Човековите права како демократска вредност

^ovekovite prava kako demokratska vrednost T drejtat e njeriut si vler demokratike

3

^OVEKOVITE PRAVA

KAKO DEMOKRATSKA VREDNOST

T DREJTAT E NJERIUT

SI VLER DEMOKRATIKE


4

Za izdava~ot: Pr botuesin FRIEDRICH-EBERT-STIFTUNG Milinka Trajkovska Recenzenti: Recenzentt: d-r Nata{a Gaber-Damjanovska m-r Nazmi Mali}i Lektura na makedonski jazik: Simona Gruevska-Maxoska Lektorimi n gjuhn shqipe Ismet Biti} Kompjuterska podgotovka na tekstot: Prgaditja kompjuterike e tekstit Ink - International -Skopje Pe~at /Shtypshkronja Ink - International -Skopje CIP- Katalogizacija vo publikacija Narodna i Univerzitetska biblioteka "Sv. Kliment Ohridski"- Skopje Klubi Demokratik- Shkup a. Makedonija/^ovekovi prava ISNB


5

^OVEKOVITE PRAVA

KAKO DEMOKRATSKA VREDNOST

T DREJTAT E NJERIUT SI VLER DEMOKRATIKE


6


7

PREDGOVOR

ôvekovite prava kako demokratska vrednost

Vo 2002 godina, FES vo Makedonija odrà redica seminari na koi razli~ni referenti i referentki im se obra}aa na razli~ni celni grupi za da gi pretstavat pravata i doistoinstvoto na ~ovekot vo razli~ni ìvotni situacii i da pridonesat kon toa istite da gi baraat i da gi implementiraat. FES veruva deka ova osobeno e va`no vo sega{nata situacija vo Makedonija po vooruènite konflikti. Samo ako lu|eto me|usebno se po~ituvaat, a toa zna~i gi prifa}aat razli~nite svojstva, moàt mirno zaedni~ki da ìveat. Deka ova osobeno vaì za Makedonija, zemjata vo koja ima dve golemi razli~ni grupi narodi so razli~en jazik i religija, e o~igledno.

Vo ovaa zbirka, nie od na{ata gledna to~ka kako va`ni gi izbravme ovie referati za na ovoj na~in da bidat dostapni na po{i-rokata publika. Nekoi referati ja zafa}aat istorijata na ~ovekovite prava, osobeno komunisti~koto minato so vospitana avtoritarna svest; potoa sega{nata rabota na Sudot na ~ovekovite prava vo Strazburg i vlijanieto na globalizacijata vrz Makedonija. Drugite referati se za-nimavaat konkretno so sega{nite prava na Makedoncite na rabotnoto mesto i za vreme na izborite i upatuvaat na rabotata na ombudsmanot, preku koj }e moàt da se baraat pravata. Od osobena va`nost se ko-lektivnite prava {to proizleguvaat od Ohridskiot ramkoven dogovor. Avtorite go poddrùvaat povikot za multietni~ka kultura i upatu-vaat na osobena odgovornost na bezbednosnite vlasti za dostoinstvoto na ~ovekot.

Se nadevame deka ~itatelot }e go zainteresira nekoja statija i deka knigata sevkupno }e moè da pridonese ~ovekovite prava vo Makedonija da bidat respektirani i po~ituvani. Arnold Vemherner Direktor Fondacija Fridrih-Ebert


8

PARATHENIE

T drejtat e njeriut vler demokratike

Ne vitin 2002 FES ne Maqedoni organizoi nje serial seminaresh ne te cilet

referente te ndryshem iu drejtuan grupeve te ndryshme qellimore me qellim qe tì prezentojne te drejtat dhe dinjitetin e njeriut ne situate te ndryshme jetesore dhe te kontribuojne ndaj asaj qe te njejtit tì kerkojne dhe tì implementojne. FES beson se kjo posaerisht eshte me rendesi ne situaten e tanishme ne Maqedoni pas konflikteve te armatosura. Vetem nese njerezit respektohen midis veti, e kjo do te thot se i pranojne veorite e ndryshme, mund te jetojne bashkarisht ne paqe. Se kjo posaerisht vlen per Maqedonine, shtet ne te cilin ka dy grupe te medha popujsh te ndryshem me gjuhe dhe religjion te ndryshem, eshte e qarte.

Ne kete permbledhje ne nga kendeveshtrimi yne, si te rendesishem i

zgjodhem keto referate me qellim qe ne kete menyre te jene te kuptueshem per publikun me te gjere. Disa referate e prekin historikun e te drejtave te njeriut, posaerisht te kaluaren komuniste me vetedije te edukuar autoritare; pastaj puna e tanishme e Gjyqit per te drejtat e njeriut ne Strazbur dhe ndikimin e globalizimit mbi Maqedonine. Referatet tjera mirren konkretikisht me te drejtat e tanishme te Maqedonasve ne vendin e punes dhe gjate zgjedhjeve, si dhe shpiejne ne punen e Ombdusmanit (Avokatit popullor), permes te cilit do te mund te kerkohen te drejtat. Me rendesi te posame jane te drejtat kolektive, qe dalin nga Marreveshja korrniz e Ohrit. Autoret e mbeshtesin thirrjen per kulture multietnike dhe shpiejne ne pergjegjesi te veant te organeve te sigurise per dinjitetin e njeriut.

Shpresojme se lexuesi do te gjej veshtrime te rendesishme ne kete botim

dhe se libri ne pergjithesi do te mund te kontribuoj qe te drejtat e njeriut ne Maqedoni te respektohen me shume. Arnold Vemherner Drejtor Fondacioni Fridrih Ebert


9

RECENZENTSKO MISLEWE

Sovremenite procesi na transformacija na politi~kite sistemi kaj brojni dràvi dinami~no promoviraat promeni i vo nacionalnite pravni sistemi, nametnuvaj}i nivno postojano zbogatu-vawe so novi me|unarodno prifateni vrednosti. Sledej}i go toj trend, inkorporiraweto na ~ovekovite prava, po~nuvaj}i od onie osnovnite, i postojano nadograduvaj}i se i {irej}i se kon site aspekti na ~ovekovoto ìveewe i deluvawe, ja pretstavuvaat bitta na raste~koto humanizirawe na sekoe op{testvo. Koga tie se vtkaeni vo nacionalno-to zakonodavstvo vsu{nost go promoviraat legalniot pristap kon po-liti~kata nauka, kade pravoto gi sledi op{testvenite previrawa i od-govara na niv preku nudewe normativni re{enija za sovremenite poja-vi. Vo ovaa smisla, kombinacijata na institucionalizmot i demokra-tijata pretstavuvaat reìm so otvoreni "kraevi", demonstriraj}i voz-mo`nost za ponatamo{na priem~ivost i {irewe.

ôvekot e ~len na op{testvenata zaednica koj stapuva vo kon-takt so drugi lu|e i deluva i ìvee vo op{testveni grupi. Toj preku op{testvenite institucii gi ostvaruva svoite osnovni biolo{ki i op{testveni potrebi i celi koi gi spodeluva so drugite lu|e, kako i nivnite obrazuvani potesni ili po{iroki interesni grupi. Preku komunicirawe so drugite, ~ovekovata priroda se menuva i se oblagoro-duva, stimuliraj}i me|usebna solidarnost. Zatoa e imanentno postoe-weto na legalen sistem (ustav i zakoni) i sudovi koi tie prava gi in-terpretiraat i gi primenuvaat. Pristapot zapo~nuva preku individua-lizacija na ~ovekovata li~nost pri aplikacijata na pravata, kade dr-àvata so svojata mo`nost za upotreba na sila ima za cel da go obezbe-di nivnoto ostvaruvawe i za{tita. Poznato e deka korpusot na pravata opfa}a sferi obezbedeni za gra|aninot kako ~ove~ka individua, kako politi~ko bitie i kako ~len na edna zaednica.

Isto taka, ~ovekovite prava se bazi~ni pravila na politi~kata praktika i obezbeduvaat va`ni mehanizmi za vladina odgovornost za ona {to taa go ~ini ili ne. Preku niv e vidlivo dali dràvata uspeva da obezbedi zadovolitelna pokrienost i implementacija na pravata, kako i dali vnesuva odreden red, normiranost, pogolema op{testvena relaksiranost, implementacija na gra|anskata odgovornost ili obra-tno. Ne zaludno, stepenot do koj odredeni dràvi i sistemi ja garanti-raat ovaa polna implementacija i za{tita se identifikuva kako eden od najva`nite indikatori za stepenot na demokratizacijata na edno op{testvo, {to kako merilo e merodavno i za na{ata dràva.


10

Potrebna e poopse`na analiza na implikaciite na institucio-

nalnite promeni vo dràvite vo tranzicija, so cel da se vidi koi re-{enija bi obezbedile popermanentno ostvaruvawe na demokratijata vo dràvata. Na ova se nadovrzuva aktuelnata politi~ka teorija koja veli deka pretsedatelskite sistemi ne se pogodni za toa, no zatoa parlamen-tarnite sistemi kombinirani so pridru`ni institucii na politi~ka akomodacija me|u oponentnite grupi moàt da obezbedat demokratsko upravuvawe i da donesat op{testvena stabilnost vo visoko podeleni op{testva (Liphart 1984 i Levin 1992). Edna aktivna, otvorena i efi-kasna dràva ima potreba od optok na golemo koli~estvo na informa-cii za politi~kite procesi i za politi~kiot efekt na dràvata na site nivoa.

Nacionalnite specifiki vo primenata na ~ovekovite prava

~esto go isfrlaat na povr{ina odnosot pome|u kulturnite normi i obi~ai, koi se kosat so dràvnoprifatenite institucionalni formi i re{enija. Tie ~esto umeat da igraat i retrogradna uloga, taka {to dràvata e prinudena vo takvi slu~ai da primeni sila i pritisok vo ostvaruvaweto na proklamiranite i prifateni pravila. Neretko se raboti i za "sudir" na nivoa na razvitok, ili na generaciski vredno-sti, kade potrebite i senzibilnosta kon opredeleni vrednosti evolu-ira i se transformira. Postarite generacii neretko neguvaat popri-vrzan odnos kon "materijalnite" i socijalnite celi, ekonomskata bla-gosostojba, socijalnata sigurnost, zakonot i redot, redot i poredokot, kon verskite vrednosti i kon jakata nacionalna odbrana. Za razlika od niv, pomladite imaat "postmaterijalni" vrednosti, kako potreba za sa-moizrazuvawe, li~na sloboda, socijalna ednakvost, sebeispolnuvawe, samoiskaùvawe i odrùvawe na kvalitetot na ìvotot. Isto taka, po-stoi potreba dràvite da pokaùvaat sistemska senzitivnost i kon drugi novi kvaliteti koi isplivuvaat na povr{ina baraj}i nivno regu-lirawe, kako potrebata od zdrava ìvotna sredina, ènskite prava, potrebite na drugi gra|anski grupi i sl. Koga pravniot sistem na edna dràva adekvatno reagira na vakviot tip novonastanati potrebi, po-vratno se dobivaat novi, pro{ireni modeli na politi~ka participa-cija. Zatoa, preporaka za tranzicionite demokratii e deka instituci-ite koi se voveduvaat ne treba da se dizajniraat namenski, tuku postoj-nite da se transformiraat, da evoluiraat i da se adaptiraat.

Od druga strana, i pokraj toa {to dràvata vo sovremenite

me|unarodni procesi ostanuva kako vaèn faktor vo svetskata poli-tika, sepak transnacionalnite relacii dobivaat s pove}e na va`nost i dominiraat nasprema onie me|u pooddelni dràvi. Vo toa prirodno


11

pomagaat i sovremenite sredstva za komunikacija, preku koi ve}e ne postoi ekskluzivnost vo poseduvaweto na informacii od strana na edna dràva. Ova, pridruèno so dinamikata na me|unarodnite eko-nomski procesi, ve}e ja doveduva ekskluzivnosta na dràvniot suvere-nitet pod pra{awe. Kako reperkusija na ovaa sostojba, me|unarodnata za{tita na ~ovekovite prava gi predizvikuva i gi prinuduva nacional-nite pravni sistemi da se modificiraat i da se transformiraat, rea-giraj}i na dràvnoto postapuvawe ili ne vo pravec na za{tita na tie prava. Preku toa, nadnacionalnata dimenzija na ~ovekovite prava s pove}e se nadograduva i se zbogatuva.

