Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ Κ ΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

ΡΕΝΑΝ

ΣΑΤΩΜΠΡΙΑΝ

Κ Ι Ν Ε

Επίσκεψη στην Ακρόπολη

Μ Α Τ Ι Ε Σ Κ Α Ι Τ Ο Π Ο Ι

Μ Α Τ Ι Ε Σ Κ Α Ι

Η θέα της Ακρόπολης προσελκύει το βλέμμα,

αποκαλύπτει την αρχιτεκτονική ενός τοπίου που παραμένει

παρ' όλ' αυτά ερμητικά κλειστό, μέσα στη σιωπή και στο

μυστήριο. Να ποιο είναι το σημείο συνάντησης των τριών περιηγητών του 190υ αιώνα,

οι οποίοι κουβαλούν στις αποσκευές τους την ανάμνηση

τούτων των ερειπίων που αποτράβηξαν τους ανθρώπους από τον τρόμο και το θάνατο,

από τη βαρβαρότητα. Οι Ρενάν, Σατωμπριάν και Κινέ

συμφωνούν στην άποψη ότι η Ακρόπολη είναι ένα είδος

κιβωτού του πολιτισμού -η μοναδική, από αυτή την

άποψη, κιβωτός που διασώθηκε μέχρι τις μέρες μας.

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΛΕΞΑ ΔΡΟΣ ΖΑΓΚΟΥΡΟΓΛΟΥ

ISBN 960·03·2380·1

1111111111 11 1 11111111111 9 789600 323801

Τ Ο Π Ο Ι

Ερνέστ Ρενάν Γεννήθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 1823 στο Τρεγιέ της Βρετάνης. Σπούδασε Θεολογία και έλαβε το ιερατικό σχή­μα, το οποίο σύντομα απέβαλε λόγω αμφιβολιών και αναζήτησης νέων ορι­

ζόντων. Στη συνέχεια σπούδασε Φι­

λοσοφία και επιδόθηκε σε πλείστες ε­πιστημονικές μελέτες. Το 1862 διορί­στηκε καθηγητής στο Κολέγιο της Γαλ­λίας, αλλά αναγκάστηκε να διακόψει τις παραδόσεις του όταν αποκάλεσε

τον Ιησού «ασύγκριτο άνθρωπο». Το 1863 εξέδωσε το πολύκροτο βιβλίο Η ζωή του Ιησού, που προκάλεσε μεγά­

λο σάλο διότι παρουσίαζε τον Χριστό ως άνθρωπο και όχι ως υιό του Θεού. Το 1865 επισκέφθηκε την Αθήνα, όπου

και συνέθεσε την περίφημη Πρoσεux!ι πάνω στηνΑχρόπολη. Πέθανε στο Πα­

ρίσι στις 2 Οκτωβρίου 1892.

ΦραγκΙσκος Ρενέ ντε Σατωμπριάν Γεννήθηκε το 1768 στο Σεν Μαλό. Άρ­χισε τη σταδιοδρομία του ως αξιωμα­τικός και στη συνέχεια, το 1791, ταξί­

δεψε ως εξερευνητής στη Β. Αμερική.

Επέστρεψε στη Γαλλία κατά την πε­

ρίοδο της Γαλλικής Επανάστασης και κατετάγη στο στρατό των εξόριστων Γάλλων ευγενών για να υπερασπίσει το βασιλικό καθεστώς. Τραυματίστη­κε και κατέφυγε στο Λονδίνο, όπου πέ­

ρασε περίοδο πλήρους ένδειας. Η επι­

στροφή του στο Παρίσι σηματοδοτεί τη μεγάλη μεταστροφή στην ψυχή του. Ως συΙΎραφέας αναδεικνύεται με το έργο του Α ταλά ή Έρωτες δύο αΥρίων στην έρημο το 1800. Υπήρξε δεινός πο­

λέμιος του Ναπολέοντα. Κατά την πα­λινόρθωση των Βουρβόνων διορίστηκε Υπουργός Εξωτερικών. Το 1811 δημο­σίευσε το ΟδοιποριΧό από το Παρίσι στην Ιερουσαλήμ. Ένθερμος φιλέλλη-

νας, υποστήριξε την Ελλάδα κατά την Επανάσταση του 1821. Πέθανε φτω­χότατος το 1848.

