστερα από τον υποκαπνισμό βάζουμε υπόθετο από κυκλάμινο. Την άλλη μέρα η γυναίκα, αφού κάνει μπάνιο, θα υ-ποκαπνισθεί με αρωματικές ουσίες.

Από την αρρώστια αυτή οι γυναίκες χάνουν τις πιο πολλές φορές την ικανότητα να αποκτήσουν παιδιά.

7 Αν το στόμιο της μήτρας ζαρώσει, τα έμμηνα δεν έρχονται πια· αλλά και αν έρθουν, είναι λίγα και κα­κής ποιότητας. Κατά τη συνουσία η γυναίκα υποφέ­ρει, και πονάει στο υπογάστριο και στα λαγόνια. Στο άγγιγμα με το δάχτυλο και κατά την εξέταση του στομίου αυτό δεν φαίνεται.

Σε μια τέτοια περίπτωση κάνουμε υποκαπνισμούς με ανθρώπινα ούρα" αφού γίνει ο υποκαπνισμός, ακο­λουθεί μπάνιο με αφέψημα φακής. Ύστερα από το μπάνιο κάνουμε υποκαπνισμούς στη μήτρα με αιγυ­πτιακό μύρο: αν η μυρωδιά φτάσει ως τα ρουθούνια, μπορούμε να προβλέψουμε ότι η γυναίκα θα γίνει κα­λά. Όταν η γυναίκα πηγαίνει για ύπνο, να βάζει υπό­θετο με αιγυπτιακό λάδι σε μαλλί. Την άλλη μέρα την εξετάζουμε να δούμε αν η μήτρα ανορθώθηκε κά-

39

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

μάλλον ώρθωνται' έπειτα πυριήν εύώδεσι καϊ προστι-

θέναι ά μή δήξεται καθαρτήρια, καϊ μετακλύζειν μετά

τά προσθετά, ίσον τό όζος μίσγων' δταν δέ τά έπιμήνια

έγγένηται, έκνηστεύσασα καϊ άλουτήσασα καϊ θυμιη-

σαμένη τω άνδρϊ συνέστω. Μάλιστα δέ έκ ταύτης τής

νούσου άφοροι γίνονται.

9 Ήν έκ τόκου μή καθαρθη, οίδέει ή γαστήρ καϊ τά

σκέλεα, καϊ ρίγος καϊ οδύνη τήν νειαίρην γαστέρα καϊ

τάς ίξύας έχει' έστι δ' ότε καϊ προς τά σπλάγχνα ανέρ­

χεται, καϊ λειποφυχέει' ταύτα πάσχει αρχομένης τής

νούσου' όκόταν δέ χρόνος έγγένηται, τά κύλα του προ­

σώπου έξερυθρια.

ΙΟ Ήν αίμήτραι φλεγμήνασαι πρησθώσι, φύσα έγγί-

νεται, καϊ τά έπιμήνια λευκά επέρχεται φλεγματώδεα'

έστι δ3 ότε καϊ αίμα λεπτών υμένων έμπλεων' καϊ τω

άνδρϊ υπό τής ύγρότητος ούκ έθέλει μίσγεσθαι, καϊ ώ-

40

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

πως περισσότερο. Στη συνέχεια κάνουμε αρωματικό υποκαπνισμό και βάζουμε καθαρτικά υπόθετα που δεν πρόκειται να προκαλέσουν ερεθισμό/Υστερα από τα υπόθετα κάνουμε πλύση, αναμειγνύοντας με το νερό ίση ποσότητα ξιδιού. Όταν έρθουν τα έμμηνα, νηστι­κή, άλουστη και υποκαπνισμένη η γυναίκα να συνου­σιαστεί με τον άντρα της.

Από την αρρώστια αυτή οι γυναίκες χάνουν τις πιο πολλές φορές την ικανότητα να αποκτήσουν παιδιά.

δ Αν η μήτρα γυρίσει προς τον γοφό, ...

9 Αν ύστερα από τον τοκετό δεν γίνει κάθαρση, πρή­ζονται η κοιλιά και τα σκέλη της γυναίκας* στο υπο­γάστριο και στα λαγόνια εμφανίζεται ρίγος και πόνος, που μερικές φορές ανεβαίνει ως τα σπλάχνα, οπότε η γυναίκα λιποθυμάει. Όλα αυτά τα συμπτώματα κά­νουν την εμφάνιση τους στην αρχή της αρρώστιας* ό­ταν όμως περάσει κάποιος χρόνος, κοκκινίζουν τα μή­λα του προσώπου.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

ΙΟ Αν η μήτρα παρουσιάσει φλεγμονή και πρηστεί, δημιουργείται μέσα της αέρας και τα έμμηνα έρχονται λευκά και γεμάτα φλέγμα* καμιά φορά τρέχει και αί­μα γεμάτο λεπτές μεμβράνες. Καθώς τα όργανα της είναι γεμάτα από υγρασία, η γυναίκα δεν έχει όρεξη

41

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

χρή καϊ λεπτή γίνεται. Έρέσθαι ούν χρή αυτήν τό ρέον

ήν δάκνη τε καϊ έζελκοΐ' καϊ ήν μή δάκνη, από του εγ­

κεφάλου φάναι είναι τόρεύμα*ει δ'οΰν, από τήςκοιλί-

ης. ...

Ή δέ νούσος χαλεπή.

11 Ήν αί μήτραι φλεγμήνωσι, τά έμμήνια ου γίνεται

παντάπασιν, ή πονηρά και ολίγα' και όκόταν νήστις ή,

εμετός αυτήν λαμβάνει' όκόταν δέ τι φάγη, έμέει τά αι­

τία, και οδύνη έχει τήν νειαίρην γαστέρα και τάς ίξύας,

και λειποφυχίη ίσχει' ή δέ γαστήρ ότέ μέν σκληρή, ότέ

δέ μαλθακή έστι, και φυσάται, και μεγάλη γίνεται, και

δοκέει έν γαστρι έχει ν' ήν δέ άφασσήση, κενεόν γίνεται

τό πλήρωμα' ταύτη μέχρι μέν δέκα μηνών τό οίδημα

κατ1 ολίγον αύξεται, ο ιόν περ τή έν γαστρι έχούση' έπήν

δέ οί δέκα μήνες παρέλθωσιν, έμπίπλαται ή γαστήρ και

ύδατος, και ό ομφαλός έξίσχει, καϊ ήν έσαφάσσης τον

δάκτυλο ν, ευ ρήσεις τά στόμα ισχνό ν και ξυμπεπτωκός

τής μήτρης' και έπ' ούν έφάνη τά έπιμήνια ολίγα και

πονηρά, και τάςκληΐδας και τον τράχηλον λεπτύνεται,

καϊ οί πόδες οίδέουσιν.

42

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

για συνεύρεση με τον άντρα της" κιτρινίζει και αδυνα­τίζει. Πρέπει λοιπόν να τη ρωτούμε αν η ροή τής προ­καλεί ερεθισμό και εξελκώσεις* αν δεν της προκαλεί ε­ρεθισμό, θα πει πως η ροή προέρχεται από τον εγκέ­φαλο" αν προκαλεί ερεθισμό, θα πει ότι προέρχεται α­πό την κοιλιά.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

Πρόκειται για δύσκολη αρρώστια. 11 Αν η μήτρα παρουσιάσει φλεγμονή, τα έμμηνα

δεν έρχονται καθόλου ή έρχονται κακής ποιότητας και λίγα. Όταν η γυναίκα είναι νηστική, έχει τάση για ε­μετό, και όταν φάει κάτι, το κάνει εμετό. Το υπογά­στριο και τα λαγόνια της πονούν, και η γυναίκα έχει λιποθυμικές τάσεις. Η κοιλιά της άλλοτε είναι σκλη­ρή και άλλοτε μαλακή, γεμίζει από αέρια και διογκώ­νεται, λες και είναι έγκυος· όμως στο άγγιγμα το πρήξιμο είναι άδειο. Ως τον δέκατο μήνα το πρήξιμο μεγαλώνει σιγά σιγά, όπως ακριβώς στην έγκυα γυ­ναίκα· όταν όμως περάσουν οι δέκα μήνες, η κοιλιά γεμίζει και με νερό, ο αφαλός εξέχει. Αν ακουμπήσου­με το δάχτυλο, θα διαπιστώσουμε ότι το στόμιο της μήτρας είναι ισχνό και πεσμένο. Τότε κάνουν την εμ­φάνιση τους τα έμμηνα λίγα και κακής ποιότητας. Η γυναίκα αδυνατίζει στα κλειδοκόκκαλα και στον τρά­χηλο και πρήζονται τα πόδια της.

43

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Όκόταν ώδε έχη, φάρμακον πΐσαι κοίτω, καϊ προστι-

θέναι προς τάς υστέρας όκόσα καθαιρεί μή δάκνοντα,

και μετά την πρόσθεσιν κλύζειν τάς υστέρας, ίσον τό ό­

ζος μίσγων οξύτατο ν' και τήν λινόζωστιν εσθιέτω, και

τον χυλόν, επιβάλλουσα άλητον, όκόταν εφθόν η, ροφε-

έτω. Ή δε νούσος επικίνδυνος έστι ν.

12 Ερυσίπελας ή ν έν τησι μήτρησιν έγγένηται, οίδη­

μα γίνεται άπό τών ποδών άρξάμενον ές τά σκέλεα και

τήν οσφύ ν' όσω δ' αν πλείων χρόνος γένηται, οίδέει και

ή γαστήρ, και ρίγος και πυρετός λαμβάνει και ασθένεια'

υπό δέ τής οδύνης ου δύναται ήσυχάζειν, άλλάρίπτει έ-

ωυτήν. Ή δέ οδύνη ανέρχεται έκ τής νειαίρης γαστρός

ές τάς ίξύας' έπειτα άνω έρχεται έπι τά υποχόνδρια και

τά στήθεα καϊ τήν κεφαλήν, καϊ δοκέει άποθανεΐσθαι'

όκόταν δέ άνη, νάρκη λαμβάνει τάς χείρας9 έστι δ' ότε

καϊ τους βουβώνας καϊ τά σκέλεα καϊ τάς ίγνύας' καϊ

πελία γίνεται, καϊ ολίγον ποτέ χρόνο ν ράων δοκέει εί­

ναι, έπειτα αύθις τά αυτά πάσχει, καϊ ό χρως φλυκται­

νών καταπίμπλαται, καϊ τό πρόσωπον ερυθήματα φύει,

καϊ δίφα έχει ισχυρή, καϊ ό φάρυγξ ξηρός.

Αύτη ή νούσος ήν μέν κυούση έπιγένηται, αποθνήσκει'

44

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

Σε μια τέτοια περίπτωση δίνουμε καθαρτικό του ε­ντέρου και βάζουμε στη μήτρα υπόθετα που καθαρί­ζουν χωρίς να προκαλούν ερεθισμό. Αφού βάλουμε τα υπόθετα, κάνουμε πλύση στη μήτρα με μείγμα νερού και ίσης ποσότητας πολύ δυνατού ξιδιού. Η γυναίκα να τρώει σκαρόχορτο και να πίνει το ζουμί, αφού το βράσει προσθέτοντας αλεύρι.

Πρόκειται για επικίνδυνη αρρώστια. 12 Αν στη μήτρα εμφανισθεί ανεμοπύρωμα, εκδη­

λώνεται πρήξιμο που αρχίζει από τα πόδια και φτάνει ως τα σκέλη και τη μέση. Με το πέρασμα του χρόνου πρήζεται και η κοιλιά, και η γυναίκα παρουσιάζει ρί­γος, πυρετό και αδυναμία* ο πόνος δεν την αφήνει να ησυχάσει και συνεχώς στριφογυρνάει. Ο πόνος ανε­βαίνει από το υπογάστριο στα λαγόνια, ενώ στη συνέ­χεια, προχωρώντας προς τα πάνω, φτάνει στα υπο­χόνδρια, στο στήθος και στο κεφάλι και η γυναίκα φαίνεται πως θα πεθάνει. Όταν υποχωρήσει ο πόνος, μουδιάζουν τα χέρια της, μερικές φορές και οι βουβώ-νες, τα σκέλη και οι ιγνύες. Η γυναίκα μελανιάζει, για λίγο λες πως πάει καλύτερα, ύστερα όμως παρουσιά­ζει τα ίδια πάλι συμπτώματα. Το δέρμα της γεμίζει φουσκάλες, στο πρόσωπο της βγαίνουν κοκκινίλες, έ­χει μεγάλη δίψα και ο φάρυγγας ξηραίνεται.

Αν η αρρώστια αυτή εκδηλωθεί σε έγκυο γυναίκα, η

45

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ήν δέ μή, μελεδώνη έκφυγγάνει.

Όκόταν ώδε έχγ}, προσφέρειν .δει, ήν ό πόνος έχγ}, φύ-

γματα, και τήν γαστέρα ταράσσει ν. Καϊ ήν μέν έν γα­

στρι έχγ], σιτιοισι και ποτοΐσι χρήσθαι, όκως τό έμβρυον

μή διαφθείρηται, ήν δέ μή ύποχωρέγ], κλύζειν' ήν δέ μή

έχγ] έν γαστρι, φάρμακον δούναι πιεΐν, και ώς έλαχί-

στοισι σιτιοισι χρήσθαι και ώςμαλθακωτάτοισι και φυ-

χροΐσι, και τήν λινόζωστιν έσθιέτω και τήν ακτή ν, και

μήτε άλυκά μήτε λιπαρά μήτε δριμέα, οίον όρίγανον ή

θΰμον ή πήγανον. Έπήν δέ τό πυρ άφη και τό πνίγμα,

και μή καταστη τό οίδημα, φάρμακον ίσχυρότερον με-

ταπϊσαι κάτω. Τήν δέ νούσον όλίγαι διαφευγουσιν.

13 Ήν αί μήτραι παρά φύσιν χάνωσι, τά έπιμήνια

πλέω του δέοντος έρχεται και γλισχρότερα και πυκνά,

και ή γονή ουκ εμμένει, καϊ ή ν άφγ] τω δακτύλω, ευ ρή­

σεις κεχηνός τό στόμα, καϊ πυρ και ρίγος καϊ οδύνη

λαμβάνει τήν νειαιρην γαστέρα και τάς ίξύας. Αύτη ή

νούσος λαμβάνει έκ ρόου αίματώδεος" γίνεται δέ όκό­

ταν τά καταμήνια έξαπίνης ιστάμενα ραγή.

Καν ή οδύνη μάλιστα έχγ], χλιάσματα προστιθέναι,

46

ΠΕΡΙ ΓΎΝΑΙΚΕΙΗΣ ΦΥΣΙΟΣ

γυναίκα αυτή πεθαίνει" αλλιώς, γλιτώνει με κατάλ­ληλη θεραπεία.

Σε μια τέτοια περίπτωση προσφέρουμε, όσο κρατάει ο πόνος, διάφορα δροσιστικά και προσπαθούμε να βά­λουμε σε κίνηση την κοιλιά. Αν η γυναίκα είναι έ­γκυος, να τρώει και να πίνει, για να μην πεθάνει το έμβρυο, και αν δεν ενεργείται, της κάνουμε υποκλυ­σμό" αν όμως δεν είναι έγκυος, της δίνουμε να πιει κα­θαρτικό και της ορίζουμε να τρώει όσο γίνεται λιγότε­ρη τροφή, όσο γίνεται πιο μαλακτική και, πάντως, κρύα* να τρώει επίσης σκαρόχορτο και κουφοξυλιά, ό­χι όμως αλμυρά, λιπαρά ή καφτερά, π.χ. ρίγανη, θυ­μάρι ή απήγανο.Όταν όμως περάσει ο πυρετός και η δύσπνοια, δεν πέσει όμως το πρήξιμο, δίνουμε δυνα­τότερο καθαρτικό του εντέρου.

Λίγες γυναίκες γλιτώνουν από αυτήν την αρρώστια. 13 Αν η μήτρα είναι αφύσικα ανοιχτή, τα έμμηνα έρ­

χονται πιο άφθονα, πιο γλοιώδη και συχνότερα" το σπέρμα δεν συγκρατείται, και αν αγγίξουμε με το δά­χτυλο, θα βρούμε το στόμιο της μήτρας να χάσκει. Εμφανίζεται τότε πυρετός, ρίγος και πόνος στο υπο­γάστριο και στα λαγόνια. Η αρρώστια αυτή κάνει την εμφάνιση της ύστερα από άφθονη ροή αίματος: όταν τα σταματημένα έμμηνα ξεσπούν ξαφνικά και απότομα.

Αν ο πόνος είναι πολύ δυνατός, βάζουμε ζεστά επι-

47

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

καϊ πυριήν τάς υστέρας, χαι πΐσαι φάρμακον χάτω, χαι

προστίθεται όχόσα μή δηξεται, χαι κλύζειν μετά τά

προσθετά στρυφνοΐσι, χαι λούεσθαι ώς ήχιστα' σιτιοισι

δε ώς ξηροτάτοισι χρέεσθαι' ήν δέ ταύτα ποιέουσα υγιής

μή γένηται, φάρμαχον πΐσαι, ύφ' ου άνω χαι χάτω

χαθαρεΐται' όχόταν τά έπιμήνια χινέηται, χαι όχόταν

παυηται, διαιτάν τον αυτόν τρόπον.

Ή δέ νούσος θανατώδης.

14 Ήν αί μήτραι ές τό μέσον τών ίξύων ώσιν, οδύνη

ϊσχει τήν νειαίρην γαστέρα και τά σκέλεα ύστερον, και

όκόταν άποπατήση, όδύναι έγγίνονται όξύτεραι, και ό

άπόπατος προέρχεται ύπό βίης, καϊ τό ου ρον στάζει, καϊ

λειποφυχέει.

Όκόταν ώδε έχγ), αύλίσκον προσδήσας προς κύστιν,

φυσήσαι τάς υστέρας, καϊ πυριήσαί ή λούσα ι πολλω

θερμω, καϊ ύποθυμιήν ύπό τά αιδοία κακώδεα, ύπό δέ

τάς ρίνας εύώδεα' όκόταν δέ ή οδύνη παύσηται, φάκιον

προπίσας, φάρμακον πΐσαι άνω, ύφ''ού ή κοιλίη ου κι-

48

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

θέματα και κάνουμε υποκαπνισμούς στη μήτρα. Δί­νουμε καθαρτικό του εντέρου και βάζουμε υπόθετα που δεν θα προκαλέσουν ερεθισμό. Ύστερα από τα υ­πόθετα κάνουμε πλύσεις με στυπτικές ουσίες, λουτρά όμως ελάχιστα. Η τροφή να είναι όσο γίνεται πιο στε­γνή. Αν με όλα αυτά η γυναίκα δεν γίνει καλά, της δί­νουμε να πιει καθαρτικό που θα την καθαρίσει και α­πό πάνω και από κάτω. Την ίδια τακτική θα ακολου­θήσει και όταν αρχίζουν τα έμμηνα και όταν τελειώ­νουν.

Η αρρώστια αυτή είναι πολύ επικίνδυνη. 14 Αν η μήτρα βρεθεί στο μέσο της οσφυϊκής χώρας,

εκδηλώνεται πόνος στο υπογάστριο και αργότερα στα σκέλη* όταν η γυναίκα πάει να ενεργηθεί, ο πόνος γί­νεται οξύτερος και η αφόδευση γίνεται με δυσκολία* τα ούρα τρέχουν σταγόνα σταγόνα και η γυναίκα λι­ποθυμάει.

Σε μια τέτοια περίπτωση προσαρμόζουμε σε μια φούσκα ένα σωληνάκι και εμφυσούμε στη μήτρα αέρα* ύστερα συστήνουμε ατμόλουτρο ή λουτρό με άφθονο ζεστό νερό. Κάνουμε στα γεννητικά όργανα δύσοσμο υποκαπνισμό, στη μύτη όμως αρωματικό υποκαπνι-σμό.Όταν περάσει ο πόνος, αφού πρώτα δώσουμε στη γυναίκα να πιει ζουμί από φακή, της δίνουμε στη συ­νέχεια να πιει εμετικό φάρμακο που δεν θα θέσει σε κί-

49

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

νηθήσεται. Έπήν δε αί ΰστέραι καταστώσιν ές χώρην,

φάρμαχον πΐσαι χάτω χαι γάλα μεταπΐσαι' έπειτα πυ­

ρ ιή σας τάς υστέρας οΐνω, τά συν τη δάφνη έμβάλλειν,

και προστιθέναι άμή δήξεται, ξυμμίσγων τό όξος' έπει­

τα ύποθυμιήν τοΐσιν άρώμασιν/Ατοχοι δέ χαι χωλαι έχ

ταύτης τής νούσου γίνονται.

ιό Έτεροςρόος' έπήν διαβάλη τους τάχους φύσει εύ-

τοκος έούσα, τό μέν πρώτον έπιλείπει τά έμμήνια, ή γί­

νεται έλάσσω, χαι τον χρόνον υπερβάλλει έν ώ έγίνετο

πρόσθεν' έπειτα έξαπίνης έγένετο πολλά καϊ χαθαρά

και ίσχυρά' καϊ ήν μέν οί άπαξ γενόμενα έη, τό λοιπόν

κατά λόγον έν γαστρι ϊσχει' ήν δέ μή, τό μέν πρώτον

γίνεται καϊ δεύτερον καϊ τρίτον του μηνός' έπειτα τε-

λευτήσει έξ έωυτού ό ρόος, καϊ ωχρή τε καϊ λεπτή γί­

νεται.

Όταν ώδε γένηται, φάρμακον χρή πιπίσκειν καϊ άνω

καϊ κάτω, καϊ γάλα μεταπιπίσκειν όνειον ή όρρόν' έ-

50

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

νηση την κοιλιά. Όταν η μήτρα γυρίσει στη θέση της, δίνουμε φάρμακο για κάθαρση από κάτω. Στη συνέ­χεια δίνουμε στη γυναίκα να πιει γάλα/Υστερα, αφού κάνουμε υποκαπνισμό της μήτρας με κρασί, βάζουμε το υπόθετο που γίνεται με δάφνη και δεν πρόκειται να προκαλέσει ερεθισμό· μαζί αναμειγνύουμε και ξίδι. Μετά κάνουμε αρωματικούς υποκαπνισμούς.

Η αρρώστια αυτή αφήνει τις γυναίκες στείρες και χωλές.

15 Εμφάνιση λευκόρροιας.

ιό Άλλη ροή:Όταν μια γυναίκα εύτοκη από τη φύ­ση της αποβάλει το κύημα, στην αρχή σταματάει η έμμηνη ροή ή λιγοστεύει η ποσότητα της και έρχεται με καθυστέρηση σε σύγκριση με τις προηγούμενες φο­ρές· ύστερα όμως κάνει ξαφνικά την εμφάνιση της ά­φθονη, καθαρή και δυνατή. Αν αυτό της συμβεί μια μόνο φορά, από κει και πέρα οι εγκυμοσύνες της είναι κανονικές. Σε αντίθετη περίπτωση, στην αρχή τα έμ­μηνα εμφανίζονται και δεύτερη και τρίτη φορά μέσα στον μήνα* ύστερα η ροή σταματάει από μόνη της, και η γυναίκα γίνεται κίτρινη και αδυνατίζει.

Σε μια τέτοια περίπτωση δίνουμε στη γυναίκα να πιεί φάρμακο για κάθαρση από πάνω και από κάτω, και στη συνέχεια γάλα ή ορρό από γάλα γαϊδούρας.

51

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

πειτα μετά ταύτα πυριήσαντα καθήραι τάς υστέρας

φαρμάκω δ μή δήξεται, έπειτα κλύσαι τω σύν τω δξει' έ­

πειτα ύποθυμιήσαι τόϊσιν άρώμασι. Ποιέειν δε ταύτα,

δκως τή πρότερη τών έπιμηνίων ή πεποιημένα' καϊ μή

γένηται άλουτούσα και άσιτούσα' κυκεώνα^ άναλτον

7ϋαχύν πίνουσα ύποθυμιήσθω τόϊσιν άρώμασι, νέτωπον

τυεριχέασακαι μύρονρόδινον' έπειτα τω άνδρϊ ξυνίτω.

17 Ήν αϊ κοτυληδόνες φλέγματος περίπλεαι γένων-

ται, τά μέν έπιμήνια γίνεται, καϊ έν γαστρι ϊσχει, δια­

φθείρει δέ, έπήν ίσχυρότερον τό έμβρυο ν γένηται' ου

γάρ δύναται ϊσχειν, άλλ 'άπορρήγνυται. Γνοίης δέ ώδε'

υγρή γίνεται, και απορρέει μυξώδες και γλίσχρον, και

ού δάκνει, και τοΐσιν έμμηνίοισιν, έπήν παύσηται του

ρεύματος, και δύο ήμερέων και τριών μύξαι έρχονται

από τών ύστερέων.

Ταύτη ν δεϊκλύσαι τω άπό τών όλύνθων, και δις ή τρις

μετακλύσας στρυφνοΐσι τό λοιπόν προστιθέναι, ύφ' ού

καθαίρεται φλέγμα, καϊ τά μαλθακά πυριήν, καϊ κλύζειν

52

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

Ύστερα από αυτά κάνουμε υποκαπνισμούς και καθα­ρίζουμε τη μήτρα με φάρμακο που δεν θα προκαλέσει ερεθισμό. Στη συνέχεια κάνουμε πλύσεις με προσθήκη ξιδιού, και ολοκληρώνουμε με αρωματικούς υποκα-πνισμούς. Όλα αυτά πρέπει να γίνονται με στόχο να έχουν τελειώσει τη μέρα πριν από την έμμηνη ροή. Η γυναίκα δεν πρέπει να μείνει ούτε άλουστη ούτε νη­στική* πίνοντας ανάλατο και πηχτό κυκεώνα θα κάνει αρωματικό υποκαπνισμό με λάδι από πικραμύγδαλο και ροδέλαιο. Μετά μπορεί να σμίξει με τον άντρα της.

17 Αν οι κοτυληδόνες γεμίσουν από φλέγμα, η έμ­μηνη ροή εμφανίζεται κανονικά, η γυναίκα συλλαμ­βάνει επίσης κανονικά, αποβάλλει όμως το έμβρυο της, μόλις αυτό αναπτυχθεί, γιατί δεν έχει τη δύναμη να το κρατήσει και αποκολλιέται. Τη διαπίστωση της κατάστασης αυτής μπορούμε να την κάνουμε ως εξής: Η γυναίκα υγραίνεται, η ροή της είναι βλεννώδης/ γλοιώδης και δεν προκαλεί ερεθισμό, και όταν σταμα­τήσει η ροή των εμμήνων, για δύο τρεις μέρες απο­βάλλονται από τη μήτρα βλέννες.

Στη γυναίκα αυτή πρέπει να κάνουμε πλύσεις με νε­ρό από άγουρα σύκα* στη συνέχεια, αφού κάνουμε δύο ή τρεις φορές πλύσεις με στυπτικά φάρμακα, βάζουμε υπόθετα που απομακρύνουν το φλέγμα* κάνουμε μα-

53

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

μετά τά προσθετά, Ισον τό όξος μϊσγων, και ύποθυμιήν

έν τόϊσιν έπιμηνίοισι τόϊσιν άρώμασι' έπειτα δέ άσιτέ-

ουσα και άλουτέουσα συνευναζέσθω τω άνδρϊ.

ΐ 8 Όκόταν τά έπιμήνια κρυφθή, οδύνη ϊσχει τήν νει-

αϊρην γαστέρα, και δοκέει έπικεϊσθαί οί βάρος, και τάς

ίξύας πονέει και τους κενεώνας' όκόταν δέ προς τά υ­

ποχόνδρια προσπέσωσι, πνίγουσι, και έμεϊπυκινά οξέα,

και έπήν άπεμέση, ρήιον ϊσχει ολίγον χρόνον' ή δέ ο­

δύνη καϊ ές τήν κεφαλήν καϊ ές τον τράχηλον φοιτά. Έ-

ΤΓ,ήν μέν λίην προσεστήκη, χλιάσματα προστιθέναι, και

ύποθυμιήν κακώδεα, και πϊνειν διδόναι τον κάστορα13

και τήν κόνυζαν'16 έπήν δέ κάτω, ύποθυμιήν τά κακώ­

δεα, ύπό δέ τάς ρίνας τά εύώδεα. Έπήν δέ παύσωνται αί

όδύναι, φάρμακον δούναι πιεΐν, και μεταπιπίσκειν γάλα

όνου' έπειτα διδόναι χυμό ν, άφ' ου έμεΐτοα, και προς τάς

ρίνας προστιθέναι' έπήν δέ καθήρης, πυριήσας τάς υ­

στέρας τοϊσι ξύν τη δάφνη, προσθεΐναι τό ξύν τη ναρ-

54

ΠΕΡΙ ΓΎΝΑΙΚΕΙΗΣ ΦΥΣΙΟΣ

λακούς υποκαπνισμούς και πλύσεις ύστερα από τα υ­πόθετα, έχοντας αναμείξει σε ίση ποσότητα νερό και ξίδι· στη διάρκεια της έμμηνης ροής κάνουμε στα γεν­νητικά όργανα αρωματικούς υποκαπνισμούς. Ύστερα από όλα αυτά η γυναίκα, άλουστη και νηστική, μπο­ρεί να σμίξει με τον άντρα της.

ιδ Αν τα έμμηνα αφανισθούν, εκδηλώνεται πόνος στο υπογάστριο, η γυναίκα νομίζει πως έχει πάνω της βάρος και πονάει στα λαγόνια και στα πλευρά. Αν τα έμμηνα στραφούν προς τα υποχόνδρια, δημιουργούν αίσθημα πνιξίματος, και η γυναίκα κάνει συχνούς ε­μετούς, βγάζοντας ξινές ουσίες· ύστερα από τον εμετό αισθάνεται για λίγο καλύτερα. Συχνός είναι επίσης ο πόνος στο κεφάλι και στον τράχηλο/Οταν ο πόνος εί­ναι δυνατότερος, βάζουμε ζεστά επιθέματα, κάνουμε δύσοσμους υποκαπνισμούς από κάτω και δίνουμε στη γυναίκα να πιει καστόριο και κόνυζα. Αν ο πόνος κα­τεβεί προς τα κάτω, κάνουμε δύσοσμους υποκαπνι-σμούς από κάτω και αρωματικούς στα ρουθούνια. Ό ­ταν σταματήσουν οι πόνοι, δίνουμε στη γυναίκα να πιει καθαρτικό και ύστερα γάλα γαϊδούρας. Στη συνέ­χεια της δίνουμε ένα αφέψημα που θα της προκαλέσει εμετό και φάρμακα που θα προκαλέσουν φτάρνισμα. Αφού ολοκληρώσουμε την κάθαρση, κάνουμε υποκα-πνισμούς στη μήτρα με προσθήκη δάφνης και βάζου-

55

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

χίσσω' τρις δέ διαλιπών πυρίης, προσθεΐναι τό ξύν τη

χανθαρίδι' τη δέ ύστεραίη στέαρ χήνειον' έπειτα διαλι­

πών τρεις ημέρας, κλύσαι τω ξύν τω δξει. Έν δέ τοϊσι

χαθαρμοϊσιν έσθιέτω τήν λινόζωστιν προ τών σιτίων,

χαι σιτιοισι μαλθαχωτάτοισι χρήσθω, χαι τά δριμέα

τρωγέτω, χαι λουέσθω θερμω δις τής ήμερης. Ήν δέ μή

γίνηται τά έπιμήνια, ταύτα ποιήσαντα έν τω δέοντι

χρόνω, πΐσαι χανθαρίδας, χαι έπήν γένηται, νηστεύσασα

και άλουτήσασα χαι ύποθυμιήσασα, προς τον άνδρα ϊ-

τω.

19 Όχόταν έν γαστρι έχουσα διαφθείρη τό έμβρυο ν

μηνιαΐον χαϊ διμηνιαΐον, χαι έχφέρειν μή δύνηται, χαι

λεπτή παρά φύσιν γίνηται, ταύτη ν χρή χαθήραντα χαι

τάς υστέρας τό σώμα παχύναι' ού γάρ δυνήσεται προ-

τερον διενέγχαι, έστ'αν αυτής παχεΐαι γένωνται αί ύ-

στέραι χαι ίσχυσωσιν.

20 Ήν δέ παχυνθή παρά φύσιν, ούχ ϊσχει έν γαστρί'

τό γάρ έπίπλοον έπιχείμενον πουλύ χαι παχύ άποπιέζει

τάς υστέρας, χαι τήν γονήν ούχ είσδέχεται. Ταύτηνχρή

56

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

με το υπόθετο με τον νάρκισσο. Με διακοπή των υπο-καπνισμών για τρεις μέρες βάζουμε το υπόθετο με την κανθαρίδα. Την άλλη μέρα λίπος χήνας. Αφήνουμε να περάσουν τρεις μέρες και κάνουμε πλύση με προσθήκη ξιδιού. Στη διάρκεια των καθάρσεων η γυναίκα να τρώει πριν από το φαγητό σκαρόχορτο, οι τροφές της να είναι εξαιρετικά μαλακτικές, να τρώει καυτερά, και να κάνει ζεστό μπάνιο δύο φορές τη μέρα.

Αν δεν έρθουν τα έμμηνα, παρόλο που τα έχουμε κάνει όλα αυτά στην κατάλληλη χρονική στιγμή, δί­νουμε στη γυναίκα να πιει ζουμί από κανθαρίδες. Μό­λις εμφανιστεί η ροή, νηστική, άλουστη και ύστερα α­πό υποκαπνισμό των γεννητικών της οργάνων η γυ­ναίκα μπορεί να σμίξει με τον άντρα της.

19 Αν μια έγκυος γυναίκα αποβάλει το έμβρυο της τον πρώτο ή τον δεύτερο μήνα μη έχοντας τη δύναμη να διεκπεραιώσει την εγκυμοσύνη της, και αν αδυνα­τίζει αφύσικα, πρέπει να την καθαρίσουμε (ιδιαίτερα τη μήτρα της) και να προσπαθήσουμε να αυξήσουμε το βάρος του σώματος της" γιατί δεν θα μπορέσει α­σφαλώς να φέρει σε πέρας εγκυμοσύνη, αν πρώτα δεν παχύνει και δεν δυναμώσει η μήτρα της.

2 0 Αν, πάλι, η γυναίκα είναι αφύσικα χοντρή, δεν συλλαμβάνει, γιατί το επίπλοον κάθεται άφθονο και παχύ πάνω στη μήτρα και την πιέζει, με αποτέλεσμα

57

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

λεπτύναντα φάρμακον πΐσαι κάτω, και προς τάς υστέ­

ρας προσθεϊναι, δ τι καθαιρεί αύτάς και φύσας ουκ έμ-

ποιεΐ.

2ΐΉν δέ τό στόμα τών ύστερέων σκληρό ν γένηται ή

ό αύχήν, τον δάκτυλον παρεισάγων, γνώση, και έπήν

προς τό ισχίο ν έωσιν άπεστραμμέναι. Όταν ώδε έχη,

μηδέν προσφέρειν δεινόν' ήν γάρ εξέλκωσης τό στόμα,

έπήν φλεγμήνη, κίνδυνος τό πάμπαν άτοκον γενέσθαι'

αλλά προστιθέναι α μη δάκνει, ύφ' ων καθαίρεται.

22 Ήν γυναίκα μή δυναμένην τεκεΐν έθέλης καθήραι,

καϊ η χολώδης ή φλεγματώδης, γνώση τωδε όκότερον

άν η μάλλον' φάμμον υποβάλλων, έπήν τά έπιμήνια

γένηται, έν τω ήλίω έπιχέας τό αίμα, έάν ξηρανθήναι'

και ήν μέν χολώδης η, επάνω τής φάμμου έσται τό αί­

μα ώχρόν, ήν δέ φλεγματώδης, οίον μύξα' και δή όκό­

τερον άν έη καθήρας κάτω, προς τάς υστέρας προσθεϊ­

ναι προσθετά.

58

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

η μήτρα να μη δέχεται το σπέρμα. Πρέπει λοιπόν να λεπτύνουμε τη γυναίκα, να της δώσουμε να πιει κα­θαρτικό του εντέρου και, στη συνέχεια, να βάλουμε στη μήτρα της υπόθετο που θα την καθαρίσει δίχως να προκαλέσει αέρια.

2 ΐ Θα διαπιστώσουμε αν το στόμιο ή ο τράχηλος της μήτρας έχει σκληρύνει βάζοντας το δάχτυλο μας· το ίδιο και αν η μήτρα έχει εκτραπεί προς τον γοφό. Στην περίπτωση αυτή να μην προσφέρουμε κανένα ι­διαίτερα δραστικό φάρμακο* γιατί αν προκαλέσουμε εξελκώσεις στο στόμιο ύστερα από φλεγμονή, υπάρ­χει κίνδυνος η γυναίκα να μη μπορέσει πια ποτέ να κάνει παιδί. Αντίθετα, θα χρησιμοποιήσουμε οτιδήπο­τε καθαρίζει χωρίς να προκαλεί ερεθισμό.