Cel na ova izdanie e da gi prokomentira fenomenolo{kite karakteristiki na ovie prava vo sovremenoto makedonsko op{testvo, kade tie iskustveno se adaptiraat i prilagoduvaat na postojnite potrebi. Takvata adaptacija, vo ~ij fokus na poizrazeno interesirawe se procesite na demokratizacija i modifikacija na dràvnite insti-tucii, nosi nov kvalitet, koj ovozmoùva izvesna relaksacija na op-{testvenite sprotivnosti koi tleele i koi imale potreba od nivna institucionalna reguliranost. Su{tinski, proklamiranite prava ja zadrùvaat svojata karakteristika, i zatoa e potrebno naukata da go dade svojot zbor i pridones vo nivnoto potemelno razbirawe i do-ma{na implementacija. Cvrstinata vo garantiraweto na nekoe pravo bi trebala da vaì za sekoj gra|anin na Republika Makedonija, no za-toa sekoe uìvawe na toa pravo povlekuva i odgovornost za garantira-we na istoto i na drugite lica. Poradi fluidnosta na doma{nite op-{testveni previrawa, za àl, ovaa dimenzija mnogu ~esto se prenebreg-nuva ili "namerno" se podzaborava.

Multukulturalizmot e vozmoèn vo edno liberalno op{testvo edinstveno ako opredelime jasna granica me|u, {to e ~isto javno, koi se nadle`nostite i legalnite pravila za celata zaednica, i {to e ona {to e privatno, vo smisla na pra{awa koi imaat odlika na individu-alna ili grupna svest i obvrska. Razli~ni zaednici i kulturi e mo{ne vozmo`no da ìveat zaedno ako pokaàt volja da go prifatat zacrta-niot zaedni~ki imenitel i ako me|usebno gi po~ituvaat postojnite kulturni razliki. Tuka treba da se napravi cvrsto obvrzuva~ki kon-senzus za gra|anski prava i slobodi koi }e vaàt za site.

Temite koi ova izdanie gi opfa}a se zanimavaat so analiza na: dilemata koj izboren sistem bi bil najadekvaten za Republika Makedo-nija i zo{to; dali i vo koi uslovi avtoritarnosta vo makedonskoto op-{testvo deluva kako ko~ni~ar na demokratskite procesi i na afirma-cijata na ~ovekovite prava; koj e soodnosot me|u liberalnoto poimawe na konceptot za ~ovekovi prava nasprema dominacijata na golemite


12

sili pri pragmatskoto ostvaruvawe na politikata vo svetski ramki, i kade vo ovoj kontekst se nao|a Republika Makedonija; koe e realnoto vlijanie na Evropskata komisija za ~ovekovi prava od aspekt na von-redno vaèn pottiknuva~ na evropskite integracioni procesi i vred-nosti; kakvo e izbornoto odnesuvawe na makedonskiot glasa~ i koi faktori mu vlijaat; dali vo ramkite na ~ovekovite prava spa|a i pra-voto na ~ovekot da odlu~uva za integracija vo me|unarodnite institu-cii i organizacii; na koe implementaciono nivo se nao|aat ~ovekovi-te prava vo doma{noto krivi~no, krivi~no-procesno i izvr{no zako-nodavstvo; koi se reperkusiite i dimenziite na kolektivnite prava, i koja e lojalnata dol`nost ili odgovornost na pripadnicite na odredna etni~ka zaednica kon dràvata vo koja ìveat vo makedonski uslovi; kakva e pojavnosta na multikulturalizmot vo makedonski ramki i kako da se gradi "postetni~ka Makedonija".

Makedonskoto op{testvo ima preìveano bolni istoriski pre-virawa pridruèni so efektite od postojnite op{testveni rascepi vo nego koi predizvikuvaat dopolnitelni turbulencii. Diseminacijata na informacii, kakvi {to gi poseduvaat prilozite vo ovaa kniga, kon {to e mo`no po{irok auditorium, kako i zbogatuvaweto na poznava-wata od opredelena oblast, igraat va`na uloga vo gradeweto na nacio-nalnata politi~ka kultura. Tranzicionite okolnosti vle~at so sebe brojni nebulozi i nedorazbirawa vo primenata na novite elementi vneseni vo op{testveniot (posebno pravniot sistem), i zatoa publika-ciite od ovoj tip se posebno neophodni vo rasvetluvaweto na pojavno-sta i efektite na ovie novini. Ova izdanie na svoj na~in bi moèlo da pridonese vo forsiraweto na sistemskite centripetalni sili, koi dolgoro~no bi trebale da u~estvuvaat vo gradeweto zaedni{tvo, kultu-ra na zaedni~ko ìveewe i komunikacija vo Republika Makedonija.

Doc. d-r Nata{a Gaber Damjanovska


13

MENDIMI RECENZUES

Proceset bashkekohore te transformimit te sistemeve politike te shumica e shteteve ne menyre dinamike promovojne ndryshime edhe ne sistemet kombetare juridike, duke imponuar pasurimin e tyre te vazhdueshem me vlera te reja te pranuara nderkombetare. Duke e percjellur kete trend, inkorporimi i te drejtave te njeriut, duke u nisur nga ato themelore, dhe vazhdimisht duke u mbindertuar dhe zgjeruar ndaj te gjitha aspekteve te jetes dhe veprimit njerezor, e paraqesin qenien e humanizimit rrites te do shoqerie. Ku ata jane te misheruara ne legjislativat kombetare, ne te vertet e promovojne qasjen legale drejte shkences politike, ku e drejta i percjell velimet shoqerore dhe u pergjigjet atyre permes ofrimit te zgjidhjeve normative per dukurite bashkekohore. Ne kete kuptim, kombinimi i institucionalizmit dhe demokracise paraqet nje regjim me skaje te hapur, duke demonstruar mundesine per zbatushmerine dhe zgjerimin e metejshem. Njeriu eshte anetar i bashkesise shoqerore i cili vjen ne kontakt me njerez tjere si dhe vepron dhe jeton ne grupe shoqerore. Ai permes institucioneve shoqerore i realizon nevojat dhe qellimet e veta themelore biologjike dhe shoqerore qe i ndan me njerezit tjere, si dhe grupet e tyre te krijuara me te ngushta ose me te gjera.Permes komunikimit me tjeret, natyra njerzore menjanohet dhe fisnikrohet, duke stimuluar solidaritet te ndersjellte. Prandaj eshte imanent ekzistimi i sistemit legal (kushtetuta dhe ligje) dhe gjyqe te cilet ato te drejta i interpretojne dhe i zbatojne. Qasja fillon permes individualizimit te personalitetit te njeriut gjate aplikimit te te drejtave, ku shteti me mundesin e vet per perdorimin e forces ka per qellim t`a siguron realizimin dhe mbrojtjen e tyre. Eshte e njohur se korpusi i te drejtave perfshine sfera te siguruara per qytetarin si individ njerezor, si qenie politike dhe si anetar i nje bashkesie. Poashtu, te drejtat njerezore jane rregulla bazike te praktikes politike dhe sigurojne mekanizma te rendesishem per pergjegjesine qeveritare per ate qe ajo e bene ose jo. Permes tyre eshte e qarte ajo se a thua shteti arrin sukses ne sigurimin e mbulimit dhe implementimit te kenaqeshem te te drejtave, si dhe a thua vendos ndonje rend, normim, relaksim me te madhe shoqeror, implementimin e pergjegjesise qytetare ose anasjelltas. Jo rastesisht, shkalla deri te e cila shtete dhe sisteme te caktuara e garantojne kete implementim dhe mbrojtje te plote, identifikohet si nje nga indikatoret me te rendesishem per shkallen e demokratizimit te nje shoqerie, qe si mase eshte meritore edhe per shtetin tone. Nevoitet nje analize me e gjithembarshme e implikimeve te ndryshimeve institucionale ne shtetet ne tranzicion, me qellim qe te shihet cilat zgjidhje do te siguronin realizimin me permanent te demokracise ne shtet. Ne kete lidhet teorija aktuale politike e cila thot se sistemet prezidenciale nuk jane te volitshme per ate, por sistemet parlamentare te kombinuara me institucione shoqeruese te akomodimit politik midis grupeve oponente mund te sigurojne drejtimin demokratik dhe te sjellin nje stabilitet shoqeror ne shoqeri te larta te ndara (Liphart


14

1984 dhe Levin 1992). Nje shtet aktiv, i hapur dhe efikas, ka nevoj per nje qarkullim te nje sasie te madhe te informacioneve per proceset politike dhe per efektin politik te shtetit ne te gjitha nivelet. Specifikat kombetare ne zbatimin e te drejtave njerezore shpeshehere e hedhin ne siperfaqe raportin midis normave dhe zakoneve kulturore, qe jane ne kundershtim me format dhe zgjidhjet institucionale te pranuara shteterore. Ata shpeshehere dijne te luajne edhe nje rol retrograd, keshtuqe shteti eshte i detyruar ne raste te ketilla te aplikon force dhe presion ne realizimin e rregullave te proklamuara dhe te pranuara. Jo rralle behet fjale edhe per ndeshje te niveleve te zhvillimit, ose te vlerave te gjeneratave, ku nevojat dhe senzibiliteti ndaj vlerave te percaktuara evoluon dhe transformohet. Gjeneratat me te vjetra jo rralle kultivojne raporte me te lidhura ndaj qellimeve materiale dhe sociale, gjendjes se mire ekonomike, sigurise sociale, ligjit dhe rendit, ndaj vlerave religjioze dhe ndaj mbrojtjes se fuqishme kombetare. Per dallim nga ata, gjeneratat me te reja kane vlera post-materiale, sikurse qe jane nevoja per veteshprehje, liri personale, barazi socijale, veteplotesimi dhe mirembajtja e cilesise se jetes. Poashtu, ekziston nevoja shtetet te tregojne senzitivitet sistemor edhe ndaj cilesive tjera te reja qe dalin mbi siperfaqe, duke kerkuar rregullimin e tyre, sikurse qe jane nevoja nga nje ambient i shendoshe jetesor, te drejtat e grave, nevojat e grupeve tjera civile e keshtu me rradhe. Kur sistemi juridik i nje shteti ne menyre adekuate reagon ne tipin e ketill te nevojave te reja te krijuara, ne menyre kethyese fitohen modele te reja te zgjeruara te participimit politik. Prandaj, rekomandim per demokracite ne tranzicion eshte se institucionet qe po perfshihen nuk duhet te dizajnohet qellimisht, por ato ekzistuese te transformohen, te evoulojne dhe te adaptohen. Nga ana tjeter, edhe perkunder asaj qe shteti ne proceset bashkekohore mbetet si faktor i rendesishem ne politiken shteterore, prapseprap relacionet transnacionale fitojne gjithnje e me shume ne rendesi dhe dominojne kundruall atyre midis shteteve perkatese. Ne kete natyrishte ndihmojne edhe mjetet bashkekohore per komunikim, permes te cileve tanime nuk ekziston ekskluzivitet ne posedimin e informacioneve nga ana e nje shteti. Kjo, shoqeruar me dinamiken e proceseve ekonomike nderkombetare, tanime e sjelle ne pikepyetje ekskluzivitetin e sovranitetit shteteror. Si reperkusion te gjendjes se ketill, mbrojtja nderkombetare e te drejtave te njeriut i sfidon dhe i detyron sistemet kombetare juridike te modifikohen dhe te transformohen, duke reaguar ne sjelljen ose mossjelljen shteterore ne drejtim te mbrojtjes se ketyre te drejtave. Permes kesaj, dimenzioni mbikombetar i te drejtave te njeriut gjithnje e me shume po mbindertohet dhe pasurohet. Qellimi i ketij botimi eshte qe t`i komenton karakteristikat fenomenologjike te ketyre te drejtave ne shoqerine bashkekohore maqedonase, ku ato me pervoje po adaptohen ne nevojat ekzistuese. Adapatimi i ketill, ne fokusin e te cilit ne nje interesim me te shprehur jane proceset e demokratizimit dhe modifikimi i institucioneve shteterore, sjell cilesi te re, qe mundeson nje