Εντγκάρ Κινέ Γεννήθηκε στο Μπουρ-αν-Μπρες το 1803. Σπούδασε στο Στρασβούργο, στη

Γενεύη και στο Παρίσι. Σε ηλικία εί­κοσι δύο χρόνων προλόγισε και μετέ­φρασε στα γαλλικά το βιβλίο του Χέρ­δερ Φιλοσοφία της ιστορίας της αν­θρωπότητας, επισύροντας την προσο­

χή του Γκαίτε και του Σατωμπριάν. Το 1842 δημοσίευσε το σημαντικότερο

έργο του, Το πνεύμα των θρησχειών. Ήδη από το 1841 είχε διοριστεί στο Κολέγιο της Γαλλίας, όπου οι παρα­δόσεις του άφησαν εποχή. Με το στε­νό του φίλο Μισελέ, επιτέθηκε στον κληρικαλισμό και υπερασπίστηκε δυ­

ναμικά τα δημοκρατικά ιδεώδη. Εκ­

διώχθηκε από τη Γαλλία το 1852 και ε­πιδόθηκε σε ιστορικές και φιλοσοφικές μελέτες, καθώς και στην αυτοβιογρα­φία του με τίτλο Ιστορία των ιδεών μου. Τα άπαντά του καταλαμβάνουν είκοσι οκτώ τόμους. Πέθανε στο Πα­

ρίσι το 1875.

Στο εξώφυλλο:

Φωτογραφία του James Robertson (1854). Αρχείο Μουσείου Μπενάκη.

ΜΑΤΙΕΣ ΚΑΙ ΤΟΠΟΙ •

ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΓΚΩΤΙΕ

Κωνσταντινούπολη

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ

Ο ένοικος του τίποτα

ΠΙΡΕΣ ΖΟΖΕ ΚΑΡΔΟΖΟ

ΛΙΣΑΒΟΝΑ - Ημερολόγιο καταστρώματος

ΦΡΑΝΣΟΥΑ ΜΑΣΠΕΡΟ

ΤΟ βαλκανικό πέρασμα

ΓΙΟΖΕΦ ΜΠΡΟΝΤΣΚΙ

Υ δατογράφημα -Το τραγούδι του εκκρεμούς

ΓΚΥ ΝΤΕ ΜΩΠΑΣΑΝ

Από την Τύνιδα στο Καϊρουάν

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΝΟΛΛΑΣ

Μικρά ταξείδια

ΡΕΝΑΝ + ΣΑΤΩΜΠΡΙΑΝ + ΚΙΝΕ

Επίσκεψη στην Ακρόπολη

ΠΑΤΡΙΣΙΑ ΣΤΟΡΑΣ

Δ είπνο με την Π ερσεφόνη

ΡΕΝΑΝ • ΣΑΤΩΜΠΡΙΑΝ • ΚΙΝΕ

ΕΠΙΣΚΕΨΗ

ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑπαΤΑ ΓΑλλΙΚΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣΖΑΓΚΟΥΡΟΓΛΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΓΑΝΙΩΤΗ ΑΘΗΝΑ 1999

ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΟΤΥΠΟΥ: Chateaubriand, Quinet & Renan,

Vu sur Ι 'Aaopole

., Copyright για την ελληνική γλώσσα Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 1998

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΊΑΝΙΩΤΗ Α.ε Ζαλόγγου 11, 10678 Αθήνα 'Ii: 330.12.08 - 330.13.27 FAX: 384.24.31 e-mail: info@kastaniotis.com

www.kastaniotis.com

ISBN 960-03-2380-1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ερvέστ Ρεvάv ΠΡΟΣΕγΧΗ ΠΑΝΩ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ

9

Σατωμπριάv ΑΘΗΝΑ

η

Εvryκάρ Κιvέ Η ΑΘΗΝΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ

ιιι

Ερνέστ Ρενάν

ΠΡΟΣΕΥΧΗ ΠΑ ΝΩ ΣΤΗΝ Α ΚΡΟΠΟΛΗ

ΙΣΤορΙΚΉ ΜΟΥ ΜΝΉΜΗ ΑΡΓΗΣΕ πο­

λύ να ξυπνήσει. Το επιτακτικό καθήκον που με υποχρέωνε στα χρόνια της νιότης μου να επιλύω