22 Αν θέλουμε να καθαρίσουμε γυναίκα που δεν μπορεί να κάνει παιδί, πρέπει να δούμε αν είναι χο­λώδης ή φλεγματική. Θα διαπιστώσουμε τι από αυτά τα δύο είναι σε μεγαλύτερο βαθμό με τον εξής τρόπο: βάζουμε άμμο στον ήλιο, και όταν έρθουν τα έμμηνα, χύνουμε από το αίμα αυτό πάνω στην άμμο και το α­φήνουμε να ξεραθεί στον ήλιο· αν η γυναίκα είναι χο­λώδης, το αίμα πάνω στην άμμο θα γίνει κίτρινο* αν είναι φλεγματώδης, θα γίνει κάτι σαν μύξα. Θα δώ­σουμε λοιπόν καθαρτικό από κάτω για το υγρό που υ­περισχύει και ύστερα θα βάλουμε στη μήτρα υπόθετα.

59

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

23 Ήν τά έπιμήνια παντάπασι μή γίνηται, ήν μέν ύ­

πό πόνου η, πρώτον μέν τήν κοιλίην καθήραι κάτω, έ­

πειτα προσθεΐναι, ύφ' ου αίμα χαθαίρεται έχ τών ύστε-

ρέων' έπειτα διαλιπών ήμέρην μίην ή δυο, ύφ' ου αίμα

χαθαίρεται προσθεΐναι' τον δέ άλλονχρόνον τον φλοιόν

πινέτω τοΰ κρήθμου17 έν όίνω τρίφασα.

24 Ήν ύγρότερον τοΰχαιρού τό στόμα τών ύστερέων

•η, προστιθέναι τά δριμέα, όχως δηχθή, και φλεγμήναν

σχληρόν γένηται.'Ήν δέ σχιρρωθη,18 τά δριμέα προσφέ­

ρει ν' δάχνοντα γάρ διαχεΐ τον ίχώρα' έπειτα μαλθακά

προστιθέναι'ές δέ τάλλα νουσήματα ώς ήχιστα προστι­

θέναι.

25 Ήν ές τό ίσχίον λεχοϊχαταστηρίξωσιν αί ΰστέραι

ή ές τον χενεώνα, προστίθεσθαι χρή προς τό υγιές ίσχί­

ον έλαιον Αίγύπτιον λευχόν ή βαχχάριον,19 χαι έπϊ τό

υγιές ίσχίον κατακείσθω, χαι πινέτω γλυχυσίδης χόχ-

χους πέντε τούςμέλανας, χαι ακτής καρπόν όσονχηρα-20 » / 21 ^ • > >' . »

μιοα, και κάστορος οσον κυαμον εν οινω έπειτα

λουσαμένη θυμιήσθω, και τοΐσι πότοισι και σιτιοισι

χρήσθω μαλθακοϊσι, και λινοζώστει, καϊ τοΐσι δριμέσι

πάσι χωρίςραφάνου και κρομμύων.

6ο

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΗΣ ΦΥΣΙΟΣ

23 Αν τα έμμηνα δεν έρχονται καθόλου: αν η αιτία γι' αυτό είναι ο πόνος, πρώτα καθαρίζουμε από κάτω την κοιλιά και ύστερα βάζουμε εμμηναγωγό υπόθετο* στη συνέχεια αφήνουμε να περάσουν μία ή δύο μέρες και βάζουμε εμμηναγωγό υπόθετο. Στο διάστημα α­πό κει και πέρα η γυναίκα να κοπανίζει φλούδα κρήθ­μου μέσα σε κρασί και να το πίνει.

24 Αν το στόμιο της μήτρας είναι πιο υγρό από το κανονικό, βάζουμε καυστικές ουσίες, για να του προ­καλέσουν ερεθισμό και, φλεγμαίνοντας το, να το σκλη­ρύνουν. Αν παρουσιασθεί σκίρρωμα, προσφέρουμε καυ­στικές ουσίες, που προκαλώντας ερεθισμό διαχέουν το νοσηρό υγρό. Στη συνέχεια προσφέρουμε μαλακτικές ουσίες, Σε άλλες, πάντως, αρρώστιες η χρήση καυστι­κών ουσιών να είναι ελάχιστη.

25 Αν η μήτρα λεχώνας πάει και εγκατασταθεί στον γοφό ή στα πλευρά της, πρέπει να βάλουμε στον υγιή γοφό άσπρο αιγυπτιακό λάδι ή λάδι βάκκαρης. Η γυ­ναίκα να είναι ξαπλωμένη στον υγιή γοφό και να πί­νει κρασί με πέντε μαύρους κόκκους παιωνίας, μια χηραμίδα καρπό κουφοξυλιάς και καστόριο όσο ένα κουκί* στη συνέχεια να κάνει μπάνιο και αρωματικούς υποκαπνισμούς, να καταναλώνει ποτά και τροφές μα­λακτικές, σκαρόχορτο και όλων των ειδών καυτερά, εκτός από ρεπάνια και κρεμμύδια.

6ι

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

26 Όκόταν πνίγωσιν αί ύστέραι, ύποθυμιήν χρή τά

κακώδεα πάντα ύπό τάς ρίνας, άσφαλτο ν, θείον, κέρας,

έλλύχνιον, φώκης έλαιον, καστόριον'21 ύπό δέ τά αιδοία

τά εύώδεα.

27 Ήν δέ λεχοί αί ύστέραι φλεγμήνωσι, πίμπραται

και πνϊξ έχει. Όκόταν ώδε έχη, παρατείνας όθόνιον

βρυα θαλάσσια λεπτά καταπλάσσειν' έπειτα ώμήλυσιν

και σποδόν κληματίνην και λίνου σπέρμα, όζος και έ­

λαιον έπιχέας, έφεΐν έως άν οίον περ σταϊς γένηται' έ­

πειτα καταπλάσαι, ήν θερμοτέρω δυνηται άνέχεσθαι,

τήν νειαίρην γαστέρα.

28 Ήν δέ πεπήγωσι, φακούς έφήσας έν όζει και ήδυ-

όσμω πολλω, έλκειν τήν άτμίδα ές τό στόμα και τάς

ρίνας προσίσχειν, και τά κακώδεα ύποθυμιήν, και λινό-

ζωστιν έσθίειν' και έν τω χυλω άλητον έφθόν ροφείτω'

ότι τάχιστα τε και πριν ή τήν όδυνην έχειν, πρότερον

χρή διδόναι τών φαρμάκων όσα τάς υστέρας παύει τής

όδύνης' και σιτία διαχωρητικά προσφερέσθω' ήν δέ ή

γαστήρ θερμαίνηται, ύποκλύσαι.

62

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

26 Αν η μήτρα προκαλεί πνίξιμο, κάνουμε υποκα-πνισμό κάτω από τη μύτη με όλες τις δύσοσμες ουσί­ες: άσφαλτο, θειάφι, κέρατο, φυτίλι λυχναριού, λάδι φώκιας, καστόριο* στα γεννητικά όμως όργανα κά­νουμε αρωματικό υποκαπνισμό.

27 Αν η μήτρα λεχώνας παρουσιάσει φλεγμονή, η γυναίκα αισθάνεται φλόγωση και πνίξιμο. Στην περί­πτωση αυτή απλώνουμε ένα κομμάτι πανί, βάζουμε πάνω του κοπανισμένα θαλασσινά φύκια και κάνουμε κατάπλασμα* παίρνουμε ύστερα αλεύρι, στάχτη από κληματόβεργες, λιναρόσπορο, τα περιχύνουμε με ξίδι και λάδι, τα βράζουμε ώσπου να γίνουν κάτι σαν ζυ­μάρι και το βάζουμε ως κατάπλασμα πάνω στο υπο­γάστριο της γυναίκας, όσο πιο ζεστό μπορεί να το α­ντέξει.

2 8 Αν η μήτρα έχει γίνει δύσκαμπτη, βράζουμε μέ­σα σε ξίδι και άφθονο δυόσμο φακές και η γυναίκα ει­σπνέει τους ατμούς με το στόμα και τη μύτη. Να κά­νει επίσης δύσοσμους υποκαπνισμούς, να τρώει σκα-ρόχορτο και να πίνει αλεύρι βρασμένο μέσα στο ζουμί του σκαρόχορτου. Όσο γίνεται πιο γρήγορα, και πά­ντως προτού αρχίσει ο πόνος, δίνουμε στη γυναίκα φάρμακα που σταματούν τον πόνο της μήτρας και της συστήνουμε τροφές υπακτικές. Αν η κοιλιά ζεσταίνε­ται, κάνουμε υποκλυσμούς.

63

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

29 Ήν έκ τόκου φλεγμήνωσιν αί μήτραι, στρύχνου

χυλόν έγχέαι ές τά αιδοία, καϊ έπήν ούτος θερμός γέ­

νηται, έτερον έγχεΐν' ήν δέ μή ή, σχίνου ή ράμνου ή

τεύτλου. Έτερον κολοκύντης χυλόν έκπιέσας έγχεον,

και αυτής τό έν μέσω τό άπαλώτατον περιξύσας μακρόν

ένθες. Ύστερον ύδατι φιμύθιον22 τριβών, έν είρίω άνα-

σπογγιζων, πρόσθες' ήν δέ φρίσση, άφαιρέειν/Ήν γυνή

άσθενέη άπό ύστερέων, και χολαι αυτήν πνίγω σι, και

δέη αυτήν καθήραι κούφωςκαι τής οδύνης παύσαι, πευ-

κεοανου οπον οσον τρειςκυασους οιοου πινειν.

30 Ήν έν τη όσφύι αί ύστέραι έωσιν ή έν τω κενεώνι,

ήν θέλης μετακινήσαι, τρίφας θείον και άσφαλτο ν, μέλι

'εφθόν παραχέας, και ποιήσας βάλανον παχείην, ές τήν

έδρην ένθες'και έκ τών ύστερέων ήν ξηραι γένωνται, τά

αυτά προσθεΐναι ώς τάχιστα.

31 Γυναικι όταν αί ύστέραι σκληρά ι γένωνται και ές

τά αίδοΐα έξίσχωσι και οί βουβώνες σκληροί γένωνται,

και καύμα έν τόϊσιν αίδοίοισιν ένη, καρκινοΰσθαι άρχε-

64

ΠΕΡΙ ΙΎΝΑΙΚΕΙΗΣ ΦΥΣΙΟΣ

29 Αν ύστερα από τον τοκετό η μήτρα παρουσιάσει φλεγμονή, εγχέουμε στο αιδοίο χυμό από στρύχνο, και όταν αυτός ζεσταθεί, εγχέουμε και άλλον. Αν δεν υπάρχει τέτοιος χυμός, μπορεί να είναι και χυμός σχί-νου ή παλιουριού ή σέσκουλου. Άλλο φάρμακο: Στύ­βουμε κολοκύθα και εγχέουμε τον χυμό· κόβουμε, ε­πίσης, κατά μήκος το μέσα της κολοκύθας, το πολύ μαλακό, και το βάζουμε εκεί. Τελευταίο φάρμακο: Κοπανίζουμε ψιμύθιο μέσα σε νερό, το αναροφούμε με μαλλί και τοποθετούμε αυτό το μαλλί μέσα στα γεν­νητικά όργανα* αν η γυναίκα νιώσει ρίγος, το αφαι­ρούμε. Αν η γυναίκα αισθάνεται αδύναμη από την πε­ριπέτεια της μήτρας της· αν η χολή τής φέρνει πνίξι­μο* αν χρειάζεται να της κάνουμε έναν ελαφρό καθα­ρισμό και να της μαλακώσουμε τον πόνο, της δίνουμε να πιει χυμό πευκέδανου σε ποσότητα τριών κυάθων.

3 0 Αν η μήτρα βρίσκεται στην οσφύ ή στα πλευρά: Αν θέλουμε να τη μετακινήσουμε, κοπανίζουμε θειάφι και άσφαλτο, χύνουμε βρασμένο μέλι, κάνουμε ένα χοντρό υπόθετο και το τοποθετούμε στην έδρα. Αν, ε­πίσης, η μήτρα ξεραθεί, βάζουμε τα ίδια αυτά όσο γί­νεται πιο γρήγορα.

31 Όταν η μήτρα μιας γυναίκας σκληρύνει και προ­εξέχει από το αιδοίο* όταν οι βουβώνες σκληρύνουν και υπάρχει φλόγωση στα γεννητικά όργανα, τότε

65

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ται.Όταν ούτως έχγ], σικύηςχρή τό έσω τρΐφαι καϊ κη-

ρίον, ύδατος κοτύλην23 έπιχέας, ένιεϊς ες τήν έδρην, έα

καθαίρεσθαι:

3 6 Ήν σκιρρωθέωσιν αί μήτραι, τό τε στόμα τρηχύ

γίνεται και τά έμμήνια κρύπτεται' όκόταν δε προφανή,

ώσπερ φάμμος, και ή γονή ού γίνεται τουτέου τοΰ χρό­

νου ' ήν δε καϊ έσαφάσσης τω δακτύλω, τρηχύ τό στόμα

εύρήσεις τών μητρέων. Όκόταν ώδε έχη, τής κυκλάμι­

νου χρή τρίφαντα και αλός και σύκου ώμου μίσγοντα

και άναποιοΰντα μέλιτι προστιθέναι, και πυριήσαντα

κλύσαι τοΐσι καθαρτηρίοισιν'26 εσθιέτω δέ τήν λινόζω-

στιν και κράμβας έφθάς, και τον χυλόν ροφεέτω, καϊ

θερμω λουέσθω.

37 Ήν σκιρρωθέωσιν αί μήτραι, τά τε έπιμήνια κρύ­

πτεται, και τό στόμα αύτέων ξυμμύει, καϊ ού κυΐσκεται.

Έως άν ούτως έχη, ήν έσαφάσσης τω δακτύλω, όφει τό

66

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟΣ ΦΥΣΙΟΣ

αρχίζει να σχηματίζεται καρκίνωμα. Στην περίπτω­ση αυτή κοπανίζουμε κερήθρα και το μέσα ενός κολο-κυθιού, χύνουμε από πάνω μια κοτύλη νερού, το εγ­χέουμε στην έδρα και το αφήνουμε να ενεργήσει κα­θαρτικά.

32 Μακρός κατάλογος ποτών και υπόθετων που διευκολύ­

νουν την έξοδο του υστέρου και την κάθοδο των εμμήνων.

33 Ποικίλοι τρόποι παρασκευής κλύσματος.

34 Ποικίλα είδη υποκαπνισμού.

35 Νερό στη μήτρα: συμπτώματα - θεραπευτική αγωγή.

3 6 Αν η μήτρα σκληρύνει, το στόμιο της γίνεται τραχύ και τα έμμηνα χάνονται* και όταν εμφανι­σθούν, είναι σαν άμμος. Στο διάστημα αυτό σύλληψη δεν γίνεται. Αν αγγίξουμε με το δάχτυλο το στόμιο της μήτρας, θα το βρούμε τραχύ. Στην περίπτωση αυ­τή κοπανίζουμε κυκλάμινο, το αναμειγνύουμε με α­λάτι και ωμό σύκο, το ζυμώνουμε με μέλι και το χρη­σιμοποιούμε ως υπόθετο. Κάνουμε υποκαπνισμό, και στη συνέχεια υποκλυσμό με καθαρτικές ουσίες. Η γυ­ναίκα να τρώει σκαρόχορτο και βρασμένο λάχανο, να πίνει το ζουμί τους και να λούζεται με ζεστό νερό.

37 Αν η μήτρα σκληρύνει, τα έμμηνα χάνονται, το στόμιο της μήτρας κλείνει και η γυναίκα δεν συλλαμ­βάνει. Αν στη διάρκεια αυτής της κατάστασης ψηλα-φήσουμε με το δάχτυλο, θα βρούμε το στόμιο της μή-

67

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

στόμα τρηχύ, καϊ τον δάκτυλον ουκ έσίησι, καϊ πυρετός

αυτήν λαμβάνει και βρυγμός, και οδύνη έχει τήν νειαί-

ρην γαστέρα και τον κενεώνα και τάς ίξύας. Πάσχει δέ

ταύτα, ήν έν αύτη διαφθαρέν σαπή τό έμβρυον' έστι δ'

ήσι και έκ τόκου γίνεται' πολλάκις δέ και άλλως.

Όκόταν ώδε έχη, λούειν χρή αυτήν πολλω καϊ θερμω,

καϊ πυριήν' όταν δέ νεόλουτος ή νεοπυρίητος % τήν μή-

λην27 καθείς άναστομοΰ, καϊ άνεύρυνε τό στόμα αύτέων,

καϊ τω δακτύλφ ωσαύτως, καϊ προστιθέναι ώσπερ έπϊ

τής πρότερης γέγραπται, καϊ τών ποτημάτων ωσαύτως

πιπίσκειν, καϊ θεραπεύειν τον αυτόν τρόπον, ώσπερ καϊ

πρότερο ν.

38 Ήν αί μήτραι προς τάς πλευράς προσπέσωσι, βήξ

έχει καϊ οδύνη, ύπό τό πλευρό ν οίον σφαίρα, καϊ άπτο-

μένη πονέει ώσπερ έλκεος, καϊ καταφθίνει, καϊ δοκέει

περιπλευμονίη είναι, καϊ σπάται, και κυφή γίνεται, καϊ

τά έπιμήνια όλως ού προφαίνεται, ένίησι δέ προφανέντα

όίχεται, τά δέ γενόμενα άσθενέα τε καϊ ολίγα ή κακίω

68

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

τρας τραχύ: το δάχτυλο δεν μπορεί να εισχωρήσει. Η γυναίκα παρουσιάζει πυρετό και τρίξιμο των δοντιών, και συγχρόνως πονούν το υπογάστριο, τα πλευρά και τα λαγόνια της. Όλα αυτά συμβαίνουν στη γυναίκα, αν το έμβρυο πεθάνει και σαπίσει μέσα της* σε μερικές όμως γυναίκες αυτά συμβαίνουν και ύστερα από τον τοκετό* συχνά, επίσης, και από άλλες αιτίες.

Σε μια τέτοια περίπτωση λούζουμε τη γυναίκα με άφθονο ζεστό νερό και της κάνουμε ατμόλουτρο* μό­λις τελειώσει το λούσιμο ή το ατμόλουτρο, εισάγουμε τη μήλη, ανοίγοντας και διευρύνοντας με αυτήν το στόμιο της μήτρας* το ίδιο και με το δάχτυλο. Βάζου­με τα υπόθετα που αναφέραμε στην προηγούμενη πε­ρίπτωση, δίνουμε στη γυναίκα να πιει τα ίδια ποτά, και εφαρμόζουμε, γενικά, την ίδια θεραπευτική αγω­γή όπως πρωτύτερα.

38 Αν η μήτρα κινηθεί προς τα πλευρά, αρχίζει βή­χας και πόνος, σαν να υπάρχει μια μπάλα κάτω από το πλευρό. Η γυναίκα πονάει όταν την αγγίξεις, σαν να έχει πληγή* μαραίνεται, δίνοντας την εντύπωση ό­τι πρόκειται για περιπνευμονία* έχει σπασμούς και καμπουριάζει* τα έμμηνα της εξαφανίζονται τελείως* σε μερικές έρχονται και αμέσως φεύγουν και αυτά ό­μως που έρχονται είναι αδύνατα, λιγοστά ή κατώτε­ρης ποιότητας σε σύγκριση με ό,τι ήταν πριν. Σύλλη-

69

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ή προ του, καϊ ή γονή ουκ έγγίνεται τουτέου τοΰ χρό­

νου. ...

Ή δέ νοΰσος σπερχνή τε καϊ θανατώδης, καϊ όλιγαι

διεκφυγγάνουσιν αυτήν και μελεδαινόμεναι.

39 "Ην τό στόμα ξυμμύση, γίνεται ίσχυρόν ώσπερ έ-

ρινεόν, και ήν έσαφάσσης τω δακτύλω, όφει σκληρό ν και

ξυνεστραμμένον, καϊ τον δάκτυλο ν ουκ έσίησι, καϊ τά

έπιμήνια άποκεκρύφαται, καϊ τήν γονήν ουκ ενδέχεται

τουτέου τοΰ χρόνου, καϊ οδύνη έχει τήν νειαίρην γαστέ­

ρα καϊ τήν όσφϋν καϊ τον κενεώνα' έστι δ' ότε καϊ άνω

προσίσταται καϊ πνίγει. ...

4 0 Ήν παραλοξαίνωνται αί μήτραι, καϊ τό στόμα

αύτέων λοξόν γίνεται, καϊ τά έπιμήνια αυτή τοτέ μέν

κρύπτεται, τοτέ δέ προφανέντα οϊχεται, καϊ ούχ όμοια

γίνεται, άλλά κακίω τε καϊ έλάσσω ή προ τοΰ, καϊ ή

γονή ούκ έγγίνεται τουτέου τοΰ χρόνου, καϊ οδύνη ϊσχει

τήν νειαίρην γαστέρα καϊ τάς ίξύας καϊ τήν όσφΰν καϊ

τό ίσχίον, καϊ έφέλκει αυτό. ...

Ή δέ νοΰσος δυσαπάλλακτος.

70

ΠΕΡΙ ΓΎΝΛΙΚΕΙΗΣ ΦΥΣΙΟΣ

ψη στο διάστημα αυτό δεν γίνεται. Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

Πρόκειται για βαριά, γρήγορα εξελισσόμενη και θα­νατηφόρα αρρώστια. Λίγες είναι οι γυναίκες που γλι­τώνουν, ακόμη και αν έχουν υποβληθεί σε θεραπεία.

39 Αν το στόμιο της μήτρας κλείσει, γίνεται σκληρό σαν αγριόσυκο, και αν το αγγίξουμε με το δάχτυλο, θα το βρούμε σκληρό και σφιχτό. Το δάχτυλο δεν μπορεί να εισχωρήσει, τα έμμηνα δεν έρχονται πια, και σε όλο αυτό το διάστημα η μήτρα δεν δέχεται το σπέρμα. Πόνος εκδηλώνεται στο υπογάστριο, στη μέ­ση και στα πλευρά, ενώ μερικές φορές ανεβαίνει και προς τα πάνω, οπότε προκαλεί πνίξιμο.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

4 θ Αν λοξέψει η μήτρα, λοξό γίνεται και το στόμιο της. Στη γυναίκα αυτή άλλοτε χάνονται τα έμμηνα της και άλλοτε εμφανίζονται μεν, χάνονται όμως α­μέσως πάλι* δεν είναι, πάντως, όμοια με τα ως τότε: είναι κατώτερης ποιότητας και λιγότερα σε σύγκριση με τα παλιότερα. Στο διάστημα αυτό σύλληψη δεν γί­νεται, και εμφανίζεται πόνος στο υπογάστριο, στα λα­γόνια, στη μέση και στον γοφό, που αισθάνεται και έ­να τράβηγμα.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

Πρόκειται για αρρώστια από την οποία η γυναίκα

71

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

41 Ήν άναπρησθώσιν αϊ μήτραι, ή τε γαστήρ αίρεται

και φυσάται, και οί πόδες οίδέουσι και τά κοΐλα του

προσώπου, ή χροιή δε άειδής γίνεται, και τά έπιμήνια

κρύπτεται, και ή γονή ουκ έγγίνεται τουτέου του χρό­

νου, καϊ άσθενέει, και άλύει, και όκόταν άναστή ή προ-

ελση, ορυοπνοια αυτήν ισχει, και ο τι αν φαγη η πιη,

λυπέει αυτήν, και στένει τε και δύσελπιςμάλλον ή πριν

φαγεΐν' πολλάκις δέ και πνίγεται. ...

Ή δέ νούσος χρονίη.

42 Ήν θρομβωθέωσιν αί μήτραι, τό στόμα αύτέων

γίνεται οίον όρόβων μεστό ν, και ή ν έσαφάσσης, όφει ώ­

δε έχον, και τά έπιμήνια ού γίνεται, ούδ' ή γονή κατέ­

χεται. ...

43 Ήν περιστραφέωσιν αί μήτραι, τά τε έπιμήνια ού

γίνεται, καϊ ή γονή ούκ έγγίνεται, και οδύνη ϊσχει τήν

νειαίρην γαστέρα και τάς ίξύας και τούς κενεώνας' και

ήν έσαφάσση τω δακτύλω, ούκ άν δύναιτο του στόματος

72

ΠΕΡΙ ΓΎΝΑΙΚΕΙΗΣ ΦΥΣΙΟΣ

γλιτώνει δύσκολα. 4ΐ Αν η μήτρα εξογκωθεί, η κοιλιά της γυναίκας

πρήζεται και φουσκώνει, τα πόδια της πρήζονται, το ίδιο και τα μέρη κάτω από τα μάτια της, το χρώμα της γίνεται δυσάρεστο στην όψη, τα έμμηνα χάνονται και σύλληψη σ' αυτό το διάστημα δεν γίνεται. Η γυ­ναίκα αισθάνεται αδυναμία, αισθάνεται επίσης δυσφο­ρία, και όταν σηκώνεται ή περπατάει, την πιάνει ορ-θόπνοια. Ό,τ ι κι αν φάει, ό,τι κι αν πιει την ενοχλεί, βογγάει και αναστενάζει, και χάνει σε μεγαλύτερο βαθμό το κουράγιο της από ό,τι προτού φάει· δεν εί­ναι καθόλου λίγες και οι φορές που αισθάνεται πνίξι­μο.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

Πρόκειται για αρρώστια που κρατάει πολύν καιρό. 42 Αν στη μήτρα σχηματισθούν θρόμβοι αίματος, το

στόμιο της μοιάζει σαν να είναι γεμάτο από ρόβια, και αν το αγγίξουμε με το δάχτυλο, θα το βρούμε σ' αυ­τήν την κατάσταση. Τα έμμηνα τότε δεν έρχονται, ούτε και συγκρατείται το σπέρμα.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

43 Αν η μήτρα περιστραφεί, τα έμμηνα δεν έρχο­νται, σύλληψη δεν γίνεται και εμφανίζεται πόνος στο υπογάστριο, στα λαγόνια και στα πλευρά. Αγγίζο­ντας με το δάχτυλο δεν μπορούμε να ακουμπήσουμε

73

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

θιγεϊν τών μητρέων, άλλ 1 άνακεχώρηκεν ισχυρώς.

Όκόταν ούτως έχη, φάρμακον χρή πΐσαι ύφ' ού κα-

θαίρεται άνω και κάτω, κάτω δέ μάλλον και πυριήν τό

τε σώμα καϊ τάς μήτρας ώς μάλιστα" καϊ λούει ν τω θερ-

μφ δις τής ήμερης' καϊ τών ποτημάτων ό τι άν μάλιστα

προσδέχηται πειρώμενος δίδου'και ξυνευδέτω τω άνδρϊ

ώς πυκνότατα, καϊ τήν κράμβην έσθιέτω.

44 Ήν μή κατά χώρην μένωσι κινηθεΐσαι αί μήτραι,

άλλ' ένθα καϊ ένθα προσπίπτωσιν, όδύνας παρέχουσι

καϊ άφανέες γίνονται, ότέ δέ έζίσχουσιν ώσπερ έδρη'καϊ

όκόταν μέν ύπτίη κατακειμένη τύχη, κατά χώρην μέ-

νουσιν' όταν δέ άναστή ή έπικύφη ή άλλο τι κινηθή, εξ­

έρχονται* πολλάκις δέ και ήσυχίην έχούση. Ταύτηνχρή

ώς μάλιστα ήσυχάζειν καϊ μή κινεΐσθαι, καϊ τήν κλίνην

κεΐσθαι προς ποδών ύφηλοτέρην, καϊ τόϊσιν αύτέοισι

χρήσθαι, ώσπερ έν τόϊσιν επάνω, καϊ τοΐσι στρυφνοϊσιν

74

ΠΕΡΙ ΙΎΝΑΙΚΕΙΗΣ ΦΥΣΙΟΣ

το στόμιο της μήτρας, γιατί αυτό έχει υποχωρήσει πολύ.

Στην περίπτωση αυτή δίνουμε στη γυναίκα να πιει φάρμακο που θα την καθαρίσει από πάνω και από κά­τω, πιο πολύ όμως από κάτω. Κάνουμε υποκαπνι-σμούς ολόκληρου του σώματος, κυρίως όμως της μή­τρας. Τη λούζουμε δύο φορές τη μέρα με ζεστό νερό. Από ποτά τής δίνουμε να πιει αυτά που, ύστερα από δοκιμή, θα βρούμε ότι γίνονται καλύτερα δεκτά. Να κοιμάται με τον άντρα της όσο γίνεται συχνότερα, και να τρώει λάχανο.

44 Αν η μήτρα μετακινηθεί και δεν είναι πια στη θέ­ση της, αλλά πηγαίνει από δω και από κει, αυτό προ­καλεί πόνους· η μήτρα εξαφανίζεται, είναι όμως και φορές που προεξέχει όπως η έδρα. Όταν η γυναίκα εί­ναι ξαπλωμένη σε ύπτια θέση, η μήτρα μένει στη θέ­ση της· όταν όμως σηκωθεί ή σκύψει, ή κάνει οποια­δήποτε άλλη κίνηση, τότε η μήτρα της βγαίνει έξω -πολλές φορές αυτό συμβαίνει και ενώ η γυναίκα βρί­σκεται σε θέση ανάπαυσης.

Η γυναίκα αυτή πρέπει, όσο μπορεί πιο πολύ, να μέ­νει ήσυχη και να μην κινείται· το κρεβάτι της να είναι ανασηκωμένο από την πλευρά των ποδιών και να α­κολουθεί την ίδια θεραπευτική αγωγή όπως στις προ­ηγούμενες περιπτώσεις. Να κάνει ντους με στυπτικές

75

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

αίονήν, και ύποθυμιήν τά κακώδεα, ύπό δέ τάςρίνας τά

εύώδεα'και τών ροιών διά τοΰ ομφαλού τρήσανταμέ­

ση ν, χλιήναντα έν οΐνω, ήτις άν μάλιστα άρμόζη και μή

πιέζη λίαν, προστιθέναι ώς προσωτάτω' όκόταν δέ

προσθής, έκ τής όσφύος έπαναδήσαι ταινίη πλατείη α­

ναλάβω ν, ώς άν μή έξολισθάνη, άλλά μένη και ποιέη τό

δέον' και τών μηκώνων ξύν τω τ υ ρω καϊ τόϊσιν άλφί-

τοισι πιπίσκειν, ώσπερ έν τη προς τό πλευρόν προσ-

πτώσει γέγραπται' και τών ποτημάτων πειρώμενος δ

τι άν μάλιστα προσδέχηται, πιπίσκειν0 σιτιοισι δέ ώς

μαλθακωτάτοισι χρήσθω.

45 Ην άναχάνη τό στόμα τών μητρέων μάλλον ή ώς

πέφυκε, τά έπιμήνια γίνεται πλείω καϊ κακίω και υγρό­

τερα και διά πλέονος χρόνου, και ή γονή αυτής ούχ ά­

πτεται ουδέ εμμένει, άλλά πάλιν έκχεΐται έξω' και ή ν

έσαφάσσης τω δακτύλω τό στόμα τών μητρέων, εύρή-

σεις άνακεχηνός, και άδυναμίη αυτήν λαμβάνει ύπό

τών έπιμηνίων, και πυρετός και ρίγος και οδύνη ϊσχει

τήν νειαίρην γαστέρα και τούς κενεώνας και τάς ίξύας.

Πάσχει δέ ταύτα μάλιστα μέν, ήν τι έν αύτη [χοθή και\

διαφθαρέν σαπή' πάσχουσι δέ και έκ τόκων, αί δέ και

76

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΗΣ ΦΥΣΙΟΣ

ουσίες, δύσοσμους υποκαπνισμούς από κάτω και αρω­ματικούς από τη μύτη. Τρυπούμε ένα ρόδι στο κέντρο του (διαλέγοντας αυτό που ταιριάζει καλύτερα και δεν προκαλεί μεγάλη ενόχληση), το ζεσταίνουμε σε κρα­σί και το βάζουμε ως υπόθετο -όσο γίνεται πιο βαθιά. Όταν το έχουμε τοποθετήσει, δένουμε στη μέση μια πλατιά ταινία που να το κρατάει ώστε να μη γλιστρά­ει, αλλά να μένει στη θέση του και να κάνει τη δουλειά του. Να πίνει παπαρούνα μαζί με τυρί και κριθάλευ­ρο, όπως είπαμε και στην περίπτωση της πρόσπτω­σης της μήτρας προς το πλευρό. Ποτά να πίνει αυτά που, ύστερα από δοκιμή, βρήκαμε ότι γίνονται καλύ­τερα δεκτά. Οι τροφές της να είναι όσο γίνεται πιο μα­λακτικές.

45 Αν το στόμιο της μήτρας είναι πιο ανοιχτό από το κανονικό, τα έμμηνα είναι περισσότερα, κατώτερης ποιότητας, πιο υγρά και έρχονται κατά αραιότερα διαστήματα. Το σπέρμα δεν συγκρατείται ούτε παρα­μένει, αλλά χύνεται έξω. Αν αγγίξουμε με το δάχτυ­λο το στόμιο της μήτρας, θα το βρούμε να χαίνει. Η ροή των εμμήνων προκαλεί στη γυναίκα αδυναμία, και η γυναίκα έχει πυρετό, ρίγος και πόνο στο υπογά­στριο, στα πλευρά και στα λαγόνια. Όλα αυτά συμ­βαίνουν στη γυναίκα, κατά κύριο λόγο αν κάτι πεθά­νει μέσα στη γυναίκα και σαπίσει* συμβαίνουν όμως

77

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

άλλως.

Όκόταν γοΰν ώδε έχη, φάρμακον χρή πιπίσκειν ύφ' ου

άνω καθαιρεΐται' και όκόταν ή οδύνη έχη, τών χλια-

σμάτων προστιθέναι, και τω θερμω λούειν, καϊ διαλιπ-

ών κλύζειν, ώσπερ έπι τής πρότερης γέγραπται, και

τών ποτημάτων διδόναι ό τι άν μάλιστα προσδέχηται,

καϊ ύποθυμιήν όκόσα ξηραίνει, καϊ τών πουλυπόδων 'ε-

σθιέτω, καϊ τήν λινόζωστιν.

46 Ήν λειανθέωσιν αί μήτραι, τά τε έπιμήνια πλέω

γίνεται καϊ κακίω καϊ υγρότερα καϊ πυκνότερα, καϊ ή

γονή ούκ εμμένει, άλλά πάλιν εξέρχεται, καϊ ή ν έσα­

φάσσης τφ δακτύλω, όφει τό στόμα λεΐον, καϊ άδυναμίη

αυτήν λαμβάνει ύπό τών έμμηνίων, καϊ πυρετός καϊ ρί­

γος καϊ οδύνη ές τήν νειαίρην γαστέρα καϊ τάς Ίξύαςκαϊ

τούς κενεώνας, μάλιστα μέν ήν τι έν αύτη διαφθαρέν

σαπή, καϊ έκ τόκου, καϊ άλλως' όταν ώδε έχη, θερα­

πεύει ν χρή, όκου άν ή οδύνη έχη, ώσπερ έπι τής πρότε­ρης γέγραπται.

47 Ήν αί μήτραι κατά τά αριστερά νεύωσι, τό ίσχίον

οδύνη έχει όξείη τε καϊ σπερχνή καϊ τάς ίξύας καϊ τούς

78

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

και ύστερα από τοκετό ή και από άλλες αιτίες. Σ ' αυτήν την περίπτωση η γυναίκα πρέπει να πιει

φάρμακο που θα την καθαρίσει από πάνω, και όταν πονάει, βάζουμε ζεστά επιθέματα, τη λούζουμε με ζε­στό νερό και, αφού περάσει λίγος χρόνος, της κάνου­με κλύσμα, όπως το είπαμε και στην προηγούμενη περίπτωση. Από τα ποτά τής δίνουμε εκείνα που τα δέχεται περισσότερο, και της κάνουμε υποκαπνισμούς που ξηραίνουν. Να τρώει χταπόδια και σκαρόχορτο.

46 Αν η μήτρα έχει γίνει λεία, τα έμμηνα είναι πε­ρισσότερα, κατώτερης ποιότητας, πιο υγρά και εμφα­νίζονται συχνότερα. Το σπέρμα δεν παραμένει, αλλά βγαίνει έξω, και αν αγγίξουμε με το δάχτυλο, θα βρούμε το στόμιο της μήτρας λείο. Η γυναίκα αισθά­νεται αδυναμία εξαιτίας των εμμήνων και παρουσιά­ζει πυρετό, ρίγος και πόνο στο υπογάστριο, στα λαγό­νια και στα πλευρά, κυρίως αν κάτι έχει πεθάνει μέσα της και έχει σαπίσει, αλλά και ύστερα από τοκετό ή και για άλλους λόγους.