15

relaksacion te mundshem te kunderthenieve shoqerore qe kane patur nevoj nga rregullimi i tyre institucional. Thelbesisht, te drejtat e proklamuara e ruajne karakteristiken e vet, dhe prandaj eshte e nevojshme qe shkenca t`a jep fjalen dhe kontributin vet ne kuptimin e tyre me esencial dhe implementimin vendas. Fuqishmerija ne garantimin e ndonje te drejte duhet te vlene per secilin qytetar te Republikes se Maqedonise, por secila gezuarje e kesaj te drejte terheq edhe pergjegjesi per garantimin e te njejtes edhe per personat e tjere. Per shkak te fluiditetit te velimeve shoqerore vendase, per fat te keq, ky dimension shpeshehere nuk merret parasysh ose qellimisht po harrohet. Multikulturalizmi eshte i mundeshem ne nje shoqeri liberale vetem poqese percaktojme nje kufi te qarte midis asaj, qe eshte thjesht publike, cilat jane kompetencat dhe rregullat legale per tere bashkesine, dhe ka eshte ajo qe eshte private, ne kuptimin e eshtjeve qe kane cilesine e vetedijes dhe pergjegjesise individuale ose grupore. Bashkesi dhe kultura te ndryshme eshte shume e mundeshme te jetojne bashkarisht nese tregojne vullnet qe t`a pranojne emeruesin e nenvizuar te perbashket dhe nese midis veti i respektojne dallimet ekzistuese kulturore. Ketu duhet bere nje konsenzus te forte obligues per te drejtat dhe lirite qytetare qe do te vlejne per te gjithe. Temat qe ky botim i perfshin kane te bejne me analizen e dilemes, cili sistem zgjedhor do te ishte me adekuat per Republiken e Maqedonise dhe pse; a thua dhe ne far kushte autoritariteti ne shoqerine maqedonase vepron si frenues i proceseve demokratike dhe i afirmimit te te drejtave te njeriut; cili eshte raporti midis pikepamjes liberale te konceptit per te drejtat e njeriut kundruall dominimit te fuqive te medha gjate realizimit pragmatik te politikes ne suaza boterore, dhe ku ne kete kontekst gjendet Republika e Maqedonise; cili eshte ndikimi real i Komisionit evropian per te drejtat e njeriut nga aspekti i nxitesit jashtezakonisht te rendesishem te proceseve dhe vlerave integruese evropiane; far eshte sjellja elektorale e zgjedhesit maqedonas dhe cilet faktore ndikojne mbi ate; a thua ne kuadrin e te drejtave te njeriut ben pjese edhe e drejta e njeriut te vendos per integrim ne institucionet dhe organizmat nderkombetare; ne far niveli implementiv gjenden te drejtat e njeriut ne legjislacionin vendas penal, penalo-procesor dhe ekzekutiv; cilat jane reperkusionet dhe dimenzionet e te drejtave kolektive, dhe cila eshte detyra ose pergjegjesija lojale e pjesetareve te ndonje bashkesie te caktuar etnike ndaj shtetit ne te cilin jetojne ne kushte maqedonase; cila eshte dukuria e multikulturalizmit ne suaza maqedonase dhe si ndertohet Maqedonija post-etnike. Shoqeria maqedonase ka perjetuar velime te dhimbeshme historike te shoqeruara me efektet nga perarje te perhershme shoqerore ne ate qe shkaktojne turbulence plotesuese. Diseminacioni i informacioneve, te atilla far i posedojne veshtrimet ne kete liber, ndaj nje auditoriumi sa me te gjere, si dhe pasurimi i njohurive nga ndonje lemi e caktuar, luajne rol te rendesishem ne ndertimin e kultures kombetare politike. Rrethanat transitive terheqin me vehte nebuloza te


16

shumta dhe moskuptime ne aplikimin e elementeve te reja te perfshira ne sistemin shoqeror (posaerisht juridik), dhe prandaj publikimet te ketij tipi jane posaerisht te domosdoshem ne ndriimin e paraqitjes dhe efektet e ketyre risive. Ky botim ne njefare menyre mund te kontribuon ne forsimin e forcave centripetale sistemore, qe do te duhej ne nje periudh afatgjate te marrin pjese ne ndertimin e bashkimit, kultures te jeteses dhe komunikimit te perbashket ne Republiken e Maqedonise. Doc. d-r Natasha Gaber Damjanovska


17

RECENZENTSKO MISLEWE

ôvekovite prava kako demokratska vrednost

Knigata ôvekovite prava kako demokratska vrednost e seri-ozno istraùvawe kade {to se objasnuvaat dilemite koi i se aktueli-ziraat preku eden multidisciplinaren priod na rasvetluvawe na nekoi pra{awa koi ja dopiraat oblasta na ~ovekovite prava i slobodi od razni aspekti. Knigata pretstavuva originalen priod vo oblasta na ~ovekovite prava i slobodi. Taa tretira edna sovremena problematika i pretstavuva zna~ajna analiza na kompleksnite pra{awa od taa oblast. Vo site referati avtorite go tretiraat zna~eweto na ~oveko-vite prava, baziraj}i se na opravdanosta za mirno re{avawe na eventu-alnite nedorazbirawa, davaj}i smisla na za{titata na ~ovekovite prava i slobodi. Vo ovaa kniga, teorisko-sociolo{kite analizi, a na momenti i onie politi~ko-pravni, se isprepletuvaat so razgleduvawe-to na empiriskite fakti.

Referatite od avtori od razni vozrasti i oblasti opfateni vo ovaa publikacija se nau~ni istraùvawa koi{to kaj ~itatelot moè da predizvikaat momentni emocii ili ~uvstva. Ovaa kniga bez somnenie }e ostavi traga, svoe vlijanie vo izgradbata na iskustva, zavisno od toa na koja op{testvena problematika pripa|a. Edno e sigurno, knigata ôvekovite prava kako demokratska vrednost za ~itatelot e novina, bidej}i vo site poglavja referatite se tretiraat na razli~ni istraù-va~ki na~ini, no so jasen koncept. Iako od razni avtori, no od ista poj-dovna to~ka, so maksimalna istraùva~ka serioznost se tretiraat ~o-vekovite prava i slobodi kako zaedni~ka demokratska vrednost. Site avtori (so mali isklu~oci) se pridrùvaat kon eden istraùva~ki motiv vo odnos na objasnuvaweto na zna~eweto na ~ovekovite prava. Koe e zna~eweto na ispituvaweto na zaedni~kite demokratski vredno-sti preku po~ituvaweto na ~ovekovite prava vo okolnosti koga sekoj den naiduvame na drasti~ni kr{ewa na ~ovekovite prava vo na{eto op-{testvo kako od samata dràva taka i od grupacii i razni individui.

Nema dilema deka javnata aktivnost okolu promoviraweto na konceptot za ~ovekovite prava, preku organiziraweto na seminari od koi proizleguva i sodrìnata na ovaa kniga, ima posebno intelektual-no zna~ewe. Debatiraweto na temite koi se opfateni vo ovaa kniga, da-


18

vaweto smisla na vnatre{niot mir i na stabilnosta, po oruèniot konflikt vo 2001 godina, ima zna~ewe na nau~na, humana i dobrona-merna aktivnost. Fondacijata Fridrih Ebert - Kancelarija vo Skopje i Dru{tvoto na albanskite intelektualci "Demokratski klub" uspeaja na seminarite organizirani na ovaa tema da soberat zaedno albanski i makedonski profesori, eksperti i istraùva~i, koi preku argumenti izvadeni od razni dokumenti ja promoviraat nespornata opravdanost za za{tita na ~ovekovite prava i slobodi, zasnovana na Generalnata kon-vencija na Organizacijata na Obedinetite nacii za ~ovekovite prava, Evropskata konvencija za ~ovekovite prava i drugi konvencii koi se od golemo zna~ewe za pravata na ~ovekot, kako {to se: Konvencijata za eliminirawe na site formi na rasna diskriminacija; Konvencijata za spre~uvawe i kaznuvawe na genocidot; Konvencijata za pravata na de-cata; Konvencijata za eliminirawe na site formi na diskriminacija na ènite; Konvencijata za politi~kite prava i drugi.

Vo ovaa kniga, kako {to }e imaat mo`nost da zabeleàt ~itate-lite, se istraùvani fenomenite na politi~kite oscilacii na poli-ti~kite subjekti koi{to ja rakovodele dràvata, pome|u toa {to se narekuva deklarativno i pragmatizam, pome|u vrednostite {to se bazi-raat na pravnata dràva i moralno-humanite vrednosti koi se baziraat na me|unacionalna, me|uverska i politi~ka tolerancija. Ovie politi-ki ~estopati improvizirani me|u nacionalnite interesi na nacional-nite zaednici na Albancite i na Makedoncite, pretendiraj}i da se po-polni sozdadenata praznina so nepo~ituvawe na razlikite i vrednos-tite na drugiot, se zabeleùvaat i vo ova istraùvawe. Nepo~ituvawe-to na ~ovekovite prava i slobodi pretstavuva pojava na nepo~ituvawe i na zaedni~kite vrednosti na narodite od ova podnebje {to onevozmo-ùva da se sozdadat vistinski i dolgoro~ni odnosi na zaedni~ko dej-stvuvawe i komunikacija.

Vo ovaa kniga, isto taka, so seriozen istraùva~ki priod se davaat nasokite za demokratski razvoj, za izgradba na politika koja }e bide vodena od demokratski politi~ari koi moàt da sozdadat razbir-liv prostor za demokratski poredok i povisok stepen na razbirawe na gra|anite kon niv. Formata na politi~ko pretstavuvawe, pokraj demo-kratskite standardi, }e zna~i i celosen legitimitet i so realnoto po-javuvawe na razbirlivi alternativi za nadminuvawe na eventualnite nedorazbirawa. Vo ovaa kniga, isto taka, ima i istraùva~ki objasnu-vawa za toa kolku e adekvatna zakonskata regulativa za politi~kite partii vo odnos na nivnoto dejstvuvawe vo izborniot proces, kolku e adekvatna demokratskata kontrola na strukturite za odbrana i na po-licijata koga stanuva zbor za oblasta na ~ovekovite prava i slobodi, slobodnite demokratski izbori, upotrebata na jazicite kako sredstvo za komunikacija, multikulturizmot, socijalnite pra{awa i po~ituva-weto na ~ovekovite prava, implementacijata na Ohridskiot ramkoven


19

dogovor i procesite na vnatre{no integrirawe, standardi koi gi tre-tiraat ~ovekovite prava i slobodi i integracijata na Makedonija vo Evropskata unija i vo NATO i dr.

Preku ovaa kniga }e se promovira opravdanosta deka sekoga{ postoi potreba da se aktivira zna~eweto na politi~kata aktivnost i dijalogot, iskoristuvaj}i go intelektualniot, nau~niot i politi~kiot potencijal, kako i kulturnoto nivo na lu|eto, so cel istraùvawata vo vrska so ~ovekovite prava da bidat transparentni. Ovie dejstvija mo-èbi }e eliminiraat edna nazadna logika na filozofijata na odbiva-we za da ne se vodi dijalog, duri i da ne se razgovara za zaedni~kite vrednosti kako {to se ~ovekovite prava i slobodi. Zatoa, nau~nite is-traùvawa za za{tita na ~ovekovite prava i slobodi treba da ostanat permanetno angaìrawe na site segmenti na op{testvoto, kako {to vo golem broj slu~ai i se potencira vo referatite na avtorite opfateni vo ovaa kniga.

Imaj}i go predvid seto ona {to e potencirano dosega vo vrska so ovaa kniga, moè da se konstatira deka stanuva zbor za eden hrabar intelektualen ~ekor i za eden mnogu zna~aen nau~en trud koj{to ima i aplikativno zna~ewe kako za nau~nite krugovi taka i za po{irokata javnost. Jas mislam deka knigata "ôvekovite prava kako demokratska vrednost" zasluùva da se objavi so cel da bide prisutna vo po{iroka-ta javnost. Ovaa kniga moè da posluì i kako univerzitetski tekst vo odnos na pra{awata za politi~kata sociologija i politi~kiot sistem - predmeti koi se obrabotuvaat so studentite od na{ite univerziteti, no mislam deka ovaa kniga }e bide od korist i za po{irok krug na ~ita-teli koi se zainteresirani za problematikata vo odnos na ~ovekovite prava i slobodi.