από μόνος μου, όχι με την ψυχρότητα του θεωρητι­κού, αλλά με τη θέρμη εκείνου που αγωνίζεται για τη ζωή, τα ύψιστα προβλήματα της φιλοσοφίας και της θρησκείας, δε μου άφησε σχεδόν καθόλου χρό­νο να κοιτάξω προς τα πίσω. Στη συνέχεια, ριγμέ­νος μέσα στο ρεύμα του αιώνα μου, που τον αγνο­ούσα πλήρως, βρέθηκα μπροστά σ' ένα θέαμα πραγματικά τόσο καινούριο σαν μια κοινωνία του Κρόνου ή της Αφροδίτης για κάποιον που θα είχε την τύχη να τη δει. Και το θέαμα αυτό μου φάνηκε ισχνό, ηθικά κατώτερο απ' ό,τι είχα δει στο Ισσύ και στον Άγιο Σουλπίκιο. Ωστόσο, η επιστημονική

- 9 -

και κριτική ανωτερότητα ανθρώπων όπως ο Ευγέ­νιος Μπιρνούφ, η ασύγκριτη ζωή που απέπνεε μια συζήτηση με τον κύριο Κουζέν, ο μεγάλος εκσυγ­χρονισμός που επιχειρούσε η Γερμανία σ' όλες σχε­δόν τις ιστορικές επιστήμες, στη συνέχεια, τα ταξί­δια και τέλος το πάθος της δημιουργίας, με παρ α­σύρανε και δε μου επιτρέψανε να διαλογιστώ πάνω σε χρόνια τόσο μακρινά. Η παραμονή μου στη Συ­ρία με απομάκρυνε ακόμη περισσότερο από τις αρ­χα·ίκές μου αναμνήσεις. Οι εντελώς καινούριες ε­ντυπώσεις που βρήκα εκεί, τα οράματα ενός θείου κόσμου, άγνωστου στην κρύα, μελαγχολική μου πατρίδα, με απορρόφησαν ολοκληρωτικά. Για ένα διάστημα, τα όνειρά μου τα στοίχειωνε η φλογισμέ­νη οροσειρά της Γαλαάδ, η κορυφή του Σαφέδ, εκεί όπου εμφανίστηκε ο Μεσσίας. Η Κάρμηλος και τα λιβάδια της με τις ανεμώνες που έσπειρε ο Θεός. Η χαράδρα της Άφακα απ' όπου πηγάζει ο Άδωνις. Πράγμα παράξενο, είναι στην Αθήνα, το 1865, που ένιωσα για πρώτη φορά ένα έντονο συναίσθημα ε­πιστροφής στο παρελθόν, κάτι σαν μια δροσερή, διαπεραστική αύρα που ερχόταν από πολύ μακριά.

- 1 0 -

Η εντύπωση που μου έκανε η Αθήνα είναι ό,τι εντονότερο έχω νιώσει ποτέ μου, Η τελειότητα υ­πήρξε μόνο μια φορά και σε έναν τόπο και ο τόπος αυτός ήταν η Αθήνα, Δεν είχα φανταστεί ποτέ κά­τι παρόμοιο, Είχα μπροστά μου το ιδεώδες, απο­κρυσταλλωμένο σε μάρμαρο πεντελικό, Μέχρι τό­τε, πίστευα πως δεν υπάρχει τελειότητα σ' αυτόν τον κόσμο, Μια μόνο αποκάλυψη μού είχε φανεί πλησιέστερη στο απόλυτο, Από πολύ καιρό, δεν πίστευα πια στο θαύμα, με τη στενή έννοια της λέ­ξης, Ωστόσο, το μοναδικό πεπρωμένο του ιουδα'ί­κού λαού, με κατάληξη τον Ιησού και το χριστιανι­σμό, μου είχε φανεί σαν κάτι εντελώς ξεχωριστό, Να, λοιπόν, που πλάι στο ιουδα'ίκό θαύμα ήρθε να τοποθετηθεί για μένα και το ελληνικό θαύμα, κάτι μοναδικό, που κανείς από μας δεν το είδε ούτε πο­τέ θα το δει, αλλά που το προ'ίόν του θα διαρκέσει αιώνια, θέλω να πω, ένα πρότυπο αιώνιας ομορ­φιάς απαλλαγμένο από εθνικά ή τοπικά στίγματα, Ήξερα καλά, πριν απ' το ταξίδι μου, πως η Ελλά­δα είχε γεννήσει την επιστήμη, την τέχνη, τη φιλο­σοφία, τον πολιτισμό, Αγνοούσα όμως την κλίμα-