Στην περίπτωση αυτή θα εφαρμόσουμε, στα μέρη που εντοπίζεται ο πόνος, τη θεραπευτική αγωγή που περιγράψαμε και στην προηγούμενη περίπτωση.

47 Αν η μήτρα παρουσιάσει κλίση προς τα αριστερά, εμφανίζεται οξύς και δυνατός πόνος στον γοφό, στα λαγόνια και στα πλευρά και η γυναίκα κουτσαίνει α-

79

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

κενεώνας, καϊ τό σκέλος έπισκάζει. ...

48 Ήν ες τήν κεφαλήν τραπώσιν αί ύστέραι, σημεΐον

τόδε' τάς φλέβας τάς έν τηρινϊ τάς τε ύπό τοις όφθαλ-

μοΐς άλγεΐν φησιν. ...

49 Ήν ές τά σκέλεα και τούς πόδας τραπώσι, γνώση

τωδε' τούς μεγάλους δάκτυλους τών ποδών σπάται ύπό

τούς όνυχας, καϊ οδύνη ϊσχει τά σκέλεα και τούς μη­

ρούς. ...

54 Ήν δέ ές τήν έδρην τραπώσι και τά ύποχωρήματα

κωλύωσιν ύποχωρέειν, όδύναι ϊσχουσι τήν τε οσφύ ν και

τήν νειαίρην γαστέρα και τάς ίξύας. ...

δο

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΗΣ ΦΥΣΙΟΣ

πό το πόδι αυτό. Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

48 Αν η μήτρα στραφεί προς το κεφάλι, το σύμπτω­μα είναι το εξής: η γυναίκα λέει ότι της πονούν οι φλέ­βες της μύτης και της περιοχής κάτω από τα μάτια.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

49 Αν η μήτρα στραφεί προς τις γάμπες και τα πό­δια, το σύμπτωμα είναι το εξής: τα μεγάλα δάχτυλα των ποδιών συσπώνται κάτω από τα νύχια και πο­νούν οι γάμπες και οι μηροί.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

50 Αν η γυναίκα πονάει στη μήτρα και έχει, συγχρόνως, ανο­

ρεξία, πυρετό και ρίγος,... (συστήνεται θεραπευτική αγωγή).

5ΐ Αν η γυναίκα παρουσιάσει ροή ύστερα από τον τοκετό και

οι τροφές δεν μένουν στο στομάχι,... (συστήνεται θεραπευτική

αγωγή).

52 Αν η γυναίκα εμεί αίμα ύστερα από τον τοκετό,... (συστή­

νεται θεραπευτική αγωγή).

53 Αν η γυναίκα δεν συλλαμβάνει από καιρό,... (συστήνεται

θεραπευτική αγωγή).

54 Αν η μήτρα στραφεί προς την έδρα και εμποδίζε­ται η αποβολή των κοπράνων, πονάει τότε η μέση, το υπογάστριο και τα λαγόνια.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

55 Αν το στόμιο της μήτρας εξελκωθεί ή παρουσιάσει φλεγμο­

νή,... (συστήνεται θεραπευτική αγωγή).

δι

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

$6 Ήν τά υστέρα μή δύνηται άποφυγεϊν, παραχρήμα

μέν χρή άσιτέειν' άγνου δέ πέταλα λεΐα τρίφαντα έν

οίνωκαι μέλιτι, έλαιον έπιχέας, άναχλιήνας, δίδου πιείν

οσον κοτυλην.

57 Ήν φλεγμήνωσιν αϊ ύστέραι, τής ακτής τά φύλλα

ώς άπαλώτατα έν πυρών κρίμνοις έφήσας σητανίοις,

άκροχλίερον δίδου ροφήν.

6θ Ήν άφθήσγ} τά αιδοία, μύρτα έφήσας έν όίνω, δια-

κλυζέσθω τά αίδοΐα' έπειτα ροιής γλυκείης σίδια έφή­

σας έν όίνω, και σμύρνης και ρητίνης ομού μίζας, διεϊς

όίνω, όθόνιον έμβάπτων, προστιθέναι.

82

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

5 6 Αν το ύστερο δεν μπορεί να βγει, συστήνουμε α­μέσως αποχή από το φαγητό. Ρίχνουμε σε κρασί και μέλι καλοκοπανισμένα φύλλα λυγαριάς, προσθέτουμε λάδι, το ζεσταίνουμε ελαφρά και δίνουμε στη γυναίκα να πιει ποσότητα μιας κοτύλης.

57 Αν η μήτρα παρουσιάσει φλεγμονή, βράζουμε ό­σο γίνεται πιο τρυφερά φύλλα κουφοξυλιάς μέσα σε α­λεύρι από φετινό σιτάρι και το δίνουμε στη γυναίκα να το πιει χλιαρό.

58 Αν η μήτρα μετατοπισθεί,... (συστήνεται θεραπευτική α­

γωγή).

59 Αν τα έμμηνα δεν έρχονται στον κανονικό χρόνο,... (συ­

στήνεται θεραπευτική αγωγή).

6θ Αν παρουσιαστούν άφθες στα γεννητικά όργανα, βράζουμε μύρτα σε κρασί και η γυναίκα πλένει με αυ­τό τα γεννητικά της όργανα. Έπειτα βράζουμε σε κρασί φλούδες από γλυκό ρόδι, προσθέτουμε σμύρνα και ρετσίνι και τα ανακατεύουμε όλα μαζί, αραιώνου­με το μείγμα με κρασί, βουτούμε μέσα σ' αυτό ένα πανί και κάνουμε υπόθετο.

6ι Αν η γυναίκα παρουσιάσει στραγγουρία,... (συστήνεται θε­

ραπευτική αγωγή).

62 Αν η μήτρα πλησιάσει στην καρδιά και προκαλεί πνίξιμο,...

(συστήνεται θεραπευτική αγωγή).

63 Αν η γυναίκα παρουσιάσει ρίγος ύστερα από τοκετό ή απο-

83

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

65 Ήν έν τοΐσι ν αιδοίοισι δυσοδμίη ή κ ίων έγγένηται

καϊ οδύνη έχη, τήν μέν οδύνη ν παύσει σελίνου καρπός

έν οΐνω διδόμενος νήστει, τήν δέ δυσοδμίην άνισον τον

αυτόν τρόπον διδόμενον' τον δέ κίονα χρή άποτάμνειν.

67 Ήν τήν γονήν μή δέχηται, τών γυναικείων κατά

φύσιν γινομένων, ήμήνιγξ30 έπίπροσθεν γίνεται' γίνε­

ται δέ τάδε και εξ άλλωνΦ γνώση δέ τωδε" ήν έσαφάσσης

τω δακτύλω, άφη τοΰ προβλήματος. Ταύτη χρή πρόσ-

θεμα ποιήσαντα, ρητίνην και άνθος χαλκού*1 μέλιτι δι-

είς, όθόνιον άρδαλώσας, προσθεΐναι ώς έσωτάτω, ράμ­

μα έκδήσας έκ τοΰ άκρου' όκόταν έξαγάγηται, τήν μορ-

σίνην έν οΐνω άφεφών, τω οϊνωχλιερω κλυζέσθω.

§4

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

βολή,... (συστήνεται θεραπευτική αγωγή).

64 Αν υπάρξει αέρας στη μήτρα και πόνος,... (συστήνεται θε­

ραπευτική αγωγή).

65 Αν στα γεννητικά όργανα υπάρχει δυσοσμία ή αν σχηματισθούν εκεί εκφύματα και υπάρχει πόνος, τον πόνο θα τον θεραπεύσει ο σπόρος του σέλινου, που τον δίνουμε μέσα σε κρασί, όταν η γυναίκα είναι νηστική, ενώ τη δυσοσμία θα την εξαλείψει το γλυκάνισο, που το δίνουμε με τον ίδιο τρόπο. Όσο για τα εκφύματα, αυτά πρέπει να τα κόψουμε.

66 Αν σχηματισθούν πληγές στα γεννητικά όργανα και υπάρ­

ξει φαγούρα,... (συστήνεται θεραπευτική αγωγή).

67 Αν η μήτρα δεν δέχεται το σπέρμα παρόλο που τα έμμηνα έρχονται φυσιολογικά, θα πει πως η μεμ­βράνη βρίσκεται πολύ μπροστά -μπορεί όμως το πράγμα να οφείλεται και σε άλλους λόγους. Τη δια­πίστωση την κάνουμε ως εξής: βάζοντας το δάχτυλο αγγίζουμε το εμπόδιο. Για τη γυναίκα αυτή φτιά­χνουμε το ακόλουθο υπόθετο: παίρνουμε ρετσίνι και άνθος χαλκού, το αραιώνουμε με μέλι και αλείφουμε με αυτό ένα πανί* το τοποθετούμε ύστερα ως υπόθετο όσο γίνεται πιο βαθιά, δένοντας στην άκρη του μια κλωστή* όταν το βγάζουμε, η γυναίκα πλένεται με χλιαρό αφέψημα μυρτιάς σε κρασί.

85

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

68 Ήν άσθματα λαμβάνη γυναίκα, θειου όσον κύα-

μον, και καρδαμώμου τό ίσον, και πήγανον, και κύμι­

νου Αιθιοπικοΰ, ταύτα τρίφας λεία, διεϊς όίνω, πίνειν

δούναι νήστει' δει δέ καϊ τών σιτίων άπέχεσθαι καϊ μή

πυκνά έσθίειν.

70 Ήν τάς ίξύας άλγέη, άνισον καϊ κύμινον Αίθιοπι-

κόν πινέτω, καϊ θερμω λουέσθω, καϊ άπα θερμού πινέ­

τω.

73 Ήν προς τά σπλάγχνα τραπέίσαι πνίγωσιν, οίνο ν

κέδρινον καϊ κύμινον Αίθιοπικόν πινέτω, καϊ θερμω

λουέσθω, καϊ άπό θερμών πινέτω.

86

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

68 Αν η γυναίκα υποφέρει από δύσπνοια, κοπανί­ζουμε καλά θειάφι ποσότητας όσο ένα κουκί, άλλο τό­σο καρδάμωμο, απήγανο και αιθιοπικό κύμινο· α­ραιώνουμε με κρασί και το δίνουμε στη γυναίκα να το πιει νηστική* πρέπει να αποφεύγει το φαγητό και να μην τρώει συχνά.

69 Αν η γυναίκα παρουσιάσει μετεωρισμό κατά τον τοκετό,...

(συστήνεται θεραπευτική αγωγή).

/ Ο Αν έχει πόνο στα λαγόνια, να πίνει γλυκάνισο και αιθιοπικό κύμινο, να λούζεται με ζεστό νερό, και να πίνει ύστερα από το ζεστό λουτρό.

71 Αν δεν έρχονται τα έμμηνα,... (συστήνεται θεραπευτική α­

γωγή).

72 Αν κλείσει η μήτρα και εξαφανιστούν τα έμμηνα,... (συστή­

νεται θεραπευτική αγωγή).

73 Αν η μήτρα στραφεί προς τα σπλάχνα προκαλώ­ντας έτσι πνίξιμο, η γυναίκα να πίνει κέδρινο κρασί και αιθιοπικό κύμινο, να πλύνεται με ζεστό νερό, και να πίνει ύστερα από το ζεστό λουτρό.

74 Αν δεν έρχονται τα έμμηνα,... (συστήνεται θεραπευτική α­

γωγή).

75 Αν η μήτρα μετακινηθεί και εγκασταθεί κάπου,... (συστή­

νεται θεραπευτική αγωγή).

87

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

7 6 Ήν τά υστέρα μή δύνηται αποφύγει ν, μαράθρου έν

οΐνω και έλαίω καϊ μέλιτι άναζέσαντα δούναι πιεΐν.

77 Ήν τά έπιμήνια μή φαίνηται καϊ βουλή αυτά κα-

τασπάν, πυρών κρίμνα καϊ γέλγιδας έφεΐν, έλαιον έπι-

χέαντα, είτα διδόναι έσθίειν.

78 Ήν φλεγμήνωσιν αί μήτραι, κοτυληδόνος φύλλα

καϊ πράσα κρίμνοις έ νεφών πυρίνοις, έλαιο ν έπιχέων,

δίδου έσθίειν.

79 Ήν κινηθεΐσαίπου προσπέσωσι καϊ όδύνην παρέ-

χωσιν, έλαίης φώρην, δάφνης καϊ κυπαρίσσου πρίσματα

έφήσας έν ύδατι, ές όθόνιον έμβαλών, προστίθει.

8 0 Ήν υστέρας άλγέη καϊ προς τήν κύστιν ή ή οδύνη,

πράσου καρπόν τρίφας έν ύδατι, πιεΐν διδόναι νήστιδι,

καϊ χλιάσματα προστιθέναι.

81 Ήν αί μήτραι έξέχωσι, περινίφας αύτάς ύδατι χλι-

ερω καϊ άλείφας έλαίω καϊ όίνω, πάλιν ένθεΐναι, καϊ ά-

ναδήσαι έκ τών ίξύων, καϊ ύποθυμιήν τά κακώδεα, καϊ

ήν μή δύνηται ούρέειν, λούσας θερμω καϊ πυριήσας, ύ-

88

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

7 6 Αν το ύστερο δεν μπορεί να βγει και να αποβλη­θεί, βράζουμε σε κρασί μάραθο, λάδι και μέλι και το δίνουμε στη γυναίκα να το πιει.

77 Αν τα έμμηνα δεν έρχονται κι εμείς θέλουμε να τα κάνουμε να ρθουν, βράζουμε χοντροαλεσμένο α­λεύρι σιταριού και σκελίδες σκόρδου, προσθέτουμε λά­δι, και το δίνουμε στη γυναίκα να το φάει.

7 δ Αν η μήτρα παρουσιάσει φλεγμονή, βράζουμε φύλλα κοτυληδόνας και πράσα μέσα σε χοντροαλε­σμένο αλεύρι σιταριού, προσθέτουμε λάδι, και το δί­νουμε στη γυναίκα να το φάει.

79 Αν η μήτρα μετακινηθεί, εγκατασταθεί κάπου και προκαλεί πόνο, βράζουμε σε νερό ψώρα ελιάς, πριονίδι δάφνης και κυπαρισσιού, τα βάζουμε σε πανί και το χρησιμοποιούμε ως υπόθετο.

8 0 Αν η γυναίκα πονάει στη μήτρα και ο πόνος εί­ναι προς την κύστη, κοπανίζουμε σπόρο πράσου σε νε­ρό και το δίνουμε στη γυναίκα να το πιει νηστική· βά­ζουμε επίσης ζεστά επιθέματα.

8 ι Αν η μήτρα προεξέχει, την πλύνουμε με χλιαρό νερό, την αλείφουμε με λάδι και κρασί, την επαναφέ­ρουμε στη θέση της, τη συγκρατούμε με ταινία δεμέ­νη από τα λαγόνια και κάνουμε δύσοσμους υποκαπνι-σμούς. Αν η γυναίκα δεν μπορεί να ουρήσει, τη λού­ζουμε με ζεστό νερό και της κάνουμε ατμόλουτρο, της

8 9

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ποθυμιήσας κυπαρίσσου πρίσματα, τών ουρητικών πο­

νημάτων διδόναι πίνειν.

83 Ήν έν τοΐσιν αίδοίοισιν έλκεα γένηται, βόειον στέ-

αρ επαλείφει ν και προστιθέναι, και τής μυρσίνης έν όίνω

άφεφώ ν διακλ υσαι.

8^'Ήν τάς υστέρας άλγέγ}, σκορόδων μώλυζαν και

νίτρον όπτόν και κύμινον λεία ποιήσας, μέλιτι δεύων,

προστίθει, και τω θερμω λουέσθω, καϊ άπό θερμών πι­

νέτω.

86 Ήν άφθήση τά αιδοία, στέαρ βοός και βούτυρο ν

και χηνός έλαιον και σουσινον μίζας, διαχρίειν τά αι­

δοία τουτέοισι, καϊ διακλυζέσθω ΰδατι χλιερω.

90

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΗΣ ΦΥΣΙΟΣ

κάνουμε υποκαπνισμό με πριονίδι κυπαρισσιού και της δίνουμε να πιει διουρητικά ποτά.

82 Αν υπάρξει ροή,... (συστήνεται θεραπευτική αγωγή).

83 Αν σχηματισθούν πληγές στα γεννητικά όργανα, κάνουμε επαλείψεις με λίπος βοδιού* με το ίδιο κάνου­με, επίσης, υπόθετα* ακόμη, βράζοντας μυρτιά σε κρασί κάνουμε με αυτό πλύσεις.

84 Αν στο στόμιο της μήτρας εμφανισθούν πληγές ύστερα α­

πό τον τοκετό,... (συστήνεται θεραπευτική αγωγή).

85 Αν η γυναίκα πονάει στη μήτρα, λειώνουμε ένα κεφάλι σκόρδου, καβουρντισμένο νίτρο και κύμινο, τα βρέχουμε με μέλι και το κάνουμε υπόθετο. Η γυναίκα να κάνει, επίσης, ζεστό λουτρό και να πίνει ύστερα α­πό το λουτρό.

86 Αν παρουσιαστούν άφθες στα γεννητικά όργανα, αναμειγνύουμε λίπος βοδιού, βούτυρο, λίπος χήνας και λάδι από κρίνα* με το μείγμα αυτό αλείφουμε τα γεννητικά όργανα* στη συνέχεια η γυναίκα κάνει πλύ­σεις με χλιαρό νερό.

87 Αν η μήτρα πάει και σταθεί δίπλα σε κάποιο όργανο προ­

καλώντας πνίξιμο,... (συστήνεται θεραπευτική αγωγή).

88 Αν δεν αποβάλλεται ο πλακούντας,... (συστήνεται θερα­

πευτική αγωγή).

91

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

89 Ήν τήν κεφαλήν άλγέη καϊ τήν νειαίρην γαστέρα

καϊ τάς ίξύας, χολή έν τήσι μήτρησιν έστί' ταύτη χρή

δούναι φάρμακον, δ καθαίρειν άνω τε καϊ κάτω δύνα­

ται, καϊ λούε ι ν θερμω, καϊ προστιθέναι δ σα χολή ν κα­

θαιρεί, καϊ άνισον καϊ μελάνθιον διεϊς οΐνω δίδου πιεΐν.

91 Ήν καθήραι τάς υστέρας βούλη, νΐτρον, κύμινον,

σκόροδον, καϊ σύκα λεία ποιήσας, μέλιτι δεύσας, προσ-

τίθει, καϊ θερμω λουέσθω, καϊ άπό θερμού πινέτω.

92 Ήν άλγέη τάς υστέρας, κυκλάμινου τήν ρίζαν έν

οΐνω λευκώ πιπίσκειν νήστιν, καϊ θερμω λουέσθω, καϊ ά­

πό θερμού πινέτω.

92

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

89 Αν πονάει το κεφάλι, το υπογάστριο και τα λα­γόνια της γυναίκας, θα πει ότι υπάρχει χολή στη μή­τρα της. Στην περίπτωση, αυτή πρέπει να δώσουμε στη γυναίκα φάρμακο που έχει τη δύναμη να την κα­θαρίσει και από πάνω και από κάτω. Τη λούζουμε με ζεστό νερό, βάζουμε υπόθετα που καθαρίζουν τη χολή και της δίνουμε να πιει γλυκάνισο και μελάνθιο α­ραιωμένα με κρασί.

90 Αν παρουσιαστεί ροή,... (συστήνονται διάφοροι τρόποι θε­

ραπείας).

91 Αν θέλουμε να καθαρίσουμε τη μήτρα, κοπανίζου­με καλά νίτρο, κύμινο, σκόρδο και σύκα, τα βρέχουμε με μέλι και κάνουμε υπόθετο. Η γυναίκα να λούζεται με ζεστό νερό και να πίνει μετά από το ζεστό λουτρό.

92 Αν η γυναίκα έχει πόνο στη μήτρα, να πίνει νη­στική ρίζα κυκλάμινου σε λευκό κρασί, να λούζεται με ζεστό νερό και να πίνει μετά από το ζεστό λουτρό.

93 Αν κοπεί το γάλα,... (συστήνονται διάφοροι τρόποι θερα­

πείας).

94 Τρόποι για να μείνει έγκυος μια γυναίκα.

95 Τρόποι για να αποβληθεί το έμβρυο και το ύστερο.

96 Τρόποι για να αναγνωρισθεί αν μια γυναίκα είναι σε κατά­

σταση να μπορεί να συλλάβει.

97 Διάφορα κολπικά υπόθετα.

93

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

9& Ήν μή θέλη χυΐσχεσθαι, μίσυος όσον χύαμον διείς

ΰδατι, δίδου πίνειν, χάι ένιαυτόν ού χυΐσχεται.

99 Ήν βουλή γυναιχός έμπειρηθήναι, ει έστι παιδού-

σα2 είτε μή, τη ερυθρά λίθω τούς οφθαλμούς ύπαλεΐφαι,

χαι ήν μέν έσέλθη τό φάρμαχον, παιδοΰσα γίνεται' ήν δέ

μή, ου.

106 Καθαρτήριον* ήν γυναΐχα μή δυναμένην τεχεΐν,

χυήσαι θέλης ποιήσαι, σχέφασθαι χρή έν τοΐσι χαταμη-

νιοισιν, ήν τε χολώδης ήν τε φλεγματώδης ή. Γνώση δέ

τωδε'33 πρότερον φάμμον έμβαλών ες τον ήλιονλεπτήν,

ξηρήν, όχόταν τά χαταμήνια γένηται, έν τω ήλίω, άπο-

χέας τοΰ αίματος, έα ξηρανθήναι' χαι ήν μέν χολώδης

ή, έπι τη φάμμω ξηραινόμενον τό αίμα χλωρό ν γίνεται'

94

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

98 Αν η γυναίκα δεν θέλει να συλλάβει, της δίνουμε να πιει μίσυ (όσο ένα κουκί) διαλυμένο σε νερό: για έ­ναν χρόνο δεν πρόκειται να συλλάβει.

99 Αν θέλουμε να διαπιστώσουμε αν μια γυναίκα έ­χει παιδί στην κοιλιά της ή όχι, αλείφουμε τα μάτια της με την κόκκινη πέτρα: αν η ουσία περάσει μέσα, η γυναίκα έχει παιδί* αλλιώς, δεν έχει.

ιοο Αν τα γεννητικά όργανα ενός παιδιού παρουσιάσουν ά-

φθες,... (συστήνεται θεραπευτική αγωγή)

ι ο ί Αν ένα κορίτσι παρουσιάσει λιθίαση,... (συστήνεται θερα­

πευτική αγωγή).

ΐ θ 2 Διάφορα καταπλάσματα.

103 Διάφοροι υποκαπνισμοί.

104 Κλύσματα.

105 Θερμαντικά μέσα.

ιθ6 Τρόπος καθαρισμού της μήτρας: Αν θέλουμε, μια γυναίκα που δεν μπορεί να μείνει έγκυος, να την κάνουμε να συλλάβει, εξετάζουμε πρώτα, με τη βοή­θεια των εμμήνων της, να δούμε αν είναι χολώδης ή φλεγματική. Η διαπίστωση γίνεται με τον ακόλουθο τρόπο: βάζουμε στον ήλιο ψιλή στεγνή άμμο* όταν έρ­θουν τα έμμηνα, χύνουμε λίγο αίμα πάνω στην άμμο και το αφήνουμε να ξεραθεί στον ήλιο* αν η γυναίκα είναι χολώδης, το αίμα, καθώς στεγνώνει πάνω στην άμμο, γίνεται κίτρινο* αν, αντίθετα, είναι φλεγματι-

95

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ήν δέ φλεγματώδης, οίον μύξα. Τουτέων ούν όκότερον

άν ή, καθήρας τήν κοιλίην, ήν τε άνω ην τε κάτω δοκέτ]

σοι δέΐσθαι, είτα διαλιπών ημέρας ολίγας, τάς υστέρας

καθαιρεί ν.

107 (Υστερέων πυρίαι' ήν σκληραϊ έωσιν αί ύστέραι

και μή κυΐσκηται, οίνον ώς ήδιστον ίσον κεράσας, ώσει

τρία ήμίχοαΜ Αττικά, και μαράθρου ρίζας, και τοΰ

καρπού του μαράθρου τετάρτην μοίρην, και ρόδινου α­

λείμματος ήμικοτύλιον'35ταύτα εγχέας ες εχΐνον και-

νόν, και τον οίνον έπιχέας, του δε έχίνου τρυπήσαι τό

επίθεμα, και ένθέντα κάλαμον πυριήν' τον δε κάλαμον

σύν τω έπιθέματι άφαιρέεσθαι' ήν γάρ άνευ του επιθέ­

ματος άφαιρέηται, καυθήσεται. Έπήν δε πυριήσηται,

τήν σκίλλην προστίθεσθαι, ώς κάτω γέγραπται' προσ-

τίθεσθαι δε έστ' άν φήμαλακόν είναι τό στόμα και ευρύ.

96

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

κή, γίνεται σαν μύξα* όταν διαπιστώσουμε τι από τα δύο συμβαίνει, καθαρίζουμε την κοιλιά από πάνω ή α­πό κάτω —ανάλογα με το τι θεωρούμε απαραίτητο— και, αφού περάσουν λίγες μέρες, καθαρίζουμε τη μή­τρα.

1 0 / Θερμαντικά της μήτρας: Αν η μήτρα είναι σκλη­ρή με αποτέλεσμα η γυναίκα να μη συλλαμβάνει, παίρνουμε πολύ γλυκό κρασί, το αναμειγνύουμε με ί­ση ποσότητα νερού, ώστε να έχουμε τελικά τρία αττι­κά ημίχοα, και μαζί ρίζες από μάραθο, ένα τέταρτο σπόρο μάραθου και μισή κοτύλη ροδέλαιο. Τα χύνου­με όλα αυτά σε ένα καινούργιο δοχείο, προσθέτουμε κρασί, τρυπούμε το καπάκι του δοχείου, περνούμε μέ­σα ένα καλάμι και κάνουμε υποκαπνισμό. Το καλάμι το αφαιρούμε μαζί με το καπάκι, γιατί αν το αφαιρέ­σουμε χωρίς το καπάκι, θα καούμε/Ύστερα από τον υποκαπνισμό βάζουμε ως υπόθετο σκιλλοκρέμμυδο, σύμφωνα με τις οδηγίες που δίνονται παρακάτω, και το αφήνουμε εκεί, ώσπου η γυναίκα να πει ότι το στό­μιο της μήτρας της είναι πια μαλακό και ευρύ.

ι θ 8 Αν σχηματιστούν πληγές στη μήτρα και φλύκταινες κα­

τά την έμμηνη κάθαρση, και αν οι πληγές είναι εντοπισμένες

στα άκρα των χειλιών,... (συστήνεται θεραπευτική αγωγή).

109 Διάφορα καθαρτικά της μήτρας: α) αν δεν γίνεται η έμ­

μηνη κάθαρση, β) αν η γυναίκα δεν συλλαμβάνει.

97

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Σ Χ Ο Λ Ι Α

ι. Βλ. στον ίο τόμο της έκδοσης μας το σχόλ. 2 στη σ. 230.

2. Βλ. παραπάνω σ. 2ΐ εξ.

3· Το χρήθμονηταν είδος μάραθου ή κρίταμου.

4· Είδος δηλητηριώδους κανθαρίδας, αλλά και ποώδες φυτό.

5· Φυτό με πολύ βαριά μυρωδιά. Οι κοινές σήμερα ονομασίες

του είναι ακονυζιά, αγριοθρύμπη, ψυλλοβότανο.

6. Δύσοσμο ρευστό έκκριμα που βρίσκεται μέσα σε δύο υμενώ-

δη κυστίδια στα οπίσθια του κάστορα.

7· Πρόσεξε τη διαφορά με το κεφ. 35 του έργου Περί άφορων. 8. Για τη μέθοδο βλ. στον 4ο τόμο της έκδοσης μας τα κεφ.

42-44 του έργου 77^/ άρθρων.

9· Βλ. στον ίο τόμο της έκδοσης μας σ. 245·

ΙΟ. Στο κεφ. 35 τ ο υ έργου Περί γυναικείων Β ο λόγος είναι

για 14 μέρες.

ι ι . Άγνωστης σημασίας επίθετο,

12. Άγνωστο φυτό (αρχαία ονομασία: βάχχαρις, -ιδος) με α­

ρωματική ρίζα, από την οποία έβγαζαν ένα λάδι (μερικοί το έ­

λεγαν νάρδο ή κόνυζα* πβλ. παραπάνω και σχόλ. 5)·

Ι3· Για τη σημασία των λέξεων ελπίζω /έλπίς στα κείμενα

της Ιπποκρατικής συλλογής βλ. την εργασία μου « Έλπίσαςμέ-γαν τε εσεσθαι... Ο Θουκυδίδης και η ιπποκρατική πρόγνωση»

στον τόμο Φίλτρα (τιμητικό τόμο Σ. Γ. Καψωμένου), Θεσσα­

λονίκη 1975, σ. 87 εξ.

Ι4· Για τη σημασία της λέξης βλ. το σχόλ. 32 στη σ. 317 του

ίου τόμου της έκδοσης μας.

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΕΣ ΦΥΣΙΟΣ

Ι5· Βλ. παραπάνω σχόλ. 6.

16. Βλ. παραπάνω σχόλ. 5·

ι / · Βλ. παραπάνω σχόλ. }.

ι δ . Σκληρός όγκος.

Ι9· Βλ. παραπάνω σχόλ. 12.

2θ. Είδος οστράκου που χρησίμευε ως μέτρο υγρών (= Ο,ιδ

λίτρου).

2 ΐ . Βλ. παραπάνω σχόλ. 6.

22. Το λευκό του μολύβδου, που το χρησιμοποιούσαν για τη

λεύκανση της επιδερμίδας του προσώπου (ή και των τριχών),

αλλά και για την παρασκευή (όπως εδώ) κολπικών υπόθετων.

23- Φυτό όμοιο με το μάραθο. Κόβοντας τη ρίζα έπαιρναν έ­

ναν ναρκωτικό χυμό.

24- Αγγείο (ποτήρι) χωρητικότητας 45?6 γραμμ..

25- Αττική κοτύλη = 0,2736 του λίτρου.

26. Στα έργα που συναπαρτίζουν την Ιπποκρατική συλλογή

είναι ευδιάκριτος ένας «ανταγωνισμός» μεταξύ των παραγωγι­

κών καταλήξεων -τικός και -τήριος. Το πράγμα είναι, φυσικά,

πολύ ενδιαφέρον όχι μόνο από την πλευρά της δημιουργίας ια­

τρικής ορολογίας, αλλά και για το ενδεχόμενο η καθεμιά από

τις δύο αυτές παραγωγικές καταλήξεις να προσιδίαζε σε ξεχω­

ριστή ιατρική σχολή. Ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλευθεί

για το θέμα αυτό την πραγματεία μου Η παραγωγική κατάληξη -ικός στην προσωκρατική φιλοσοφία και στο Ιπποκρατικό'€οτρΜ^ Θεσσαλονίκη 196δ, ιδίως σ. 175 εξ.

27- Χειρουργικό εργαλείο για την εξέταση κοιλοτήτων του

σώματος.

2δ. Είδος δύσπνοιας ή άσθματος: μόνο όρθιος μπορεί κανείς

να αναπνέει.

99

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

29- Βλ. παραπάνω σχόλ. 25.

3θ. Πρόκειται άραγε για τον παρθενικό υμένα; Δεν είμαστε

και τόσο σίγουροι ότι αυτός ήταν τότε γνωστός.

31. Ένα είδος σκουριάς: ουσία που πέφτει από τον χαλκό κα­

θώς αυτός ψύχεται.

32. Δεν είμαστε βέβαιοι αν η λέξη σημαίνει «είναι έγκυος» ή

«είναι γόνιμη».

33· Βλ. παραπάνω κεφ. 22.

3 4 - 0 αττικός χους, μονάδα μέτρησης υγρών, ισοδυναμεί με

3,283 δικά μας λίτρα. Το (αττικό επομένως) ημίχοο ισοδυνα­

μεί με ι,66 δικά μας λίτρα.

35· Βλ. παραπάνω σχόλ. 25-

100

Π Ε Ρ Ι Γ Υ Ν Α Ι Κ Ε Ι Ω Ν

Ι Ο Ι

Ο ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΓΝΩΡίΖΕΙ ΗΔΗ -από τη γενική εισα­γωγή μας στη γυναικολογία της Ιπποκρατικής συλ­λογής (βλ. παραπάνω σ. 9 εξ.) και από την ειδικότερη εισαγωγή μας στο έργο Περί γυναικείης φύσιος (βλ. παραπάνω σ. ι 8 εξ.)- τα βασικά πορίσματα της νεό­τερης φιλολογικής έρευνας γύρω από τα έργα που μας παραδόθηκαν με τον τίτλο Περί γυναικείων (ενν. νό­

σων ή νοσημάτων).

Η αρχαιότητα γνώριζε το έργο αυτό διαιρεμένο σε δύο βιβλία: Περί γυναικείων Λ και Περί γυναικείων Β.

Ο Ε. ϋΐτχέ, πιστεύοντας ότι τα δύο αυτά έργα προέρ­χονται από τον ίδιο συγγραφέα και ότι το δεύτερο α­ποτελεί άμεση συνέχεια του πρώτου, και ακόμη ότι το έργο Περί άφορων (ενν. γυναικών) ανήκει και αυτό στον ίδιο συγγραφέα και αποτελεί συνέχεια του έργου Περί γυναικείων Β, εξέδωσε τα τρία αυτά έργα με ε­νιαία αρίθμηση κεφαλαίων: Περί γυναικείων Λ κεφά­λαια 1-109, Περί γυναικείων Β κεφάλαια Ι Ι Ο - 2 Ι 2 ,

Περί άφορων κεφάλαια 213-249· «Μέσα σε μια συλ­λογή που περιέχει κομμάτια τόσο διαφορετικά μετα­ξύ τους, συχνά και ξένα το ένα στο άλλο», έγραψε ο Ιιίΐΐτέ, «έχει ξεχωριστή σημασία να ενώνουμε με προ-

102

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ

σοχή όλα όσα πηγαίνουν μαζί μαζί, ιδίως όταν πρό­κειται για πραγματείες που βγήκαν από το ίδιο χέρι». Φυσικά, η ενιαία αρίθμηση του ΙΑχχχί δεν θα είχε πια σήμερα καμιά δικαιολογία, από τη στιγμή που, χάρη στις έρευνες του Η. Οϊεπδ€Πΐαηη, γνωρίζουμε ότι η ε­νότητα των τριών αυτών έργων είναι απλώς φαινομε­νική (βλ. παραπάνω σ. ι ι εξ.).

Ο αναγνώστης του έργου Περί γυναικείων Α θα προ­σέξει ότι από το κεφάλαιο 74 κ ο α ύστερα το έργο αλ­λάζει, θαρρείς, χαρακτήρα: γίνεται έργο φαρμακολο­γικό. Κάτι παραπάνω: τα φάρμακα για τα οποία γίνε­ται λόγος στην ενότητα αυτή (τουλάχιστο ως το κεφ. 91) είχαν ήδη μνημονευθεί (μερικά από αυτά κατ9 ε­πανάληψιν) στα προηγούμενα κεφάλαια του έργου. Ό -ταν, πράγματι, ο λόγος ήταν εκεί για επιμέρους γυναι­κείες αρρώστιες, ο συγγραφέας δεν παρέλειπε, αμέσως ύστερα από την περιγραφή της αρρώστιας, των συ­μπτωμάτων της κλπ., να αναφερθεί και στη θεραπευ­τική αγωγή που έπρεπε να εφαρμοσθεί (ο αναγνώστης θα θυμάται, ασφαλώς, ότι με το ίδιο αυτό σχήμα ήταν δομημένα και τα νοσολογικού περιεχομένου έργα της Ιπποκρατικής συλλογής -βλ. 3° τόμο της έκδοσης μας). Γιατί λοιπόν, τότε, ο συγγραφέας το θεώρησε σκόπιμο να συνοψίσει στο τέλος του έργου του (με τη μορφή παραρτήματος) τα φάρμακα αυτά σε συνεχή

103

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

λόγο και κατά κατηγορίες ασθενειών; Δεν αποκλείε­ται να έχει το δίκαιο με το μέρος της η άποψη που υ­ποστηρίχθηκε, ότι ο συγγραφέας δεν έκανε, στην πραγματικότητα, τίποτε άλλο από το να μεταφέρει ε­δώ, ως απαραίτητο, κατά την κρίση του, συμπλήρω­μα του έργου του, χρήσιμα κεφάλαια από κάποιο φαρ­μακολογικό έργο. Για το ότι κυκλοφορούσαν τέτοια έργα δεν έχουμε, πράγματι, καμιά αμφιβολία- ο ανα­γνώστης θα θυμάται π.χ. το έργο Φαρμαχΐτις, που μνημονεύεται στο έργο Περί παθών (βλ. σ. 173 τ ο υ 3 ο υ

τόμου της έκδοσης μας). Ακόμη πιο αξιοσημείωτο, βέβαια, καταντά να είναι το γεγονός ότι στα κεφ. 9 2 -

109 ο λόγος είναι για φάρμακα που προορίζονται για αρρώστιες που βρίσκονται τελείως έξω από το πλαί­σιο του έργου. Τέλος, ας σημειώσουμε ότι αντίστοιχα πράγματα συμβαίνουν και με την τελευταία ενότητα του έργου Περί γυναικείων Β (κεφ. 79 εξ·)·

Εκτός από την έκδοση του Ε. Είίΐχέ (1853) πρέπει πια κανείς να συμβουλεύεται και τις εκδόσεις του «στρώματος Ο» από τον Η. θ Γ € ί ΐ 5 6 Γ η & η η (βλ. παρα­πάνω σ. ι ι ) και του «στρώματος Β» από τον Ν. €οιιηί:οιιΠ5? Ηίρρο&Γαήχώβ Ο^ηά&οΙο^ζβ. Όίβ ^ιηάΜο-

Ιθ£ΐ$ώβη Τβχίβ άβ$ Ληΐοη Β ηαώ άβη ρςβηάοΜρρο-

Μταήϊώβη 5ώήββη Ό β τηϊ4ΗβΙ>ήΙ?Η$ I Ηηά II, διδα-

104

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ

κτορ. διατρ., Αμβούργο 1985.