Recenzent M-r Nazmi Mali}i, profesor na Univerzitetot na Jugoisto~na Evropa


20

MENDIMI RECENZUES

T drejtat e njeriut vler demokratike

Libri T drejtat e njeriut vler demokratike sht nj hulumtim serioz, ku sqarohen dilemat t cilat edhe aktualizohen, prmes nj qasje multidiciplinare t ndriimit t disa shtjeve q prekin sfern e t drejtive dhe lirive t njeriut nga aspekte t ndryshme. Libri paraqet nj qasje origjinale nga lmia e t drejtave dhe lirive t njeriut. I njejti trajton nj problematik bashkohore dhe paraqet nj analiz t vlefshme t shtjeve komplekse nga kjo sfer. N t gjitha referatet autort trajtojn rndsin e t drejtave t njeriut, duke u mbshteturn arsyen e zgjidhjeve paqsore t mosmarrveshjeve eventuale duke i dhn kuptim mbrojtjest t drejtave dhe lirive t njeriut. N kt libr analizat teoriko - sociologjike n momente edhe ato politiko-juridike grshetohen me shqyrtimin e fakteve empirike.

Referatet nga autor t moshave dhe lmive t ndryshime t prfshir n kt

publikim, jan hulumtime shkencore, ku pr lexuesin mund t paraqesin emocione momentale apo edhe mbresa t cilat mund t joshin lexuesin n nj orjentim apo edhe ambicje politike, apo edhe pr ndonj motiv tjetr q ngrit ndonj vler njerzore. Ky libr pa dyshim se do t ln gurm, do t ln ndikimin e vet n ndrtimin e prvojave, varsisht se cils problematik shoqrore i takon. Me siguri libri T drejtat e njeriut si vler demokratike, pr lexuesin sht nj risi, sepse n t gjith kapitujt, referatet trajtohen n mnyra t ndryshme hulumtuese por nga nj koncept i qart. Edhe pse me nga autor t ndryshm, por nga nj piknisje e njejt me nj seriozitet maksimal hulumtues, trajtohen t drejtat dhe lirit e njeriut si vler e prbashkt demokratike. T gjith autort (me pak prjashtim) i prmbahen nj motivi hulumtues, sqarimeve se cila sht domethenja e t drejtave t njeriut. Cila sht domethnja e provimit t vlerave t prbashkta demokratike prmes respektimit t drejtave t njeriut, n rrethana kur do dit hasim n shoqrin ton shkelje drastiket t drejtave t njeriut, qoft nga vet shteti apo edhe nga grupacione dhe individ t ndryshm.

Pa dilem se aktiviteti publik rreth promovimit t konceptit pr t drejtat e

njeriut, prmes organizimit t seminareve nga t cilat edhe del prmbajtja e ktij libri, ka nj vler t posame inteletuale. Debatimi i temave t cilat shtjellohen n kt libr, dhnja e kuptimit pr paqn dhe stabiltetin e mbrenshm, pas konfliktit t armatosur t vitit 2001, do t kt edhe domethnjen e nj aktiviteti shkencor, human dhe qllimmir.

Fondacioni Friedrich Ebert me zyr n Shkup dhe Shoqata e intelektualve shqiptar Klubi Demokratik, arritn q n seminaret e organizuara nga kjo tem, t tubojn sbashku profesor, ekspert, hulumtues shqiptar edhe maqedonas q


21

prmes agrumenteve t shkoqitura nga dokumente t ndryshme t promovojn arsyen e pakontestueshme t mbrojtjest t drejtave dhe lirive t njeriut, duke u bazuar n Konventn e prgjithshme t OKB-s pr t drejtat e njeriut, Konventn evropiane pr t drejtat e njeriut dhe konventa t tjera t cilat jan shum t rndsishme pr t drejtat e njeriut, si jan: Konventa pr eliminimin e t gjitha formave t dikriminimit racor; Konventa pr parandalimin dhe dnimin e gjenocidit; Konventa pr t drejtat e fmijve; Konventa pr eliminimin e t gjitha formave t dikriminimit t grave, Konventa pr t drejtat politike, etj.

N kt liber, si do t ken rastin t vrejn lexuesit, jan gjurmuar fenomenet e oscilimeve politike t subjektive politike t cilat kan udhhequr me shtetin midis asaj q quhet deklarative dhe pragmatizmit, midis vlerave t mbshtetura n shtetin e s drejts dhe vlerave morale humane, q mbshteten n tolerancn ndrnacionale, e ndrfetare, dhe n tolerancn politike. Kto politika shpesh t improvizuara midis interesave kombtare t bashksive nacionale shqiptare dhe maqedonase, duke pretenduar q t mbushet zbrastira e krijuar me mos respektimin e her-her t dallimeve dhe vlevare t tjetrit, vrehet edhe n kt hulumtim se mosrespektimi i t drejtave dhe lirive t njeriut paraqet dukurin e mosrespektimit edhe t vlerave t prbashkta t popujve t ktij nnqielli, pr t krijuar raporte t vrteta dhe afatgjata t bashkveprimit dhe ndrkomunikimit.

N kt libr poashtu me nj qasje serioze hulumtuese jipen kahje pr

zhvillimin e demokracis, nse ndrtohet nj politik e cila do t udhheqej nga politikanem demokrat, t cilt mund t krijojn hapsir t kuptueshme pr nj rend demokratik dhe nj shkall m t lart, tkuptueshmris s qytetarve ndaj tyre. Forma e prfaqsimit politik, krahas standardeve demokratike, do t thot edhe legjitimitet i plot dhe me paraqitien reale t alternativave t kuptueshme pr tejkalimin e mosmarrveshjeve eventuale. N kt libr poashtu hasen sqarime hulumtuese, sa sht adequate rregullativa ligjore pr partit politike pr veprimin e tyre n procesin zgjedhor, sa sht adekuat kontroli demiktarik i strukturave t mbrojtjes dhe policis kur sht n pyetje sfera e t drejtave dhe lirive t njeriut, zgjedhjet e lira demokratike, prdorimi i gjuhve si miet ndrkomunikimi, multikultaruzmi, shtjet sociale dhe respektimi i t drejtave t njeriut, implimentimi i marrveshjes korniz t Ohrit dhe proceset e integrimeve t brendshme, standardet t cilat trajtojn t drejtat dhe lirit e njeriut dhe integrimi i Maqedonis n UE dhe NATO etj.

Prmes ktij libri do t promovohet arsyeja se, gjithher egziston nevoj e

pakontestueshme, t aktivizohet rndsia e aktivitetit politik dhe dialogut, duke e shfrytzuar potencialin intelektual, shkencor, politik dhe nivelin kulturor t njerzve, q hulumtimet mbi t drejtat e njeriut t jen transparente Kta veprime do t eliminojn ndoshta nj logjik t mbrapsht, t filozofis s refuzimit q mos t dialogohet apo edhe t mos bisedohet edhe pr vlerat e plrbashkta, si jan t drejtat dhe lirit e njeriut. Prandaj hulumtimet shkencore mbi sigurin e t drejtave


22

dhe lirive t njeriut, duhet t mbeten angazhim permanent n t gjitha segmentet e shoqris, ashtu si edhe potencohet n shum raste n referatet e autorev t prfshir n kt libr.

Duke e pasur parasysh at q u potencua m lart pr librin, mund t

konstatohet se bhet fjal pr nj hap t guximshm intelektual dhe pr nj punim t vlefshm shkencor, q ka edhe rndsin aplikative si pr qarqet shkencore ashtu edhe pr opinionin m t gjr. Un mendoj se libri T drejtat e njeriut si vler denoktarike meriton publikimin, me qllim q t jet i pranishm n opinionim m t gjr. Ky libr mund t shrbej si tekst univerzitar pr t shtjelluar nj pjes t madhe t shtjeve t Sociologjis politike dhe Sistemit politik, lnd q zhvillohen me studentt n univerzitetet e ktushme, por mendoj se ky libr do t jet i dobishm edhe pr nj mas t gjr lexuesish t interesuar pr problematikn q ka t bj me t drejtat dhe lirit e njeriut.

Recenzent M-r Nazmi Maliqi, profesor n Univerzitetin e Evrops juglindore


23

Sodrina / Prmbajtja

1. Seminar vo Kumanovo / Seminari n Kumanov 18. 04. 2002

1.1. D-r Nata{a Gaber Damjanovska Mo`ni elementi na noviot izboren sistem 29 D-r Natasha Gaber Damjanovska Elementet e mundshme t sistemit t ri zgjedhor 35

1.2. D-r Emilija Simoska

Avtoritarnata svest - ko~nica za ~ovekovite prava i za demokratskata kultura 40 D-r Emilija Simoska Vetdija autoritare - frenues i t drejtave t njeriut dhe kulturs demokratike 45

1.3. Prof. d-r Gezime Starova Pravata na rabotnicite vo raboten odnos vo kontekst na ~ovekovite prava 49 Prof. Dr. Gzime Starova T drejtat e puntorve n marrdhnjet e puns n kontekst t drejtave t njeriut 61

1.4. Suzana Saliu ^ovekoviot dignitet vo osnovite na sekoe op{testvo 72 Suzana Salihu Dinjiteti i njeriut n themelet e do shoqrie 81

2. Seminar vo Veles / Seminari n Veles, 15. 05. 2002

2.1. D-r Slavejko Sasajkovski

^ovekovi prava, globalizacija i nadvore{na politika na SAD 91 Doc. Dr. Slavejko Sasajkovski, T drejtat e njeriut, globalizimi dhe politika e jashtme e SHBA-s 103


24

2.2. Bekim Kadriu Izbira~koto pravo kako osnovno pravo vo korpusot na politi~kite prava 113 Bekim Kadriu E drejta zgjedhore si e drejt themelore n korpusin e t drejtave t njeriut 123

2.3. @aneta Stojkova Strazbur{kiot praven sistem 132 Zhaneta Stojkova Sistemi juridik i Strazburit 139

2.4. Fatmir Musa Od koncept do Konvencija za ~ovekovi prava 145 Fatmir Musa Nga koncepti deri n Konventa pr t drejtat e njeriut 154 3. Seminar vo Skopje/ Seminari n Shkup, 14.06.2002

3.1. Prof. d-r Lidija Hristova

Izborno odnesuvawe na glasa~ite 165 Prof. Dr. Lidija Hristova Sjellja zgjedhore e votuesve 170

3.2. Doc. d-r Marina Mitrevska ^ovekovite prava i integracijata na Republika Makedonija vo Evroatlanskite strukturi 175 Doc. Dr. Marina Mitrevska T drejtat e njeriut dhe integrimi i Republiks s 180 Maqedonis n NATO

3.3. Liri Lena Demokratskite vrednosti i pravoto na slobodno izrazuvawe 184 Liri Lena Vlerat demokratike dhe e drejta e mendimit t lir 190

3.4. Prof. d-r Zoran Sulejmanov ^ovekovite prava vo krivi~noto pravo 196 Prof. Dr. Zoran Sulejmanov T drejtat e njeriut n t drejten penale 206


25

3.5. Adelina Marku Po~ituvawe na razlikite kako demokratska vrednost za po~ituvawe na ~ovekovite prava 215 Adelina Marku Respektimi i dallimeve si vler e prbashkt 221

4. Seminar vo Tetovo / Seminari n Tetov, 15. 10. 2002

4.1. D-r Etem Aziri Nekoi aspekti na partiskiot pluralizam 229 D-r. Etem Aziri Disa aspekte t pluralizmit partiak 239

4.2. Prof. d-r Mirjana Malevska Pravata i odgovornostite odat zaedno 248 Prof. Dr. Mirjana Malevska T drejtat dhe prgjegjsia shkojn sbashku 255

4.3. M-r Petar Atanasov Multikulturalizmot i ~ovekovite prava 261 M-r. Petar Atanasov Multikulturalizmi dhe t drejtat e njeriut 266

4.4. Prof. d-r Xeladin Murati Univerzalni ~ovekovi prava 271 Prof. Dr. Xheladin Murati T drejtat univerzale t njeriut 288

4.5. M-r Nazmi Maqi}i Demokratskata kontrola nad bezbednosnite strukturi i ~ovekovite prava 303 M-r Nazmi Maliqi Kontrolli demokratik n strukturat e sigurimit dhe t drejtat e njeriut 312


26


27

1. SEMINAR - SEMINAR

^OVEKOVITE PRAVA KAKO DEMOKRATSKA VREDNOST

T DREJTAT E NJERIUT

SI VLER DEMOKRATIKE

Kumanovo - Kumanov/ 18. 04. 2002


28


29

1.1 D-r Nata{a Gaber-Damjanovska

Institut za sociolo{ko i pravno-politi~ki istraùvawa

MO@NI ELEMENTI NA NOVIOT IZBOREN MODEL

Na Republika Makedonija treba eden model koj }e obezbedi politi~ko okrupnuvawe na politi~koto pretstavuvawe, no istovre-meno mehanizmot da obezbedi posoodvetna etni~ka, socijalna, regio-nalna i polova pretstavenost. Nikoj od ovie elementi ne bi trebalo da bide predimenzioniran, no demokratskata otvorenost i senzibilnost na ostvaruvawe na pretstavuvaweto na opredeleni grupi naselenie bi morala da se zapazi, makar i minimalno. Isto taka, modelot bi trebalo da ovozmoì na nekoj na~in da se sondira i uspe{nosta i popularnosta na opredeleni kandidati nasprema drugi i vo ramki na opredelena partija, so cel da se pottikne zdravata kompetitivnost.

