Διαφοροποίηση της διδασκαλίαςγια μαθητές με πολυαναπηρία

Αντωνία Γεωργούλα, Μαρία Ζέζα, Φίλιππος Κατσούλης

1

Ταυτόχρονη συνύπαρξη στο ίδιο πρόσωπο αναπηριών ο συνδυασμός των οποίων δημιουργεί στον μαθητή σοβαρές εκπαιδευτικές ανάγκες, τέτοιες που δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν μέσω ενός ειδικού εκπαιδευτικού προγράμματος αποκλειστικά για ένα από τα προβλήματα (ΙDEA, 2004:§ 300.8 (c) ( 7)

Συνυπάρχουν κινητικές δυσλειτουργίες (συνήθως λόγω βλάβης του κεντρικού νευρικού συστήματος)με δυσλειτουργίες αισθητηριακές γνωστικές(π.χ. νοητική αναπηρία, προβλήματα λόγου κι επικοινωνίας, αισθητηριακά προβλήματα κ.λ.π.)

,Ο συνδυασμός τους επιφέρει σοβαρές δυσκολίες στην αλληλεπίδραση, την επικοινωνία και τη μάθηση του ατόμου

Ετερογενής ομάδα παιδιών με διαφορετικές, αλλά και σύνθετες ανάγκες. Εκτός από

διαταραχές της όρασης, ένα παιδί θα μπορούσε να έχει μία ή περισσότερες πρόσθετες

αναπηρίες, όπως: σωματική αναπηρία, δυσκολίες στην ομιλία, νοητική υστέρηση, διάχυτες

αναπτυξιακές διαταραχές, προβλήματα συμπεριφοράς και σημαντικές μαθησιακές

δυσκολίες. Αποτελούν περίπου το 48% του συνολικού πληθυσμού των παιδιών με προβλήματα όρασης

(Κeil, 2002). Από αυτά: -το 18 % χαρακτηρίζονται ως παιδιά με προβλήματα όρασης και πρόσθετες αναπηρίες (visual

impairments and additional disabilities) και : • παρουσιάζουν ήπιες έως μέτριες μαθησιακές δυσκολίες (εξαιρουμένων σοβαρής ή

σοβαρών μαθησιακών δυσκολιών )•βρίσκονται στο πλαίσιο της συνήθους αναπτυξιακής κλίμακας για την ηλικία τους.

-το 30 % χαρακτηρίζονται ως παιδιά με πολλαπλές αναπηρίες και διαταραχές της όρασης (multi disabilities and visual impairments “MDVI” ) .

•Τα παιδιά αυτής της κατηγορίας περιγράφονται ότι έχουν:– πολλαπλές δυσκολίες, οι οποίες περιλαμβάνουν σοβαρή ή σοβαρές

μαθησιακές δυσκολίες και λειτουργούν σε πρώιμα, ή πολύ πρώιμα, στάδια της ανάπτυξης(Morris & Smith, 2008; Keil 2002

Η τυφλοκώφωση αναφέρεται ως μια συνακόλουθη αναπηρία της όρασης και τηςακοής, ο συνδυασμός των οποίων δημιουργεί σοβαρές επικοινωνιακές, και άλλεςαναπτυξιακές και εκπαιδευτικές ανάγκες, οι οποίες δεν μπορούν να ικανοποιηθούναπό ειδικά εκπαιδευτικά προγράμματα σχεδιασμένα αποκλειστικά για μαθητές μεπροβλήματα όρασης ή ακοής. (IDEA, [§300.8(c)(2)]).

Ετερογενής πληθυσμός με σημαντικές δυσκολίες ως προς την:• επικοινωνία• αυθόρμητη μάθηση• γνωστική ανάπτυξη , πρόσβαση σε αισθητηριακές πληροφορίες• μίμηση• παρώθηση, προσμονή• κοινωνικό-συναισθηματική αλληλεπίδραση• κινητικότητα (restricted mobility = restricted learning)

Χωρίς νοητική αναπηρία

• Διατήρηση της στοχοθεσίας του Α.Π.Σ.