Ειδική βιβλιογραφία

Βλ. παραπάνω σ. 11 εξ. και σ. 15 εξ.

Βλ. και:

Η. Έήιζιά, Οίε νοΓδΐεΗιιη^; άεδ Ηΐρρο^ταΐεδ ν ο η νεΓεΛιιη§,

ΟεδεΗεοΗΐδβεδίΐΗΐίηυη^;, Ζ\νί1Ηη£δ§εΐ3ΐΐΓΐ ηηά υη&ιιοΙιΛ&ι:-

^είΐ, νβτύαηάΐηη^βη 5ώινβί%βή$ώβ ΟβχβΙΙχώαββίτ Οβχώϊώίβ

άβν Μβώίζίη ηηά άβτΝαϊΗηνίςςβηχώαββη 131 (ι951) 187.

Α . Ε. Ηαηδοη, ΗίρροατΕΐεδ: Οίδε&δεδ ο£ ^Ρόπιεη I, Ξί^ης 1

(1975 ) 507-5&4.

105

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ο - Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η

107

ι Τά δέ άμφϊ γυναικείων νούσων0 φημι γυναίκα άτο-

κον εούσαν ή τετοκύΐαν χαλεπώτερον και θάσσον άπό

τών καταμηνίων νοσέειν' όκόταν γάρ τέκη, εύροώτερά

οι τά φλέβιά εστίν ες τά καταμήνια' εύροα δέ σφιν ποιέει

γίνεσθαι ή λοχίη κάθαρσις και ή καταρραγή τοΰ σώμα­

τος9 τά πλησιάζοντα δέ μάλιστα τής τε κοιλίης και τών

μαζών καταρρήγνυται' καταρρήγνυται δέ και τό άλλο

σώμα' ύφ'δτευ δέ γίνεται, εΐρηταίμοι έν τη φύσει τοΰ

παιδιού1 τοΰ έν τόκω' καταρραγέντος δέ τοΰ σώματος,

ανάγκη τάς φλέβας μάλλον στομοΰσθαι και εύροωτέρας

γίνεσθαι ές τά καταμήνια, και τάς μήτρας μάλλον στο­

μοΰσθαι, οία τοΰ παιδιού χωρήσαντος διά σφέων και

ιοδ

ι Ιδού τα σχετικά με τις αρρώστιες των γυναικών: Λέω ότι η γυναίκα που δεν έχει γεννήσει παρουσιάζει πιο γρήγορα και πιο βαριάς μορφής αρρώστια σχετική με τα έμμηνα από ό,τι μια γυναίκα που έχει γεννήσει. Ο λόγος είναι ότι, όταν η γυναίκα έχει γεννήσει, αυτό κάνει τις φλέβες της πιο εύροες για τα έμμηνα* εύροες τις κάνει η επιλόχεια κάθαρση και η τήξη του σώμα­τος· τη μεγαλύτερη τήξη παρουσιάζουν τα μέρη που βρίσκονται κοντά στην κοιλιά και στους μαστούς, τή­ξη όμως παρουσιάζει και το υπόλοιπο σώμα* για ποιο λόγο συμβαίνει αυτό, το έχω ήδη εξηγήσει μιλώντας για τη φύση του παιδιού που έρχεται στον κόσμο. Με την τήξη λοιπόν του σώματος οι φλέβες υποχρεωτικά διαστέλλονται πιο πολύ και γίνονται πιο εύροες για τα έμμηνα* εκτός αυτού διαστέλλεται πολύ περισσότερο και η μήτρα, αφού το παιδί έχει περάσει από μέσα της

109

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

βίην και πόνον παρασχόντος' και τουτέων ώδε εχόν­

των, τά καταμήνια άκαματώτερον άποκαθαίρεται ή

γυνή, έπήν λοχιών έμπειρος γένηται. Ει δέ και τι πά­

θημα τη γυναικϊ γένοιτο τη ήδη τετοκυίη, ώστε τά κα­

ταμήνια μή δύνασθαι καθαρθήναι, ρηϊτέρως τον πόνον

οϊσει ή ει άτοκος ήν' ήθάδες γάρ αί μήτραι και τό σώμα

έπιτήδειον πληροΰσθαι, άτε έν γαστρι έχουση, και άμα

εύρυχωρίη έστϊν έν τω σώματι πλείων τω αΐματι, έπήν

τέκη, οία τοΰ σώματος καταρραγέντος, και έν εύρυχω­

ριη έόν τό αίμα άπονώτερον γίνεται, ήν μή ύπερπιμ-

πλώνται αί φλέβες και ύπερτονέωσιν. Άτόκω δέ έουση,

τοΰ τε σώματος ού ζυνήθεος έόντος, έπήν πληρωθη, ι­

σχυρότερου τε και στερεωτέρου και πυκνότερου έόντος,

ή ει λοχιών έμπειρος γένοιτο, καϊ τών μητρέων άστο-

μωτέρων έουσέων, τά έπιμήνια έπιπονωτέρως χωρέει,

και τά παθήματα προσπίπτει πλείονα, ώστε τά κατα­

μήνια άποφράσσεσθαι, έπήν άτοκος η.

Έχει δέ ώδε ώςμοι και πριν είρηται' φημι τήν γυναί­

κα άραιοσαρκοτέρην και άπαλωτέρην είναι ή τον άν­

δρα' και τουτέου ώδε έχοντος, από τής κοιλίης έλκει

τήν ίκμάδα και τάχιον και μάλλον τό σώμα τής γυναι-

ι ι ο

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

με ζόρι και με πόνο. Με τα πράγματα να έχουν έτσι, η έμμηνη κάθαρση γίνεται πλέον με λιγότερο κόπο στη γυναίκα που έχει ήδη την πείρα της λοχείας. Και αν πάλι συμβεί κάτι σε μια γυναίκα που έχει ήδη γεν­νήσει, ώστε η έμμηνη κάθαρση της να μην μπορεί να γίνει, η γυναίκα αυτή θα υπομείνει το κακό ευκολότε­ρα από ό,τι η γυναίκα που δεν έχει γεννήσει. Ο λόγος είναι ότι η μήτρα της έχει ήδη συνηθίσει και το σώμα της είναι πια έτσι διευθετημένο ώστε να μπορεί να γε­μίζει, δεδομένης της εγκυμοσύνης· συγχρόνως υπάρ­χει στο σώμα της, αφού γεννήσει, μεγαλύτερη ευρυ­χωρία για το αίμα, συνεπεία της τήξης του σώματος —έχοντας ευρυχωρία το αίμα προξενεί λιγότερο πόνο, όσο οι φλέβες δεν γεμίζουν και δεν τεντώνονται υπερ­βολικά. Στη γυναίκα όμως που δεν έχει γεννήσει, που το σώμα της, ασυνήθιστο καθώς είναι, γίνεται -όταν πληρωθεί- πιο ανθεκτικό, πιο στερεό και πιο πυκνό α­πό ό,τι αν αυτή είχε την πείρα της λοχείας, και που η μήτρα της είναι λιγότερο ανοιχτή, η έμμηνη ροή είναι πιο επίπονη και οι συνέπειες ως προς την επίσχεση της ροής είναι περισσότερες.

Το πράγμα είναι όπως το είπα και πρωτύτερα: η γυναίκα έχει λιγότερο σφιχτή και περισσότερο απαλή σάρκα από τον άντρα, γιαυτό και τραβάει τα υγρά α­πό την κοιλιά πιο γρήγορα και σε μεγαλύτερη ποσό-

I I I

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

κός ή τοΰ ανδρός. Και γάρ εϊ τις υπέρ ύδατος ή και χω­

ρίου ΰδρηλοΰ δύο ημέρας καϊ δύο εύφρόνας θείη εΐρια

καθαρά και είμα καθαρό ν και βεβυσμένον εύστάθμως ί­

σον τοΐσιν είρίοισιν, άνελών εύρήσει στήσας πολλω βα­

ρύτερα τά εΐρια ή τό είμα' ότι δε τούτο γίνεται, αίει ά-

ποχωρέει ές τό άνεκάς άπό ύδατος έν άγγείω εύρυστόμω

έόντος, και τά μέν εΐρια, άτε αραιά τε και μαλθακά έόν-

τα, αναδεύεται τοΰ άποχωρέοντος πλέον, τό δέ είμα, ά­

τε πλήρες έόν και βεβυσμένον, άποπληρώσεται τό πολ-

λόν ούκ έπιδεχόμενον τοΰ άποχωρέοντος. Ούτω δή και

ή γυνή, άτε αραιότερη έοΰσα, είλκυσε πλέον άπό τής

κοιλίης τω σώματι τής ίκμάδος και θάσσον ή ό άνήρ,

και άτε άπαλοσάρκω έούση τη- γυναικί, έπήν πλησθή

τοΰ αίματος τό σώμα, ή ν μή αποχώρηση άπ' αύτέου,

πληρευμένων τών σαρκών και θερμαινόμενων, πόνος

γίνεται" θερμότερον γάρ τό αίμα έχει ή γυνή, και διά

τούτο θερμότερη έστϊ τοΰ άνδρός' ήν δέ τό πλεΐον επι­

γενόμενοι άποχωρέη, ού γίνεται ό πόνος και ή θέρμη

ύπό τοΰ αίματος. Ο δέ άνήρ στερεοσαρκότερος έών τής

γυναικός ούτε ύπερπίμπλαται τοΰ αίματος τόσον, ώστε,

112

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

τητα σε σύγκριση με τον άντρα. Πραγματικά: Αν το­ποθετήσουμε για δύο μέρες και δυο νύχτες πάνω από το νερό ή, γενικά, σε υγρό μέρος καθαρό μαλλί και έ­να ακριβώς ίσου βάρους καθαρό κομμάτι από πυκνοϋ-φασμένο πανί, θα διαπιστώσουμε, όταν τα μαζέψου­με, ότι το μαλλί ζυγίζει πολύ περισσότερο από το ύ­φασμα, και ο λόγος γι' αυτό είναι ότι, καθώς το νερό βρίσκεται σε ευρυστόμιο αγγείο και εξατμίζεται συνε­χώς προς τα πάνω, το μαλλί, επειδή είναι αραιό και μαλακό, παίρνει μεγαλύτερη ποσότητα υδρατμών, ε­νώ το ύφασμα, επειδή είναι γεμάτο και πυκνοϋφασμέ-νο, διαποτίζεται χωρίς να παίρνει μεγάλη ποσότητα υδρατμών. Έτσι ακριβώς και η γυναίκα: καθώς είναι λιγότερο σφιχτή, τραβάει από την κοιλιά για το σώ­μα περισσότερα υγρά και με πιο γρήγορο ρυθμό από ό,τι ο άντρας· και επειδή η σάρκα της είναι πιο απα­λή, όταν το σώμα γεμίσει από αίμα και αυτό δεν απο­μακρυνθεί από το σώμα, παρουσιάζεται πόνος ως συ­νέπεια της πλήρωσης της σάρκας και της αύξησης της θερμοκρασίας (το αίμα της γυναίκας είναι πιο ζεστό, και αυτός είναι ο λόγος που η γυναίκα είναι πιο ζεστή από τον άντρα)· αν όμως η επιπλέον ποσότητα απο­μακρυνθεί, δεν παρουσιάζεται πόνος ούτε αύξηση της θερμοκρασίας από το αίμα. Ο άντρας αντίθετα, έχο­ντας πιο σφιχτή σάρκα από τη γυναίκα, ούτε γεμίζει

ι ΐ 3

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ήν μή άποχωρέη τι του αίματος καθ' έχαστον μήνα,

πόνον γίνεσθαι, έλκει τε όκόσον ές τροφήν τοΰ σώματος,

το τε σώμα οί ούχ άπαλόν έόν ούχ ύπερτονέει, ούδ' υ­

πέρ θερμ αίνε τα ι ύπό πληθώρης ώς τη γυναικί' μέγα δέ

Συμβάλλεται ές τούτο τω άνδρί, ότι ταλαιπωρέει μάλ­

λον τής γυναικός' ή γάρ τωλαιπωρίη απάγει της ίκμά-

8ος.

2 Έπήν ούν γυναικι άτόκω έουση κρυφθη τά έπιμήνια

και μή δύνηται όδόν έξω εύρεΐν, νούσος γίνεται, τούτο

δέ ξυμβαίνει, ήν τών μητρέων τό στόμα μεμύκη ή ί-

δνωθη, ή ξυστραφη τι τοΰ αιδοίου' ή ν γάρ τουτέων τι ή,

ού δυνήσεται έξοδον εύρεΐν τά έπιμήνια, πριν άν αί μή­

τραι ές τήν φύσιν τήν υγιεινή ν μεταστέωσι. Γίνεται δέ

τό νούσημα τούτο μάλιστα, αίτινες στενοστόμους τάς

μήτρας έχουσιν, ή τον αυχένα πρόσω του αιδοίου κεί-

μενον' ήν γάρ τουτέων θάτερον η, και μή μίσγηται ή

γυνή τω άνδρί, καϊ κενωθή ή κοιλίη μάλλον τοΰ καιρού

114

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

τόσο πολύ από αίμα ώστε, αν δεν αποβάλλεται κάθε μήνα κάποια ποσότητα αίματος, να παρουσιάζεται πόνος, και από την άλλη αντλεί τόσο μόνο όσο χρειά­ζεται για να τραφεί το σώμα του* και, καθώς το σώμα του δεν είναι απαλό, δεν παρουσιάζει από την πλη­σμονή ούτε περισσότερη ένταση ούτε αύξηση της θερ­μοκρασίας του, όπως συμβαίνει στη γυναίκα. Πολύ συμβάλλει, φυσικά, σ' αυτό το ότι ο άντρας κουράζε­ται περισσότερο από τη γυναίκα: η κούραση διώχνει, ως γνωστόν, ένα μέρος από τα υγρά.

2 Όταν σε μια γυναίκα που δεν έχει γεννήσει αφα­νιστούν τα έμμηνα μη μπορώντας να βρουν δρόμο προς τα έξω, εμφανίζεται αρρώστια. Αυτό συμβαίνει αν το στόμιο της μήτρας κλείσει ή διπλώσει, ή αν κά­ποιο σημείο των γεννητικών οργάνων παρουσιάσει σύσπαση. Αν έχει συμβεί κάτι τέτοιο, τα έμμηνα δεν μπορούν να βρουν έξοδο, ώσπου η μήτρα να επανέλ­θει στην κατάσταση στην οποία βρισκόταν όταν ήταν υγιής. Η αρρώστια αυτή κάνει την εμφάνιση της κα­τά κύριο λόγο στις γυναίκες που έχουν στενό το στό­μιο της μήτρας τους ή που ο τράχηλος τους βρίσκεται μπροστά στα γεννητικά τους όργανα: αν συμβαίνει κάτι από αυτά τα δύο και η γυναίκα δεν έχει σεξουα­λικές σχέσεις με τον άντρα της, και αν η κοιλιά της παρουσιάζει, εξαιτίας κάποιας πάθησης, κενώσεις πε-

ι ΐ 5

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ύπό τευ παθήματος, στρέφονται αί μήτραι' ούτε γάρ ί-

κμαλέαι είσι κατά σφέας, οία μή λαγνευομένης, εύρυ-

χωρίη τε σφίσιν εστίν, άτε τής κοιλίης κενότερης έούσης,

ώστε στρέφεσθαι άτε ξηρότερης καϊ κουφότερης έούσης

τού καιρού. Καϊ έστιν ότε στρεφομένων σφέων τυγχάνει

τό στόμα πρόσω παραστραφέν, άτε τοΰ αύχένος πρόσω

τοΰ αιδοίου κειμένου' ή ν γάρ ίκμαλέαι έωσιν αί μήτραι

άπό λαγνείης καϊ ή κοιλίη μή κενώται, ού ρηΐδίως

στρέφονται. Τοΰτ' ούν αίτιον γίνεται ώστε αύτάς ξυμ-

μύειν, οία μή λαγνευομένης τής γυναικός. Έν δέ τοΐσι

τρίτοι σι ν άριστα μέν πείσεται, ή ν οί κατελθόντα έξαγά-

γγ) τά προϋπάρχοντα9 εί δέ μή, πείσεται τάδε ή γυνή'

πνίξ τέ οί άλλοτε καϊ άλλοτε ξυμπεσεΐται, καϊ πύρ λή-

φεται άλλοτε καϊ άλλοτε καϊ φρίκη καϊ όσφύος άλγημα.

Ταύτα πείσεται έν τοΐσι τρίτοισιν έπιμηνίοισιν, ην μή οί

έξίη' έν δέ τοΐσι τετάρτοισιν, ήν μή οί έξίη τοΐσι τε πρό­

τερο ισιν έξοδο ν ποιήσγ), τά τε μήν τρίτα πονήματα

πάντα μάλλον πονήσει, καϊ μάλιστα έν τω χρόνω τών

ι ι ό

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

ρισσότερες από το κανονικό, η μήτρα της γυναίκας αυτής μετατοπίζεται, αφού, ελλείψει συνουσίας, δεν υ­γραίνεται και αφού έχει ευρυχωρία (δεδομένου ότι η κοιλιά έχει μάλλον αδειάσει), με αποτέλεσμα τη με­τατόπιση της εξαιτίας της μεγαλύτερης από το κανο­νικό ξηρότητας και ελαφρότητας της. Ορισμένες φο­ρές, όταν η μήτρα έχει έτσι μετατοπισθεί, το στόμιο της γυρίζει προς τα μπρος, επειδή ο τράχηλος βρίσκε­ται μπροστά στα γεννητικά όργανα. Πραγματικά, αν η μήτρα είναι υγρή από τη συνουσία και η κοιλιά δεν έχει κενώσεις, η μήτρα δεν μετατοπίζεται εύκολα. Αυτή είναι λοιπόν η αιτία που η μήτρα κλείνει, γιατί η γυναίκα δεν συνουσιάζεται.

Με τη συμπλήρωση τριών μηνών η γυναίκα θα είναι σε άριστη κατάσταση, αν έρθουν τα έμμηνα και συ­μπαρασύρουν προς τα έξω και ό,τι προϋπήρχε. Αλλιώς η γυναίκα θα παρουσιάσει τα εξής συμπτώματα: αί­σθημα πνιγμού κατά διαστήματα, πυρετό επίσης κα­τά διαστήματα, ρίγος και πόνο στη μέση. Αυτά τα συ­μπτώματα θα παρουσιάσει η γυναίκα, αν για τρεις στη σειρά μήνες δεν έχει έμμηνη ρύση. Στον τέταρτο μήνα, αν δεν έρθουν τα έμμηνα και αν δεν αποβληθεί το προηγούμενο αίμα, θα ενταθούν όλα αυτά από τα οποία υπέφερε κατά τον τρίτο μήνα, και μάλιστα κα­τά τις μέρες της αναμενόμενης έμμηνης ρύσης· ύστερα

117

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

καταμηνίων, έπειτα ήσσον, πολλάκις δέ και δόξει άπο­

νος είναι' έσται δέ έπι τοΐσι και τάδε έτερα σημήια' ου­

ρήσει τε πουλύ παχύ άλλοτε καϊ άλλοτε, καϊ ή γαστήρ

αυτής σκληρή έσται καϊ μέζων ή τό πρόσθεν, καϊ βρυξει

τούς οδόντας, καϊ άσιτήσει, καϊ αγρυπνήσει. Τοιαύτα δέ

πείσεται έπι τοΐσι τετάρτοισι καταμηνίοισι'μελεδαινο-

μένη δέ καϊ έν τουτέοισιν υγιαίνει. Καϊ έν τοΐσι πέμ-

πτοισιν, ήν μή οί πολλά τά έπιμήνια κατΐη, καϊ ό πόνος

ισχυρότερος προσπίπτει. Έν δέ τοΐσι ν έκτοισιν ήδη άνί-

ητος έσται. Καϊ τά μέν πρότερα σημήια μάλλον πονή­

σει, έπέσται δέ έπ'αύτοΐσι καϊ τάδε' άλύξει τε καϊ ρίφει

έωυτήν άλλοτε καϊ άλλοτε, καϊ λειποθυμήσει, καϊ έμέσει

φλέγμα, καϊ δίφα ισχυρή μι ν λήφεται, άτε καιομένης

τής κοιλίης ύπό τών μητρέων έουσέων πληρέων αίμα­

τος, καϊ φαυομένη άλγήσει, καϊ μάλιστα τό ήτρον, καϊ

πυρέξει άλλοτε καϊ άλλοτε οξέως, καϊ βορβορύξουσιν αί

μήτραι άλλοτε καϊ άλλοτε, άτε τοΰ αίματος έγκλονευ-

μένου καϊ ού διαχωρέοντος έν αύτήσι, καϊ ή κοιλίη ού

διαχωρήσει κατά τρόπον, ούτε ή κυστις διηθήσει τό ού-

ρον, έπήν οί αί μήτραι προσπέσωσι προς τον στόμαχον

ι ι δ

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

θα υποφέρει λιγότερο· πολλές μάλιστα φορές θα φανεί και ότι δεν υποφέρει καθόλου. Θα εκδηλωθούν όμως και άλλα συμπτώματα πέρα από αυτά: κατά διαστή­ματα θα έχει άφθονα πηχτά ούρα, η κοιλιά της θα σκληρύνει και θα πρηστεί περισσότερο από πριν, θα τρίζουν τα δόντια της, δεν θα έχει όρεξη για φαγητό και θα χάσει τον ύπνο της. Αυτά είναι τα συμπτώμα­τα που θα παρουσιάσει κατά τα τέταρτα στη σειρά έμ­μηνα της, με την κατάλληλη όμως θεραπευτική φρο­ντίδα μπορεί και τότε να γίνει καλά. Στα πέμπτα έμ­μηνα της, αν η ποσότητα τους δεν είναι μεγάλη, ο πό­νος γίνεται δυνατότερος. Στα έκτα δεν υπάρχει πια θεραπεία; τα προηγούμενα συμπτώματα θα είναι τώ­ρα πιο οδυνηρά και, πέρα από αυτά, θα υπάρξουν και τα εξής καινούργια: η γυναίκα θα έχει κατά διαστήμα­τα άγχη και θα ρίχνεται από δω και από κει, θα λιπο­θυμάει, θα βγάζει με τον εμετό φλέγμα, θα αισθάνεται έντονη δίψα (καίγεται, βλέπεις, η κοιλιά της από τη μήτρα που είναι γεμάτη από αίμα), στο άγγιγμα θα αισθάνεται πόνο, ιδιαίτερα στο υπογάστριο, κατά δια­στήματα θα εμφανίζει ψηλό πυρετό, η μήτρα θα γουρ-γουρίζει κατά διαστήματα (αφού το αίμα ταράζεται ε­κεί μέσα και δεν μπορεί να κυκλοφορήσει), η κοιλιά δεν θα έχει τις κανονικές της κενώσεις, ούτε η κύστη θα αδειάζει από τα ούρα, όταν η μήτρα θα πέσει πά-

119

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

νευρώδεα έόντα, καϊ ές τήν κοιλίην έμβάλωσιν' άλγέει

τήν ράχιν και τό νώτον πάν, καϊ τήν γλώσσαν αυτής

χαλινοΰται, καϊ ασαφή ταύτην έχει, καϊ λειποθυμίη, ε­

στί δ' ησι και άφωνίη, καϊ δάκνεται τον στόμαχον, και

ξανθή χολή 2 έξεισι, καϊ πνεύμα προσπταΐον, και άλύει,

και ρίπτει έωυτήν, και έμπίπραται. Έπήν δέ μεταστέ-

ωσι και είρύση ή κύστις τό λεπτόν τοΰ αίματος τοΰ άπό

τών μητρέων, τότε τό ούρον διουρέεται έρυθρόν, και

πονέει μέν τό άλλο σώμα, μάλιστα δέ τον τράχηλον και

τήν ράχιν καϊ τήν οσφύ ν τους τε βουβώνας, και ές τού­

το έλθούση αυτή ή τε γαστήρ άείρεται, και τά σκέλεα υ­πέρ τό χρεών διοιδίσκεται και αί κνήμαι και οί πόδες,

καϊ ό θάνατος έπεισι. Καϊ περϊ μέν ταύτης ούτω τελευτα

ές εξ μήνας τά έπιμήνια άδηλεύμενα. Γίνεται δέ καϊ

ταΰτα' έστιν ήσι τών γυναικών, έπήν δίμηνα η τά κα­

ταμήνια έν τήσι μήτρησι πολλά έόντα, έρχεται ές πλεύ-

μονα, έπήν άποληφθή, καϊ πάσχει πάντα άπερ έν φθι-

120

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

νω στο στόμιο της, που είναι νευρώδες, και θα προχω­ρήσει προς την κοιλιά* η γυναίκα πονάει επίσης στη ραχοκοκαλιά και σε ολόκληρη την πλάτη, η γλώσσα της δένεται και ο λόγος της δεν είναι και τόσο καθα­ρός* παρουσιάζει επίσης λιποθυμίες -μερικές γυναίκες χάνουν και τη φωνή τους* αισθάνεται επίσης τσιμπή­ματα στο στομάχι, βγάζει με τον εμετό της κίτρινη χολή, αναπνέει διακεκομμένα, είναι ανήσυχη, πετιέ­ται από δω και από κει και αισθάνεται να καίγεται. Όταν η μήτρα μετατοπισθεί και η κύστη τραβήξει το

λεπτό μέρος του αίματος που είναι μέσα της, τότε τα ούρα αρχίζουν να βγαίνουν κόκκινα. Ολόκληρο το σώμα αρχίζει να πονάει, κυρίως όμως ο τράχηλος, η ραχοκοκαλιά, η μέση και οι βουβώνες.Όταν η γυναί­κα φτάσει σ' αυτό το σημείο, φουσκώνει η κοιλιά της, τα σκέλη της πρήζονται αφύσικα, το ίδιο και οι γά­μπες και τα πόδια της, και ο θάνατος πλησιάζει απει­λητικός. Αυτό είναι το τέλος σε μια τέτοια περίπτω­ση, με την επίσχεση των εμμήνων για έξι μήνες.

Παρατηρούνται όμως και τα εξής: Σε ορισμένες γυ­ναίκες, αφού τα έμμηνα έχουν μείνει για δύο - μήνες μέσα στη μήτρα σε μεγάλη ποσότητα, η παρεμποδι­σμένη ροή κατευθύνετσαι πλέον προς τον πνεύμονα. Η γυναίκα παρουσιάζει τότε όλα τα συμπτώματα που είπαμε στην περίπτωση της φθίσης και δεν υπάρχει

121

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

νάδι εΐρηται, καϊ ούχ οϊη τέ έστι περιείναι. Γίνεται δέ

και τάδε' έστιν ήσι διάπυα γίνεται τά έπιμήνια χρονί-

σαντα, έπήν γένηται δίμηνα ή τρίμηνα' τούτο δέ μάλι­

στα γίνεται, ή ν ζυγκαή ύπό τοΰ πυρός. Σημεία δέ έστι ν,

ήν διάπυα ή' όδύναι τε γάρ έμπίπτουσιν ές τό ήτρον ί-

σχυραϊ καϊ σφύξιες, και φαυομένη ούκ ανέχεται, καϊ ή ν

μέλλη βελτιόνως έχειν, ρήγνυται αυτή τά έπιμήνια κα­

τά τό αιδοίο ν, και χω ρέει πύο ν και αίμα' όζο μεν ον δέ

χωρέει έπι ημέρας επτά ή οκτώ ή έννέα' έν δέ τω πριν

χρόνω πονέεται, ώς εΐρηται έμπροσθεν έπήν δέ άποκα-

θαρθή, άριστον μέν ειμή γένοιτο έλκεα' ήν δέ ύπολίπη-

ται έλκεα, πλέονος δεήσει θεραπηΐης όκως τά έλκεα μή

μυδήσει καϊ κάκοδμα έσται' άφορος δέ έσται καϊ ήν ραΐ-

σγ), ήν μεγάλα ή τά έλκεα γενόμενα έν τήσι μήτρησιν.

'Ήν δέ μή οί κατά τό αιδοίο ν χω ρ ή ση τά έπιμήνια διά­

πυα γενόμενα, ξυμβήσεται υπέρ τοΰβουβώνοςκατά τήν

λαπάρην ραγήναι, άτερ φύματος, άτε τοΰ πύου διαφα-

γόντος, καϊ κείνη χωρήσει πυώδεα όόμαλέα' καϊ ή ν

τούτο γένηται, ού περιγίνεται ή γυνή' ή ν δέ καϊ περιγέ-

νηται, αίεϊ άφορος έσται' ταύτη γάρ οί τό λοιπόν ή οδός

122

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

περίπτωση να σωθεί. Συμβαίνει επίσης και τούτο: Σε μερικές γυναίκες τα έμμηνα, αν περάσει καιρός (δύο ή τρεις μήνες), γίνονται πυώδη. Αυτό γίνεται κατά κύ­ριο λόγο, αν τα έμμηνα κατακαούν από τον πυρετό. Σημάδια της διαπύησης είναι τα ακόλουθα: Εκδηλώ­νονται δυνατοί πόνοι και παλμοί στο υπογάστριο και η γυναίκα δεν αντέχει το άγγιγμα. Αν πρόκειται να υ­πάρξει βελτίωση, τα έμμηνα ξεσπούν από τα γεννητι­κά όργανα: τρέχει πύον και αίμα. Η δύσοσμη αυτή ροή κρατάει εφτά, οχτώ ή εννιά μέρες. Σε όλο το προ­ηγούμενο χρονικό διάστημα η γυναίκα πονάει, όπως το είπαμε και πιο πάνω.Όταν γίνει η κάθαρση, το κα­λύτερο θα ήταν να μη σχηματισθούν καθόλου πληγές* αν όμως μείνουν πληγές, θα χρειαστεί περισσότερη θεραπεία, ώστε οι πληγές να μη γίνουν υγρές και δύ­σοσμες. Ακόμη όμως και αν αναλάβει από την αρρώ­στια της, η γυναίκα θα μείνει στείρα, αν οι πληγές μέ­σα στη μήτρα της είναι σοβαρές. Αν τα διαπυημένα έμμηνα δεν διαφύγουν από τα γεννητικά όργανα, θα ξεσπάσουν από τα λαγόνια, πάνω από τη βουβωνική περιοχή, δίχως οίδημα, αφού το πύον προκάλεσε ήδη διάβρωση* από εκεί λοιπόν θα βγουν τα έμμηνα πυώ­δη και δύσοσμα. Αν συμβεί αυτό, η γυναίκα δεν έχει σωτηρία* ακόμη και αν σωθεί, θα μείνει για πάντα στείρα. Ο λόγος είναι ότι από δω και πέρα τα έμμηνα

123

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

γίνεται τοΐσιν έπιμηνίοισιν έξω' τό γάρ στόμα τών μη­

τρέων προς τούτο τό χωρίον προσπέπτωκε. Γίνεται δε

και τόδε' έστιν ησιν, έπήν δίμηνα ή τρίμηνα ή χρονιώ-

τεραγι τά έπιμήνια και προσπέση προς τήν λαπάρην, μή

διαπύων τών καταμηνίων έόντων, ώς φύμα γίνεται υ­

πέρ τού βουβώνος άκέφαλον, μέγα, έρυθρόν. Καϊ τών

ίητρών πολλοί ήδη ούκ είδότες τούτο όκοΐόν τι έστιν έ-

ταμον και ές κίνδυνον ήγαγον ούτως. Τό δέ ώς φύμα

γενόμενον γίνεται τρόπω τοιώδε' έπαυρίσκεται τοΰ αί­

ματος ή σαρξ, άτε προσκειμένου τού στόματος τών μη­

τρέων τήλαπάρη, και έμπίπλαται άπ'αύτέου, και έξί-

σταται άτε πληρευμένη τού αίματος ή σάρξ' καϊ έστιν

ότε, ήν μεταστη τό στόμα τών μητρέων καϊ γένηται

κατά τό αιδοίο ν, και χωρήση διά τού αιδοίου τά κατα­

μήνια, καθίσταται τό έξεστηκός κατά τήν λαπάρην,

διαδιδοί γάρ ές τάς μήτρας, αί δέ έξω έχάλασαν' ήν δέ

μή στραφη κατά τό αίδοΐον *ό στόμα τών μητρέων,

διαπυέει κατά τήν λαπάρην, και ταύτη οδός γίνεται

τοΐσι καταμηνίοισι, και οί κίνδυνοι οί αυτοίείσιν οί και

πρόσθεν είρημένοι. Τρέπεται δέ και ές έμετον' έστιν ήσι

και κατά τήν έδρην, ώσπερ μοι εΐρηται έν τησι παρθε-

124

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

θα βγαίνουν από αυτό πια το σημείο, αφού το στόμιο της μήτρας έχει στραφεί προς αυτή την περιοχή.

Υπάρχει και η εξής περίπτωση: Σε ορισμένες γυναί­κες, που τα έμμηνα τους έχουν καθυστερήσει για δύο ή τρεις μήνες ή και για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και έχουν κατευθυνθεί προς τα λαγόνια δίχως να δια-πυηθούν, παρουσιάζεται πάνω από τη βουβωνική πε­ριοχή ένα είδος οιδήματος ακέφαλου, μεγάλου και κόκκινου. Πολλοί γιατροί, μη ξέροντας τι είναι αυτό, το έκοψαν και έφεραν έτσι τη γυναίκα σε κίνδυνο. Αυ­τό το είδος οιδήματος δημιουργείται με τον εξής τρό­πο: καθώς το στόμιο της μήτρας βρίσκεται κοντά στα λαγόνια, η σάρκα αντλεί αίμα* γεμίζει από αυτό το αίμα και, γεμίζοντας, πρήζεται" μερικές φορές, αν με­τατοπισθεί το στόμιο της μήτρας και βρεθεί κοντά στα γεννητικά όργανα, και αν τα έμμηνα βγουν από εκεί, το πρήξιμο στην περιοχή των λαγονίων «κάθεται», ε­πειδή επικοινωνεί με τη μήτρα, που έχει γυρίσει προς τα έξω* αν όμως το στόμιο της μήτρας δεν στραφεί προς τα γεννητικά όργανα, σχηματίζεται πύον στην περιοχή των λαγονίων και από εκεί δημιουργείται έ­ξοδος για τα έμμηνα. Οι κίνδυνοι είναι και τώρα οι ί­διοι με αυτούς που είπαμε πρωτύτερα. Μπορούν όμως να αποβληθούν και με εμετό, σε μερικές και από την έδρα, όπως το είπα ήδη μιλώντας για τις αρρώστιες

125

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

νίησι νούσοισι,3, καϊ σημήια και πόνους τούς αυτούς δει-

κνυσι τοΐσι κεΐθι είρημένοισιν' ήσσον δέ ταυτην τήν όδόν

ποιέεται τά έπιμήνια τήσι γυναιξϊν ή τήσι παρθένοισιν.