Brojnite neregularnosti koi gi sledea pretsedatelskite (1999 godina), kako i lokalnite izbori (2000 godina), ja nametnuvat izborna-ta reforma kako neophoden preduslov za fer i demokratski izbori. Iako vo prvo vreme kako najgolem vinovnik za projavenite neregular-nosti be{e naveden mnozinskiot izboren model vo dva kruga, sepak toa tvrdewe e diskutabilno. Ova ne zna~i deka takvite izbori vo pogolem stepen gi stimuliraat neregularnostite, tuku vinata treba da ja barame vo nepodgotvenosta na instituciite, na vlasta, da obezbedat regularen tek na izborite. Vpro~em, osnovno pra{awe e dali dràvata saka da organizira fer i demokratski izbori. Neminovno, za da se postigne fer i transparenten izboren proces potrebno e da se uso-vr{i operativniot sistem na glasawe, ~esnoto broewe na izbornite rezultati, kako i vospostavuvaweto efikasni kazneni mehanizmi za za{tita na izbornoto pravo. Sankciite ovde bi trebalo da igraat klu~na uloga, bidej}i kr{eweto na izbornite pravila ne e rezultat na neinformiranost, neobrazovanost ili nedostatok na politi~ka kultura, tuku na tendencioznost na onoj koj smeta deka moè da ostane amnestiran za toa delo.

Izborniot model kako dominantna tema ja razbranuva politi~-kata javnost i kako rezultat na toa se izloìja nekolku varijanti na mo`ni modeli koi se staveni na javna diskusija. Evidentno, no i sosema prirodno e deka partiite nemaat identi~ni viduvawa za toa koj e naj-dobriot izboren sistem za Republika Makedonija, tuku tie pravat sop-


30

stveni procenki okolu toa kako najdobro moàt samite da se efektui-raat vo Sobranieto.

Iako zakonodavecot glavno vnimanieto go fokusira na propor-cionalniot model so nacionalna izborna edinica i alternativno me-{ovitiot izboren sistem vo soodnos (mnozinski viza vi propor-cionalen) 50%: 50%, sepak site opcii za razgovor ne se zatvoreni. Vo taa smisla, pri kreiraweto na izborniot model treba vnimatelno da se izberat negovite elementi, s so cel da se obezbedi balans me|u repre-zentativnosta i stabilnosta. Pritoa ne bi trebalo da se poa|a od {kolski opredelenite karakteristiki (prednosti i nedostatoci) na oddelnite modeli, tuku treba da se napravi ume{na kombinacija na instrumentite koi bi trebalo da funkcioniraat vo konkretniot op{testveno-politi~ki ambient.

Na primer, vo slu~aj na proporcionalen model kade cela dràva e edna izborna edinica, listite fiksni, a izborniot prag 5%, posledicite se slednite:

}e se sozdadat golemi partiski fuzii na listite, koi }e prerasnat vo pokrupni partiski blokovi;

}e se afirmira neprikosnovenata vlast na najtesnoto partisko rakovodstvo, bidej}i postojano na vrvot na listata }e se nao|aat postojano isti li~nosti, bez postoewe na mehanizam koj }e go ini-cira preispituvaweto na nivnata li~na popularnost. Posebno }e bide akuten sudirot na partiskata centrala nasprema drugite ogra-noci (Skopje ili Tetovo nasprema drugite mesta vo Republikata) i vrvot na partiskoto rakovodstvo vo odnos na ~lenovite. Na ovoj na~in }e bide zasilena partiskata avtokratija, posebno od pri~ina {to partiskite ~elnici se tie koi ja kontroliraat nominacijata na kandidatite;

bidej}i presmetuvaweto na mandatite }e se odviva na nacionalno nivo, i od pri~ina {to Dont-formulata gi favorizira partiski-te listi koi dobile pobrojni glasovi na poddr{ka, modelot }e sti-mulira izborni nepravilnosti, bidej}i moè da motivira fiktiv-no polnewe na glasa~kite kutii. Ova pra{awe moè da bide posebno akutno ako se povtori "polneweto" na glasa~kite kutii vo Zapadna Makedonija1, nasprema realniot, poslab odziv na glasa~ite od makedonska nacionalnost od drugiot del na dràvata.

1 Spored izve{tajot na OBSE za pretsedatelskite izbori vo 1999, osobeno za vreme na vtoriot krug od glasaweto, ocenka e deka vo golem broj glasa~ki mesta vo zapadniot del na dràvata i okolu Skopje, se zabeleàni seriozni naru{uvawa na izborniot proces. Navedeno e deka izborni neregularnosti bea napraveni i za vreme na povtornoto glasawe.


31

[to se odnesuva do vtoropredloèniot izboren model 50% : 50%, zakonodavecot samo na~elno ja naveduva ovaa alternativa od koja o~ekuvanite posledici bi bile slednite:

istite zabele{ki koi vaàt za prethodnoto re{enie koga bi posto-ela edna nacionalna izborna edinica se odnesuvaat i vo ovoj slu~aj na popolnuvawe na polovinata na pretstavni~koto telo bidej}i na-~inot e identi~en;

za oblikuvawe na novi 60 izborni edinici kade {to pratenicite bi se izbirale po mnozinskiot princip, }e bide potrebno dopolnitel-no vreme za toa operativno da se postigne, posebno zemaj}i go pred-vid dogovaraweto me|u politi~kite partii;

iako vo predlogot ne e direktno navedeno, ostanuva vpe~atokot deka izborite za mandatite koi }e bidat dobieni spored mnozinski-ot model }e se odvivaat vo dva kruga. Vo doma{nata praktika, ova re{enie se pokaà kako neprakti~no od pri~ina {to: a) zaradi nedozvolivoto koalicirawe vo vtoriot krug, stanuva{e izli{no negovoto organizirawe; b) se dava{e prostor na izvesni manipula-cii i kombinatoriki; v) sekako odzivot vo vtoriot krug be{e pomal od prviot, a go otslikuva{e povtorno istiot trend vo izbornoto raspoloènie; g) nepotrebno go poskapuva{e glasa~kiot proces.

Poa|aj}i od gorenavedenoto, bi gi navele pri~inite poradi koi im davame prednost na proporcionalnite izbori so pove}emandatni regi-onalni izborni edinici nasprema predloènite re{enija:

1. Regionalniot princip ja zajaknuva vrskata na pratenikot so re-gionot od koj toj proizleguva, {to ja pravi potransparentna ko-munikacijata me|u izbira~ot i pratenikot. Na ovoj na~in vo opredelen stepen se zadovoluva edna od prednostite koi so sebe gi nosi mnozinskoto na~elo na distribucija na mandatite - vrskata na pratenikot so svoite glasa~i. Vo sprotivno, ovoj kvalitet se gubi pri primenata na nacionalna i fiksna propor-cionalna lista, bilo da se raboti za site 120 ili za 60 pra-tenici.


32

2. Efektot na edinstvena partiska lista ja krie opasnosta od visok stepen na koncentracija na mo}ta kaj partiskite ~elnici pri nivnoto kreirawe na kadrovskata politika. Nasproti ova, izborniot nastap so pove}e regionalni listi gi prinuduva partiskite rakovodstva da vodat disperzirana kadrovska poli-tika. Avtorot Taagepera vo analizata na izbornite sistemi na isto~noevropskite dràvi zabeleùva deka akceptiraweto na me{ovitiot izboren sistem bez isklu~ok pretpostavuva i nacionalna lista koja na partiskite lideri bez rizik im go obezbeduva vlezot vo pretstavni~koto telo. Tokmu afirmira-weto na nacionalnata lista na partiskite ~elnici im ovozmo-ùva da go eskiviraat neposredniot test na sopstvenata popu-larnost. Vsu{nost tie samite pretpo~itaat da bidat nominira-ni kako nositeli na listata {to im ovozmoùva bez ogled na izborniot ishod vlezot vo parlamentot2 da go napravat izvesen.

3. Podatokot {to odredeni partii imaat koncentrirana regi-onalna poddr{ka ja pravi realna mo`nosta takvite partii da uspeat da dobijat mandat. Ova posebno poradi faktot {to odre-deni malcinski ili interesni grupi se regionalno koncentri-rani, odnosno preku proporcionalniot model so edinstvena na-cionalna lista i visinata na legalniot prag od samiot start se isklu~eni od izbornata trka.

4. Na ovoj na~in se reducira relativno golemiot broj neis-koristeni vi{ok glasovi koi po pravilo se javuvat vo uninomi-nalnite izborni edinici. Zna~i izbira~ot bez pogolemo kalku-lirawe slobodno gi izrazuva svoite preferencii bez strav deka negoviot glas }e ostane neiskoristen, odnosno deka nema da ima efekt.

5. Regionalnite pove}emandatni izborni edinici, isto taka, ne go ohrabruvaat nastapot na pove}e partii zaedno so fuzionirana lista na kandidati. Se razbira, toa i ponatamu moè da se ~ini, no zdruùvaweto na silite }e se odviva na popriroden na~in, a ne tendenciozno nametnat, poradi silata na funkcionirawe na matemati~kite pravila za distribucija na mesta vo Sobranieto.

6. Za razlika od uninominalnite (mnozinski) izborni edinici, kaj regionalniot tip izborni edinici se namaluva mo`nosta od tendenciozni prekrojuvawa so neednakvi izbira~ki populacii.

2 Vidi: Rein Taagepera: Estonia Parliamentary Elections. Electoral Studies No 3/95, pp.329


33

Pri kroeweto na ednomandatnite izborni edinici se o~ekuva da bide zadovoleno na~eloto na ednakvo pretstavuvawe, a sepak se slu~uva otstapuvawata od vakvoto na~elo da ja nadminuvat granicata na tolerancija. Realna e mo`nosta glasovite na izbira~ite da imaat razli~na teìna, odnosno glasot vo edna izborna edinica da vredi pove}e otkolku vo druga. Sprotivno na ova, so vaka dizajnirani pokrupni regionalni izborni edinici, vakviot negativen efekt moè da se izbegne.

7. Eventualno prifateniot regionalno-proporcionalen izboren model so fiksni listi bi moèl kvalitetno da se podobri po negovata primena na slednite nekolku parlamentarni izbori. Kako pozitivna pridobivka vo smisla na pogolema demokra-tizacija na izbira~koto pravo na gra|aninot bi moèla da se vnese podvi`na kandidatska lista, kade gra|aninot bi moèl da ja iskaè svojata preferencija za individualen kandidat vo ramkite na partiskata lista koja saka da ja glasa. Voedno, ova bi bil i dobar mehanizam za pouspe{no pretstavuvawe na ènite-kandidati.

8. Fakt e deka izbornite modeli i nivnite dimenzii vlijaat vrz strategijata za nastap na politi~kite partii vo tekot na izbornata kampawa. Partiite, na ovoj na~in, vo kreiraweto na svoite izborni programi }e moraat da ja prilagodat agendata so specifikite i potrebite na regionalnata izborna edinica. Vsu{nost, pokraj "nacionalnite" temi postoi mo`nost da se promoviraat i drugi pokonkretni problemi koi pretstavuvat specifika za opredelen region.