• Προσβασιμότητα στο εκπαιδευτικό υλικό και στο μαθησιακό περιβάλλον

• Διαφοροποίηση με προσαρμογές στη διδακτική διαδικασία

• Διαφοροποίηση ως προς την αξιολόγηση

Με νοητική αναπηρία

Διαφοροποίηση στη στοχοθεσία μικρής έως μεγάλης έκτασης

Διαφοροποίηση μεγαλύτερης έκτασης τόσο στο εκπαιδευτικό περιβάλλον, όσο και στη διδακτική διαδικασία αλλά και στην αξιολόγηση

• Eύλογες προσαρμογές στο μαθησιακό περιβάλλον• Πολυαισθητηριακή προσέγγιση• Βιωματική διδασκαλία και πραξιακή μάθηση • Ανάλυση έργου(κατάτμηση δεξιότητας σε μικρά

βήματα) και φθίνουσα καθοδήγηση• Έμφαση στις δεξιότητες που προάγουν την

αυτονομία και την κοινωνική συμμετοχή• Αξιοποίηση συστημάτων εναλλακτικής

επικοινωνίας και της υποστηρικτικής τεχνολογίας • Δυναμική αξιολόγηση

Κοινές στρατηγικές διαφοροποίησης στην

πολυαναπηρία

Οποιαδήποτε συσκευή ή προϊόν υποστηρίζει την λειτουργικότητα και τη συμμετοχή ενός ατόμου στην κοινωνική ζωή.

Χαμηλής τεχνολογίας: μηχανή braille, πινακίδα braille, προσαρμοσμένες επιφάνειες εργασίας, grips, πίνακες επικοινωνίας, ειδικά βοηθήματα για την ένδυση κ.λ.π.

Εφαρμογές Υψηλής τεχνολογίας: διακόπτες, χειριστήρια, (joysticks), εναλλακτικά πληκτρολόγια, οθόνες αφής, λογισμικά μεγέθυνσης κι ανάγνωσης, εκτυπωτές braille, CCTV, braille displays κ.λ.π.

Συστήματα/βοηθήματα που συμπληρώνουν ή ενισχύουν την λεκτική επικοινωνία

Μέσα χαμηλής τεχνολογίας: Πίνακες ορθογραφίας, πίνακες, βιβλία ή ντοσιέ επικοινωνίας με σύμβολα, πλαίσια για βλεμματική ένδειξη, συμβολικά συστήματα επικοινωνίας(Macaton, PECS, BLISS), απτικά πικτογράμματα, αντικείμενα αναφοράς, κ.λ.π.)Υψηλής τεχνολογίας: Ηλεκτρονικές συσκευές επικοινωνίας και ηλεκτρονικοί υπολογιστές με εξειδικευμένο λογισμικό και προσαρμοσμένο υλικό που επιτρέπουν την χρήση του Η/Υ ως συσκευή επικοινωνίας (υπολογιστικά συστήματα επιλογής μέσω σάρωσης (scanning) , συνθέτες ομιλίας κ.λ.π).

Διαφοροποίηση στο περιεχόμενο Απλοποίηση του κειμένου με την μέθοδο ‘’easy to read” ή

“κείμενο για όλους”, Χρήση επεξεργάσιμων ηλεκτρονικών βιβλίων(e-book, audio book) Προσαρμογή του περιεχομένου για μετεγγραφή σε γραφή Braille

(απαλοιφή εικόνων, ανάγλυφες εικόνες κ.λ.π.) .

Διαφοροποίηση στο τελικό προϊόν Μετατροπή των εργασιών που ανατίθενται και των ερωτήσεων

σε μορφή ‘’κείμενο για όλους”. Οι ερωτήσεις παρουσιάζονται σε μορφή πολλαπλών επιλογών Χρήση συστημάτων εναλλακτικής επικοινωνίας και συσκευών

υποστηρικτικής τεχνολογίας κατά την αξιολόγηση. Αντικατάσταση εκπαιδευτικών έργων που απαιτούν

κινητικότητα/όραση κ.λ.π.

Στην κινητική αναπηρία που οφείλεται σε προσβολή του κεντρικού νευρικού συστήματος παρουσιάζονται συνήθως ως δευτερογενή αποτελέσματα: επιληψία (25%) προβλήματα ακοής (20%) προβλήματα όρασης (20%) προβλήματα λόγου/άρθρωσης (50%)Νοητική υστέρηση(το 75% παρουσιάζει ΔΝ< 70). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εγκεφαλική παράλυση.

Θέση και στάση του μαθητή. Επιφάνεια εργασίας . Λειτουργική και κατάλληλα

προσαρμοσμένη, προσαρμογή του πίνακα σε κατάλληλο ύψος, προσαρμογές ώστε τα υλικά, τα βιβλία και τα εργαλεία γραφής να σταθεροποιηθούν

Χειρισμός εντύπων: τοποθέτηση υλικών ανάμεσα στις σελίδες, για ευχερή διαχωρισμό τους(κομμάτια σφουγγαριού,velcro, μεγάλοι συνδετήρες κ.λ.π.)