4 Ην δέ τά έπιμήνια γυναικι χωρέη μέν, ελάσσονα δέ

τοΰ δέοντος χωρέη, άτε τοΰ στόματος τών μητρέων

παρακεκλιμένου ολίγον τοΰ αιδοίου ή άρμοΐμεμυκότος

ές τούτο, ώστεχωρέειν μέν, άποφράσσεσθαι δέ άπ' αύ-

τέων και αί δίοδοι αί περαιοΰσαι, έπήν κατέλθη ές τάς

μήτρας, άτε τοΰ αίματος επικειμένου τω στο ματ ι αίεί,

προέρχεται δή κατ' ολίγον' έπειτα δέ έπήν αί ήμέραι

παρέλθωσιν ησι καθαίρεσθαι μεμαθήκει, και έρχθή τό

αίμα έν τησι μήτρησι τό ύπολειφθέν καϊ έτερα έπικατι-

όντα έπιμήνια μή έξωθή τό έρχθέν αίμα, άλλ ' αίεί βα­

ρόνη κατιόν, έσται τη γυναικι ώστε τούς πρώτους μήνας

ή έπι δυο ή έπι τρεις μή έσαΐειν κάρτα. Έπήν δέ οί μήνες

126

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

των κοριτσιών τα σημάδια και οι πόνοι είναι ίδιοι με αυτούς που περιέγραψα εκεί, τον δρόμο όμως αυτόν τον ακολουθούν τα έμμηνα λιγότερο στην περίπτωση των γυναικών και περισσότερο στην περίπτωση των κοριτσιών.

3 Σε περίπτωση επίσχεσης των εμμήνων... (περιγράφονται τα

συμπτώματα και συστήνεται θεραπευτική αγωγή).

4 Αν η γυναίκα έχει έμμηνες ροές, η ποσότητα τους όμως είναι μικρότερη από το κανονικό, η εξήγηση εί­ναι ή ότι το στόμιο της μήτρας έχει κάπως παρεκκλί­νει από την κατεύθυνση των γεννητικών οργάνων ή ό­τι είναι λίγο κλειστό, σε σημείο που να μην εμποδίζε­ται βέβαια η ροή των εμμήνων, να φράζονται όμως τα περάσματα της εξόδου τους: το αίμα, όταν κατεβεί στη μήτρα, ασκεί αδιάκοπη πίεση στο στόμιο και βγαίνει προς τα έξω λίγο λίγο/Υστερα, όταν περάσουν οι μέ­ρες στη διάρκεια των οποίων γίνεται κατά κανόνα η έμμηνη κάθαρση και το αίμα που απόμεινε μένει απο­κλεισμένο στη μήτρα, και μάλιστα η καινούργια εμ­μηνορρυσία δεν αποδιώχνει το αποκλεισμένο αίμα, με αποτέλεσμα οι συνεχείς κάθοδοι αίματος να αυξάνουν το βάρος, στους πρώτους μήνες -δύο ή τρεις- η γυ­ναίκα δεν θα έχει έντονη αίσθηση της διαταραχής· ό­ταν όμως περάσουν περισσότεροι μήνες, η γυναίκα θα

127

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

πλέονες γένωνται, έτι μάλλον πονήσεται, καϊ ούχ έξει

εν γαστρι μέχρις άν ούτως έχγ], και πυρ λήφεταί μι ν

μάλιστα τάς ημέρας εν ήσι καθαίρεσθαι μεμαθήκει, ή-

πεδανόν' εικός δέ έστι και έν τω μεσηγύ χρόνω πυρεταί-

νειν και φρίσσει ν και καρδιώσσειν καϊ άνάγειν έπι τό

πλήθος άνά πάσαν ήμερη ν' και άλγέει άλλοτε και άλ­

λοτε τό σώμα, και μάλιστα τήν όσφύν και τήν ράχιν καϊ

τούς βουβώνας, τά τε άρθρα τών χειρών και τών σκε-

λέων. Ταύτα δέ ούχ ομού άλγέει, άλλ 'άλλοτε άλλο, ό-

πη άν βρίσγ} τό αίμα άποκεκριμένον και μή δυνάμενον

είναι έν τήσι μήτρησι' καϊ όπη άν στήριξη τού σώματος,

οίδημα έστιν ότε γίνεται και σπασμός ισχυρός τών άρ­

θρων τού σώματος, καϊ τών άλλων σημείων τών προ-

ειρημένων φαίνεται οί άλλοτε άλλο. Αύτη ήν μέν θερα-

πευθη κατά τρόπον, υγιής έσται' εί δέ μή, ή νοΰσος ε­

πτάμηνος ή καϊ χρονιωτέρη γενομένη θανατώσειεν άν ή

χωλεύσειεν ή άκρατέα τινά τών μερέων ποιήσειεν, ή ν

ύπό ρίγεος καϊ άσιτίης τό αίμα, ένθα άν έπέλθη, πήξιν

ΐσχη περϊ τά νεύρα.

128

ΠΕΡΙ ΙΎΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

αρχίσει να υποφέρει περισσότερο και, όσο θα κρατάει αυτή η κατάσταση, δεν θα συλλαμβάνει* θα της πα­ρουσιαστεί μάλιστα ένας ελαφρός πυρετός, ιδίως τις μέρες που κανονικά είχε την έμμηνη ροή της* είναι ε­πίσης αναμενόμενο, στις ενδιάμεσες μέρες να παρου­σιάζει πυρετό, ρίγος, καρδιαλγία και εμετούς σχεδόν κάθε μέρα* κατά διαστήματα παρουσιάζει, επίσης, πόνους στο σώμα, και ιδίως στη μέση, στη ραχοκοκα­λιά, στους βουβώνες και στις αρθρώσεις των χεριών και των ποδιών. Όλα αυτά τα μέρη δεν πονούν μαζί, αλλά τη μια φορά το ένα την άλλη το άλλο, ανάλογα με το πού έχει γίνει συσσώρευση αίματος, που έχει εκ­κριθεί και δεν μπορεί να μείνει μέσα στη μήτρα. Σε ό­ποιο μέρος του σώματος εγκατασταθεί, εμφανίζεται μερικές φορές εκεί οίδημα και δυνατός σπασμός των αρθρώσεων του σώματος ή κάποιο -μια φορά το ένα και άλλη φορά το άλλο— από τα συμπτώματα που προαναφέραμε. Αν η γυναίκα αυτή υποβληθεί στην κατάλληλη θεραπεία, θα γίνει καλά* αλλιώς, αν η αρ­ρώστια φτάσει στον έβδομο μήνα ή κρατήσει ακόμη πιο πολύ, θα μπορούσε να την οδηγήσει στον θάνατο ή να την αφήσει κουτσή ή παράλυτη σε κάποιο μέρος του σώματος, στην περίπτωση που το αίμα θα έπηζε, από το ρίγος και την ασιτία, γύρω από τα νεύρα προς την κατεύθυνση που θα ακολουθούσε.

129

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Τούτο δέ τό νούσημα γίνεται μάλλον τήσιν άνανδροι-

σιν'4 ήν δέ έμπειροτόκω ταύτα τά νοσήματα έμπέση τά

είρημένα ή άσσα μέλλει είρήσεσθαι, πουλυχρονιώτερα

έσται καϊ ήσσον επίπονα' τά δέ σημεία ταύτα και τε-

λευταϊ αί αύται γίνονται τή τε άτόκω και τη λοχιών

έμπείρω, ήν μή θεραπεύωνται' χρή δέ αύτίκα τήν θερα-

πηΐην ποιέεσθαι' ει δέ μή, έπιφαίνεται τά νουσήματα.

6 Χωρέει δέ τά καταμήνια παχύτατα και πλείστα τών

ήμερέων τήσιν έν μέσω, αρχόμενα δέ και τελευτώντα ε­

λάσσονα καϊ λεπτότερα. Μέτρια δ} έστι πάση γυναικι

χωρέειν, ήν ύγιαίνη, τά έπιμήνια έλθόντα όσον κοτύλαι

δύο Άττικαϊ ή όλίγω πλέονα ή ελάσσονα, ταύτα δέ έφ'

ημέρας δύο ή τρεις' ό δέ πλείωνχρόνος ή έλάσσων έπί-

νοσοςκάϊ άφορος έστι. Τεκμαίρεσθαι δέ χρή ές τό σώμα

τής γυναικός άφορέοντα, καϊ έρωτάν προς τά πρότερον6

ΐ3ο

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

Η αρρώστια αυτή παρουσιάζεται πιο πολύ στις ανύ­παντρες γυναίκες· αν όμως οι αρρώστιες για τις οποίες μιλήσαμε ή θα μιλήσουμε παρακάτω προσβάλουν γυ­ναίκα που έχει ήδη γεννήσει, τότε οι αρρώστιες αυτές κρατούν περισσότερο χρόνο και είναι λιγότερο οδυνη­ρές* τα συμπτώματα, ωστόσο, και η απόληξη τους εί­ναι τα ίδια και στις γυναίκες που δεν έχουν γεννήσει και στις γυναίκες που έχουν ήδη γεννήσει, αν αυτές δεν υποβληθούν σε θεραπεία. Η θεραπεία, πάντως, πρέπει να αρχίζει αμέσως* αλλιώς τα συμπτώματα της αρρώστιας δεν μπορεί παρά να εμφανισθούν.

5 Αν η ποσότητα των εμμήνων είναι μεγαλύτερη και η σύστα­

ση τους πιο πηχτή από το κανονικό: εξήγηση και συμπτώματα.

6 Τα έμμηνα είναι πολύ πηχτά και πάρα πολλά στις μέρες που είναι στο μέσον της διάρκειας τους* αντίθε­τα, στην αρχή και στο τέλος είναι λιγότερα και αραιό­τερα. Σε μια υγιή γυναίκα η μέση ποσότητα των εμ­μήνων είναι δύο αττικές κοτύλες (μπορεί και λίγο πα­ραπάνω ή λίγο παρακάτω) για δύο ή τρεις μέρες* η μεγαλύτερη ή μικρότερη διάρκεια δείχνει αρρώστια και έχει ως επακόλουθο τη στειρότητα. Τα συμπερά­σματα μας για το αν τα έμμηνα υποδηλώνουν ή όχι αρρώστια τα βγάζουμε παρατηρώντας το σώμα της γυναίκας και κάνοντας της ερωτήσεις που ξεκινούν α-

Ι 3 ΐ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ξυμβαλλόμενον, είτε έπίνοσα ίο ι είτε μή έπίνοσα' ή'ν

γάρ έλάσσονας ή πλέονας ημέρας του μάθεος φοιτέγ), ή

αυτά ελάσσονα ή πλείονα έη, έπίνοσα έστιν, ήν μή ή

φύσις αυτή νοσηρή και άφορος ή' ήν δέ τούτο ή καϊ με-

θίστηται έπι τό ύγιηρότερον, άμεινον. Χωρέει δέ αίμα

οίον άπό ίερείου, καϊ ταχύ πήγνυται, ήν ύγιαίνη ή γυνή.

Ήισι δέ έν φύσει έστι πλέονας καθαίρεσθαι τεσσάρων ή-

μερέων καϊ πολλά κάρτα χωρέει τά έπιμήνια, αύται λε-

πταϊ γίνονται, καϊ τά έμβρυα αύτέων λεπτά καϊ άμαλ-

δύνεται. Ήισι δέ τριών ήμερέων έλασσον ή κάθαρσις γί­

νεται ή ολίγα χωρέει, αύται παχεΐαι καϊ εύχροοι άνδρι-

καίτε, ού μνησίτοκοι δέ είσιν, ουδέ κυΐσκονται.

7 Ήν δέ πνϊξ προστή έξαπίνης, γίνεται δέ μάλιστα

τήσι μή ξυνιούσησιν άνδράσι καϊ τήσι γεραιτέρησι μάλ­

λον ή τήσι νεωτέρτησι' κουφότεραι γάρ αί μήτραι σφέων

είσί'...

132

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

πό την επιθυμία μας να κάνουμε σύγκριση με ό,τι ή­ταν παλιότερα: αν διαρκούν λιγότερες ή περισσότερες μέρες από το συνηθισμένο, ή αν η ποσότητα τους είναι λιγότερη ή περισσότερη, θα πει ότι υποδηλώνουν αρ­ρώστια, εκτός και αν η ίδια η φύση της γυναίκας είναι νοσηρή και στείρα: αν συμβαίνει αυτό, μια μεταβολή προς το καλύτερο είναι καλό σημάδι.

Το αίμα που τρέχει μοιάζει με το αίμα που τρέχει α­πό το σφαχτάρι. Αν η γυναίκα είναι υγιής, το αίμα αυτό πήζει γρήγορα. Οι γυναίκες που το έχουν στη φύση τους, η έμμηνη κάθαρση τους να κρατάει περισ­σότερες από τέσσερεις μέρες και η ποσότητα της να εί­ναι μεγάλη, γίνονται αδύνατες, και τα έμβρυα τους εί­ναι αδύνατα και ασθενικά* σε όσες όμως η έμμηνη κά­θαρση κρατάει λιγότερο από τρεις μέρες ή η ποσότητα της είναι μικρή, οι γυναίκες αυτές είναι χοντρές, το χρώμα τους είναι καλό και η εμφάνιση τους αρρενω­πή, δεν είναι όμως γόνιμες, ούτε και συλλαμβάνουν.

7 Ξαφνική εμφάνιση υστερικής πνιγμονής έχουμε κυρίως στις γυναίκες που δεν έχουν σεξουαλικές επα­φές, και πιο πολύ στις γυναίκες κάποιας ηλικίας παρά στις νέες* ο λόγος είναι ότι αυτών των γυναικών η μή­τρα είναι ελαφρότερη.

Εξήγηση του πράγματος και περιγραφή συμπτωμάτων..

8 Έμμηνα χολώδη. Συμπτώματα.

133

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

10 Οκόσαι δέ ξυνοικεΰσαι ού δύνανται έν γαστρι έ-

χειν, πυθέσθαι χρή εϊ σφιν έπιφαίνεται τά καταμήνια ή

ού καϊ ει αύτικα άπεισιν ή γονή ή τη ύστεραίη ή τη τρί­

τη ή τη έκτη ή τη έβδόμη' ή ν μέν ούν φή αύτικα άπιέναι

δταν εύνασθή, τό στόμα ούκ ορθόν έστι τής μήτρης, άλ-

λ' ίδνούται καϊ ού λάζυται τήν γονήν' ήν δέ φή δεύτερη ή τρίτη, ή ύστερη έξυγρασμένη έστι καϊ ή γονή έκπλύ-

νεται' ήν δέ έκτη καϊ έβδομη, ή γονή κατασήπεται, κα-

τασαπεΐσα δέ απέρχεται. Τοΰ μέν ου ν αρχήν μή προσ-

δέχεσθαι τήν γονήν, τής ύστερης τό στόμα θεραπευτέον

πρώτον, όκως ορθόν έσται' τοΰ δέ καταπλύνεσθαι δευ-

τεραίη καϊ τριτάίη, ή ύστερη καϊ ή κεφαλή' τοΰ δέ κα-

τασήπεσθαί τε καϊ άπέρχεσθαι, καϊ ή ύστερη καϊ τό σώ­

μα άπαν ένυγρον όν. Τουτέων έκαστα γινώσκειν ώδε

134

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

9 Έμμηνα φλεγματώδη. Συμπτώματα.

ί ο Τις γυναίκες που, ενώ έρχονται σε επαφή με τον άντρα τους, δεν μπορούν να συλλάβουν πρέπει να τις ρωτούμε αν έχουν έμμηνη ροή ή όχι και αν το σπέρμα του άντρα τους βγαίνει έξω αμέσως ή την επόμενη μέ­ρα ή τη μεθεπόμενη ή την έκτη ή την έβδομη. Αν η γυναίκα πει ότι το σπέρμα βγαίνει έξω αμέσως μετά τη συνουσία, θα πει ότι το στόμιο της μήτρας δεν εί­ναι ίσιο αλλά λοξό και δεν συγκρατεί το σπέρμα. Αν πει ότι το σπέρμα βγαίνει έξω τη δεύτερη ή την τρίτη μέρα, θα πει ότι η μήτρα είναι υγρή και το σπέρμα πα­ρασύρεται προς τα έξω από τα υγρά της. Αν πει την έ­κτη ή την έβδομη μέρα, θα πει ότι το σπέρμα σαπίζει και, σαπισμένο, βγαίνει πια έξω.

Στην περίπτωση που η μήτρα δεν δέχεται το σπέρ­μα από την αρχή αρχή, το πρώτο που έχουμε να κά­νουμε είναι να φροντίσουμε να ισιώσουμε το στόμιο της μήτρας. Στην περίπτωση που το σπέρμα παρασύ­ρεται προς τα έξω από τα υγρά της μήτρας, πρέπει να θεραπεύσουμε τη μήτρα και το κεφάλι. Στην περί­πτωση, τέλος, που το σπέρμα σαπίζει και αποβάλλε­ται, θα θεραπεύσουμε τη μήτρα και ολόκληρο το σώ­μα, που είναι υγρό. Αυτά πρέπει να ξέρουμε για καθε­μιά από αυτές τις περιπτώσεις.

135

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

17 Χρή δέ σχεφάμενον τών νοσημάτων τάς δυνάμιας

χαι ύφηγεύμενον τάς προφάσιας ώς χρή έξ ών αί νούσοι

γίνονται, έπι τά άλλα ίέναι ώδε χαι τά άμφι τά χωρία

ίήσθαι. Και δσαι μέν διά τήν τών στομάτων αίτίην δια-

χωλυονται μή ίσχειν έν γαστρι, τούτων εύτρεπίζειν τά

στόματα, ώς εύχρινέα ή. "Οσων δέ ή ύγρηδών εΐργει,

ταύτην έσορήν ώς μή διαχωλύη, σχεπτόμενον ές όλα τά

π ρήγματα τών γυναιχών, ή ν τε έξ άπαντος τοΰ σώμα-

136

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

11 Υποδεικνύεται θεραπευτική αγωγή για την περίπτωση που

το σπέρμα δεν συγκρατείται, επειδή υπάρχει πρόβλημα σε ολό­

κληρο το σώμα.

12 Υποδεικνύεται θεραπευτική αγωγή για την περίπτωση που

το σπέρμα αποβάλλεται λόγω της μεγάλης υγρασίας της μή­

τρας.

13 Υποδεικνύεται θεραπεία για την περίπτωση που το σπέρ­

μα δεν συγκρατείται λόγω προβλήματος στο στόμιο της μή­

τρας.

14 Φάρμακο για την περίπτωση που το σπέρμα μένει και σα­

πίζει.

15 Φάρμακο για την περίπτωση που τα έμμηνα έχουν άσχη­

μη μυρουδιά και η γυναίκα δεν συλλαμβάνει.

16 Και άλλες θεραπευτικές υποδείξεις για την περίπτωση που

το αντρικό σπέρμα αποβάλλεται σάπιο την έκτη ή έβδομη μέρα.

1/ Πρέπει, εξετάζοντας τη δύναμη των ασθενειών και προσδιορίζοντας —με τον τρόπο που είναι ο σω­στός- τις αιτίες από τις οποίες γεννιούνται οι αρρώ­στιες, να προχωρούμε σε όλα τα υπόλοιπα με τον τρό­πο που ήδη έχουμε πει και να θεραπεύουμε τα σχετι­κά μέρη του σώματος. Αν αυτό που εμποδίζει τις γυ­ναίκες να συλλάβουν είναι το στόμιο της μήτρας, αυ­τό που πρέπει να τακτοποιήσουμε είναι το στόμιο της μήτρας, ώστε να είναι καλά ανοιχτό. Σε όσες πάλι το εμπόδιο είναι η υγρασία, κοιτάζουμε να διώξουμε αυ­τό το εμπόδιο εξετάζοντας συνολικά την κατάσταση τους, προκειμένου να διαπιστώσουμε αν υπάρχει κά-

137

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τος1 δοχέη τι χινέεσθαι, ή ν τε άπ' αύτέων τών ύστερέ­

ων, ήν τε άπ' άμφω. Τάς δε υστέρας ώδε μελεδαίνειν,

δχως μήτε ύγραϊ έωσι μήτε λίην αύαι' άλλά τάς μεν

ξηροτέρας εύχύλως, δσω αύχμηρότεραί είσι, τοιαύτη

ίχμάδι, ώς πιαλέαι μάλλον έσονται ή ίσχναλέαι' τάς δέ

έξυγρασμένας χαι διάβροχους ξηραίνει ν ύπολειπόμενον

ένίχμους είναι χαι μή λίην άπεξηράνθαι' αί γάρ ύπερ-

βολαι τουτέων πάνυ φευχτέαι. Λαμβάνει δέ έν γαστρι

ούτε ή ύγρηδόνα έχουσα, άτάρ ουδέ ή αύαινομένη, ήν

μή ή έν τή άρχαίη φύσει τουτέων τι? Τέναι δέ χρή παρά

τον άνδρα, δταν τά ύπό τής θεραπείης χαλώς έχη, λη­

γόντων ή αρχομένων τών έπιμηνίων' άριστον δέ χαι έ­

πήν παύσηται' μάλιστα δέ έν ταύτησι τήσι ν ήμέρησι

πειρηθήναι, ήν δύνηται χυΐσχεσθαι' αύται γάρ χυριώ-

ταται.'Ην δέ μή αύτίχα ξυλλάβη, τάλλα δέ χαλώς έχη,

ουδέν χωλΰον έν τήσιν άλλησι τών ήμερέων ξυνιέναι τω

άνδρί' προθυμίην γάρ σφίσι ποιέει ή μελέτη, χαι άνα-

ΐ38

ΠΕΡΙ ΙΎΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

ποια διαταραχή που ξεκινάει από ολόκληρο το σώμα, από την ίδια τη μήτρα ή και από τα δύο αυτά μαζί. Η φροντίδα μας για τη μήτρα θα είναι πώς να μην είναι υγρή -ούτε όμως και πολύ στεγνή. Για τη στεγνή μή­τρα η συμβουλή μας να είναι μια ικανοποιητική -ανά­λογη με την ξηρότητα- ποσότητα χυμού, τέτοιου που να είναι μάλλον λιπαρή παρά ισχνή. Αν η μήτρα είναι διαποτισμένη από την υγρασία, οφείλουμε να τη στε­γνώνουμε, αφήνοντας όμως τόση υγρασία ώστε να μην είναι απολύτως στεγνή: η υπερβολή προς τη μια ή προς την άλλη κατεύθυνση πρέπει να αποφεύγεται με κάθε τρόπο. Η σύλληψη δεν είναι δυνατή ούτε στη γυναίκα που έχει υγρασία αλλ' ούτε και σ' αυτήν που είναι στεγνή, εκτός κι αν είναι αυτή από μιας αρχής η φύση της.

Η γυναίκα πρέπει να συναντάει τον άντρα της —όταν τα αποτελέσματα της θεραπείας είναι καλά- στο τέ­λος ή στην αρχή των εμμήνων το καλύτερο βέβαια είναι όταν τα έμμηνα έχουν σταματήσει. Σ ' αυτές κυ­ρίως τις μέρες πρέπει να δοκιμάζει μήπως μπορέσει να συλλάβει, γιατί αυτές είναι οι πιο καθοριστικές. Αν, φυσικά, δεν συλλάβει αμέσως, είναι όμως γενικά κα­λά στην υγεία της, κανένα δεν υπάρχει εμπόδιο να συ-νευρίσκεται με τον άντρα της τις άλλες μέρες* γιατί η θεραπεία διεγείρει την επιθυμία των γυναικών, τα αγ-

139

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

χαλάται τά φλέβια, καϊ ήν τά άπό του ανδρός άπιόντα

όμορροθή κατ' ϊξιν τω άπό τής γυναικός^ κυήσει' και

γάρ τόδε άρτιον εστίν ήσιν, ήν τε αύτικα ήν τε έν ύστέρω

χρόνω. Ταύτα μέν άμφι τούτων λέλεκται.

21 Είσι δέ γυναίκες αϊτινεςλαμβάνουσι μένρηϊδίωςέν

γαστρι, έξενεγκεΐν δέ ού δύνανται, άλλά σφέων τά παι­

δία διαφθείρονται άμα τω τρίτωμηνι ή τω τετάρτω, ού-

δεμιήςβίης επιγενόμενης, ουδέ βορής άνεπιτηδείου. Και

ταύττησιν αίτιον έστιν εν τών είρημένων'και μάλιστα έ­

πήν παραμεθίωσι τής αύξης τω έμβρύω αί μήτραι. Κοι-

λίη σφιν ταράσσεται, και άσθενείη και πυρετός σφοδρός

καϊ άσιτίη εμπίπτει τω χρόνω τούτω, ω άν τά παιδία

φθείρωσιν. 'Έστι δέ και τόδε αίτιον, ήν αί μήτραι εωσι

λεΐαι ή φύσει ή έλκέων αύτέησιν έγγενομένων' ή ν γάρ

λεΐαι έωσιν, έστιν δτε οί υμένες άπ'αύτέων αφίστανται,

140

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

γεια τους χαλαρώνουν, και αν το σπέρμα του άντρα πάει και συναντήσει κατευθείαν το σπέρμα της γυναί­κας, η γυναίκα θα συλλάβει: αυτό συμβαίνει έτσι ακρι­βώς σε ορισμένες γυναίκες, είτε αμέσως είτε αργότε­ρα. Αυτά είχα να πω για το θέμα αυτό.

ιδ Πβλ. Περί γυναιχείης φύσιος κεφ. 24.

19 Μέσο για να συλλάβει μια γυναίκα που για πολύν καιρό

δεν είχε συλλάβει παρά την κανονική εμφάνιση εμμήνων.

2θ Πβλ. Περί γυνοαχείης φύσιος κεφ. 6γ.

21 Υπάρχουν γυναίκες που συλλαμβάνουν, πράγ­ματι, εύκολα, δεν μπορούν όμως να ολοκληρώσουν την κυοφορία: τα κυήματα τους αποβάλλονται τον τρίτο ή τον τέταρτο μήνα, χωρίς να έχει υπάρξει ο­ποιασδήποτε μορφής βία και χωρίς να έχουν πάρει ο­ποιαδήποτε βλαπτική τροφή. Η αιτία στις γυναίκες αυτές είναι μια από αυτές που αναφέραμε ήδη παρα­πάνω, η κυριότερη όμως αιτία είναι όταν η μήτρα α­φήσει -σε βάρος του εμβρύου- να διαφύγει ένα μέρος από αυτό που προορίζεται για την ανάπτυξη του. Η λειτουργία της κοιλιάς τους διαταράσσεται, αισθάνο­νται εξάντληση, και μαζί παρουσιάζεται ψηλός πυρε­τός και ανορεξία κατά τον χρόνο της αποβολής. Αιτία όμως είναι και το αν η μήτρα είναι λεία, είτε εκ φύσεως είτε και ως αποτέλεσμα ελκών γιατί αν η μήτρα εί­ναι λεία, μερικές φορές οι μεμβράνες που περιβάλλουν

141

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

έπήν τό παιδίον άρχηται κινέεσθαι, οί περιισχόντες αυ­

τό, άτε ήσσόνως έχομενοι τών μητρέων ή ώς δει, οία

λείων έουσέων. Είδείη δ' άν τις τουτέων έχαστα, εί έ- '

ρωτωη άτρεχέως ταϋτα' περί δέ τής λειότητος, εί έτέρη

γυνή φαυσειε τών μητρέων χενεών έουσέων, ού γάρ

άλλως διάδηλον γίνεται.'Ίίν δέ ίη τά χαταμήνια ταυ-

τησιν, αλέα έρχεται. Έστι δ' αύτέων ήσι γίνεται, ώστε

έκψέρειν τά έμβρυα" μελεδαινομένησι δέ ελπίδες είσι

τόχου. Άμφι δέ τώνδε ώδε έχει.

24 Έχει δέ και τόδε οΰτως' έπήν άποχαθαρθέωσιν αί

γυναΐχες, μάλιστα έν γαστρι λαμβάνουσιν ίμερωθείσαι,

χαι ό γόνος σφίσι ρώννυται, ήν μιγέωσιν ότε χρή, και ό

του ανοροςρηιοιωςμισγεται, και ην επικράτηση, τωοε

ήδέλφισται' τότε γάρ μάλιστα τό στόμα τών μητρέων

κέχηνε, και τετανόν έστι μετά τάς καθάρσιας, και αί

142

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

το έμβρυο αποσπώνται, μόλις το έμβρυο αρχίσει να κινείται, αφού δεν μπορούν να κρατηθούν από τη μή­τρα με τον τρόπο που πρέπει, για τον λόγο ότι αυτή είναι λεία.

Ο καθένας μπορεί να τα εξακριβώσει όλα αυτά, φτά­νει να ρωτάει σωστά. Η λειότητα όμως της μήτρας θα εξακριβωθεί, μόνο αν μια άλλη γυναίκα ψηλαφήσει τη μήτρα, όταν αυτή είναι κενή· γιατί διαφορετικά το πράγμα δεν φαίνεται. Όταν τα έμμηνα έρχονται σ' αυτές τις γυναίκες, έρ­

χονται άφθονα. Σε μερικές συμβαίνει να κρατήσουν τα έμβρυα ως το τέλος. Αν υποβληθούν σε κατάλληλη θεραπεία, υπάρχουν ελπίδες να γεννήσουν.

Αυτά για το θέμα αυτό.

22 Πβλ. Περί γυναιχείης φύσιος κεφ. ι θ 6 .

23 Άλλοι τρόποι για να βοηθήσουμε γυναίκα να συλλάβει.

24 Ιδού τώρα και κάτι άλλο: Όταν τελειώσει η έμ­μηνη κάθαρση, είναι η κατεξοχήν περίοδος που οι γυ­ναίκες έχουν έντονες σεξουαλικές επιθυμίες και συλ­λαμβάνουν το σπέρμα τους δυναμώνει, αν συνουσια­στούν τότε που πρέπει* το αντρικό σπέρμα αναμειγνύ­εται εύκολα με το δικό τους, και αν επικρατήσει, γίνε­ται ένα με αυτό* γιατί τότε κατά κύριο λόγο, ύστερα δηλαδή από την κάθαρση, το στόμιο της μήτρας είναι

143

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

φλέβες τήν γονή ν σπώσιν' εν δέ τω πρϊν χρόνω τό τε

στόμα τών μητρέων μέμυκε μάλλον, καϊ αί φλέβες πλέ-

αι αίματος έούσαι ούχ ομοίως σπώσι τήν γονήν.Ήν δέ

δ γόνος άπορρέη διιπετής, καϊ μή λήγη, ού μίσγεται ά-

σπασίως τω άνδρί, ουδέ κυΐσκεται, και ίζύες επώδυνοι,

καϊ πύρ έχει βληχρόν καϊ άδυναμίη και άφυχίη' καϊ έ­

στιν ότε αί ύστέραι έν τή σφέων αυτέ ω ν μή είσϊν έδργ).

Ήν μέν ούν ύπό πλησμονής ίη, έάν άριστον' ήν δέ ή ύ­

στερη χαλάση, δίαιτα χόνδρος, κρέας υειον ή φάσσης,

οίνος μέλας, ποτήματα όσα προς ρόον γεγράφεται.

27 'Άσιν έν γαστρι έχουσησι περϊ τον έβδομο ν ή όγ-

δοον μήνα έξαπίνης τό πλήρωμα τών μαζών καϊ τής

γαστρός ξυμπίπτει, καϊ οίμαζοϊ ξυνισχναίνονται, καϊ τό

γάλα ού φαίνεται, φάναι τό παιδίον ή τεθνηκός είναι ή

ζώειν τε καϊ είναι ήπεδανόν.

28 'Όσησιν έχούσησιν έν γαστρι έπιφαίνεται τά έπι­

μήνια, τρωσμοϊ γίνονται, ήν πλέονα 7} καϊ κάκοδμα, ή

144

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

ανοιχτό και τεντωμένο και οι φλέβες έλκουν το σπέρ­μα* ως τότε το στόμιο της μήτρας είναι πιο κλειστό, και οι φλέβες, όντας γεμάτες από αίμα, δεν έλκουν ε­ξίσου καλά το σπέρμα. Αν το σπέρμα ρέει συνεχώς, χωρίς διακοπή, η γυναίκα δεν ευχαριστιέται τη συ­νουσία ούτε συλλαμβάνει, τα λαγόνια της πονούν, έ­χει ελαφρό πυρετό, αδυναμία και έλλειψη συνείδησης* και είναι μερικές φορές που η μήτρα δεν είναι στη θέση της. Αν η ροή του αίματος είναι άφθονη, το καλύτερο είναι να την αφήσουμε* αν όμως η μήτρα έχει χαλα­ρώσει, η διατροφή να περιλαμβάνει: πλιγούρι, κρέας χοίρου ή περιστεριού, μαύρο κρασί, και όσα ποτά θα αναφερθούν ως κατάλληλα εναντίον της ροής.

25 Αρρώστιες των εγκύων. Αιτίες αποβολής: επίμονα έμμη­

να, διάρροια, δυσκοιλιότητα, βάρη, χτυπήματα, πηδήματα, πε­

σίματα, φόβοι, μειωμένη ή αυξημένη τροφή, αέρια και τυμπανι-

σμός, κ. ά.

26 Λόγος περί λοχίων: λόχια χολώδη.

27 Αν μια έγκυα γυναίκα παρουσιάσει ξαφνικά στον έβδομο ή στον όγδοο μήνα μείωση του όγκου των μα­στών και της κοιλιάς* αν οι μαστοί «μαζέψουν» και το γάλα εξαφανισθεί, πρέπει να πούμε ότι το παιδί πέθα­νε ή, αν ζει, ότι είναι ασθενικό.

28 Αν σε έγκυα γυναίκα έρθουν τα έμμηνα, η γυναί­κα αυτή αποβάλλει, αν τα έμμηνα είναι άφθονα και

145

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

νοσώδεα τά έμβρυα γίνεται.

32 Ήν δέ πνϊξ προσπέση έξαπίνης έχούση έν γαστρι,

γίνεται δέ τούτο μάλιστα έπήν ή γυνή ταλαιπωρήση

και άσιτήση,...

33 Ήν δέ γυναικι έν γαστρι έχούσγι δ χρόνος ήδη του

τόκου παρή, καϊ ώδϊς έχη, καϊ έπι πολλόν χρόνον άπο-

φυγείν ή γυνή τού παιδιού μή οίη τε ή, ώς έπίπαν έρχε­

ται πλάγιο ν ή έπι πόδας, χρειώ δ' έπι κεφαλήν χωρέε ι ν. ΤΩδε δέ γίνεται τό πάθημα' ώσπερ εί τις έςλήκυθον σμι-

κρόστομον πυρήνα έμβάλοι, ούκ ευφυές έξελεΐν πλαγι-

εύμενον, ούτω δή καϊ τη γυναικι χαλεπόν πάθημα τό

έμβρυον, έπειδάν λοξωθή' ούκ έξεισι γάρ. Χαλεπόν δέ

καϊ ήν έπι πόδαςχωρήση, καϊ πολλάκις ή αί μητέρες ά-

πώλοντο ή τά παιδία ή καϊ άμφω.Έστι δέ καϊ τόδε μέ­

γα αίτιον τοΰ μή ρηϊδίως άπιέναι, ήν νεκρόν ή άπόπλη-

146

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

δύσοσμα, ή γεννάει ασθενικά παιδιά.

2 0 Συνέχεια του λόγου περί λοχιών: λόχια φλεγματώδη.

3Ο Έγκυα γυναίκα με πάθηση στη σπλήνα.

3ΐ Αν η γυναίκα παρουσιάσει πρήξιμο ή προβλήματα στη χο­

λή της κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης: συστήνεται θεραπευ­

τική αγωγή για την καθεμιά περίπτωση.

32 Αν η έγκυα γυναίκα παρουσιάσει ξαφνική δύσ­πνοια, αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στην κούραση και στην ασιτία.

Περιγραφή των συμπτωμάτων.

33 Αν ο χρόνος να γεννήσει η έγκυα γυναίκα έχει φτάσει και οι πόνοι έχουν αρχίσει, η γυναίκα όμως δεν μπορεί για πολύ χρόνο να ελευθερωθεί από το παιδί, είναι, γενικά, γιατί το παιδί έρχεται πλάγια ή με τα πόδια, ενώ το κανονικό είναι να έρχεται με το κεφάλι. Το πράγμα είναι ίδιο με ό,τι συμβαίνει αν βάλουμε έ­να κουκούτσι ελιάς σε δοχείο με στενό λαιμό: είναι α­δύνατο να το βγάλουμε πλαγιασμένο. Το ίδιο και στην περίπτωση της γυναίκας: αν το έμβρυο έρχεται λοξά, το πράγμα είναι δυσάρεστο, γιατί το παιδί δεν μπορεί να βγεί. Δυσάρεστο είναι και όταν το παιδί έρ­χεται με τα πόδια* πολλές φορές το αποτέλεσμα είναι ο θάνατος της μητέρας ή του παιδιού ή και των δύο. Σοβαρή αιτία για το να μην μπορεί να γεννηθεί το

147

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

κτον ή διπλόον11 ή.