9. Voedno vakviot izboren koncept go poednostavuva realizirawe-

to na zalo`bata za pogolema zastapenost na ènite vo pretstav-ni~kiot dom. Vakvoto nastojuvawe na ènite polesno se opera-cionalizira otkolku {to e toa mo`no preku uninominalnite izborni edinici. Pogolemata izborna edinica pretpostavuva poinakva izborna strategija od onaa koja se primenuva vo edno-mandatni izborni edinici, kade {to izbornata strategija na partiite e porestrikitivna kon ènite-kandidati. Mo`nosta za nastap so pogolem broj kandidati, vo ramkite na ista izborna edinica, ne ja zagrozuva pozicijata na oddelni partiski ~elnici koi dobro se kotiraat vnatre vo partijata. Zna~i postoi mo`nost za balansirawe vo selekcijata na kandidatite, smiru-vaj}i ja nivnata me|usebna tenzija.


34

10. Vakviot na~in na izbor go poednostavuva administriraweto na izbornite aktivnosti, odnosno funkcioniraweto na Dr`avnata izborna komisija se rastovaruva, bidej}i presmetuvaweto na mandatite }e se ostvaruva na regionalno nivo. Osven toa, even-tualnite neregularnosti koi bi se javile vo odredeni izborni edinici, nema da popre~at pri proglasuvaweto na oficijalnite rezultati vo drugite delovi na zemjata.

Imaj}i gi predvid kontroverzite koi{to gi sledat raspravite i dilemite koi se javuvaat okolu odredeni izborni modeli, va`no e da se naglasi deka ponudenite re{enija moraat da se valoriziraat so krajna vnimatelnost i so postoewe za strate{ka vizija za razvitok na politi~kiot sistem na Republika Makedonija. Kone~niot zbor vo dizajniraweto na ovie re{enija bi trebalo da go imaat nau~no vtemelenite raspravi, so cel da se izbegnat vremenskite ili pa-u{alnite re{enija koi }e slu`at za ednokratna primena. Vremeto koe sledi i prakti~nata primenlivost na re{enijata koi }e se prifatat treba da gi pottiknat procesite na demokratizacija, trasiraj}i go patot na idniot razvitok na moderniot makedonski politi~ki sistem.


35

D-r Natasha Gaber-Damjanovska

Instituti pr hulumtime sociale dhe juridiko-politike

ELEMENTE T MUNDSHM T MODELIT T RI ZGJEDHOR Republiks s Maqedonis i nevoitet nj model i cili do t siguroj grumbullimin politik t prfaqsimit politik, por njherit mekanizmi t siguroj perfaqsimin mprkates etnik, socijal, regjional dhe t gjinive. Asnjri prej ktyre elementeve nuk duhet t tejdimenzionohet, por hapurija dhe senzibiliteti i realizimit t prfaqsimit t grupeve t caktuara t popullats duhet patjeter te ruhet, madje edhe minimalishte. Poashtu, modeli duhet te siguroj ne njefare menyre te behet sondimi i popularitetit dhe suksesshmerise se kandidateve te caktuar kundruall tjereve dhe ne kuader te partise se caktuar, me qellim te nxitet kompetiviteti i shendosh.

Parregullsite e shumta qe i percollen zgjedhjet prezidenciale (ne vitin 1999), si dhe zgjedhjet lokale (ne vitin 2000) e imponojne reformen zgjedhore si parakusht te domosdoshem per zgjedhje fer dhe demokratike. Edhepse paraprakisht si fajtor me te madhe per parregullsite e paraqitura u emerua modeli zgjedhor i mazhorances ne dy rrethe, megjithate ky pohim eshte diskutabil. Kjo nuk do te thot se zgjedhjet e ketilla ne nje shkall me te larte i stimulojne parregullsite, por fajin duhet kerkuar ne papergatitjen - institucionet e pushtetit te sigurojne vijimin e rregullte te zgjedhjeve. Nderkaq, pyetja bazore eshte, a thua shteti deshiron te organizoj zgjedhje fer dhe demokratike. Padyshim, qe te arrihet nje proces fer dhe transparent zgjedhor nevoitet te perfeksionohet sistemi operativ i votimit, numrimi i ndershem i rezultateve zgjedhore, si dhe vendosja e mekanizmave efikase te ndeshkimit per mbrojtjen e te drejtes zgjedhore. Sanksionet ketu duhet te luajne rolin vendimtar, sepse shkelja e rregullave zgjedhore nuk eshte rezultat i joinformimit, joarsimimit ose mungeses se kultures politike, por i tendencionizmit te atij i cili konsideron se mund te amnestohet per ate veper. Modeli zgjedhor, si teme dominante e valevon opinionin politik, dhe si rezultat i kesaj u parashtruan disa varijanta te modeleve te mundeshem qe jane dhene ne diskutim publik. Evidente, por edhe e natyrshme eshte se partite nuk kane shikime identike per ate cili eshte sistemi me i mire zgjedhor per Republiken e Maqedonise, por ata bejne vlersime te veta rreth asaj se si me se miri munden vet te efektuohen ne Kuvendin. Edhepse ligjedhensi kryesisht vemendjen e fokuson ne modelin proporcional me njesi kombetare zgjedhore dhe si alternative sistemin e perzier


36

zgjedhor ne raportin (ai i mazhorances viza-vi atij proporcional) 50% : 50%, megjithate te gjitha opcionet per bisede nuk jane mbyllur. Ne kete kuptim, gjat kreimit te modelit zgjedhor duhet me vemendje te zgjedhen elementet e tij, me qellim te sigurohet balans midis reprezentimit dhe stabilitetit. Me ate rast nuk duhet nisur nga karakteristikat e percaktuara shkollore (perparsi dhe mangesi) te modeleve te caktuara, por duhet te behet nje kombinim i gjindshem i instrumenteve qe duhet te funksionojne ne ambientin konkret shoqeroro-politik. Per shembull, ne rastin e modelit proporcional ku i gjithe shteti eshte nje njesi zgjedhore, listat te fiksuara, kurse pragu zgjedhor 5%, pasojat jane si vijon: do te krijohen fuzione te medha partiake te listave, qe do te thot blloqe te

medha partiake; do te afirmohet pushteti i patjetersueshem i udheheqesise me te ngushte

partiake, sepse perhere ne kulmin e listes do te gjenden persona te njejte, pa ekzistimin e nje mekanizmi i cili do ta inicon ristudimin e popularitetit te tyre personal. Veanarisht do te jete akut konfrontimi i centralit partiak kundruall degeve te tjera (Shkupi ose Tetova kundruall vendeve te tjera ne Republike) dhe kulmit te udheheqesise partiake ne raport me anetaret. Ne kete menyre do te fuqizohet autokratia partiake, vemas nga shkaku qe lideret partiak jane ata qe e kontrollojne nominimin e kandidateve;

sepse llogaritja e mandateve do te zhvillohet ne nivel kombetar, dhe nga shkaku se Dont-formula i favorizon listat partiake qe kane fituar meshume vota te perkrahjes, modeli do te stimulon parregullsi zgjedhore, sepse mund te motivon mbushjen fiktive te kutive votuese. Kjo eshtje mund te behet veanarisht akute, nese perseritet "mbushja" e kutive votuese ne Maqedonine Perendimore (1), kundruall jehones reale, me te dobet te votuesve te kombesise maqedonase nga pjesa tjeter e shtetit.

Ne lidhje me modelin e dyte te propozuar zgjedhor 50% : 50%, ligjedhensi vetem parimisht e thekson kete alternative, nga e cila pasojat e pritura do te ishin si vijon: verrejtjet e njejta qe kane te bejne me zgjidhjen e meparshme kur do te

ekzistonte nje njesi kombetare zgjedhore, kane te bejne edhe me kete rast te mbushjes te gjysmes se trupit perfaqesues, sepse menyra eshte identike.

per formesimin e 60 njesive te reja zgjedhore ku deputetet do te zgjidheshin sipas parimit te mazhorances, do te nevoitet kohe plotesuese qe kjo operativisht te arrihet, duke marre parasysh vemas marreveshjet midis partive politike.

Edhepse ne propozimin nuk eshte cekur drejtepersedrejti, mbetet pershtypja se zgjedhjet per mandatet qe do te fitohen sipas modelit te mazhorances do te zhvillohen ne dy rrethe. Ne praktiken vendore, kjo zgjidhje u deshmua si jopraktike, nga shkaku se: a)pershkak te koalicimit te palejuar ne rrethin e dyte, beheshte e pakuptimte organizimi i tij; b)u jepeshte hapsire disa manipulimeve dhe kombinimeve; c)gjithsesi jehona


37

ne rrethine e dyte ishte me e vogel nga rrethi i pare, kurse e pasqyronte serisht trendin e njejte ne disponimin zgjedhor; d)panevojshem e shtrenjetonte procesin votues.

Duke u nisur nga e lartpermendur, do ti cekim shkaqet per te cilat u japim perparesi zgjedhjeve proporcionale me njesi meshume mandateshe rajonale zgjedhore kundruall zgjidhjeve te propozuara: 1. Parimi rajonal e perforcon lidhjen e deputetit me rajonin nga i cili del ai,

qe e bene mtransparente komunikimin midis zgjedhesit dhe deputetit. Ne kete menyre ne nje shkall te caktuar kenaqet njera nga perparesit qe me vete i mban parimi mazhoranc i distribuimit te mandateve - lidhja e deputetit me votuesit e vet. Ne te kunderten, kjo cilesi humbet gjat zbatimit te listes kombetare dhe te fiksuar proporcionale, pamarreparasysh a behet fjale per te gjithe 120 apo per 60 deputete.

2. Efekti i listes unike partiake e meshef rrezikun nga nje shkalle te

koncentrimit te fuqise tek lideret partiak gjat kreimit te tyre te politikes kadrovike. Kundruall kesaj, paraqitja zgjedhore me meshume lista kadrovike i detyron udheheqesite partiake te zhvillojne nje politik te disperzuar kadrovike. Autori Taagepera ne analizen e sistemeve zgjedhore te shteteve te Evropes Lindore, verren se akceptimi i sistemit te perzier zgjedhor pa perjashtim supozon edhe liste kombetare e cila liderve partiak pa rrezik u siguron hyrje ne trupin perfaqesues. Pikerisht afirmimi i listes kombetare lidereve partiak u mundeson ta eskivojne testin e drejteperdrejt te popularitetit te vet. Ne te vertet, ata vet deshirojne te nominohen si bartes te listes qe u mundeson pavarasisht nga rezultatet zgjedhore hyrjen ne parlament (2) ta bejne te mundshme.

3. E dhena se disa parti kane perkrahje te koncentruar rajonale, e bene reale

mundesine qe partite e ketilla te fitojne mandat. Kjo vemas nga fakti se grupe te caktuara minoritetesh ose te interesit jane te koncentruar rajonalisht, perkatesisht permes modelit proporcional me liste unike kombetare dhe lartesine e pragut legal nga vet starti jane te perjashtuara nga gara zgjedhore.

4. Ne kete menyre redukohet numri relativisht i madhe i teprices se votave te

pashfrytezuara qe paraqiten ne njesite zgjedhnore uninominale. Domethene, zgjedhesi pa ndonje kalkulim te madhe lirisht i shpreh preferencionet e veta pa frige se vota e tij do te mbetet e pashfrytezuar, perkatesisht se nuk do te kete efekt.


38

5. Njesite rajonale meshumemandateshe zgjedhore, poashtu nuk e trimerojne paraqitjen e meshume partive bashke me listen e fuzionuar te kandidateve. Kuptohet kjo edhe metutje mund te behet, por bashkimi i forcave do te zhvillohet ne menyre me te natyrshme, e jo imponuar ne menyre tendencioze, per shkak te fuqise se funksionimit te rregullave matematikore per distribucion te vendeve ne Kuvendin.

6. Per dallim nga njesite uninominale (te mazhorances) zgjedhore, tek tipi

rajonal i njesiteve zgjedhore, zvogelohet mundesija nga hartimi tendencioz me popullata jo te barabarta zgjedhore. Gjat hartimit te njesive njemandateshe zgjedhore pritet te kenaqet parimi i perfaqesimit te barabarte. Sidoqofte, ndodh qe largimi nga parimi i ketill ta tejkalojne kufirin e tolerances. Eshte mundesi reale votat e zgjedhesve te kene peshe te ndryshme, perkatesisht vota ne nje njesi zgjedhore te vlene me shume se sa ne nje tjeter. Kundruall kesaj, me njesi te ketilla te dizajnuara me te medha rajonale zgjedhore, efekti i ketill negativ mund te shmanget.