Τεχνική “Color Line Prompting Strategy”Εναλλακτική και Επαυξητική Επικοινωνία (AAC)Υποστηρικτική τεχνολογία

Πίνακας βασικού λεξιλογίου. Περιέχει απλές εικόνες-σύμβολα συνοδευόμενες από λέξεις, οργανωμένα σε συνδεδεμένους θεματικούς πίνακες (σχολείο, σπίτι, φαγητά κ.λπ.).Υπάρχει ευρετήριο στην αρχή.

Πίνακας με φράσεις και προτάσεις. Πίνακες με γράμματα και αριθμούς. Οι μαθητές μέσω

της δείξης, εισάγονται σε δεξιότητες γραμματισμού και μαθηματικών(πίνακας ορθογραφίας).

Οπτικοί πίνακες για δείξη με εστίαση βλέμματος (eye gaze).

Πίνακας επικοινωνίας με εικόνες

ΝΑΙ Ο Χ Ι ς ε ρ τ υ θ ι ο π α σ δ φ γ η ξ κ λ ζ χ ψ ω β ν μ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 0 ΕΠΑΝΑΛΑΜΒΑΝΕΤΕ ΠΑΡΑΚΑΛΩ;ΤΕΛΟΣ ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΛΑΘΟΣ

• Ο μαθητής θα πρέπει να καλύψει σταδιακά τις βασικές επικοινωνιακές του ανάγκες, αποκτώντας ένα ρεπερτόριο εξυπηρέτησης των βασικών επικοινωνιακών λειτουργιών

• Επικοινωνιακή λειτουργία Έννοια / λέξη, σύμβολο

Κατάφαση / άρνηση Όχι, ναι, μ’ αρέσει, δεν μ’ αρέσει

Κοινωνική συμπεριφορά γεια σου, παρακαλώ, ευχαριστώ

Διατύπωση αιτήματος για αντικείμενοθέλω + αντικείμενο

Διατύπωση αιτήματος για μια δραστηριότητα

Πάμε, θέλω και άλλο θέλω + δραστηριότητα

Αίτηση για πληροφορίαπού είναι; τι είναι; τι κάνουμε; πού πάω;

προστασία και αυτόνομη μετακίνησηΕίσοδος, έξοδος, προσοχή!, κίνδυνος, τουαλέτα, stop

Προσέλκυση προσοχήςΕγώ!,κοίτα!

Παροχή πληροφοριών Ρήματα +διάφορα σύμβολα – ουσιαστικά, επίθετα

Έκφραση συναισθημάτων, αναγκών Είμαι /νιώθω + μετοχές (χαρούμενος, λυπημένος, φοβισμένος) ή ρήματα που εκφράζουν αίσθημα, ανάγκη (φοβάμαι, πεινάω, διψάω κ.λπ.)

Προϋπόθεση η παροχή δυνατότητας στο μαθητή να απαντά σε ερωτήσεις: Χρησιμοποιώντας ένα σύστημα επικοινωνίας (για κατάφαση (ναι) /

άρνηση (όχι) (π.χ. με σύμβολα, εικόνες)Με ακουστική σάρωση. Στον μαθητή παρέχονται ακουστικές

επιλογές(π.χ. διάφορες εκδοχές ανάγνωσης μιας διδαχθείσας λέξης). Κατά την ακρόαση τους, με κίνηση ή ήχο, ο μαθητής δείχνει την επιλογή που θεωρεί σωστή.

Με οπτική σάρωση. Παρέχονται στο μαθητή διαφορετικές επιλογές(π.χ. όσον αφορά το σωστό αντίστοιχο γράφημα ενός φωνήματος ) σε έντυπη μορφή και ο μαθητής επιλέγει τη σωστή με δείξη.

Χρησιμοποιώντας σύστημα εναλλακτικής/επαυξητικής επικοινωνίας. Με χρήση άμεσης επιλογής ή σάρωσης.

Με εστίαση βλέμματος(eye gaze) ως μέσο απάντησης

• Αξιοποίηση και ενίσχυση της υπολειπόμενης όρασης του μαθητή ώστε ο μαθητής να την χρησιμοποιεί πιο αποτελεσματικά.