38 Ήν δέ όλίγω ελάσσονα του δέοντος χωρήση γυ­

ναικι τά λοχεία, οΐα τών μητρέων στενοστόμων έου­

σέων και παρεστραμμένων, ή τοΰ αιδοίου έπιμεμυκότος

κάρτα ύπό φλεγμασίης, ή γυνή πυρεταίνει οξέως, καϊ

καρδιώσσει, και άλγέει τό σώμα πάν, και σφαδάζει, καϊ

ές τά άρθρα τών χειρέων καϊ τών σκελέων καϊ τής ό-

σφυος ή οδύνη φοιτά, καϊ τον άμφϊ τήν δειρήν χώρον

καϊ ράχιν καϊ βουβώνας άλγήσει, καϊ άκρατέα τινά τών

μελέων τοΰ σώματος γενήσεται' έπειτα πΰρ ήρεμαΐον,

φρίκη πάνυ φανερή' έμέουσι δέ καϊ φλεγματώδεα, πι­

κρά, δριμέα. Καϊ άμφϊ τήσδε ώδε έχει' και οί ξυμβήσε-

ται, ήν μελεδανθή, ύγιέα γενέσθαι' ήν δέ μή, χωλήν καϊ

άκρατέα τών μελέων γενέσθαι τοΰ σώματος."Αφορος δέ

ή νοΰσος ού πάνυ.

148

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

παιδί είναι και το να είναι νεκρό ή απόπληκτο ή διπλό.

34 Κάποιες παρατηρήσεις για την εγκυμοσύνη και τον τοκετό:

περιγραφή συμπτωμάτων και υπόδειξη θεραπευτικής αγωγής.

35 Συμπτώματα από την έλλειψη επιλόχειας κάθαρσης. Υπό­

δειξη θεραπευτικής αγωγής.

3 6 Κακή επιλόχεια κάθαρση: περιγραφή πέντε περιπτώσεων.

37 Απουσία επιλόχειας κάθαρσης: περιγραφή συμπτωμάτων

και υπόδειξη θεραπευτικής αγωγής.

38 Αν τα λόχια είναι κάπως λιγότερα από το κανο­νικό, επειδή το στόμιο της μήτρας είναι στενό και έχει παρουσιάσει απόκλιση, ή επειδή τα γεννητικά όργανα έχουν σφίξει πολύ από τη φλεγμονή, η γυναίκα πα­ρουσιάζει ψηλό πυρετό, καρδιαλγία, πόνους σε όλο της το σώμα και σπασμωδικές κινήσεις· πονούν οι αρ­θρώσεις των χεριών, των ποδιών και της μέσης· θα πονέσει επίσης η περιοχή γύρω από τον τράχηλο, η σπονδυλική στήλη και οι βουβώνες, ενώ μερικά μέλη του σώματος θα χάσουν τη δύναμη τους· στη συνέχεια κάνει την εμφάνιση του ελαφρός πυρετός και ολοφάνε­ρο ρίγος, ενώ ο εμετός της περιέχει φλεγματώδεις, πι­κρές και δριμείες ουσίες. Τέτοια είναι η περίπτωση της. Αν υποβληθεί σε θεραπεία, θα γίνει καλά* αλ­λιώς, θα μείνει κουτσή και παράλυτη σε κάποια μέλη του σώματος της. Η αρρώστια αυτή καθόλου δεν αφή­νει τη γυναίκα στείρα.

149

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Ήν μέν αί μήτραι έλκωθέωσι και τά λοχεία μή παρή

ώς χρή, πάντα πονήσει, και ήν μή μεγάλα ή τά έλκεα,

μελεδαινομένη έν τάχει υγιαίνει. Χρή δέ τήν μελέτην

άτρεκέως ποιέεσθαι έλκέων τών έν τήσι μήτρησιν' άτε

γάρ έν απαλή έόντα και εύεπαισθήτω και νευρώδει κοι-

λίγι, πολλά δέ τά κοινωνέοντα, βρέγμα, στόμαχος,

γνώμη, αυξεται, και κακοτροπέει, και ού ρηιδίως έθέλει

ξυνιέναι.Ήν δέ οί αί. μήτραι στενόστομοι γενοίατο, και

μή παραχαλάσωσι τήν λοχείην κάθαρσιν, και φλεγμή-

νωσιν, ήν μή μελεδαίνηται έν τάχει, πάντα μιν μάλλον

πονήσει, καϊ όδμή πονηρή, καϊ οίδίσκεται ή έξοδος" καϊ

ήν μή φλεγμήνωσιν αί μήτραι, αύτόματον έξεισι κακόν

όζόμενον καϊ πελιδνό ν έόν ή μέλαν έόν θρομβοειδές, καϊ

ή γυνή καθαίρεται τά λοχεία' έστι δ' ότε ούκ έξεισιν,

άλλά τή γυναικι θάνατον σημαίνει, εί μή τις έν τάχει

φλέβα τάμοι ή τήν κοιλίην μαλθάξειεν' άμεινον δέ καϊ

ΐ5ο

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

Αν η μήτρα παρουσιάσει πληγές και τα λόχια δεν έρθουν με τον κανονικό τους τρόπο, η γυναίκα θα τα­λαιπωρηθεί γενικά, γρήγορα όμως γίνεται καλά, αν υποβληθεί σε θεραπεία, φτάνει η έκταση των πληγών να μην είναι μεγάλη. Η θεραπεία των πληγών της μήτρας πρέπει να γίνεται με μεγάλη προσοχή, γιατί, καθώς βρίσκονται μέσα σε μια κοιλότητα μαλακή, με­γάλης ευαισθησίας και γεμάτη νεύρα, με την οποία βρίσκονται σε επικοινωνία πολλά μέρη (το βρέγμα, το πάνω στόμιο του στομάχου, η νόηση), οι πληγές με­γαλώνουν, κακοφορμίζουν και δεν εννοούν να κλεί­σουν εύκολα. Αν το στόμιο της μήτρας στενέψει, αν ε­μποδιστεί η ροή της επιλόχειας κάθαρσης και παρου­σιαστεί φλεγμονή, η γενικότερη κατάσταση -αν δεν γίνει γρήγορη θεραπευτική επέμβαση- θα επιβαρυνθεί ακόμη περισσότερο και θα εμφανισθεί δυσοσμία, κα­θώς και πρήξιμο του στομίου. Αν δεν υπάρξει φλεγμο­νή στη μήτρα, αποβάλλονται από μόνες τους ουσίες δύσοσμες, σκούρες ή μαύρες, γεμάτες από θρόμβους, και η γυναίκα έχει επιλόχεια κάθαρση8 υπάρχουν ό­μως και περιπτώσεις που δεν αποβάλλεται τίποτε, πράγμα που είναι για τη γυναίκα σημάδι θανάτου, ε­κτός και αν γρήγορα της κάνουμε φλεβοτομία ή της προκαλέσουμε κένωση του εντέρου -προτιμότερο το κλύσμα. Αν η γυναίκα κάνει εύκολα εμετό, μπορούμε

Ι 5 ΐ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

κλύσμα ποιήσαι' ήν δέ εύήμετος ή, καϊ ές έμετον άγειν'

κρέσσον δέ διουρέειν και ίδίειν' τουτέων δέ καιρός,12 ότε

δέοι, άριστος.

46 Όταν τό ύστερον μή αύτικα άπίη μετά τον τόκο ν,

τής νειαίρης γαστρός γίνονται πόνοι και έν κενεώσι, και

ρίγεα και πυρετοί' κήν άπαλλάσσηται τό ύστερον, υγι­αίνει και ή γυνή' σήπεται δέ έπι τό πουλύ' απαλλάσσε­ται δέ έκταίγι ή έβδομαίη ή και ανωτέρω έτι. Τη τοιαύ­

τη χρή διδόναι φάρμακα, ών άν έγώ γράφω, καϊ πνεύ­

μα κατέχειν' άριστον δέ πάντων άρτεμισίη βοτάνη,13

και δίκταμνον, και λευκοΐου άνθος' και οπός σιλφίου,14ί

152

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

να της προκαλέσουμε και εμετό. Πολύ καλό κάνει ε­πίσης η ούρηση και ο ιδρώτας. Για όλα αυτά η καλύ­τερη στιγμή είναι όταν υπάρχει ανάγκη.

39 Όταν τα λόχια είναι περισσότερα από το κανονικό,...

4θ Συγκόλληση των χειλέων του αιδοίου εξαιτίας πληγών

που προκλήθηκαν από την προσπάθεια κατά την έξοδο του παι­

διού και από την έλλειψη λοχίων (από προσωπική παρατήρηση

του γιατρού σε γυναίκα πελάτισσα του).

4ΐ Αν η επιλόχεια κάθαρση κατευθυνθεί προς το κεφάλι, τον

θώρακα και τους πνεύμονες,...

42 Διάρροια ύστερα από τον τοκετό: συστήνεται θεραπευτική

αγωγή.

43 Αιματέμεση ύστερα από τον τοκετό (λόγω τραυματισμού

του λοβού του ήπατος): συστήνεται θεραπευτική αγωγή.

44 Αν κοπεί το γάλα: μέσα για την επαναφορά του.

45 Μέσα που διευκολύνουν την επιλόχεια κάθαρση.

46 Στην περίπτωση που το ύστερο δεν αποβάλλεται αμέσως μετά τον τοκετό, εκδηλώνονται πόνοι στο υ­πογάστριο και στα πλευρά* επίσης ρίγη και πυρετός. Αν αποβληθεί το ύστερο, η γυναίκα είναι καλά* τις περισσότερες, πάντως, φορές, το ύστερο σαπίζει* απο­βάλλεται την έκτη ή την έβδομη μέρα ή και πιο αργά ακόμη. Στη γυναίκα αυτή πρέπει να δίνουμε τα φάρ­μακα που θα γράψω* πρέπει επίσης να κρατούμε την αναπνοή της. Από όλα τα φάρμακα τα καλύτερα είναι η αρτεμισία, το δίκταμο, το άνθος του άσπρου μενεξέ*

153

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

κράτιστον έν ύδατι πινόμενος δσον κύαμος ελληνικός.

Ήν τά υστέρα μή δυνηται άποφυγεΐν, άσιτέειν' κάπειτα

πέταλα τής άγνου τρίφας έν οΐνω και μέλιτι και έλαιο ν

έπιχέας, χλιάνας, δίδου πίνει ν όσον κοτύλη ν,15 και έξει-

σιν.16 Ήν δέ γυναικι τόχορΐον έλλειφθή έν τήσι μήτρησι,

τούτο δέ γίνεται, ήν ραγήβίη ό ομφαλός ή άμαθίτ} ύπο-

τάμγ} ή όμφαλητόμος τον όμφαλόν τού παιδιού πρόσθεν

ή τό χορΐον έζιέναι έκ τών μητρέων, αί μήτραι άνα-

σπώσι τό ύστερον άνω, άτε όλισθηρόν έόν και χεόμενον,

και κατίσχουσιν έν έωυτήσι' τέταται γάρ τό χορΐον έκ

τού ομφαλού τού παιδιού, και ύστερος έξεισιν ό ομφαλός

έκ τών μητρέων* ήν γάρ πρότερος έξΐγ}, δι' αυτού ούκ άν

διέλθοι τω παιδΐω ή τροφή, ότι έξήρτηται έξ αύτέου.

154

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

πολύ καλό κάνει και ο χυμός του σιλφίου,όταν πίνε­ται μέσα σε νερό σε ποσότητα ίση προς ένα ελληνικό κουκί.

Αν το ύστερο δεν μπορεί να βγει, η γυναίκα πρέπει, πρώτον, να μείνει νηστική· δεύτερον κοπανίζουμε φύλ­λα λυγαριάς μέσα σε κρασί και μέλι, προσθέτουμε λά­δι, το ζεσταίνουμε ελαφρά και δίνουμε στη γυναίκα να πιει ποσότητα μιας κοτύλης: το ύστερο τότε βγαίνει. Αν το ύστερο μείνει μέσα στη μήτρα της γυναίκας: αυ­τό γίνεται, αν ο ομφάλιος λώρος σπάσει βίαια ή αν η γυναίκα που τον κόβει τον κόψει -από αδεξιότητα-προτού το ύστερο βγει από τη μήτρα* η μήτρα τραβά­ει προς τα πάνω το ύστερο, που είναι ολισθηρό και ρευστό, και το κρατάει μέσα της* γιατί το ύστερο ξεκι­νάει από τον ομφάλιο λώρο του παιδιού* ο ομφάλιος λώρος βγαίνει τελευταίος από τη μήτρα: αν έβγαινε νωρίτερα, δεν θα υπήρχε —πέρα από αυτόν— άλλος τρόπος να φτάσει η τροφή στο παιδί, που κρέμεται α­πό αυτόν.

47 Αν το έμβρυο πεθάνει στους δύο πρώτους μήνες και δεν

μπορεί να βγει...: πβλ. Περί γυναιχείης φύσιος κεφ. 19.

48 Αν το ύστερο μείνει μέσα στη γυναίκα,...

49 Αν εμφανισθούν πληγές στη μήτρα μετά τον τοκετό,...:

πβλ. Περί γυναιχείης φύσιος κεφάλαια 55 και δ4·

155

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

5 0 Ήν έκ τόκου φλεγμήνωσιν αί ύστέραι, πυρετός ϊ­

σχει τό σώμαβληχρόςκαι άχλύς' έκ δέ τής κοιλίης ού-

δέκοτε εκλείπει τό πύρ° και διφή, και τά ισχία άλγέει,

και οίδέει τήν γαστέρα τήν νειαίρην ισχυρώς, και ή

κοιλίη ταράσσεται' ύποχώρημα δέ κακόν και όζόμενόν,

και λάζεται τό πυρ σφοδρόν, καϊ άσιτίη έχει, καϊ κατά

τό βρέγμα οδύνη, καϊ ού δύναται είρύσαι τής κοιλίης ό

στόμαχος ποτά καϊ σιτία, καϊ άδυνατέει πέσσειν' καϊ ήν

μή θεραπεύωνται ευθέως, αί πλείστα ι θνήσκουσιν, ή

κοιλίη δέ αίτίη. Τής ακτής ούν τά φύλλα ώς άπαλώτα-

τα έν πυρώνκριμνοίσιν έφήσας σιτανίοισιν,17 άκροχλίε-

ρονροφέειν, καϊ διδόναι μελίκρητον* καϊ οίνον ύδαρέα,

καϊ τό ήτρον καταπλάσσειν τοΐσι φυκτικοΐσι, σιτίον δέ

ώς ελάχιστον προσφέρειν, καϊ τήν γαστέρα ϊστασθαι,

καϊ τήν κεφαλήν ίήσθαι, ύποχόνδριον δέ καταπλάσσειν.

ΐ56

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

5 0 Αν ύστερα από τον τοκετό παρουσιαστεί φλεγμο­νή στη μήτρα, εμφανίζεται στο σώμα της γυναίκας ε­λαφρός πυρετός και η όραση της σκοτεινιάζει· από την κοιλιά δεν λείπει ποτέ η ζέστη, η γυναίκα διψάει, οι γοφοί της πονούν, το υπογάστριο πρήζεται, η κοιλιά γίνεται άνω κάτω, τα κόπρανα είναι κακής ποιότητας και δύσοσμα, ο πυρετός γίνεται έντονος, δεν υπάρχει καθόλου όρεξη για φαγητό, εμφανίζεται πόνος στο βρέγμα, το στόμιο του στομαχιού δεν μπορεί να τρα­βήξει ποτά και τροφές και είναι αδύνατη η χώνεψη τους. Αν οι γυναίκες αυτές δεν υποβληθούν αμέσως σε θεραπεία, οι περισσότερες πεθαίνουν, και η αιτία είναι η κοιλιά. Βράζουμε λοιπόν όσο γίνεται πιο τρυφερά φύλλα κουφοξυλιάς μέσα σε αλεύρι από φετινό σιτάρι και το δίνουμε στη γυναίκα να το πιει χλιαρό. Της δί­νουμε επίσης να πιει νερόμελο και νερωμένο κρασί, βάζουμε στο υπογάστριο ψυχρά καταπλάσματα, προ­σφέρουμε όσο γίνεται λιγότερη τροφή, σταματούμε τη διάρροια, θεραπεύουμε το κεφάλι και βάζουμε κατα­πλάσματα στο υποχόνδριο.

51 Διάφορα θεραπευτικά μέσα για πόνους (στη μήτρα ή και

αλλού) ύστερα από τον τοκετό.

52 Θεραπευτική αγωγή για τους (συνοδευμένους από πυρετό)

πόνους στη μήτρα ύστερα από τον τοκετό.

53 Αν παρουσιαστεί φλεγμονή στη μήτρα λεχώνας,... (συστή-

157

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

56 Όταν δέ τάχιστα τέκη, πριν τήν όδύνην έχειν,

πρότερον διδόναι τών φαρμάκων, όσα τάς υστέρας

παύει τής οδύνης, και σιτία διαχωρητικά προσφερέσθω.

Ήν δέ ή γαστήρ θερμαίνηται, ύποκλύζειν ότι τάχος.

57 Ήν αί μήτραι φλέγματος έμπλησθέωσι, φύσαι έγ-

γίνονται έν τήσιν ύστέρησι, και τά έπιμήνια προέρχεται

ελάσσονα, λευκά, φλεγματώδεα' έστι δ' ότε αίμα λε­

πτό ν, ακραιφνές, υμένων άνάπλεον, και έστιν ήσιν κυρ-

κανάται, και τρις τού μηνός έπιφαίνεται, και τω άνδρϊ

ύπό τής ύγρότητος ούκ έθέλει μίσγεσθαι, ούδ' οργά

τούτο δράν, και λεπτή γίνεται' όδυνήται δέ τήν νειαίρην

γαστέρα και τάς ίξύας καϊ τούς βουβώνας' καϊ εί δάκνοι

τό ρέον καϊ έλκοΐτά άμφίδεα, χρόνιον φάναι τό ρεύμα.

Καϊ ήν πολύ ϊγ}, φάκιον ξύν έλλεβόρω δούναι έμέσαι' έ­

πειτα ές τάς ρίνας έγχέαι, καϊ φάρμακον πΐσαι κάτω'

σιτίων δέ είργέσθω δριμέων' ήν δέ βαρύνηται και φύ-

158

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

νεται θεραπευτική αγωγή).

54 Και πάλι για την εμφάνιση φλεγμονής στη μήτρα λεχώ­

νας: συστήνεται θεραπευτική αγωγή.

55 Αν η μήτρα προκαλεί αίσθημα πνιγμού,... (συστήνεται θε­

ραπευτική αγωγή).

5 6 Όταν ο τοκετός γίνεται πολύ γρήγορα, δίνουμε, προτού έρθουν οι πόνοι, φάρμακα που σταματούν τους πόνους της μήτρας και προσφέρουμε υπακτικές τρο­φές. Αν η κοιλιά είναι ζεστή, κάνουμε -όσο γίνεται πιο γρήγορα- υποκλυσμούς.

57 Αν η μήτρα γεμίσει από φλέγμα, δημιουργούνται εκεί αέρια και η ποσότητα των εμμήνων λιγοστεύει -κι αυτά είναι άσπρα και γεμάτα από φλέγμα· μερι­κές φορές τρέχει αίμα αραιό, καθαρό, γεμάτο από μεμβράνες. Σε μερικές γυναίκες παρατηρείται διατα­ραχή: τα έμμηνα έρχονται τρεις φορές το μήνα. Εξαι­τίας της υγρότητας η γυναίκα δεν θέλει να συνουσια-σθεί: δεν έχει καθόλου επιθυμίες· αδυνατίζει.και έχει πόνους στο υπογάστριο, στα λαγόνια και στους βου-βώνες. Αν η ροή ερεθίζει και εξελκώνει τα χείλη του στομίου της μήτρας, να λέμε ότι η ροή θα κρατήσει καιρό* αν είναι άφθονη, δίνουμε αφέψημα από φακές, μαζί και ελλέβορο, για να κάνει εμετό* ύστερα κάνου­με εγχύσεις στη μύτη και δίνουμε καθαρτικό. Να α­ποφεύγονται οι καυτερές τροφές. Αν η γυναίκα αισθά-

159

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

χηται και νάρκη έχη, γάλα διδόναι και οίνον εύώδεα'

πινέτω δε νήστις ύπερικόν,19 λίνου σπέρμα, έλελίσφακον

εν οΐνω εύώδει ΰδαρεΐ' καϊ κλ υ σα ι τάς υστέρας τω ξύν τη

τρυγί' και ήν μή ήλκωμέναι έωσι, διαλιπόντα ημέρας

δύο ή τρεις, κλύσαι τω ξύν τω κόκκω'20μετά δέ τούτο,

στρυφνοΐσιν' ήν δέ ήλκωμέναι έωσι, νίπτεσθαι τω άπό

τής μυρσίνης και δάφνης άφεφήματι, και έγχριέσθω τω

ξύν τω άργυρέω άνθει.21

Ή δέ νοΰσος χαλεπή και όλίγαι έκφεύγουσιν.

58 Ήν δέ αί κοτυληδόνες φλέγματος περίπλεαι έωσι,

τά έπιμήνια γίνονται ελάσσονα, και ήν έν γαστρι ϊσχη,

διαφθείρει, έπειδάν ίσχυρότερον τό έμβρυον γένηται' ού

γάρ ρώννυται, άλλ ' άπορρεΐ. Γνοίης δ' άν τωδε' ύγρή

γίνεται, και τό απορρέον μυξώδεςκαι γλίσχρον οία άπό

κοιλίης φέρεται, και ού δάκνει, και έν τοΐσιν έπιμηνίοι-

σιν, έπήν παύσηται τοΰ αίματος καθαιρομένη, και δύο

ημέρας και τρεις βλένναι ϊασιν έκ τών ύστερέων, και

ι6ο

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

νεται βάρος, κρύο ή μούδιασμα, της δίνουμε γάλα και ευωδιαστό κρασί. Της ορίζουμε να πίνει νηστική υπε-ρικό, λιναρόσπορο και φασκόμηλο σε αραιό ευωδιαστό κρασί! και να κάνει πλύσεις στη μήτρα με το παρα­σκεύασμα που γίνεται με μούργα κρασιού. Αν, πάλι, η μήτρα δεν έχει πληγές, αφήνουμε να περάσουν δύο ή τρεις μέρες και κάνουμε πλύσεις με το παρασκεύα­σμα που γίνεται με κνιδιακούς κόκκους και, ύστερα α­πό αυτό, με στυπτικές ουσίες. Αν όμως η μήτρα έχει πληγές, η γυναίκα να πλένεται με το αφέψημα μυρ­τιάς και δάφνης και να κάνει επαλείψεις με το παρα-σκεύο:σμα που γίνεται με το άνθος του αργύρου.

Η ο;ρρώστια αυτή είναι πολύ δυσάρεστη και λίγες μόνο γυναίκες γλιτώνουν.

5 δ Αν οι κοτυληδόνες είναι γεμάτες από φλέγμα, η ποσότητα των εμμήνων λιγοστεύει. Αν η γυναίκα εί­ναι έγκυα, αποβάλλει, όταν το έμβρυο δυναμώσει· ο λόγος είναι ότι το έμβρυο δεν αναπτύσσεται, αλλά α­πορρίπτεται. Το αντιλαμβανόμαστε από τα εξής συμ­πτώματα: η γυναίκα γίνεται υγρή, το υγρό που ρέει είναι μυξώδες και γλοιώδες (σαν αυτά που έρχονται από την κοιλιά) και δεν προκαλεί ερεθισμό. Στη διάρ­κεια των εμμήνων, μόλις το αίμα σταματήσει να τρέ­χει, για δύο ή και τρεις μέρες βγαίνουν από τη μήτρα βλέννες* υπάρχει επίσης ρίγος και πυρετός, ελαφρός

ι6ι

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

φρίκη έχει, και θέρμη ούκ όξέη, πλην ούκ εκλείπει. ...

6 2 Γίνεται δέ πάντα μάλλον μέν τήσιν άτόκοισιν, γί­

νεται δέ πολλάκις καϊ τήσι τετοκυίησιν' επικίνδυνα δέ

έστιν, ώς εϊρηται, και τό πουλύ οξέα και μεγάλα και

χαλεπά ξυνιέναι, διά τοΰθ' ότι αί γυναίκες μετέχουσι

τών νούσων22 και έσθ' ότε ούδ'αύται ϊσασιν τί νοσέου-

σιν, πριν ή έμπειροι νούσων γένωνται άπό καταμηνίων

και έωσι γεραίτεραι' τότε δέ σφέας ή τε ανάγκη και ό

χρόνος διδάσκει τό αίτιον τών νούσων, και έστιν ότε

τήσι μή γινωσκούσησιν ύφ'δτευ νοσεύσι φθάνει τά νο­

σήματα άνίητα γινόμενα, πριν άν διδαχθήναι τον ίη-

τρόν ορθώς ύπό τής νοσεούσης ύφ' ότου νοσέει' και γάρ

102

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

μεν, που είναι όμως συνεχώς παρών. Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

59 Αν παρουσιαστεί υδρωπικία στη μήτρα,...: βλ. Περί γυναι-κείης φύσιος κεφ. 2 .

6θ Εμφάνιση υδρωπικίας στη μήτρα έγκυας γυναίκας: συ­

μπτώματα - θεραπευτική αγωγή.

6ι Υδρωπικία από πάθηση της σπλήνας: προσβολή της μή­

τρας.

6 2 Όλες αυτές οι αρρώστιες παρουσιάζονται κατά προτίμηση στις γυναίκες που δεν έχουν γεννήσει - χ ω ­ρίς, βέβαια, να είναι λίγες και οι φορές που οι αρρώ­στιες αυτές παρουσιάζονται και σε γυναίκες που έχουν γεννήσει. Όπως έχουμε ήδη πει, είναι αρρώστιες επι­κίνδυνες, γενικά οξείες, σοβαρές, και δύσκολα ανα­γνωρίσιμες, αφού οι γυναίκες παρουσιάζουν και τις κοινές σε όλους τους ανθρώπους αρρώστιες. Είναι φο­ρές που και οι ίδιες οι γυναίκες δεν ξέρουν από τι ακρι­βώς πάσχουν, ώσπου να αποκτήσουν εμπειρία ασθε­νειών που οφείλονται στην έμμηνη ροή τους και έχουν μεγαλώσει σε ηλικία: η ανάγκη και ο χρόνος τούς δι­δάσκουν τότε την αιτία των ασθενειών τους. Καμιά φορά, σε γυναίκες που δεν ξέρουν από τι ακριβώς πά­σχουν, οι αρρώστιες αυτές μένουν αθεράπευτες, ώ­σπου ο γιατρός να πληροφορηθεί σωστά από την άρ­ρωστη από τι ακριβώς υποφέρει -είναι γνωστό ότι οι

ι63

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

αίδέονται φράζει ν, χήν είδώσι, χαισφιν δοχέουσιν αίσ-

χρόν είναι ύπό άπειρίης χάι άνεπιστημοσύνης. "Αμα δε

χαι οί ίητροι άμαρτάνουσιν, ούχ άτρεχέως πυνθανόμε-

νοι τήν πρόφασιν τής νούσου, αλλ' ώς τά άνδριχά νο­

σήματα ίώμενοΓ χαι πολλάς είδον διεφθαρμένας ήδη ύ­

πό τοιούτων παθημάτων. Αλλά χρή άνερωτάν αύτίχα

άτρεχέως τό αίτιον' διαφέρει γάρ ή ϊησις πολλω τών

γυναιχηΐων νοσημάτων χαι τών άνδρώων.

63 Ήν δέ αί μήτραι έλχωθέωσιν, αίμα χαι πύα χα­

θαίρεται, χαι οσμή βαρέη γίνεται, χαι οδύνη όξέη λαμ­

βάνει ες τάς ίξύας χαι ες τούςβουβώνας χαι ές τήν νει­

αίρην γαστέρα, χαι άνω φοιτά ή οδύνη ές τούςχενεώνας

χαι ές τάς πλευράς χαι ές τάς ώμοπλάτας, ενίοτε δέ χαι

ές τάς χληΐδας άφιχνέεται, χαι δάχνεται, χαϊ χεφαλήν

άλγέει σφοδρώς, χαι παρανοεΐ' τω δέ χρόνω άνοιδίσχε-

ται πάσα, χαι άσθενείη μιν λαμβάνει, χαι άφυχίη, χαϊ

πυρετός λεπτός χαϊ περίφυξις' οίδίσχεται δέ μάλιστα τά

σχέλεα.Ή δέ νούσος λαμβάνει έχ τρωσμού, ήτις άν δια-

104

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

γυναίκες αποφεύγουν να μιλήσουν, ακόμη και αν γνωρίζουν, επειδή το θεωρούν ντροπή, εξαιτίας φυσι­κά της απειρίας και της άγνοιας τους. Αλλά και οι γιατροί κάνουν το σφάλμα να μη ζητούν ακριβείς πληροφορίες για την αιτία που προκάλεσε την αρρώ­στια, και κοιτάζουν να τη θεραπεύσουν σαν να επρό­κειτο για αντρική αρρώστια* γιαυτό και είδα πολλές ως τώρα γυναίκες να πεθαίνουν από τέτοιες παθήσεις. Το σωστό λοιπόν είναι να ρωτούμε αμέσως από την αρχή να μάθουμε με ακρίβεια την αιτία της αρρώ­στιας, γιατί υπάρχει μεγάλη διαφορά ως προς τη θε­ραπεία ανάμεσα στις γυναικείες και στις αντρικές αρ­ρώστιες.

63 Αν στη μήτρα παρουσιαστούν πληγές, τρέχει αί­μα και πύον, αναδίδεται βαριά μυρωδιά, εκδηλώνεται οξύς πόνος στη μέση, στους βουβώνες και στο υπογά­στριο, και ο πόνος αυτός ανεβαίνει στα λαγόνια, στα πλευρά και στις ωμοπλάτες* καμιά φορά φτάνει και στα κλειδοκόκαλα* είναι ένας πόνος ερεθιστικός* η γυ­ναίκα παρουσιάζει δυνατό πονοκέφαλο και παραλήρη­μα* με τον καιρό πρήζεται ολόκληρη, χάνει τη δύνα­μη της, παρουσιάζει απώλεια συνείδησης, ελαφρό πυ­ρετό, σύγκρυο* κυρίως πρήζονται τα πόδια. Η αρρώ­στια αυτή παρουσιάζεται ύστερα από αποβολή, όταν η γυναίκα, αποβάλλοντας το κύημα που έχει σαπίσει

ι65

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

φθείρασα τό παιδίον έγχατασαπένμή έχχαθαρθή, χαϊ τό

στόμα πυρ έχει' λαμβάνει δέ χαϊ έχ τώνρόων, χαϊ ήν έ­

πι σφέας δριμέα ή χαϊ χολώδεα, δάχνει. ...

67 ...Χρή δέ τη μελέτη προσέχειν έν τάχει, ήν έλχεα έν

τη μήτρη ένή' άτε γάρ έόντα έν άπαλω αυξεται, χαϊ σα-

πρά ταχύ γίνεται. Ίήσθαι δέ τά έλχεα ώς χαϊ τά έν τω

άλλω σώματι, χαϊ άφλέγμανταχρή ποιέειν χαϊ άναχα-

θαίρεινχαϊ άναπιμπλάναι χαϊ ές ώτειλάς άγειν' διδόναι

δέ ΰδωρ, οίνον δέ μή, σιτία άφαυρότερα, πολλά δέ μή.

ι66

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

μέσα της, δεν έχει επιλόχεια κάθαρση και το στόμιο της μήτρας της είναι πολύ ζεστό. Παρουσιάζεται επί­σης και ύστερα από τις ροές, που όταν γίνουν δριμείες και χολικές, προκαλούν ερεθισμό.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

64 Και άλλος λόγος για πληγές στη μήτρα.

65 Και άλλος, πάλι, λόγος για πληγές στη μήτρα.

66 Πληγές που προέρχονται από την ίδια τη μήτρα και πλη­

γές που έχουν την αρχή τους στη γενικότερη κατάσταση του

σώματος.

6/ Πληγές στη μήτρα ύστερα από αποβολή, πληγές από

χρήση ερεθιστικών υπόθετων, πληγές που προκαλούνται κατά

τη διαδικασία του τοκετού. Στειρότητα οφειλόμενη στις πληγές

αυτές.

Όταν υπάρξουν πληγές στη μήτρα, δεν πρέπει να υ­πάρξει καμιά καθυστέρηση στη θεραπευτική φροντίδα* γιατί, καθώς οι πληγές αυτές βρίσκονται σε μέρος μα­λακό, μεγαλώνουν -και σαπίζουν γρήγορα. Τις πλη­γές αυτές τις θεραπεύουμε με τον ίδιο τρόπο που θερα­πεύουμε και τις πληγές στα υπόλοιπα μέρη του σώ­ματος: καταπολεμούμε τη φλεγμονή τους, τις καθαρί­ζουμε, φροντίζουμε για την ανασάρκωσή τους και κοι­τάζουμε να επουλωθούν. Συστήνουμε νερό, όχι κρασί, τροφές όχι πολύ δυναμωτικές και όχι πολλές.

ι 6 7

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

69 Όσα δέ δίπτυχα πτύσσεται καϊ έγκειται έν τώ στό-

ματι τών ύστερέων, ταύτα δέ, ήν τε ζώοντα ην τε τε-

θνεώτα Τ], προώσαντα οπίσω πάλιν στρέφειν, δκωςκα­

τά φύσιν ϊη έπι κεφαλήν. Όταν δέ άπωθέειν βούλη ή

στρέφειν, άνακλίναντα χρή ύπτίην ύπό τά ισχία ύπο-

στορέσαι τι μαλθακό ν, και ύπό τους πόδας τής κλίνης,

όκως ύφηλότεροι έσονται οί προς ποδών πόδες συχνω,

ύποτιθέναι χρή τι' καϊ ανωτέρω δέ τά ισχία τής κεφα­

λής έστω, προσκεφάλαιον δέ μηδέν ύπέστω τή κεφαλή*

προμηθεομένοισι δέ ταύτα' όταν δέ άπώσηται τό έμ-

βρυον καϊ περιδινήται τήδε καϊ τήδε, κατά φύσιν καθί-

στασθαι καϊ τήν κλίνη ν καϊ τά ισχία, ύπεξ ελών τά ύπό

τούς πόδας τής κλίνης καϊ τούς λίθους καϊ τό ύπό τών

ισχίων* προς κεφαλήν δέ ύποθεΐναι ύποκεφάλαιον' τά

τοιαύτα τούτω τω τρόπω θεραπεύειν.

ι68

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

68 Αν, σε περίπτωση αποβολής, η γυναίκα δεν μπορεί να α­

παλλαγεί από το έμβρυο: υπόδειξη βοηθητικών τρόπων (: πρό­

κληση φταρνίσματος, διάσειση).

69 Τα έμβρυα που, διπλωμένα στα δύο, σταματούν στο στόμιο της μήτρας, αυτά, είτε είναι ζωντανά είτε πεθαμένα, τα ωθούμε προς τα πίσω και τα αναστρέ­φουμε, έτσι ώστε να ρθουν φυσιολογικά με το κεφάλι. Όταν λοιπόν θέλουμε να τα ωθήσουμε προς τα πίσω ή να τα αναστρέψουμε, ξαπλώνουμε τη γυναίκα ανά­σκελα, στρώνουμε κάτω από τους γοφούς της κάτι μαλακό, βάζουμε, επίσης, κάτι κάτω από τα πόδια του κρεβατιού, ώστε τα πόδια του που είναι προς την πλευρά των ποδιών της γυναίκας να είναι αισθητά ψηλότερα, και φροντίζουμε τα ισχία της να είναι πιο ψηλά από το κεφάλι* κάτω από το κεφάλι της δεν πρέπει να υπάρχει μαξιλάρι. Αυτές είναι οι προετοι­μασίες που πρέπει να κάνουμε. Όταν λοιπόν το έμ­βρυο απωθηθεί και αρχίσει να γυρνάει από τη μια και την άλλη πλευρά, βάζουμε και το κρεβάτι και τους γοφούς της γυναίκας στην κανονική τους θέση, απο­μακρύνοντας ό,τι είχαμε βάλει κάτω από τα πόδια του κρεβατιού (τις πέτρες π.χ.) και κάτω από τους γο­φούς της γυναίκας* τώρα βάζουμε και ένα μαξιλάρι κάτω από το κεφάλι της.Έτσι πρέπει να επεμβαίνου­με θεραπευτικά σ' αυτές τις περιπτώσεις.

169

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Όσα δέ ζώντα τών εμβρύων τήν χείρα ή τό σκέλος

έξω προβάλλεται ή καϊ άμφω, ταύτα χρή, όταν τάχιστα

προσημήνη, είσω άπωθέειν τω προειρημένω τρόπω, καϊ

στρέφειν έπι κεφαλήν, καϊ ές οδό ν άγειν. Καϊ όσα πτύσ­

σεται τών εμβρύων πεπτηότα ή ές τον κενεώνα ή ές ί­

σχίον έν τω τόκω, χρή ταύτα άπορθοΰσθαι, καϊ στρέφειν,

καϊ προσκαθίννυσθαι ές ύδωρ θερμόν, άχρις άν ίαίνηται.