7. Modeli eventualisht i pranuar zgjedhor rajonalo-proporcional me lista te

fiksuara do te mundeshte te permiresohet kualitativisht pas zbatimit te tij ne disa zgjedhje te ardhshme parlamentare. Si kontribut pozitiv ne kuptimin e demokratizimit me te madh te te drejtes zgjedhore te qytetarit mund te vendoset lista levizese kandiduese, ku qytetari mund ta shpreh preferencionin e vet per kandidat individual ne kuadrin e listes partiake te cilen deshiron ta voton. Njeherit ky do te ishte edhe nje mekanizem i mire per perfaqesimin me te sukseshem te femrave-kandidate.

8. Fakt eshte se modelet zgjedhore dhe dimensionet e tyre ndikojne mbi strategjine per paraqitje te partive politike gjate fushates zgjedhore. Partite, ne kete menyre, ne kreimin e programeve te veta zgjedhore do te duhet ta pershtatin agjenden me specifikat dhe nevojat e njesise rajonale zgjedhore. Ne te vertet, perve temave "kombetare" ekziston mundesia te promovohen edhe probleme mekonkrete qe paraqesin specifike per nje rajon te caktuar.

9. Njeherit koncepti i ketill zgjedhor e thjeshtezon realizimin e angazhimit per perfaqesimin me te madh te femrave ne dhomen perfaqesuese. Angazhimi i ketill i femrave me lehte operacionalizohet se sa permes njesive uninominale zgjedhore. Njesia me e madhe zgjedhore supozon strategji te ndryshme zgjedhore nga ajo qe po zbatohet ne njesite njemandateshe zgjedhore, ku strategjia zgjedhore e partive eshte mrestriktive ndaj femrave-kandidate. Mundesia per paraqitje me numer


39

me te madhe kandidatesh, ne kuadrin e njesise se njejte zgjedhore, nuk e rrezikon poziten e disa lidereve partiak te cilet kane rejting te mire brenda partise. Domethene, ekziston mundesi per balansim ne selektimin e kandidateve, duke e qetesuar tensionin e tyre te ndersjellte.

10. Menyra e ketill e zgjedhjes e thjeshtezon administrimin e aktiviteteve

zgjedhore, perkatesisht funksionimi i Komisionit shteteror zgjedhor lehtesohet, sepse llogaritja e mandateve do te realizohet ne nivel rajonal. Perve kesaj, parregullsite eventuale, qe do te lajmroheshin ne njesi te caktuara zgjedhore, nuk do te pengojne gjat shpalljes se rezultateve zyrtare ne pjeset tjera te shtetit.

Duke patur parasysh kontroverzat qe i percjellin diskutimet dhe dilemat qe lajmrohen rreth modeleve te caktuara zgjedhore, eshte me rendesi te theksohet se zgjidhjet e ofruara duhet te valorizohen me kujdes te madh dhe me ekzistimin e nje vizioni strategjik per zhvillimin e sistemit politik te Republikes se Maqedonise. Fjalen e fundit ne dizajnimin e ketyre zgjidhjeve duhet ta kene disuktimet shkencore, me qellim qe te shmangen zgjidhje kohore ose paushale qe do te sherbejne per nje zbatim te njeanshem. Koha qe pason dhe zbatimi praktik i zgjidhjeve qe do te pranohen, duhet t`i nxisin proceset e demokratizimit, duke e trasuar rrugen e zhvillimit te ardhshem te sistemit bashkekohor politik maqedonas.


40

1.2. D-r Emilija Simoska Institut za sociolo{ki i pravno-politi~ki istraùvawa - Skopje

AVTORITARNATA SVEST - KO^NICA ZA ÔVEKOVITE PRAVA I ZA DEMOKRATSKATA POLITI^KA KULTURA

Avtoritarnosta e nesomneno eden od poimite za koi mo{ne ~esto se govori poslednive godini, vo negativna smisla: kako pojava koja e sprotivna na procesite na demokratizacija i na afirmacijata na ~ovekovite prava. Pri analizite za nejzinite izvori, ovaa kategorija naj~esto se spomenuva vo kontekst na porane{niot sistem, kako "ostatok od minatoto", "komunisti~ki relikt" i sl. Vo ramkite na oficijalnata politi~ka kultura, avtoritarnosta e definirana kako nedvojbeno negativna vrednost, so iznao|awe mehanizmi za namaluvawe na nejzinata rasprostranetost kaj gra|anite.

Avtoritarnosta po~nuva da se tretira i kako svoeviden alibi za site nedemokratski povedenija, pri {to re~isi e redovno karakterizirana isklu~ivo kako produkt na porane{nite politi~ki odnosi. Pritoa otsustvuvaat poseriozni analizi koi bi se zanimavale so faktorite koi nea ja proizveduvaat, a se smeta za sigurno deka so promenata na politi~kiot kontekst, avtoritarnata svest mora da is~ezne; edinstvenoto pra{awe e koga? Me|utoa, ne e izvesno kolku optimizmot, koj gi ima{e zafateno makedonskite analiti~ari vo odnos na brzata i avtomatska transformacija na svesta, ima svoja realna osnova, so ogled na toa {to - kako i kaj mnogu drugi, sli~ni kategorii, vostanovuvaweto na odredeni principi ne zna~i i nivno sigurno opredmetuvawe vo praksata.

Avtoritarnosta pretstavuva eden segment od politi~kata kultura, koj, se razbira, e vo razli~en stepen prisuten kaj odredeni kategorii na naselenie. Taa najblisku se opredeluva kako oblik na odnesuvawe na poedinecot vo koe toj pokaùva visok stepen na podredenost kon avtoriteti (poedinci, idei, institucii), vo isto vreme manifestiraj}i negativen odnos, netrpelivost ili surovost i agresivnost kon onie koi se "pod" nego vo socijalnata hierarhija. Vo taa smisla, avtoritarnosta go onevozmoùva poedinecot vo prifa}a-weto i vo prakticiraweto na pravata i slobodite, ne samo "na dru-gite", tuku i na sopstvenite. Ovoj tip na "zavisnost" koja se sozdava kaj


41

avtoritarnata li~nost e tu|a na idejata za demokratijata, ~ovekovite prava i slobodi, i go popre~uva nivnoto realizirawe. Sumirano, poka-zatelite na vakvata svest glavno se nabquduvaat preku slednive kategorii:

- Avtoritarnata pot~inetost (idealiziraweto na "avtoritetot" vo koj i da e oblik);

- Agresivnosta (potrebata za represija i kaznuvawe na onie koi gi prekr{uvaat vostanovenite normi);

- Konvencionalizmot (afirmacija na poslu{nosta i vrednostite vrzani za nea);

- Nekriti~koto po~ituvawe na vlasta, strogosta i disciplinata.

Vo odnos na prisustvoto na avtoritarnata svest kaj gra|anite na Republika Makedonija, vo Institutot za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa se praveni nekolku istraùvawa vo periodot od 1986 do 2001 godina, pri {to se dobieni interesni rezultati, koi - za àl, ukaùvaat na edna mo{ne nepovolna sostojba.

Eden od najbitnite elementi koj e razgleduvan vo ramkite na ovaa pojava e odnosot na gra|anite kon kategorijata "demo-kratija" najop{to sfatena, so ogled na toa {to razvojot na demokrat-skite odnosi go pretstavuva neophodnoto milje za reducirawe na avto-ritarnosta.

Mo{ne indikativno vo ovoj pogled e tvrdeweto deka "pregolemata demokratija e {tetna". Od 1989 do denes, vo re~isi site istraùvawa so ovoj stav se soglasuvale pove}e od polovinata ispitanici (na primer, minatata godina 53% od ispitanicite). Pro-centot na pozitivni odgovori e nesomneno visok i ukaùva na nesood-vetno prifa}awe na ovaa vrednost duri i na najop{to nivo, {to e lo{a podloga vo smisla na opstojuvaweto na avtoritarnata svest.

Interesno e (vo negativna smisla) {to i pomladite ispitanici, koi pove}e od polovina ìvot go pominale vo relativno demokratski uslovi, imaat sli~ni viduvawa, {to voedno i pokaùva deka promeni-te vo politi~kite procesi ne odat so ista dinamika kako i promenite vo svesta na gra|anite.

Nasproti ova, se javuva masovna pozitivna naklonetost kon "dràvata" (vo smisla na dràven aparat), koja moè da se registrira


42

preku stavot deka "dràvata e najzna~ajna vrednost", so koj - vo istite istraùvawa, osobeno vo 2001 - se soglasuvaat nad 80% ispitanici.

Vo ista nasoka e i stavot deka "treba da se slu{aat i da se po~i-tuvaat politi~kite lideri", kako naj~esto upotrebuvan indikator na avtoritarnata svest, koj, povtorno, vo istraùvawata e prifaten od nad polovinata ispitanici. Za àl, i vo ovie slu~ai mladata popula-cija ne se razlikuva bitno od ostanatite starosni grupi.

Drug pokazatel na elementi na avtoritarnata svest e sodràn vo stavot deka "~ovek mora da pripa|a na nekoja politi~ka partija (organizacija)". Tuka ima ne{to pomal broj (okolu tretina ispitani-ci) koi se soglasuvaat so ova tvrdewe, no sepak ne moè da se oceni kako povolna indicija, bidej}i potrebata od kolektivna pripadnost po sekoja cena odi nasproti principot na individualnosta vo praktici-raweto na ~ovekovite prava i demokratizacijata voop{to. * * * Osven potrebata za pripadnost kon grupata manifestirana od strana na ispitanicite, interesen e i odnosot kon "individualniot avtoritet", opredmeten vo politi~koto liderstvo.

Voobi~aeno, se smeta deka eden od cvrstite indikatori na avto-ritarnata svest e i pojavata vo koja politi~kiot lider za poedinecot stanuva sinonim za dràvnosta i ureduvaweto voop{to, nasproti kom-pleksnata mreà na institucii vo ~ie funkcionirawe gra|aninot treba aktivno da u~estvuva.

Nediferenciraniot odnos kon "vlasta", osobeno koga se gleda opredmetena vo eden subjekt, e evidenten element na podani~ka svest. Vo prilog na ova, moè da se spomene i deka - spored navedenite istra-ùvawa - na makedonskite gra|ani o~evidno najmnogu im odgovara dràvata da bide vodena od eden avtoriteten ~ovek bidej}i vo celiot period od po~etokot na tranzicijata nad 80% ispitanici izrazuvale vakva aspiracija. Sepak, najilustrativen indikator na avtoritarnata svest e poslu{nosta. Ovaa kategorija na odreden na~in gi sintetizira ostana-tite stavovi. Se razbira, poslu{nosta na odredeno naselenie i ne moè celosno da se izmeri samo so verbalnoto deklarirawe od strana na ispitanicite, no vo ovoj kontekst e interesno makar i edna vakva ilustracija.

Poslu{nosta, imeno, za najva`na dobrodetel ja smetaat dve tre-tini od ispitanicite. Povtorno, podednakvo i stari i mladi. Slednata dimenzija na avtoritarnosta se odnesuva na agresiv-nosta kako potreba za kaznuvawe na subjektite koi otstapuvaat od redot i disciplinata, koi prekr{uvaat odredeni normi. Taa, kaj avto-ritarnite poedinci e sekoga{ naso~ena nadolu po hierarhiskata ver-tikala (kon onie koi se vo nekoj socijalen kontekst "pod" subjektot).


43

I tuka vo istraùvawata glavno bea koristeni nekolku stavovi vo vrska so prekr{itelite na op{testvenite normi i instituciite koi se zadolèni za ~uvawe na redot i za sankcionirawe.