- 1 1 -

κα. Όταν είδα την Ακρόπολη, μου αποκαλύφθηκε το θείο όπως και την πρώτη φορά που ένιωσα να ζωντανεύει το Ευαγγέλιο στη θέα της κοιλάδας της Ιορδανίας από τα υψώματα του Κασιούν. Και τότε, όλος ο υπόλοιπος κόσμος μού φάνηκε βάρ­βαρος. Η Ανατολή με ξάφνιασε με το στόμφο της, την επιδεικτική της χλιδή, την επιτήδευσή της. Οι Ρωμαίοι δεν ήταν παρά άξεστοι στρατιώτες. Η με­γαλοπρέπεια ακόμη και του πιο όμορφου ανάμεσά τους, ενός Αυγούστου ή ενός Τρα'ίανού, μου φά­νταζε σαν μια φτιαχτή πόζα μπροστά στην άνεση και την απλή ευγένεια αυτών των περήφανων και ήρεμων πολιτών. Κέλτες, Γερμανοί, Σλάβοι μου φαίνονταν σαν ευσυνείδητοι αλλά απολίτιστο ι Σκύ­θες. Έβρισκα το Μεσαίωνά μας άκομψο και ανέκ­φραστο, αδικαιολόγητα υπερήφανο και σχολαστι­κό. Ο Καρλομάγνος μου έδινε την εντύπωση χο­ντροκομμένου Γερμανού ιπποκόμου. Οι ιππότες μας δεν ήταν παρά μπουνταλάδες, τέτοιοι που θα προκαλούσαν το γέλιο του Θεμιστοκλή και του Αλκιβιάδη. Υπήρξε ένας λαός αριστοκρατών, ένα κοινό αποτελούμενο εξ ολοκλήρου από γνώστες,

- 1 2 -

μια δημοκρατία που ύφανε τόσο λεπτές αποχρώ­σεις της τέχνης που ακόμη και οι εκλεπτυσμένοι μας μόλις και μετά βίας τις διακρίνουν. Υπήρξε έ­να κοινό ικανό να καταλάβει σε τι συνίσταται η ο­μορφιά των Προπυλαίων και η ανωτερότητα των γλυπτών του Παρθενώνα. Αυτή η αποκάλυψη του αληθινού και απλού μεγαλείου άγγιξε τα βάθη της ύπαρξής μου. Ό,τι είχα γνωρίσει μέχρι τότε μου φάνηκε σαν την αδέξια προσπάθεια μιας υποκριτι­κής τέχνης, σαν μια ροκοκό σύνθεση αφελούς στόμφου, τσαρλατανισμού και καρικατούρας.

Και είναι πάνω στην Ακρόπολη, κυρίως, που με κατακλύσανε αυτά τα συναισθήματα. Ένας θαυ­μάσιος αρχιτέκτονας με τον οποίο είχα συνταξιδέ­ψει συνήθιζε να μου λέει πως για εκείνον η αλή­θεια των θεών ήταν ανάλογη με τη στέρεα ομορ­φιά των ναών που είχαν ανεγερθεί προς τιμή τους. Κρίνοντάς την από τη σκοπιά αυτή, η θεά Αθηνά θα πρέπει να ήταν πέρα από κάθε συναγωνισμό. Το εκπληκτικό, πράγματι, είναι πως το ωραίο εδώ ταυτίζεται με την απόλυτη σεμνότητα, το μέτρο, το σεβασμό προς τη θεότητα. Τα κρυμμένα τμήμα-