ΐ7ο

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

Στις περιπτώσεις, τώρα, που ζωντανά έμβρυα προ­βάλλουν έξω το χέρι ή το πόδι τους, ή και τα δύο, πρέ­πει, αμέσως μόλις παρουσιαστεί κάτι τέτοιο, να τα ω­θούμε προς τα μέσα με τον τρόπο που είπαμε πριν από λίγο, και να τα γυρνούμε με το κεφάλι προς τα μπρος, βάζοντας τα έτσι σε πορεία εξόδου. Τα έμβρυα, πάλι, που διπλώνουν ζαρώνοντας κατά τον τοκετό ή προς τα πλευρά ή προς τους γοφούς, αυτά πρέπει να τα ι­σιώνουμε, να τα στρέφουμε και να τους κάνουμε ζεστό μπάνιο από τη μεριά της πλάτης, ώσπου τα μέλη να ζεσταθούν και να χαλαρώσουν.

7 θ Περιγραφή της χειρουργικής επέμβασης που είναι απαραί­

τητη όταν τα έμβρυα είναι νεκρά και έχει προβληθεί προς τα έ­

ξω το χέρι ή το πόδι τους. - Συστήνονται ειδικές προφυλάξεις.

71 Μύλη: Πώς δημιουργείται και πώς διακρίνεται από την ε­

γκυμοσύνη. Συστήνεται θεραπευτική αγωγή. Πβλ. Περί άφο­ρων κεφ. 21.

72 Διάφορες παρατηρήσεις για τα λόχια. Ποσότητα. Διάρκεια

της επιλόχειας κάθαρσης σε περίπτωση αγοριού και σε περί­

πτωση κοριτσιού [ πβλ. Περί φύσιος παιδιού κεφ. γ (ι δ) ].

73 Απουσία έμμηνης ρύσης όταν η γυναίκα θηλάζει: εξήγηση

του πράγματος.

74 Εμμηναγωγά υπόθετα.

75 Παρασκευάσματα βοηθητικά για τη σύλληψη.

γ6 Αντισυλληπτικό: βλ. Περί γυναικείηςφύσιος κεφ. α8·

77 Παρασκευάσματα που επιταχύνουν τον τοκετό, όταν αυ­

τός είναι δύσκολος.

ΐ7 ΐ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

7 δ Παρασκευάσματα που βοηθούν στην καλύτερη αποβολή

των λοχίων.

79 Μέσα που βοηθούν στην κάθαρση της χολής της μήτρας.

8ο Υποκλυσμοί της μήτρας: διάφορα είδη.

δ ι Καθαρτικά υπόθετα.

δ2 Καθαρτικά κλύσματα.

δ3 Επανάληψη του κεφ. 22.

δ4 Υπόθετα καθαρτικά της μήτρας.

δ5 Καθαρτικό γυναίκας στείρας που το στόμιο της μήτρας της

είναι σε κανονική κατάσταση,

δ 6 Εμμηναγωγός υποκαπνισμός.

δ7 Καθαρτικό που εγχύνεται στη μήτρα, αν δεν έρχονται τα

έμμηνα.

δ δ Αλοιφές καθαρτικές και μαλακτικές της μήτρας,

δ9 Πβλ. κεφ 85.

90 Συνταγές για έλκη της μήτρας - Άφθες στη μήτρα.

91 Παρασκευάσματα για την εκβολή νεκρού εμβρύου.

9 2 - 1 0 9 Βλ. παραπάνω σ. 103.

92 Συνταγές για τον βήχα παιδιού - Συνταγές για να ενεργη­

θεί το παιδί - Συνταγές για τη θεραπεία δύσπνοιας παιδιού.

93 Φάρμακο που σταματάει τον εμετό.

94 Σηπτικό φάρμακο.

95 Το ψημένο φάρμακο.

96 Το μαύρο φάρμακο.

97 Αλοιφή για την κυνάγχη.

9δ Συνταγή για τους αρθριτικούς πόνους.

99 Συνταγή για την πτώση του απευθυσμένου,

ιοο Για τη διάλυση πωρωδών συστάσεων,

ιοί Αναλγητικό φάρμακο.

172

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

102 Φάρμακο για τα μάτια.

103 Έμπλαστρα.

104 Φάρμακα σε σκόνη.

105 Διάφορα φάρμακα για τα μάτια.

ι θ 6 Φάρμακα για αφαίρεση τριχών.

107 Φάρμακο για τη λειεντερία.

108 Φάρμακο για το συνάχι.

109 Είδη κλυσμάτων για διάφορες παθήσεις.

173

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Σ Χ Ο Λ Ι Α

ι. Η αναφορά γίνεται στο έργο Περί φύσιος παιδιού, βλ. πα­

ρακάτω σ. 286 εξ.

2. Βλ. στον 2ο τόμο της έκδοσης μας σ. 279 εξ· και σ. 328

σχόλ. ι ι και 12.

3- Η αναφορά γίνεται στο έργο Περί παρθενίων, βλ. παρακά­τω σ. 27θ εξ.

4. Πβλ. και κεφ. 4 του έργου Περί γονής (βλ. παρακάτω σ.

3θθ).

5· Βλ. παραπάνω στη σ. 99 το σχόλ. 25.

6. Για τη βασική αυτή αρχή της ιπποκρατικής ιατρικής βλ.,

π.χ, τις ανάλογες υποδείξεις στα κεφάλαια 2 και 11 του έργου

Προγνωστικόν (βλ. ίο τόμο της έκδοσης μας).

7- Βλ. στον ι ο τόμο της έκδοσης μας σ. 17 εξ.

8. Βλ. παραπάνω σχόλ. 6.

9· Βλ. παρακάτω σ. 286 εξ.

ίο. Βλ. προηγούμενο σχόλιο.

11. Εννοείται κύηση διδύμων.

12. Για τη μεγάλη σημασία που η ιπποκρατική ιατρική έδινε

στην «κατάλληλη στιγμή» βλ. π.χ. στα έργα Αφορισμοί {Α ι:

σ. ι 6 θ / ι 6 ι του 2ου τόμου της έκδοσης μας) και Παραγγελίαι κεφ. ι (σ. 138/139 του 3ου τόμου της έκδοσης μας).

Ι 3 · «Θαμνοειδής πόα, παρόμοια με την αψίνθια, μεγαλύτερη

όμως από αυτήν και με λιπαρότερα φύλλα» (Διοσκορίδης).

«Χρησιμοποιούνταν για τον καθαρισμό των γεννητικών οργά­

νων της γυναίκας.

174

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Α

14 Εδώδιμο και φαρμακευτικό φυτό με πολλά είδη. Το συ­

χνότερα αναφερόμενο είδος είναι το κυρηναϊκό. (Αξίζει, με την

ευκαιρία, να σημειωθεί η προτίμηση της «ιπποκρατικής» φαρ­

μακευτικής για τις σπάνιες -και γιαυτό πολύτιμες- ουσίες.)

Ι5· Βλ. παραπάνω σ. 99? σχόλ. 5·

ιό. Δες και Περί γυναικείηςφύσιος κεφ. $6. Ι7· Δες και 77^/ γυναιχείης φύσιος κεφ. 57·

ι8. Βλ. στον 30 τόμο της έκδοσης μας σ. 277 σχόλ. 13.

Ι9· Γράφεται και ύπέρεικος ή, ή ύπέρεικον, τό: Το κοινότερα

γνωστό βαλσαμόχορτο. Χρησιμοποιούνταν για την επούλωση

πληγών.

20. Βλ. στον 30 τόμο της έκδοσης μας σ. 276 σχόλ. 3·

2ΐ. Πβλ. και σ. ιοο σχόλ. 31.

22.Ή, σύμφωνα με άλλη ερμηνεία, «επειδή είναι αρρώστιες

που παρουσιάζονται μόνο σε γυναίκες».

175

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ο - Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η

177

I Ρόος λευκός έν τήσι γεραιτέρησι τών γυναικών

μάλλον γίνεται ή έν τήσι νεωτέρησι' ρόος πυρρός έν

άμφοτέρησι'ρόος ερυθρός έν τήσι νεωτέρησιν. Και ρόος

ερυθρός μέν γίνεται έκ πυρετού, μάλλον δέ έκ τρωσμοΰ'

γίνεται δέ και έξ άπολήφιος έπιμηνίων, όταν αποκλει­

σθέντα έξαπίνης καταρραγή' γίνεται δέ και έκ τόκων.

Αίμα ρέει πάμπολυ, και θρόμβοι έκπίπτουσι, και οδύνη

γίνεται τών κλη'ίδων και τών τενόντων, και νάρκη τού

σώματος άπόφυξίς τε τών σκελέων' ενίοτε δέ και ήρεισε

τούς οδόντας, ήν πλέον ή τό αίμα τό άπιόν, και άναυ­

δοι γίνονται, και ίδρώς καταχεΐται πουλύς' προς δέ

τούτοιςκαρδιωγμοίτε γίνονται, και περιφύξιες, και πυ­

ρετοί άκρητόχολοι και άλυσμώδεες, καϊ τής αυτής ήμέ-

17»

ι Η λευκή ροή παρουσιάζεται πιο πολύ στις μεγαλύ­τερες γυναίκες παρά στις πιο νέες, η κοκκινοκίτρινη και στις δύο, η κόκκινη στις νεότερες. Η κόκκινη ροή έρχεται ύστερα από πυρετό, πιο πολύ όμως ύστερα α­πό αποβολή* μπορεί, ωστόσο, να εμφανισθεί και ύστε­ρα από επίσχεση των εμμήνων, όταν τα έμμηνα που παρουσίασαν επίσχεση ξεσπούν ξαφνικά* τέλος μπορεί να παρουσιαστεί και ύστερα από τοκετό. Το αίμα που τρέχει είναι πάρα πολύ, αποβάλλονται θρόμβοι, πο­νούν τα κλειδοκόκαλα και οι τένοντες, μουδιάζει το σώμα και ψύχονται τα σκέλη* καμιά φορά τρίζουν και τα δόντια τους (αν το αίμα που τρέχει είναι υπερβολι­κά πολύ), χάνουν τη φωνή τους και ιδρώνουν πολύ* ε­πιπλέον παρουσιάζονται καρδιαλγίες, ψύξεις, πυρετοί συνοδευμένοι από εμετό καθαρής χολής και από με­γάλη δυσφορία* έχουν ρίγη -επανειλημμένα μέσα

179

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ρης πολλάκις ριγέουσι, και αύθις ίδροΰσι, και άλλοτε

μεν άπό τών άνω χωρίων σπασμοί γίνονται σφίσιν,

άλλοτε δέ άπό τών κάτω, και ές τούςβουβώνας όδύναι

όξείαι έμπίπτουσι και ίσχυραί, φοιτέουσαι ώσπερ ώδί­

νες' ενίοτε δέ και στραγγουρίη' και τό στόμα ξηρό ν, και

δίφα πιέζει, και ή γλώσσα τρηχείη, και οί δάκτυλοι

ξυνέλκονται τών ποδών οί μεγάλοι, και τάς γαστρο-

κνημίας αίεί τω μηρω ξυντιταίνεται, καϊ τής όσφύος πε-

ριωδυνίαι, καϊ τών χειρέων άκρασίη. Όκόταν δέ τοιαύ­

τα γίνηται, τότε καϊ τέτανοι φιλέουσι γίνεσθαι άπό τών

κληίδων κατά τάς σψαγάς ές τάς γνάθους και- τήν

γλώσσαν, έκ δέ τών τοιουτέων όλίγω ύστερον όπισθεν

άπό τών τενόντων κατά τήν ράχιν, καϊ ώδε άπόλλυν-

ται κατάβίην. Προλέγειν ούν δει αρχομένων τώνρόων,

διαιτήν1 δέ τόνδε τον τρόπον...

2 2 Σκεπτέον δέ καϊ τάς φύσιας τών γυναικών καϊ τάς

χρόαςκαϊ τάς ηλικίας καϊ τάς ώρας καϊ τούς τόπους καϊ

τά πνεύματα. Αί μέν γάρ φυχραϊ ύγραϊ καϊ ροώδεες, αί

ι8ο

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

στην ίδια μέρα- και αμέσως μετά εφιδρώσεις, σπα­σμούς άλλοτε στα πάνω μέρη του σώματος και άλλο­τε στα κάτω* πόνοι οξείς και έντονοι στην περιοχή των βουβώνων: συχνοί πόνοι όμοιοι με τους πόνους της γέννας* καμιά φορά παρουσιάζεται και στραγγου-ρία* το στόμα τους είναι ξερό, ταλαιπωρούνται από δί­ψα, η γλώσσα τους είναι τραχιά, τα μεγάλα δάχτυλα των ποδιών συσπώνται, η κνήμη μαζί με το μηρό βρί­σκεται σε μια συνεχή κατάσταση έντασης, πονάει πο­λύ η μέση, και τα χέρια δεν έχουν καμιά απολύτως δύναμη. Όταν συμβαίνουν όλα αυτά, τότε εμφανίζο­νται συνήθως και τετανικοί σπασμοί από τα κλειδοκό-καλα, στην περιοχή των σφαγίτιδων φλεβών, ως τα σαγόνια και τη γλώσσα -λ ίγο ύστερα από αυτούς και πίσω, στους τένοντες της περιοχής της σπονδυλικής στήλης. Έτσι οι γυναίκες χάνουν τη ζωή τους, κάτω από την πίεση της αρρώστιας τους. Πρέπει λοιπόν να κάνουμε, από την αρχή κιόλας της ροής, την πρόγνω­ση και να συστήνουμε να οργανώνεται με τον ακόλου­θο τρόπο η καθημερινή ζωή της γυναίκας:

ακολουθεί η περιγραφή της ειδικής δίαιτας.

2 Πρέπει να εξετάζουμε να δούμε τη φύση της κάθε γυναίκας, το χρώμα τους, την ηλικία τους, αλλά και τις εποχές του έτους, τον τόπο όπου ζουν και τους α­νέμους που φυσούν εκεί. Μερικές γυναίκες είναι ψυ-

ιδι

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

δέ θερμάι ξηρότεραί τε χαι στάσιμοι είσιν' αί μέν γάρ ύ-

πέρλευχοι ύγρότεραί τε χαι ροωδέστεραι, αί δέ μέλαιναι

ξηρότεραί τε χαι στρυφνότεραΓ αί δέ οίνωποι μεσηγύ τι

άμφοΐν έχουσιν. Καϊ άμφϊ τών ήλιχιών ωσαύτως ξυμ-

βαίνει' αί μέν γάρ νέαι ύγρότεραί χαι πολύαιμοι ώς έπι

τό πουλύ' αί δέ πρεσβυτεραι ξηρότεραί χαι όλίγαιμοι' αί

δέμέσαι μέσον τι άμφοΐν έχουσιν, ίσενυουσαι. Δεΐδέ τον

ορθώς ταύτα διαχειριούμενον διαγινώσχειν έχάστοτε

τάς φύσιας τών γυναιχών χαι τούς χαιρούς χαϊ τάς ή-

λιχίας χαι τάς ώρας χαϊ τούς τόπους χαι τά πνεύματα.

3 Ήν ρόος έν τήσι μήτρησιν έγγένηται, αίμα ρέει πολ-

λόν, χαι θρόμβοι πεπηγότες έχπίπτουσι, χαι οδύνη ϊσχει

ές τάς ίξύας χαϊ τούς χενεώνας χαι τήν νειαίρην γαστέ­

ρα, χαϊ σχληρή έστι, χαι θιγγανομένη άλγέει, χαι ρίγος

χαι πυρετός οξύς λαμβάνει, χαϊ άσθενείη έπιγίνεται, χαι

πάντα πλήν ώμων χαι ώμοπλατέων άλγέει, χαι θέρμη

έχει, χαι έρευθιά, χαι τά φλέβια σχληρά άντιτυπεόμενα.

Ι δ 2

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

χρές, και γιαυτό υγρές και ροϊκές, ενώ άλλες είναι θερ­μές, και γιαυτό πιο ξηρές και λιγότερο ροϊκές. Οι πο­λύ λευκές γυναίκες είναι υγρότερες και ροϊκότερες, οι σκουρόχρωμες είναι στεγνότερες και πιο σφιχτές, ενώ οι καστανόχρωμες βρίσκονται κάπου ανάμεσα στις δύο προηγούμενες. Το ίδιο συμβαίνει και με την ηλι­κία: οι νέες είναι συνήθως υγρότερες και πολύαιμες, οι ηλικιωμένες πιο στεγνές και με λίγο αίμα, ενώ οι μέ­σης ηλικίας γυναίκες βρίσκονται, από την άποψη αυ­τή, κάπου ανάμεσα στις δύο προηγούμενες -όπως και η ηλικία τους βρίσκεται ανάμεσα στις δύο άλλες.

Ο άνθρωπος που πρόκειται να χειρισθεί σωστά όλα αυτά τα θέματα πρέπει να προσέχει την ιδιοσυστασία των γυναικών, τις κατάλληλες στιγμές, την ηλικία τους, τις εποχές, τον τόπο στον οποίο ζουν και τους α­νέμους.

3 Αν εκδηλωθεί ροή στη μήτρα, τρέχει άφθονο αίμα, αποβάλλονται πηχτοί θρόμβοι και εμφανίζεται πόνος στα λαγόνια, στα πλευρά και στο υπογάστριο* το σώ­μα της γυναίκας παρουσιάζει δυσκαμψία και πονάει, όταν την αγγίζουμε, ενώ κάνουν την εμφάνιση τους ρίγος, ψηλός πυρετός και αδυναμία* η γυναίκα πονάει παντού εκτός από τους ώμους και τις ωμοπλάτες, ζε­σταίνεται, κοκκινίζει και οι φλέβες της είναι σκληρές και παρουσιάζουν αντίσταση στην πίεση. Η αρρώστια

ι 8 3

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

Ή δέ νοΰσος γίνεται μάλιστα έκ τρωσμών' γίνεται δέ

και όκόταν τά έπιμήνια μή γινόμενα πολλοΰ χρόνου

έξαπίνης καταρραγή. ...

4 Ρόος ερυθρός' ρέει τοιόνδε οίον αίμα νεοσφαγέος,

και θρομβία διαλάμποντα, άλλοτε δέ και ρόον έρυθρόν

έκβράσσει, καϊ ή γαστήρ ή νειαίρη επαίρεται, καϊ λε­

πτό νεται, και νηπελεί, και σκληρύνεται, και άλγέει

φαυομένη ώς έλκεος, και πΰρ έχει και βρυγμός' οδύνη

τε ές αυτά τά αιδοία και τό έπίσειον και ές τον κενεώνα

και τάς ίξύας και τένοντα και κοιλίην και στήθος, και

τάς ώμοπλάτας και τάλλα πάντα άλγέει, και άδυναμίη

και όλιγοφυχίη έχει, και ό χρώς τρέπεται. Κατ7 αρχάς

τής νούσου τάδε έπιλαμβάνει' ήν δέ μηκύνγ}, ταύτα-

πάντα έπι μάλλον άνθέει, και δήλος ή νούσος, καϊ τά

κοίλα έπανίσταται, καϊ οί πόδες οίδέουσιν. Ή δέ νούσος

λάζεται έκ τόκου μάλιστα, ήν τι έν αύτέτ] διακναισθέν

μή Ϊ7], άλλ' ένσαπή τε καϊ τρυχωθή τό έμβρυον. ...

ιδ4

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

παρουσιάζεται κυρίως ύστερα από αποβολή, παρου­σιάζεται όμως και όταν τα έμμηνα, ύστερα από μα­κροχρόνια επίσχεση, ξεσπάσουν ξαφνικά.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

4 Κόκκινη ροή. Στην περίπτωση αυτή η ροή μοιάζει με το αίμα νεοσφαγμένου ζώου* αποβάλλονται στιλ­πνοί θρόμβοι, καμιά φορά και κόκκινη ροή· το υπογά­στριο πρήζεται, λεπταίνει, εξασθενεί, σκληραίνει και πονάει στο άγγιγμα -όπως είναι ο πόνος μιας πλη­γής* η γυναίκα παρουσιάζει πυρετό και τρίξιμο δο­ντιών πονούν τα γεννητικά όργανα, πόνος όμως υ­πάρχει και στην περιοχή της ήβης, στα πλευρά, στα λαγόνια, στον τένοντα, στην κοιλιά, στο στήθος, στις ωμοπλάτες και γενικά παντού* αισθάνεται αδυναμία, τάση για λιποθυμία, και το χρώμα της αλλάζει. Αυ­τά είναι τα συμπτώματα στην αρχή της αρρώστιας, καθώς όμως παρατείνεται, τα πάντα επιβαρύνονται* η αρρώστια γίνεται πια φανερή: η περιοχή κάτω από τα μάτια πρήζεται, πρήζονται επίσης και τα πόδια. Η αρρώστια αυτή εκδηλώνεται κατά κύριο λόγο ύστερα από τον τοκετό, αν το έμβρυο έχει πεθάνει και δεν βγαίνει έξω, αλλά σαπίζει πια και φθείρεται μέσα στην κοιλιά.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

ιδ 5

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

5 Όκόταν γυναικι αίμαρέη έκ τών άρθρων ύπό τόκου

διεφθορυίτ} ή ύπό νούσου' οϊονται δ'ένιοι τούτο τών ίη-

τρών ρόον είναι, τό δ' έστιν έτεροΐον' τούτο μέν έκ τών

άρθρων κάκ τής όσφύος και ισχίου κολλώδες ομού τω

αϊματι' κείνο δέ άπό ύστερέων και κοίλων φλεβών, κα­

θαρό ν αίμα. ...

6 Ρόος πυρρός ρέει, οίον έξ ωού είδεχθέος πουλύ τεκαι

δύσοδμον, και φλεγμαίνουσιν αί ύστέραι, και οδύνη έκ

τής όσφύος καϊ τών βουβώνων, καϊ τά επερχόμενα

πολλά, και ήν μή άπαλλάσσηται, ταχύ ρέοντα" άλλ ' ήν

καϊ χρόνος έγγένηται, τά άπιόντα σήπει ώς οίον τε μά­

λιστα0 ρεί γάρ οίον άπό κρεών όπτών χυμός' άμα δέ

τουτέοισι πυρετοί ισχυροί καϊ ρίγεα' έκ δέ τών τοιούτων

ρόων αί μέν πολλαϊ άπόλλυνται, όλίγαι δέ διαφεύγου-

σιν. ...

7 Ρόος λευκός" ρέει λευκό ν ώς όνου ούρον, καϊ έν τω

προσώπω οιδήματα, καϊ τά ύποφθάλμια οίδέει άμφω,

ύδρωποειδέα τε καϊ ού πάνυ εύειδέα τά τών οφθαλμών,

καϊ τό λαμπρόν άπεστι, καϊ γλαμυροϊ οί οφθαλμοί καϊ

ι86

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

5 Στην περίπτωση που μια γυναίκα παρουσιάζει αι­μορραγία από τις αρθρώσεις της ύστερα από αποβολή ή αρρώστια, κάποιοι γιατροί νομίζουν ότι πρόκειται για ροή αίματος* πρόκειται όμως για κάτι άλλο: είναι ένα γλοιώδες υγρό που ρέει μαζί με το αίμα από τις αρθρώσεις, από τη μέση και από τους γοφούς* στην άλλη όμως περίπτωση έχουμε καθαρό αίμα που έρχε­ται από τη μήτρα και από τις κοίλες φλέβες.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

6 Η ξανθοκόκκινη ροή είναι άφθονη και δύσοσμη σαν από χαλασμένο αβγό* η μήτρα φλεγμαίνει και πονούν η μέση και οι βουβώνες* η ροή είναι άφθονη, και αν το πράγμα δεν περάσει, η ροή επιταχύνεται. Αν η αρρώ­στια παραταθεί, τα υγρά παρουσιάζουν πολύ μεγάλη σήψη: τα υγρά θυμίζουν ζουμιά από βρασμένα κρέατα. Παράλληλα παρουσιάζονται ψηλοί πυρετοί και ρίγη. Από αυτού του είδους τις ροές οι περισσότερες γυναί­κες πεθαίνουν, και είναι λίγες αυτές που γλιτώνουν.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

7 Λευκή ροή. Σ ' αυτήν την περίπτωση η ροή είναι λευκή σαν τα ούρα του γαϊδουριού* στο πρόσωπο πα­ρουσιάζονται πρηξίματα* πρήξιμο παρουσιάζεται και κάτω από τα δύο μάτια* τα μάτια είναι υδρωπικά, η όψη τους δεν είναι καλή, χάνεται η λάμψη τους, είναι γεμάτα από τσίμπλες και η όραση είναι εξασθενημέ-

ι δ 7

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

άμβλυώσσοντες, καϊ τό χρώμα άφυώδες καϊ φλυκται-

νοειδές, καϊ ή γαστήρ έπανοιδέουσα ή νειαΐρη, καϊ έν

τήσι γνάθοισι κατά σμικρόν έρυθροειδέα τε καϊ σμικρά

καϊ ύδαρέα καϊ πονηρά, καϊ έν τοΐσι σκέλεσιν οιδήματα,

καϊ ήν πιεζης τω δακτύλω, έμπλάσσεται ώσπερ έν σται-

τί, καϊ τό στόμα σιέλου έμπίπλαται' καρδιωγμοΐ τε, ό­

κόταν νήστιες έωσι ν, καϊ έμέουσιν οίον ύδωρ οξύ' καϊ ήν

προς άναντες πορευθή, θάσσον άσθμα έχει, καϊ πνίξ, καϊ

σκελέων άπόφυξις, καϊ γουνάτων άκρασΐη,^ καϊ έν τω

στόματι άφθαι, καϊ ύστερη παρά λόγον άνεστόμωται,

καϊ έμπέπτωκεν έν τω στόματι βαρέη ώσπερ μόλιβδος'

καϊ διά τών μηρών διατεΐνουσιν όδύναι, καϊ άποφύχε-

ται πάντα τά κάτω, τά άπό νειαΐρης γαστρός αρχόμενα άχρι ποδών, καϊ τά θέναρα τών ποδών ναρκώσι, καϊ έ-

πιβαίνειν ού δύνανται.

Τάς τοιαύταςχαλεπόν άπαλλάσσειν τών νοσημάτων"

αϊ τε γάρ ήλικΐαι προβεβήκασιν, οϊ τε κάματοι ξυγκα-

ταγηράσκουσιν, ήν μή τι ευτύχημα τών αυτομάτων λύ-

ση γενόμενον. Ταύτησι χρή άπαρύσαι, όταν πλεονάζή,

φαρμάκοισιν άσσα χολήν ξανθήν μή καθαιρεί, άλλά τά

ουρητικά ταύτησι ξυμφέρει πινόμενα, καϊ κεφαλής κα-

ιδδ

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

νη* το δέρμα γίνεται χλωμό και γεμίζει από φουσκά-λες· το υπογάστριο φουσκώνει· τα σαγόνια γεμίζουν σιγά σιγά από κοκκινωπά, μικρά, υδαρή και κακής υ­φής εξανθήματα* τα πόδια πρήζονται, και αν τα πιέ­σουμε με το δάχτυλο, σχηματίζεται αποτύπωμα ό­πως στο ζυμάρι* το στόμα γεμίζει σάλιο* όταν η γυ­ναίκα είναι νηστική, παρουσιάζει καρδιαλγίες και βγάζει με τον εμετό ένα είδος ξινού νερού* αν περπα­τήσει σε ανήφορο, λαχανιάζει γρηγορότερα* αισθάνε­ται πνίξιμο, τα πόδια της κρυώνουν, τα γόνατα της δεν έχουν δύναμη* εμφανίζονται άφθες στο στόμα της, η μήτρα της είναι αφύσικα ανοιχτή και πιέζει το στό­μιο βαριά σαν μολύβι* πόνοι διατρέχουν τους μηρούς και όλα τα κάτω μέρη του σώματος είναι κρύα, από το υπογάστριο ως τα πόδια* τα πέλματα των ποδιών μουδιάζουν, και η γυναίκα δεν μπορεί να περπατήσει.

Τις γυναίκες αυτές δύσκολο πολύ να τις απαλλάξου­με από την αρρώστια τους, αφού και η ηλικία τους εί­ναι προχωρημένη και η πάθηση τους γίνεται χρόνια -εκτός και αν υπάρξει κάποια καλή τύχη, από αυτές που εμφανίζονται από μόνες τους, και τη θεραπεύσει. Από τις γυναίκες αυτές πρέπει να αφαιρούμε ό,τι υ­πάρχει σε πλησμονή, δίνοντας φάρμακα που δεν προ­καλούν κένωση κίτρινης χολής. Στις περιπτώσεις αυ­τές κάνουν καλό τα πινόμενα διουρητικά, αλλά και οι

ι δ9

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

θάρσιες, καϊ άλουσίαι, καϊ τό λευκόν έπίθυμον ποιέει,

και περίπατοι, καϊ πάσα ξηρασίη εν τη διαίτη. Ταύτα

δρώσαι ύγιέες μεν παντελώς ού γίνονται, εύπετεστερον

δε διάγουσιν.

II Ρόος άλλος' ρέει ύπόχλωρον οίον εξ ώοΰ, καϊ

γλίσχρον, καϊ ή γαστήρ άνίσταται ή νειαίρη, καϊ σκλη­

ρή γίνεται, καϊ ή ν φαύσης, άλγέει, καϊ βρύχει, καϊ πυρ

έχει, καϊ οδύνη ες τό επίσειον, καϊ ες τά αιδοία, καϊ ες

τήν νειαίρην γαστέρα, καϊ ες τάς ίξύας, καϊ λιποθυμίη,

άλυσμοί τε καϊ περιφύξιες καϊ ιδρώς πουλύς, σφυγμοί

προς χείρα φαίροντες, βληχροί, εκλείποντες, καϊ αύτικα

όλλυνται.Ήν δέ περιή, καϊ ή χροιή οί τρέπεται, καϊ γί­

νεται οίον περ κηρίον, καϊ ό χρως τω δακτύλω πιεζεύ-

μενοςμαλθάσσεται, καϊ έμπλάσσεται οίον περ έν σταιτί,

καϊ οίδέουσιν οί πόδες καϊ τά σκέλεα. Ή δέ νοΰσος γί­

νεται μάλιστα, ήν έν αύτήσί τι διακναισθή ή ένσαπή έν

190

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

καθάρσεις της κεφαλής, η αποχή από το λουτρό, το λευκό παράσιτο του θυμαριού, οι περίπατοι και κάθε ξηραντική δίαιτα. Κάνοντας όλα αυτά δεν γίνονται βέβαια εντελώς καλά, ζουν όμως τη ζωή τους πιο υ­ποφερτά.

8 Άλλη μορφή λευκόρροιας και ανάλογη θεραπευτική αγωγή.

9 Άλλη μορφή λευκόρροιας και ανάλογη θεραπευτική αγωγή

(κυρίως με βάση το γάλα).

ίο Άλλη μορφή λευκόρροιας και ανάλογη θεραπευτική αγωγή.

11 Άλλου είδους ροή. Στην περίπτωση αυτή η ροή έ­χει χρώμα κιτρινωπό -σαν το υγρό του αβγού- και είναι γλοιώδης* το υπογάστριο πρήζεται, σκληραίνει, και πονάει στο άγγιγμα* τα δόντια της γυναίκας τρί­ζουν, έχει πυρετό και πονάει στην περιοχή της ήβης, στο αιδοίο, στο υπογάστριο και στα λαγόνια* έχει λι-ποθυμικές τάσεις, πετιέται από δω και από κει, έχει σύγκρυα και άφθονο ιδρώτα* οι σφυγμοί της γίνονται αισθητοί στην ψηλάφηση, είναι αδύνατοι και παρου­σιάζουν διαλείψεις* ο θάνατος έρχεται γρήγορα* αν, πάντως, η γυναίκα γλιτώσει, αλλάζει το χρώμα της και γίνεται σαν το κερί, το δέρμα της βουλιάζει στην πίεση του δαχτύλου και σχηματίζεται αποτύπωμα ό­πως στο ζυμάρι* τα πόδια πρήζονται και στο κάτω και στο πάνω μέρος τους. Η αρρώστια αυτή κάνει την εμ­φάνιση της κατά κύριο λόγο όταν κάτι φθαρεί ή σαπί-

Ι 9 ΐ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τω τόκω' αί δ' άφηλικέστεραι μάλλον πάσχουσιν, ού

πάνυ δέ ή τοιαύτη νοΰσός έστιν εύήθης.

12 Άλλος ρόος' χαθαίρεται οίον άπό χρεών όπτών

χυμός, και έλκούται τό αίδοΐον και όπη άν άλλη τού

χρωτός έπιστάξη, και ρίγος καϊ πύρ οξύ πυκινόν, μέγα,

καϊ φρίκη ομούλάζεται' όδυναι δέ αί έν πάσι τοΐσι ρό-

οισιν' αΰτη πάσα άνοιδίσκεται καϊ τό κάτω τοΰ ομφα­

λού, καϊ τά σκέλεα, καϊ ή χροιή Ίκτεριώδης γίνεται. Ό

δέ τοιούτος ρόος γίνεται άπό τούδε, έπειδάν τό αίμα έξ-

εραθέν ύπόχολον γένηται καϊ μή καθαρθή. ...

192

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

σει μέσα στη γυναίκα κατά τον τοκετό. Προσβάλλει πιο πολύ τις κάπως προχωρημένης ηλικίας γυναίκες και δεν είναι καθόλου μια ελαφριά αρρώστια που για­τρεύεται εύκολα.

12 Άλλη ροή: το αποβαλλόμενο υγρό θυμίζει χυμό από ψημένα κρέατα. Τα γεννητικά όργανα της γυναί­κας εξελκώνονται, το ίδιο και κάθε σημείο του δέρμα­τος που θα ρθει σε επαφή με το υγρό της ροής" η γυ­ναίκα παρουσιάζει ρίγος, πυρετό οξύ, επίμονο, ψηλό· ο πυρετός συνοδεύεται από ρίγος· πόνοι, οι ίδιοι όπως και στις άλλες ροές· η γυναίκα πρήζεται ολόκληρη, ό­πως και η περιοχή κάτω από τον αφαλό και τα σκέλη· το χρώμα της είναι το χρώμα που παίρνουμε με τον ίκτερο. Η ροή αυτή οφείλεται σε τούτο: αν το αποβαλ­λόμενο αίμα γίνει υπόχολο και δεν υπάρχει κάθαρση.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

13 Και πάλι για τη ροή του κεφ. 12.

14 Αν η μήτρα κατευθυνθεί προς το κεφάλι,...: βλ. Περί γυναι-χείης φυσιος κεφ. 48.

15 Αν η μήτρα ακουμπήσει στην καρδιά,...

ιό Αν η μήτρα στραφεί προς τα υποχόνδρια,...

17 Αν η μήτρα εγκατασταθεί στα υποχόνδρια,...

18 Αν η μήτρα στραφεί προς το συκώτι,...: βλ. Περί γυναιχείης φύσιος κεφ. 3 ·

19 Αν η μήτρα παρουσιάσει φλεγμονή προς τη μεριά των

πλευρών,...

193

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

23 Όκόσησι δέ τό στόμα κλίνεται έτέρωσε και προσ­

πίπτει τω ίσχίω' γίνεται γάρ και τοιαύτα διακωλύοντα

τήν ύστερη ν καθαίρεσθαι και τήν γονή ν δέχεσθαι καϊ μή

παιδοποιέειν' ταύτην πυριήν χρή τόϊσιν εύώδεσι, καϊ

μετά τήν πυρίην, ήν παρασημήνη, τω δακτύλω άποστή-

σαι άπό τοΰ ίσχίου' κάπειτα εξιθύνειν τοΐσι δαιδίοισι τε

καϊ τωμολίβδω' ού γάρ βιήσεται θοώς, ώς εϊρηται.Ό-

ταν δέ κατά φύσιν η καϊ άνεστομωμέναι γίνωνται,

προσθέτοισι μαλθακοΐσι καθαίρειν, καϊ τάλλα προση­

κόντως ποιέειν.

24 Όκόσησιν αί ύστέραι προσπίπτουσι προς τό ίσχίον,

ήν μή ταχέως άφιστέωνται καϊ πάλιν ές χώρην καθι-

στέωνται, προσαυαίνονται προς τω ίσχίω, ανάγκη δέ τό

στόμα άπεστράφθαι καϊ ανωτέρω οϊχεσθαι, όταν δέ ά-

19Α

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

2Ο Αν η μήτρα κινηθεί προς τα πλευρά,...: βλ. Περί γυναιχείης φύσιος κεφ. 3δ.

2 ΐ Αν η μήτρα βρίσκεται στη μέση ή στα πλευρά,...: βλ. Περί γυναιχει'ης φύσιος κεφ. 30.

22 Αν η μήτρα βρεθεί στο μέσον της οσφυϊκής χώρας,...: βλ.