Najop{tiot od ovie indikatori se odnesuva na na~inite za spravuvawe so kriminalot, kade ispitanicite za najefikasno go smeta-at "maksimalno strogoto kaznuvawe" (79% izrazile vakvo veruvawe). Me|utoa, ne se raboti samo za funkcionirawe na pravnata dràva. Interesno e {to ovie ispitanici smetaat deka duri i tepaweto na za-tvorenici treba da se dozvoli, so {to se soglasile nad 30% ispitani-ci. Nesomneno e deka i edna tretina od ispitanicite ne se mala i zane-marliva brojka, bidej}i bi se o~ekuvalo pogolem otpor kon postapki koi sekade vo svetot se osuduvani i za koi i kaj nas poslednive godini se vodi mo{ne intenzivna (barem verbalna) demokratska kampawa.

U{te ponepovolen indikator e sodràn vo stavot deka: "Poli-cijata mora i da tepa ako treba", so koj se soglasile 59% ispitanici vo 2001, a interesno e {to vo osumdesettite godini ovoj procent bil zna~itelno pomal (okolu 30%).

* * * Sumarno gledano, nedvojbeno e deka vo politi~kata kultura na

gra|anite od Makedonija postojat zna~itelni elementi na avtoritarna svest. Komparativno gledano nanazad, tie se duri poprisutni denes otkolku pred 14 godini (Vo sli~no istraùvawe - "Idejnite dvièwa vo Makedonija", realizirano od Institutot za sociolo{ki i politi~-ko-pravni istraùvawa vo 1986 god., vrednostite vrzani za avtori-tarnosta bile vo prosek pomalku zastapeni za 10-20%). Ova upatuva na zaklu~ok deka so promenite na politi~kite odnosi ne mora da dojde do pozitivni promeni i vo ovoj segment na politi~kata kultura. Demokra-tizacijata navistina pridonesuva za iskorenuvawe na avtoritarnosta, no od druga strana, socijalnata i ekonomskata kriza, zgolemenata nesi-gurnost kaj gra|anite deluvaat stimulativno vrz reprodukcijata na avtoritarnata svest. Vo prilog na toa odat i bavnite promeni vo strukturata na semejstvoto, obrazovanieto, pa i mediumite, koi se osnovni nositeli na procesot na politi~kata socijalizacija.

Kaj site kategorii gra|ani, se raboti za dominantnost na odredeni tradicionalni relacii (poslu{nost, lojalnost, pripadnost kon grupi i sl.) koi neposredno se reflektiraat vrz politi~kite stavovi. Da spomeneme, deka dopolnitelno komplikuvan kontekst pretstavuva i vojnata vo Makedonija koja sama po sebe ja stimulira avtoritarnosta. Poradi toa, nesomneno e deka se neophodni pointen-zivni promeni vo ramkite na agensite na politi~kata socijalizacija, koi bi pridonele kon potisnuvawe na avtoritarnata svest, koja e vistinska ko~nica za prifa}awe na demokratskata politi~ka kultura,


44

bez koja nitu najsovr{eniot praven i politi~ki sistem - ne bi mo`el da funkcionira efikasno. Neophodni preduslovi za ova bi bile:

- stabilizirawe na politi~kiot kontekst zaradi sozdavawe

na milje vo koe korenite i faktorite koi vlijaat vrz avto-ritarnata svest bi po~nale da gubat od svojot intenzitet;

- promena na strukturata i na odnosite vo semejstvoto koe e

primaren nositel na usvojuvawe na odredeni vrednosti; - soodveten obrazoven sistem (obrazovanie za demokratija, no

i demokratsko u~ili{te); - koristewe na mediumite vo funkcija na prenesuvawe na de-

mokratska politi~ka kultura;

- intenzivirawe na proektite vo nevladiniot sektor vo nasoka na edukacija na po{iroki grupi naselenie i sl.


45

D-r Emilija Simoska Instituti per hulumtime sociale dhe juridiko-politike - Shkup

VETEDIJA AUTORITARE - FRENUES I TE DREJTAVE TE NJERIUT DHE KULTURES DEMOKRATIKE

Autoritariteti padyshim eshte nje nga dometheniet per te cilet shume shpesh flitet viteve te fundit, ne kuptimin negativ: si dukuri qe eshte e kundert me proceset e demokratizimit dhe te afirmimit te te drejtave te njeriut. Gjat analizave per burrimet e saja, kjo kategori me se shpeshti permendet ne kontekst te sistemit te meparshem, "si mbeturine e se kaluares", "relikt komunist" etj. Ne kuadrin e kultures zyrtare politike, autoritariteti eshte definuar padyshim si vlere negative, me pikesynim drejt gjetjes se makinazmave per zvogelimin e shtruarjes se saj tek qytetaret.

Autoritariteti fillon te trajtohet edhe si njelloj alibi per te gjitha sjelljet jodemokratike, me rast pothuajse rregullisht eshte karakterizuar si produkt i marredhenieve te meparshme politike. Me kete rast mungojne analiza me serioze qe do te mirreshin me faktoret te cilet ate e prodhojne, e konsiderojne si e sigurt se me ndryshimin e kontekstit politik, vetedija autoritare duhet patjeter te zhduket; pyetje e vetme eshte kur? Nderkaq, nuk eshte e sigurt sa optimizmi qe i kishte kapluar analitiket maqedonas ne lidhje me transformimin e shpejt dhe automatik te vetedijes, ka baze te vete reale, ne saje te asaj qe, sikurse edhe tek shume kategori te tjera te ngjajshme, krijimi i parimeve te caktuara nuk do te thot edhe aplikimi i tyre ne praktike. Autoritariteti paraqet nje segment te kultures politike, i cili, kuptohet, ne shkalle te ndryeshme eshte i pranishem tek kategori te caktuara te popullates. Ajo me se afermi percaktohet si forme e sjelljes te individit ne te cilen ai paraqet shkalle te lart te nenshtruarjes drejt autoriteteve (individe, ide, institucione), njeherit duke manifestuar sjellje negative, mosdurim dhe agresivitet kah ato te cilet jane "nen" ate ne kierarkine sociale. Ne kete kuptim, autoritariteti e pengon individin ne pranimin dhe praktikimin e te drejtave dhe lirive, jo vetem "te tjereve", por edhe ato vetanake. Ky tip i "varesise" qe po krijohet tek personi autoritativ eshte i huaj me idene per demokrati, te drejta dhe liri te njeriut, dhe e pengon realizimin e tyre. Duke sumuar, treguesit e vetedijes se ketill kryesisht vezhgohen permes keto kategori:

- Nenshtrimi autoritativ (idealizimi i "autoritetit" ne fardo qofte forme);


46

- agresiviteti (nevoja per represion dhe ndeshkim i atyreve qe i shkelin normat e vendosura);

- konvencionalizmi (afirmimi i degjueshmerise dhe vlerave te lidhura me ate); - respektimi jokritik i pushtetit, rreptesia dhe disciplina.

Ne lidhje me pranine e vetedijes autoritative tek qytetaret e Republikes se

Maqedonise, ne Institutin per hulumtime sociologjike dhe juridiko-politike jane bere disa hulumtime ne periudhen e viteve 1986-2001, me rast jane fituar rezultate interesante, te cilat, per fat te keq, deshmojne per nje gjendje mjaft te pavolitshme.

Nje nga elementet me te qenesishem qe eshte shqyrtuar ne kuadrin e kesaj dukurie, eshte raporti i qytetareve ndaj kategorise "demokraci" kuptuar ne menyre te pergjithshme, duke patur parasysh ate qe zhvillimi i marredhenieve demokratike paraqet miljen e domosdoshme per reduktimin e autoritaritetit.

Shume indikative ne kete pikepamje eshte pohimi se "demokracija e tepert eshte e demshme". Prej vitit 1989 deri sot, pothuajse ne te gjitha hulumtimet me kete qendrim jane dakorduar meshume se gjysma e te anketuareve (per shembull, vitin e kaluar 53% te te anketuareve). Perqindja e pergjegjeve pozitive eshte padyshim e larte dhe tregon pranimin joperkates te kesaj vlere madje edhe ne nivelin me te pergjithshem, qe eshte baze e keqe ne kuptimin e ekzistimit te vetedijes autoritare.

Eshte me interes (ne kuptimin negativ) qe edhe te anketuarit e rinje, te cilet me shume se gjysmen e jetes e kane kaluar ne kushte relativisht demokratike, kane shikime te ngjajshme, qe njeherit edhe tregon se ndryshimet ne proceset politike nuk shkojne me dinamike te njejte sikurse edhe ndryshimet ne vetedijen e qytetareve.

Kundruall kesaj, paraqitet nje simpati pozitive ndaj "shtetit" (ne kuptimin e aparatit shteteror), e cila mund te regjistrohet permes qendrimit se "shteti eshte vlera me e rendesishme", me te cilen - ne hulumtimet e njejta, posaqerisht ne vitin 2001 - dakordohen mbi 80 % te te anketuareve.

Ne drejtim te njejt eshte edhe qendrimi se "duhet te degjohen dhe respektohen lideret politik", si indikator i perdorur me se shpeshti i vetedijes autoritare, i cili, serisht, ne hulumtimet eshte pranuar nga meshume se gjysma e te anketuareve. Per fat te keq, edhe ne keto raste popullata rinore nuk dallohet qenesishem nga grupet e tjera te moshave.

Tregues tjeter te elementeve te vetedijes autoritare eshte permbajtur ne qendrimin se "njeriu duhet t`i perket ndonje partie (organizate) politike". Ketu kemi numer pak me te vogel (rreth nje e treta e te anketuareve) te cilet dakordohen me kete pohim, por prapseprap nuk mund te vlersohet si indicion i volitshem, sepse nevoja nga perkatesia kolektive me do mim shkon perkunder parimit te individualitetit ne praktikimin e te drejtave te njeriut dhe demokratizimit ne pergjithesi.


47

Perve nevojes per perkatesi ndaj grupit e manifestuar nga ana e te anketuareve, eshte interesant edhe raporti ndaj "autoritetit individual", pasqyruar ne liderizmin politik.

Zakonisht konsiderohet se nje nga indikatoret e fuqishem i vetedijes autoritare eshte edhe dukuria ne te cilen lideri politik per individin behet sinonim per shtetesi dhe rregullimin ne pergjithesi, kundruall rrjetit kompleks te institucioneve ne funksionimin e te cilit qytetari duhet aktivisht te merr pjese.

Raporti i padiferencuar ndaj "pushtetit", posaqerisht kur shikohet i pasqyruar ne nje subjekt, eshte element evident i vetedijes se nenshtruar. Ne lidhje me kete mund te permendet edhe - sipas hulumtimeve te theksuara - qytetareve maqedonas padyshim me se shumti u pergjigjet qe shtetin ta udheheq nje njeri autoritar, sepse ne tere periudhen nga fillimi i tranzicionit, mbi 80% te te anketuareve kane shprehur nje aspiracion te ketill.

Prapseprap, indikator me ilustrativ i vetedijes autoritare eshte degjueshmeria. Kjo kategori ne menyre te caktuar i sintetizon qendrimet tjera. Kuptohet, degjueshmeria e popullates se caktuar nuk mund te matet vetem me deklarimin verbal nga ana e te anketuareve, por ne kete kontekst eshte interesant madje edhe nje ilustrim i ketill. Degjueshmerine, si virtyt me te rendesishem e konsiderojne dy te tretat e te anketuareve. Serisht, njelloj edhe te moshuarit edhe te rinjet. Dimensioni tjeter i autoritaritetit ka te beje me agresivitetin, si nevoje per ndeshkimin e subjekteve te cilet largohen nga rendi dhe disciplina, te cilet shkelin norma te caktuara. Ai, tek individet autoritar gjithmon eshte i drejtuar teposhte sipas vertikales kierarkike (ndaj atyreve qe jane ne ndonje kontekst social "nen" subjektin). Edhe ketu ne hulumtimet kryesisht jane shfrytezuar disa qendrime ne lidhje me shkelsit e normave shoqerore te cilet jane pergjegjes per ruajtjen e rendit dhe per sanksionime. Me i pergjithshem nga keto indikator, ka te beje me menyrat e ballafaqimit me kriminalitetin, ku te anketuarit per meefikase e konsiderojne "ndeshkimin e rrepte maksimal" (79% kane shprehur besimin e ketill). Mirepo, nuk eshte fjala vetem per funksionimin e shtetit juridik. Eshte me interes ajo qe keto te anketuarit konsiderojne se madje edhe rrahja e te burgosureve duhet te lejohet, me ka jane dakord

Човековите права како демократска вредност

Documents

Transcript of Човековите права како демократска вредност