- 1 3 -

τα του ναού είναι εξίσου καλοφτιαγμένα μ' εκείνα που είναι ορατά. Καμιά απ' τις οφθαλμαπάτες που ιδιαίτερα στις εκκλησίες μας αποτελούν τη συνεχή προσπάθεια να παραπλανήσουν τη θεότητα σε σχέση με την αξία της προσφοράς. Αυτή η σοβα­ρότητα, η ευθύτητα μ' έκαναν να κοκκινίσω για τις θυσίες που πρόσφερα σ' ένα λιγότερο καθαρό ιδα­νικό. Οι ώρες που πέρασα πάνω στον ιερό λόφο ή­ταν ώρες προσευχής. Όλη μου η ζωή κύλησε μπρο­στά στα μάτια μου σαν μια εκ βαθέων εξομολόγη­ση. Αλλά το πιο περίεργο ήταν ότι, εξομολογούμε­νος τις αμαρτίες μου, κατέληξα να τις αγαπήσω. Η απόφασή μου να γίνω κλασικός μ' έσπρωξε, περισ­σότερο από ποτέ άλλοτε, στον αντίθετο πόλο. Ένα παλιό χαρτί που βρήκα ανάμεσα στις ταξιδιωτικές μου σημειώσεις περιέχει τα εξής:

Η προσευχή μου πάνω στην Ακρόπολη όταν κατανόησα την τέλεια ομορφιά

«Δέσποινα, εσύ ! Ομορφιά απέριττη και αληθινή! Θεά που η λατρεία σου σημαίνει λογική και σω­φροσύνη, εσύ, που ο ναός σου αποτελεί αέναο μά-

- 1 4 -

θημα συνείδησης και ειλικρίνειας. Φτάνω καθυ­στερημένος στο κατώφλι των μυστηρίων σου. Στο βωμό σου καταθέτω τις τύψεις μου. Για να σε βρω χρειάστηκαν ατέλειωτες αναζητήσεις. Τη μύηση που παραχωρούσες στο νεογέννητο Αθηναίο μ' έ­να χαμόγελο, εγώ την κατέκτησα μέσα από διαλο­γισμούς, μετά από μακρόχρονες προσπάθειες.

»Γεννήθηκα, γαλανομάτα θεά, από γονείς βάρ­βαρους, ανάμεσα στους καλούς και αγαθούς Κιμ­μέριους που κατοικούν στις όχθες μιας θάλασσας σκοτεινής, σπαρμένης με βράχους, ανεμοδαρμέ­νης. Τον ήλιο σπάνια τον βλέπουν εκεΙ Άνθη τους είναι τα θαλασσινά μούσκλια, τα φύκια και τα πο­λύχρωμα κοχύλια στα βάθη των έρημων κόλπων. Τα σύννεφα είναι άχρωμα και η χαρά ως κι αυτή είναι σκυθρωπή. Όμως, μέσα απ' τα βράχια ανα­βλύζουν κρυστάλλινα νερά και τα μάτια των νεα­ρών κοριτσιών θυμίζουν πράσινες πηγές όπου πά­νω σε στρώματα κυματιστών βρύων καθρεφτίζε­ται ο ουρανός.

»Οι πρόγονοί μου, ως εκεί που μπορώ ν' ανα­τρέξω, είχαν αφιερωθεί στα μακρινά ταξίδια, σε

- 1 5 -

θαλασσες που οι Αργοναύτες σου δε γνώρισαν ποτέ. Μικρός, ακουγα τα τραγούδια των πολικών ταξιδιών. Νανουριζόμουν με τις θύμησες κινούμε­νων παγων, πόντων σκεπασμένων με γαλακτερή ομίχλη, νησιών κατοικημένων από πουλια που τραγουδούν στα διαλείμματα τους και που σκο­τεινιαζουν τον ουρανό όταν ξαναφεύγουν πετώ­ντας όλα μαζί.