Περί γυναιχείης φύσιος χεφ. 14·

23 Σε ορισμένες γυναίκες το στόμιο της μήτρας γέρ­νει από τη μια μεριά και φέρεται προς το ισχίο: είναι και αυτό ένα από τα εμπόδια για τον καθαρισμό της μήτρας, για τη συγκράτηση του σπέρματος και για τη σύλληψη. Σε μια τέτοια περίπτωση κάνουμε πρώτα αρωματικό υποκαπνισμό" μετά -αν εξακολουθούμε να έχουμε τα ίδια ενδεικτικά σημάδια- απομακρύ­νουμε με το δάχτυλο τη μήτρα από το ισχίο* στη συ­νέχεια ισιώνουμε τη μήτρα χρησιμοποιώντας βέργες από πεύκο και μολύβδινο καθετήρα* γιατί, όπως το εί­παμε ήδη, η μήτρα δεν υποχωρεί σε μια δύναμη που ασκείται με ταχύτητα. Όταν η μήτρα επανέλθει στη φυσική της θέση και ανοίξει, την καθαρίζουμε με μα­λακτικά υπόθετα και κάνουμε και όλα τα υπόλοιπα ό­πως πρέπει.

24 Όταν η μήτρα φέρεται προς το ισχίο, αν δεν α­πομακρυνθεί αμέσως για να επανέλθει στη φυσική της θέση, ξεραίνεται εκεί δίπλα στο ισχίο* το στόμιο της αναγκαστικά αποκλίνει και ανεβαίνει ψηλότερα, και

195

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ποστραφή, ξυμμύσαι, έκ δέ τοΰ άπεστράφθαι τε καϊ

ξυμμύσαι, σκληρόν γενέσθαι, και ξυμμύειν, και πεπη-

ρωμένον τό στόμα τών ύστερέων είναι' και αποκλει­

σθέντα έπαναπέμπει τά έπιμήνια ές τούς μαζούς, και

βεβριθασιν οι τιτθοί' και ή γαστήρ ή νειαίρα έπήρται,

και δοκέουσιν αί άπειροι έν γαστρι έχειν' πάσχουσι γάρ

τοιαύτα οίά περ αί κΰουσαι μέχρι μηνών έπτά ή όκτώ'

ή τε γάρ κοιλίη έπιδιδοϊκατά λόγον του χρόνου, και τά

στήθεα επαίρεται, και γάλα δοκέει έγγίνεσθαι' όκόταν

δέ ούτος ό χρόνος ύπερπέσγ}, οί τε τιτθοι ξυνισχναίνον-

ται και ελάσσονες γίνονται, και ή κοιλίη τωύτό πάσχει,

και τό γάλα άποδέδρηκεν άδηλον, και ή κοιλίη έπ' ε­

κείνον τον χρόνον, δ ν χρή τίκτειν, έπειδάν έλθγ}, άπό-

λωλε' και ξυμπίπτει.

Τοιούτων δέ γινομένων αί ύστέραι ισχυρώς ές ολίγον

χρόνον ξυνέρχονται, και τό στόμα αύτέων έξευρεΐν ούχ

οίον τε, ούτω πάντα ξυνειρύονταί τε και ξυναυαίνονται,

καϊ έν τοΐσι τιτθοΐσι φυμάτια έγγίνεται σκληρά, τά μέν

μέζω, τά δέ έλάσσω' και ούκ έκπυοΰνται, σκληρότερα

δέ αίεί' είτα έζ αύτέων φύονται καρκίνοι κρυπτοί Μελ­

λόντων δέ καρκίνων έσεσθαι, πρότερον τά στόματα έκ-

196

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

εξαιτίας αυτής της απόκλισης κλείνει* το αποτέλεσμα είναι το στόμιο της μήτρας να σκληρύνει, να «μαζέ­ψει» και να παραμορφωθεί. Εμποδίζοντας τα έμμηνα να πάρουν τον δρόμο τους τα κατευθύνει προς τους μαστούς, που με τον τρόπο αυτό γεμίζουν και βαραί­νουν. Το υπογάστριο φουσκώνει, και οι άπειρες γυναί­κες νομίζουν πως είναι έγκυες" παρουσιάζουν, πράγ­ματι, όλα τα συμπτώματα των έγκυων γυναικών ως τον έβδομο ή όγδοο μήνα: η κοιλιά τους μεγαλώνει με το πέρασμα του χρόνου, το στήθος τους φουσκώνει, και μοιάζει να έχει μέσα του γάλα" όταν όμως περάσει ο ορισμένος χρόνος, οι μαστοί «κάθονται» και μικραί­νουν, το ίδιο και η κοιλιά, και το γάλα εξαφανίζεται* η κοιλιά, όταν φτάσει ο καιρός που η γυναίκα θα έπρε­πε να γεννήσει, πέφτει και εξαφανίζεται. Όταν συμβούν όλα αυτά, η μήτρα συστέλλεται σε

πολύ μεγάλο βαθμό μέσα σε λίγο χρόνο, και είναι α­δύνατο πια να βρει κανείς το στόμιο της -τόσο πολύ συρρικνώνονται όλα και ξηραίνονται* μέσα στους μα­στούς σχηματίζονται σκληροί όγκοι, μερικοί πιο με­γάλοι, άλλοι μικρότεροι* οι όγκοι αυτοί δεν εμφανί­ζουν πύον, γίνονται όμως ολοένα σκληρότεροι και στο τέλος εξελίσσονται σε εσωτερικά καρκινώματα" τη στιγμή που πρόκειται να γεννηθούν τα καρκινώματα αυτά, το στόμα αρχικά γίνεται πικρό και ό,τι κι αν

197

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

πικραίνονται, καϊ δ τι άν φάγωσι πάντα δοκεΰσι πικρά

είναι, και ήν τις πλείονα δω, άναίνονται λαβείν, και

σχέτλια δρώσι' παράφοροι δέ τή γνώμη, και οί οφθαλ­

μοί σκληροί, και βλέπουσιν ούκ οξέα, καϊ έκ τών τιτθών

ές τάς σφαγάς όδύναι διαΐσσουσι καϊ ύπό τάς ώμοπλά-

τας, καϊ δίφα ϊσχει, καϊ αί θηλαϊ καρφαλέαι, καϊ αύται

πάν τό σώμα λελεπτυσμέναι είσί, καϊ αί ρίνες ξηραί τε

καϊ έμπεπλασμέναι είσίν, ούκ άειρόμεναι' πνεύμαμινυ-

θώδες, καϊ ούκ όδμώνται ουδέν, καϊ έν τοΐσι ν ούασι πό­

νος μέν ούκ έγγίνεται, πώρος δέ ενίοτε.

Όκόταν ούν ές τόσον προΐωσι τού χρόνου, ού δύναν­

ται ύγιέες γίνεσθαι, άλλ' άπόλλυνται έκ τουτέων τών

νουσημάτων' ήν δέ πρότερον ή ές τόσον άφικέσθαι θε-

ραπευθή, καϊ λυθή τά έπιμήνια, υγιής γίνεται. ...

2 δ Όκόσα δέ άπό τών ύστερέων ξυμβαινει γίνεσθαι

νοσήματα, τάδε λέγω' όκόταν αί ύστέραι έκ χώρης κι-

νηθέωσι, προσπίπτουσιν άλλοτε άλλη' όκου δ' άν προσ-

ι ο δ

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

φάνε τους φαίνεται πικρό, και αν κανείς επιμένει να τους δώσει περισσότερη ποσότητα, αρνούνται να τη δεχτούν και κάνουν πράγματα φοβερά και δυσάρεστα* χάνουν το μυαλό τους, τα μάτια τους ξηραίνονται και η όραση τους αδυνατίζει* πόνοι περνούν από τους μα­στούς στον λαιμό και στις ωμοπλάτες* κυριεύονται α­πό δίψα, οι θηλές τους είναι ξηρές και όλο τους το σώ­μα αδυνατίζει* τα ρουθούνια τους ξηραίνονται, φρά­ζουν και δεν διαστέλλονται* η ανάσα τους είναι μικρή και η όσφρηση τους μηδενική* τα αφτιά τους δεν πο­νούν, καμιά φορά όμως σχηματίζεται μέσα τους ίζη­μα. Όταν λοιπόν οι γυναίκες προχωρήσουν ως αυτό το

σημείο, δεν είναι πια δυνατό να γιατρευτούν και υπο­κύπτουν σ' αυτήν την αρρώστια. Αν όμως η γυναίκα υποβληθεί σε θεραπεία πριν φτάσει σ' αυτό το σημείο και ρθουν και τα έμμηνα, γίνεται καλά.

Ακολουθεί η περιγραφή της θεραπευτικής αγωγής και της

προτεινόμενης δίαιτας.

25 Αν η μήτρα αγγίξει το ισχίο και εγκατασταθεί εκεί,...

26 Συνέχεια για το ίδιο θέμα.

27 Για το ίδιο θέμα σε λεχώνα.

2 8 Για όλες τις αρρώστιες που έχουν την αρχή τους στη μήτρα έχω να πω τα εξής: Όταν η μήτρα μετακι­νηθεί από τη θέση της, εγκαθίσταται άλλοτε εδώ και

199

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

πέσωσιν, όδυ νήματα καταστηρίζουσιν ισχυρά' καϊ ή ν

άφηται τής κύστιος, όδύνην παρέχουσι, καϊ τό ουρον ού

δέχονται, ουδέ τον γόνον έπι σφέας έλκουσι, καϊ άμφω

άλγέει' κήν μή ταχέες λυσιες γίνωνται, διαπυΐσκονται

αί ύστέραι χρόνω ύστερον κατά τά αυτά χωρία, ή άν

προσαυανθώσι' γίνεται δέ κατά κενεώνάς τε καϊ βου-

βώνας καϊ υπέρ τοΰκτενός. ...

29 "Απασα δέ πρόφασις ικανή τάς υστέρας παροτρΰ-

ναι, ήν έχωσί τι φλαΰρον' καϊ γάρ άπό ρίγεος τών πο­

δών καϊ όσφύος, καϊ άπό τοΰ όρχέεσθαι καϊ πτίσαι καϊ

κεάσαι καϊ δραμεΐν προς άναντες χωρίον καϊ προς κά-

ταντες, καϊ άπ' άλλων. Ταΰτ' ούν χρή σκέπτεσθαι ές

ούλον τό σώμα καθορέοντα, όταν τά παρεόντα συθή

νουσήματα' τά γάρ τοιάδε ανάγκη έστι τω πλέονι ή τω

έλάσσονι νοσέειν' καθ' δ δ' άν έκλάμφη μάλιστα, ταύτη

τά έξαπιναϊα δήλα τών νουσημάτων' όκόταν ούν τά έξ-

απιναϊα ταύτα συθή, ανωτέρω χρή λαμβάνεσθαι έκ τοΰ

παντός άνθρωπου!* Όκόσαι δέ άποφύξιες σκελέων ή

ναρκώσιες φύξει γίνονται έν τόϊσιν ύστερικοίσι, ταύτα

200

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

άλλοτε εκεί/Οπου εγκατασταθεί, αρχίζουν εκεί δυνα­τοί πόνοι. Αν η μήτρα αγγίξει την κύστη, προκαλεί πόνο, δεν αφήνει τα ούρα να περάσουν, ούτε τραβάει το σπέρμα προς το μέρος της, και πονούν και τα δύο μέρη* αν δεν υπάρξει γρήγορη λύση, γίνεται με τον καιρό διαπύηση της μήτρας στα σημεία ακριβώς όπου τυχόν θα έχει ξεραθεί. Αυτό συμβαίνει επίσης στα πλευρά, στους βουβώνες και πάνω από την ήβη.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

29 Οποιαδήποτε αιτία μπορεί, λέω, να συντελέσει στη μετατόπιση της μήτρας, εφόσον υπάρχει κάποια βλάβη. Τέτοιες αιτίες είναι π.χ. το κρύο στα πόδια ή στη μέση, ο χορός, το κοπάνισμα, το σχίσιμο των ξύ­λων, το τρέξιμο σε ανήφορο ή σε κατήφορο, και άλλα τέτοια παρόμοια. Όταν λοιπόν κάνουν την εμφάνιση τους αυτές οι αρρώστιες, πρέπει να στρέφουμε την προσοχή μας σε όλο το σώμα της γυναίκας* γιατί στις περιπτώσεις αυτές η γυναίκα δεν μπορεί παρά να υπο­φέρει περισσότερο ή λιγότερο βαριά* εκεί, πάντως, που η πάθηση θα εκδηλωθεί ιδιαίτερα έντονα, εκεί εί­ναι που κάνουν την εμφάνιση τους οι ξαφνικές αρρώ­στιες. Όταν λοιπόν κάνουν την εμφάνιση τους οι ξαφ­νικές αυτές αρρώστιες, η αντιμετώπιση τους πρέπει να ξεκινάει από τη γενικότερη κατάσταση του σώματος. Η ψύξη των ποδιών ή το μούδιασμα από το κρύο

201

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

πάντα μεταρσιοϊ τάς υστέρας. Έν τοΐσι τοιουτέοισι κα-

ταχεΐν χρή θερμόν ύδωρ κατά τής ύστερης και τών πέ­

ριξ χωρίων, καϊ έκθερμαΐνειν αύτάς καϊ τά σκέλεα, καϊ

όταν προσπεπτωκυϊαι έωσι ν.

30 Ήν περιστραφώσιν αί μήτραι έκ τόκου κατά τά

δεξιά, τά τε λοχεία ού γίνονται καϊ οδύνη έχει τήν νει­

αίρην γαστέρα καϊ τάς ίξύας καϊ τούς κενεώνας, καϊ τό

δεξιό ν σκέλος βαρύνεται, καϊ νάρκη έχει, καϊ τετρεμαι-

νει, καϊ ούκ άν δύναιτο τοΰ στόματος θιγεΐν τών μητρέ­

ων, άλλ 'όφει λείας τεκαϊ όμαλάς ίσχυρώς.'Όταν δέ ώ­

δε έχη, φάρμακον πΐσαι ύφ' ού καθαίρεται καϊ άνω καϊ

κάτω, κάτω δέ μάλλον, καϊ πυριήν όλον τό σώμα καϊ

τάς υστέρας ώς μάλιστα προσηνέως, καϊ λούειν τω θερ­

μω δις τής ήμερης, καϊ τών ποτημάτων ό τι μάλιστα άν

προσδέξηται πειρώμενος, καϊ τω άνδρϊ ξυνευδέτω θαμι-

νά, καϊ τήν κράμβην έσθιέτω.

31 Ήν αί ύστέραι κατά τά αριστερά κλιθέωσιν ή τό ί­

σχίον, οδύνη ϊσχει όξείη τε καϊ σπερχνή τάς τε ίξύας καϊ

τούς κενεώνας καϊ τό σκέλος, καϊ έπισκάζει. ...

202

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

-στις περιπτώσεις παθήσεων της μήτρας- προκαλούν διόγκωση της μήτρας. Στις περιπτώσεις αυτές κάνου­με πλύσεις της μήτρας και της γύρω περιοχής με ζε­στό νερό, ζεσταίνουμε τη μήτρα και τα πόδια, όπως και στην περίπτωση μετατόπισης της μήτρας.

3 0 Αν ύστερα από τον τοκετό η μήτρα στραφεί προς τα δεξιά, ούτε επιλόχεια κάθαρση γίνεται, και επιπλέ­ον εμφανίζονται πόνοι στο υπογάστριο, στα λαγόνια και στα πλευρά* το δεξί πόδι βαραίνει, μουδιάζει και τρέμει· είναι αδύνατο να αγγίξουμε το στόμιο της μή­τρας, βρίσκουμε όμως τη μήτρα πολύ λεία και πολύ ο­μαλή. Σε μια τέτοια περίπτωση δίνουμε στη γυναίκα φάρμακο για κάθαρση από πάνω και από κάτω —κυ­ρίως από κάτω- , κάνουμε υποκαπνισμό -όσο γίνεται πιο ήπιο— σε ολόκληρο το σώμα και στη μήτρα, της κάνουμε ζεστό μπάνιο δύο φορές τη. μέρα και -δοκι­μάζοντας- της συστήνουμε τα ποτά που δέχεται πιο ευχάριστα· η συνεύρεση με τον άντρα της να είναι συ­χνή, και να τρώει κράμβη.

3ΐ Αν η μήτρα στραφεί προς τα αριστερά ή προς το ισχίο, η γυναίκα έχει οξείς και έντονους πόνους στα λαγόνια, στα πλευρά και στο πόδι, και κουτσαίνει.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

32 Αν λοξέψει η μήτρα και το στόμιο της,...: βλ. Περί γυναι-κείης φύσιος κεφ. φ .

203

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

3δ Ήν έλκωθέωσιν αί μήτραι και πρόσω χωρήσωσιν

έξωτάτω, έλαίω χρίων λίπα τάς χείρας έντιθέναι, και

δίδου καταπότιον σμύρνης άκρήτου, τρεις καταπιεΐν

σπυράδας, καϊ πινέτω δάφνηνχλωρήν τετριμμένην, οΐ­

νω δ ιείσα, και υγιής οΰτω γίνεται.

39 Ην έξουρα ή τά αιδοία, προσθετό ν, άννήσου καρ-

πόν και σελίνου τρίφας λεία, πρόσθες προς τά αιδοία.

204

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

33 Αν η μήτρα βρίσκεται πολύ κοντά στο αιδοίο,...

34 Αν η μήτρα βγει πολύ προς τα έξω,...: βλ Περί γυναικείης φύσιος κεφ. 4 και Περί άφορων κεφ. 35·

35 Αν η μήτρα πέσει τελείως έξω από το αιδοίο,...: βλ. Περί γυναικείης φύσιος κεφ. 5 και Περί άφορων κεφ. 36.

36 Αν το στόμιο της μήτρας εξέχει από τα γεννητικά όργανα:

εξήγηση, συμπτώματα, θεραπευτική αγωγή.

37 Πτύχωση των στομίων της μήτρας.

3 8 Αν η μήτρα εξελκωθεί και προχωρήσει πολύ προς τα έξω, αλείφουμε με λάδι τα χέρια μας και τη βάζου­με πάλι μέσα* δίνουμε στη γυναίκα να καταπιεί τρία χάπια από καθαρή σμύρνα* της δίνουμε επίσης να πιει χλωρή δάφνη κοπανισμένη και μουλιασμένη μέσα σε κρασί. Η γυναίκα γίνεται τότε καλά.

39 Αν τα γεννητικά όργανα έχουν «μαζέψει» και στενέψει, κάνουμε υπόθετο από ψιλοκοπανισμένο σπό­ρο άνηθου και σέλινου και το βάζουμε στα γεννητικά όργανα.

4 0 Αν η μήτρα δεν μένει στη θέση της,...: βλ. Περί γυναικείης φύσιος κεφ. 44·

41 Αν η μήτρα στραφεί προς τα σκέλη και τα πόδια,...: βλ.

Περί γυναικείης φύσιος κεφ. 49·

42 Αν η γυναίκα χάσει ξαφνικά τη φωνή της,...:

43 Αν η μήτρα μετακινηθεί, εγκατασταθεί κάπου και προκα­

λεί πόνο,...: βλ. Περί γυναικείης φύσιος κεφ. 79·

205

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

44 Όκόταν δέ γυνή έκ τόκου έούσα φορτίον αϊρηται

μέζον τι τής φύσιος, ή πτίσση, ή κεάση ξύλα, ή δράμη, ή

άλλα τινά τοιάδε δράση, αί ύστέραι έκπίπτουσι προς

ταύτα μάλιστα' ενίοτε δέ καϊ προς πταρμόν' δ γάρ βιά-

ται, ήνβίη πταρνυμένη έπιλάβηται τής ρινός. ...

51 Ήν τό στόμα τών ύστερέων σκληρό ν γένηται ύπό

ξηρασίης, και έν σχήματι έτέρω ή ό αύχήν, τω δακτύλω

γνώση παραφαύσας' και ήν άνω ώς ές τό ίσχίον είλη-

θέωσι, μή προσφέρειν δριμύμηδέν' ήν γάρ έλκωθή έπήν

2θ6

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

44 Αν μια γυναίκα που έχει γεννήσει πρόσφατα ση­κώσει φορτίο πολύ βαρύ γι' αυτήν ή κοπανίσει κάτι ή κόψει ξύλα ή τρέξει ή κάνει κάτι άλλο παρόμοιο, η μή­τρα διατρέχει σε πολύ μεγάλο βαθμό τον κίνδυνο να βγει, εξαιτίας όλων αυτών, προς τα έξω* καμιά φορά και εξαιτίας φταρνίσματος* το φτάρνισμα, πράγματι, που προκαλείται από κάποιο φάρμακο που βάζουμε στη μύτη ασκεί πίεση, αν η γυναίκα, την ώρα που φταρνίζεται, πιέσει τη μύτη της.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

45 Αν η μήτρα διογκωθεί,... : βλ. Περί γυναικείης φύσιος κεφ.

4 ΐ .

46 Αν η μήτρα σκληρύνει,... : βλ. Περί γυναικείης φύσιος κεφ.

36.

47 Αν η μήτρα σκληρύνει,... : βλ. Περί γυναικείης φΰσιος κεφ.

37-

48 Αν η μήτρα σκληρύνει,...

49 Αν το στόμιο της μήτρας δεν δέχεται το σπέρμα,...

5θ Αν η μήτρα της γυναίκας γίνει σκληρή και βγει έξω από

τα γεννητικά όργανα,... : βλ. Περί γυναικείης φύσιος κεφ. 31.

51 Αν το στόμιο της μήτρας σκληρύνει από την ξη­ρασία και ο τράχηλος της παραμορφωθεί, το διαπι­στώνουμε αγγίζοντας με το δάχτυλο* και αν η μήτρα στραφεί κατά πάνω προς το ισχίο, δεν δίνουμε τίποτε δριμύ* γιατί αν η μήτρα, ύστερα από τη φλεγμονή, ε-

207

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

φλεγμήνη, κίνδυνος τό πάμπαν άτοκον γενέσθαι' προσ-

τίθεσθαι δέ άσσαμή όδάξεται, ύφ' ών καθαρεϊται.

53 Ήν αϊ μήτραι ξυμμυσωσι, τά στόματα σκληρά γί­

νεται σφέων, και τήν γονήν ούκ έτι δέχονται, άλλ' αυ­

τόθι, έπήν ξυνευνηθή τω άνδρί, και ήνκινήση τά σκέλεα,

χωρέει, και όδυναι τήν νειαίρην γαστέρα και τάς ίξυας

καϊ τούς βουβώνας έχουσι, καϊ τά έπιμήνια παντάπασιν

ού γίνεται' ήν δέ γίνηται, ολίγα καϊ πονηρά καϊ άχροα.

65 Ήν ερυσίπελας έχη τάς μήτρας, οίδέει τούς πόδας

20δ

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

ξελκωθεί, υπάρχει κίνδυνος η γυναίκα να γίνει παντε­λώς στείρα* χρησιμοποιούμε λοιπόν όλα αυτά που κα­θαρίζουν, δίχως όμως να προκαλούν ερεθισμό.

52 Αν η μήτρα σκληρύνει και πονάει,...

53 Αν η μήτρα κλείσει, το στόμιο της σκληραίνει και δεν δέχεται πια το σπέρμα, το οποίο βγαίνει εκεί και φεύγει, όταν η γυναίκα συνευρεθεί με τον άντρα της και αν κουνήσει τα πόδια της. Παρουσιάζονται τότε πόνοι στο υπογάστριο, στα λαγόνια και στους βουβώ-νες, και τα έμμηνα δεν έρχονται καθόλου* ή, αν έρχο­νται, είναι λίγα, κακής ποιότητας και άχρωμα.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

54 Βλ. Περί γυναιχείης φύσιος κεφ. 39-

55 Βλ. Περί γυναιχείης φύσιος κεφ. γι.

56 Βλ. Περί γυναιχείης φύσιος κεφ. 42.

57 Βλ. Περί γυναιχείης φύσιος κεφ. 13.

5 δ Βλ. Περί γυναιχείης φύσιος κεφ. 45·

59 Βλ. Περί γυναιχείης φύσιος κεφ. 46.

6θ Βλ. Περί γυναιχείης φύσιος κεφ. 11.

61 Πάλι ο λόγος για φλεγμονή της μήτρας.

62 Και πάλι ο λόγος για φλεγμονή της μήτρας.

6 3 Συνταγές για τους πόνους της μήτρας.

64 Υπόδειξη θεραπείας για την περίπτωση που θα εμφανι­

σθούν φλύκταινες στο στόμιο της μήτρας.

65 Αν η μήτρα έχει ανεμοπύρωμα, πρήζονται τα πό-

209

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

καϊ τούς μαζούς καϊ τό σώμα, καϊ πόνος αυτήν κατέχει,

καϊ όρθόπνοια γίνεται, καϊ άλγέει τούς κενεώνας καϊ τό

ύπογάστριον και τά στέρνα καϊ τήν κεφαλήν τρόμος τε

έχει, καϊ τάς χείρας νάρκη καϊ τούς βουβώνας, καϊ τάς

ίγνύας τρέμει' ενίοτε δέ καϊ έν τήσιν ίγνύησι πελιδναϊ

γίνονται, καϊ κουφίζει ολίγον χρόνον, καϊ ή χροιή, μά­

λιστα δέ καϊ οί μαζοϊ άείρονται κατά τήν όμοεθνίην'

άλλά γάρ ού πάνυ τι άλγέει, καϊ πΰρ καϊ ρίγος λαμβά­

νει., καϊ ερυθρό ν τό πρόσωπον γίνεται, καϊ δίφα ισχυρή,

καϊ τό ϊκταρ ξηραίνεται. Ταύτα ήν έγκύμονι περιπέσγ),

θνήσκει, καϊ ούκ άν δυνήσεται διαφυγεΐν.

6/ Ύδέρου μητρέων' ύφαιμόν τι ρέει ίχωροειδές, καϊ

καθαίρεται, καϊ δάκνει σφόδρα καϊ έλκοΐώσπερ άλμη τά

αιδοία καϊ τά πέριξ, καϊ όκου άν έπιστάξη έλκοΐ, καϊ ή

χροιή ίκτερώδης' τά δέ άλλα καθαίρεται πλήθος, ώσπερ

έν τοΐσιν άλλοισι ρόοισιν. Ή δέ νούσος βληχροτέρη τε

καϊ άλλως θανατώδης γίνεται, ήν έξελκωθώσιν αί μή-

210

ΠΕΡΙ ΙΎΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

δια της γυναίκας, οι μαστοί της και το σώμα της* η γυναίκα πονάει και έχει ορθόπνοια* έχει πόνους στα πλευρά, στο υπογάστριο, στο στέρνο και στο κεφάλι* τρέμει, μουδιάζουν τα χέρια και οι βουβώνες της, οι ι-γνύες τρέμουν και καμιά φορά μελανιάζουν προσωρι­νά ανακουφίζεται* το δέρμα και, προπάντων, οι μα­στοί πρήζονται λόγω της συμπάθειας των μερών του σώματος* η γυναίκα δεν πονάει υπερβολικά, έχει ό­μως πυρετό και ρίγος, κοκκινίζει το πρόσωπο της, δι­ψάει πολύ και ξηραίνονται τα γεννητικά της όργανα. Αν όλα αυτά συμβούν σε έγκυο γυναίκα, η γυναίκα αυτή πεθαίνει και δεν υπάρχει τρόπος να γλιτώσει.

65 (δις) Άλλη διατύπωση της προηγούμενης παραγράφου: βλ.

Περί γυναιχείης φύσιος κεφ. 12.

66 Βλ. Περί γυναικείης φύσιος κεφ. 2 και Περί γυναικείων Λ

κεφ. 59·

6/ Σε περίπτωση υδρωπικίας της μήτρας: ρέει και αποβάλλεται ένα υγρό ύφαιμο και νοσηρό, που ερεθί­ζει πάρα πολύ -σαν αρμύρα- τα γεννητικά όργανα και τα εξελκώνει* το ίδιο κάνει και σε όλα τα γύρω μέ­ρη* γενικά, όπου στάξει, δημιουργεί έλκη* το χρώμα της γίνεται σαν του ίκτερου* κατά τα άλλα, η ποσό­τητα του υγρού που αποβάλλεται είναι όπως στις άλ­λες ροές. Η αρρώστια παρουσιάζει αργή εξέλιξη και εί­ναι, γενικά, θανατηφόρα, αν εξελκωθεί η μήτρα. Στη

211

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

τραι. Ταύτην θεραπεύειν ώς τήν ύπό λευκούρόου έχο­

με νην, καϊ γάλα όνειον πιπίσκειν, καϊ ίσχναίνειν, καϊ

ίήσθαι ψαρμάκοισι τοΐσι προειρημένοισιν.Ύδέρου έκλει-

κτά' ήν ύδωρ εκ τών μητρέων ρέη, θείον, χηνός άλειφα,

λείχειν.

68 Ήν άνεμος εν τήσι μήτρησιν ένή, φύσα έξεισι καϊ

τρύζει, καϊ οίδέει πάσα, καϊ πΰρ έχει καϊ κάματος προς

τοίσδεσι' καϊ άΐσσει σφόδρα ύπό τής οδύνης, καϊ τον

άνδρα ού προσίεται, καϊ σφόδρα άχθεται τήν εύνήν, καϊ

όρθοΰσθαι άδυνατέει, καϊ ώς βαρέα μι ν έγκειται έν τήσι

μήτρησι, καϊ κεφαλήν άλγέει, καϊ άλύει, καϊ άναυδος έ­

στιν' ήνδέή οδύνη προστή, βοάτε καϊ άλγέει πάντα καϊ

ίξύας καϊ έπίσειον καϊ τήν έδρην, καϊ τό ούρον ϊσχεται

καϊ ή κοιλίη, καϊ πνίγεται, καϊ θανείν έράται, καϊ ύπο-

χόνδριον τιταίνεται, καϊ στόμαχος δάκνεται, καϊ στόμα

πικρόν, καϊ έμέει οξέα καϊ άκρητα, καϊ έρεύγεται θαμι-

νά., καϊ ραΐζει' ήν δέ μή, άνοιδίσκεται, καϊ ήν έπαφήση,

άντιτυπέει καϊ άλγέει. ...

212

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

γυναίκα αυτή εφαρμόζουμε την ίδια θεραπεία όπως στην περίπτωση της γυναίκας που έχει λευκή ροή· ε­πιπλέον της δίνουμε να πιει γαϊδουρίσιο γάλα, τη λε-πτύνουμε, και της δίνουμε τα φάρμακα που είπαμε προηγουμένως.Έκλειγμα για την υδρωπικία: Αν ρέει από τη μήτρα νερό, η γυναίκα να γλείφει ματζούνι α­πό θειάφι και λίπος χήνας.

68 Αν υπάρχει αέρας στη μήτρα, τα αέρια βγαίνουν με θόρυβο* η γυναίκα πρήζεται ολόκληρη* επιπλέον, έχει πυρετό και αισθάνεται ατονία* ο πόνος την κάνει να τινάζεται συνεχώς* δεν δέχεται τον άντρα της* αι­σθάνεται μια μεγάλη απέχθεια για τη συνουσία* δεν μπορεί να σταθεί όρθια* νιώθει σαν ένα βάρος μέσα στη μήτρα της· πονάει το κεφάλι της, είναι ανήσυχη και χάνει τη φωνή της* σε στιγμές πόνου, φωνάζει και υ­ποφέρει παντού: στη μέση, στην περιοχή της ήβης, στην έδρα* παρουσιάζει επίσχεση ούρων και κοπρά­νων αισθάνεται πνίξιμο, και θέλει να πεθάνει* το υπο­χόνδριο τεντώνεται, αισθάνεται ερεθισμό στον οισο­φάγο, το στόμα της είναι πικρό, κάνει εμετό ουσίες ξι­νές και άπεπτες, ρεύεται συχνά, και συνέρχεται* αλ­λιώς, η γυναίκα πρήζεται, και αν την αγγίξουμε, το πρήξιμο παρουσιάζει αντίσταση και πονάει.

Ακολουθεί θεραπευτική αγωγή.

69 Αν στη μήτρα σχηματισθεί μύλη από το πάχος του σπέρ-

213

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

7 1 Κήν ύποφυηται πιμελή σαρχοειδεστέρη, τηχεδόνα

έντιθέναι, χαι λεπτύνεινμέσως' αί γάρ λίην λεπτυνόμε-

ναι άραιαίείσι χαι εχτιτρώσχουσιν.

214

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

ματος που συγκρατήθηκε εκεί,...: συστήνονται ειδικά φάρμακα.

(Βλ. και Περί γυναικείων Λ κεφ γι).

γ Ο Αν υπάρχει αέρας στη μήτρα,...: περιγράφονται τα συ­

μπτώματα και συστήνεται θεραπευτική αγωγή (πβλ. και κεφ.

68).

71 Αν σχηματισθεί σαρκοειδές λίπος, χρησιμοποιού­με υπόθετο ειδικό για απίσχνανση και εφαρμόζουμε με μέτρο δίαιτα αδυνατίσματος* γιατί οι γυναίκες που υποβάλλονται σε δίαιτα αδυνατίσματος η οποία δεν λαμβάνει υπόψη της το μέτρο, έχουν αραιή στη σύ­σταση της σάρκα και αποβάλλουν.

72 Αν η μήτρα δεν είναι αρκετά ζεστή και δεν συγκρατεί το

σπέρμα,...: συστήνεται θεραπευτική αγωγή.

73 Μαύρη χολή στη μήτρα: συμπτώματα - θεραπεία.

74 Ξανθή χολή στη μήτρα: συμπτώματα - θεραπεία.

75 Φλέγμα στη μήτρα: συμπτώματα - θεραπεία.

γ6 Αν το στόμα της γυναίκας μυρίζει άσχημα και τα ούλα της

είναι μαύρα και σε κακή κατάσταση,...: συστήνεται θεραπευτική

αγωγή.

77 Αν ο μαστός γυναίκας παρουσιάσει ραγάδες,...: συστήνεται

θεραπευτική αγωγή.

78 Αν στα γεννητικά όργανα γυναίκας ή στο απευθυσμένο της

εμφανισθούν σκουλήκια,...: συστήνεται θεραπευτική αγωγή.

7 9 - 1 Ο 3 Βλ. παραπάνω σ. 103.

79 Διάφορες συνταγές για την παρασκευή καλλυντικών,

δο Συνταγές για την τριχόπτωση και τη φαλάκρα.

δι Συνταγές για τις φακίδες.

215

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

82 Συνταγές για τις λειχήνες.

83 Ωφέλιμα ποτά σε περίπτωση κόκκινης ροής.

84 Καταπλάσματα για την κόκκινη ροή.

85 Κλύσματα για τις ροές.

86 Υποκαπνισμοί για τις ροές.

87 Υπόθετα για την κόκκινη ροή.

88 Υπόθετο και έγχυμα για ροή υδαρούς υγρού.

89 Κατάπλασμα για τον πόνο από ροή υδαρούς υγρού.

90 Συνταγές για αιματώδη ή λευκή ροή.

9ΐ Ωφέλιμα ποτά σε περίπτωση υστερικού πνιξίματος.

92 Συνέχεια για το υστερικό πνίξιμο.

93 Συνταγή για την περίπτωση που η μήτρα γεμίσει από αέ­

ρα.

94 Διάφορες συνταγές για τις περιπτώσεις που η μήτρα μετα­

κινούμενη προκαλεί πίεση.

95 Συνταγές για τις πτώσεις της μήτρας.

96 Μαλακτικά της μήτρας.

97 Υποκαπνισμοί της μήτρας.

98 Συνταγές για πόνους στη μήτρα.

99 Θεραπευτική αγωγή για κάθε πάθηση της μήτρας.

100 Συνταγές για πόνους στη μήτρα ύστερα από χρήση κολ­

πικών υπόθετων.

ιο ί Για τις άφθες στα γεννητικά όργανα.

102 Συνταγή για την περίπτωση εμφάνισης αέρα στη μήτρα.

103 Συνταγή για την περίπτωση εμφάνισης εκφύματος στα

γεννητικά όργανα (πβλ. Περί γυναιχείης φύσιος κεφ. 65).

216

ΠΕΡΙ ΙΎΝΑΙΚΕΙΩΝ Β

Σ Χ Ο Λ Ι Α

ι. Για τη σημασία της λέξης δίαιτα βλ. στον ίο τόμο της έκ­

δοσης μας σ. 244·

2. Βλ. παραπάνω κεφ. ι του έργου γυναιχείης φύσιος. 3. Από πολλά χωρία της Ιπποκρατικής συλλογής μάς είναι

γνωστή η επιμονή των ιπποκρατικών γιατρών στην ανάγκη να

λαμβάνεται υπόψη -σε περίπτωση πάθησης συγκεκριμένου μέ­

ρους του σώματος- η κατάσταση ολόκληρου του οργανισμού* έ­

τσι -υποστήριζαν- μπορεί να καθορισθεί σωστότερα και η θερα­

πευτική αγωγή που πρέπει να εφαρμοσθεί. Βλ. και σ. ιγ εξ. του

ίου τόμου της έκδοσης μας.

4· Βλ. παραπάνω κεφ. γ.

217