• Επιλογή της κατάλληλης θέση ς του μαθητή μέσα στην αίθουσα

• Παροχή επιπλέον χρόνου στο μαθητή ώστε να ανταποκρίνεται σε οπτικά ερεθίσματα , όταν υπάρχει υπολειπόμενη όραση,

• Χρήση υλικών με έντονα χρώματα , για υψηλή αντίθεση με το φόντο.

• Σύνδεση οπτικών πληροφοριών με άλλα αισθητηριακά ερεθίσματα , κυρίως ακουστικές ενδείξεις .

• Γνώση των οπτικών προτιμήσεων του μαθητή για το χρώμα , το οπτικό πεδίο.

• Αποφυγή υπερδιέγερσης του μαθητή , μέσω της εισαγωγής πάρα πολλών ερεθισμάτων.

24

• Ευκαιρίες για εξερεύνηση νέων αντικειμένων και χώρων και για απόκτηση πολλών εμπειριών.

• Μεγάλη ποικιλία από υφές, σχήματα, βάρη, θερμοκρασίες, ήχους, μυρωδιές και γεύσεις για να οικοδομήσουν ουσιαστικές σχέσεις και αντιλήψεις για το περιβάλλον.

• Παροχή ευκαιριών για την πρακτική και ενίσχυση των δεξιοτήτων στο φυσικό περιβάλλον. Η επανάληψη είναι απαραίτητη για την απόκτηση νέων δεξιοτήτων.

• Παραστατικές περιγραφές κατά τη διδασκαλία, προκειμένου να αντισταθμιστούν τα χαμένα οπτικά ερεθίσματα και οι πληροφορίες από το περιβάλλον.

• Χρήση συγκεκριμένων απτικών υλικών από την καθημερινή ζωή όσο το δυνατόν περισσότερο. Αυτό παρέχει ευκαιρίες για κιναισθητική και απτική μάθηση.

• Σταθερές πηγές ήχου για τον προσανατολισμό του σε σημαντικές τοποθεσίες και χώρους, όπως τα κύμβαλα που κρέμονται στην πόρτα.

• Οι δραστηριότητες θα πρέπει να αναλύονται σε βήματα (ανάλυση έργου) και να κατανέμονται, έτσι ώστε κάθε βήμα να μπορεί να διδαχθεί διαδοχικά. 25

Απτικές ενδείξεις (tactile cues, touch cues) Απτικά σύμβολα Ενδείξεις αντικειμένων (object cues , objects of reference) Πικτογράμματα και εικόνες Χειρονομίες, κινήσεις, εκφράσεις Προφορικός λόγος, φωνήματα Νοηματική γλώσσα, Απτική νοηματική γλώσσα, Δαχτυλικό αλφάβητο , απτικό δαχτυλικό αλφάβητο Γραφή braille , έντυπο και μεγενθυμένο κείμενο Ηλεκτρονικά συστήματα

Η πρώτη προτεραιότητα είναι η επικοινωνία Θα πρέπει να ενθαρρύνεται η χρήση της υπολειπόμενης

όρασης ή/και ακοής Η νέα γνώση βασίζεται στην προηγούμενη εμπειρία Η «ρουτίνα» ενισχύει την κατανόηση

(ημερολόγιο, προσμονή, ασφάλεια, οικειότητα)

Ένα επικοινωνιακό μαθησιακό περιβάλλον θα πρέπει να παρέχει ευκαιρίες για ενεργό συμμετοχή, αλληλεπίδραση, και γενίκευση των δεξιοτήτων

Η επανάληψη ενισχύει την κατανόηση. Ακολουθείται ο ρυθμός του μαθητή. Μοντελοποίηση ή καθοδήγηση

(co-active, co-operative, re-active learning,

hand over hand, hand under hand). (nationaldb.org)

Χρησιμοποίηση υποστηρικτικής τεχνολογίας για την επαύξηση της επικοινωνίας και την περιβαλλοντική επίγνωση

Ο τυφλοκωφός μαθητής χρειάζεται ένα μαθησιακό περιβάλλον

επικοινωνιακό, δομημένο, ασφαλές, προβλέψιμο καιπροσβάσιμο με : • καθορισμένους χώρους εργασίας με ηχητικές,

οπτικές, απτικές και οσφρητικές ενδείξεις• διαβάθμιση στα επίπεδα του φωτός • αποτελεσματική χρήση των χρωμάτων και των

αντιθέσεων • προσβάσιμες περιοχές αποθήκευσης υλικών