»Ιερείς μιας ξένης θρησκείας προερχόμενης α­πό τους Σύριους της Παλαιστίνης ανέλαβαν τη διαπαιδαγώγησή μου. Οι ιερείς αυτοί ήταν σοφοί και αγιοι. Μου έμαθαν τις ατέρμονες ιστορίες του Χρόνου που δημιούργησε τον κόσμο και του γιου του ο οποίος, λένε, ταξίδεψε στη γη. Οι ναοί τους είναι τρεις φορές ψηλότεροι απ' το δικό σου, Ευ­ρυθμία, και μοιαζουν με δαση. Μόνο που δεν εί­ναι στέρεοι. Καταρρέουν μετα από πεντακόσια ή εξακόσια χρόνια. Πρόκειται για ονειροφαντασίες βαρβαρων που νόμισαν πως θα μπορούσαν να φτιαξουν κατι καλό έξω απ' τους νόμους που εσύ χαραξες για τους μυημένους σου, ω Λογική ! Κι ό­μως, οι ναοί αυτοί μου αρεσαν, γιατί δεν είχα μελε-

- 1 6 -

τήσει τη θε·ίκή σου τέχνη. Εκεί εύρισκα το Θεό μου. Θυμάμαι ακόμη τους ύμνους που ψέλνονταν μέσα σ' αυτούς: "Χαίρε, άστρο της θάλασσας ... βασίλισ­σα όλων των πονεμένων σ' αυτή την κοιλάδα δα­κρύων". Ή ακόμη: "Μυστικό ρόδο, φιλντισένιε πύργε, χρυσή κατοικία, άστρο της αυγής . . . ". Ά­κου, θεά μου, όποτε θυμάμαι αυτούς τους ύμνους, η καρδιά μου λιώνει, γίνομαι σχεδόν αποστάτης. Συγχώρα μου αυτή την αδυναμία. Δεν μπορείς να φανταστείς τη γοητεία που οι βάρβαροι θαυματο­ποιοί έκλεισαν μέσα σ' αυτούς τους στίχους και πόσο μου κοστίζει ν' ακολουθώ τη γυμνή λογική.

»Κι ακόμη αν ήξερες πόσο δύσκολο έγινε να σε υπηρετώ! Χάθηκε πια κάθε ευγένεια. Οι Σκύθες υπέταξαν τον κόσμο. Έσβησε η δημοκρατία των ελεύθερων ανθρώπων. Μονάχα βασιλιάδες, γόνοι άμουσου αίματος, άνακτες που θα σου προκαλού­σαν γέλιο. Δυσκίνητοι Υπερβόρεοιl αποκαλούν ε­λαφρόμυαλους αυτούς που σε λατρεύουν . . . Μια τρομακτική παμβοιωτία,2 μια συνένωση όλων των ανοησιών απλώνει πάνω στον· κόσμο μολύβδινο κάλυμμα που καταπνίγει ό,τι βρίσκεται από κάτω.

- 1 7 -

Ακόμη κι αυτούς που σε τιμούν πόσο πρέπει να τους λυπάσαι! Θυμάσαι εκείνο τον Καληδόνιο που πριν πενήντα χρόνια έσπασε το ναό σου μ' έ­να σφυρί για να τον μεταφέρει στη Θούλη;3 Έτσι κάνουν όλοι. . . Έγραψα, σύμφωνα με τους κανόνες που αγαπάς, ω Θεονόη, τη ζωή του νεαρού Θεού που υπηρέτησα στην παιδική μου ηλικία. Με απο­κάλεσαν Ευήμερο. 4 Μου γράφουν για να με ρωτή­σουν ποιος ήταν ο σκοπός μου. Δεν εκτιμούν πα­ρά ό,τι βοηθάει να γεμίσουν τα τεράστια τραπέζια τους. Και γιατί γράφει κανείς για τη ζωή των θεών, ω Ουρανοί, αν όχι για να παροτρύνει στην αγάπη του θε·ίκού τους στοιχείου και για να καταδείξει ότι αυτό το θε·ίκό στοιχείο ζει ακόμη και θα ζει αιώ­νια στην καρδιά της ανθρωπότητας;

»Θυμάσαι τη μέρα εκείνη, τη χρονιά που επώ­νυμος άρχονταςS ήταν ο Διονυσιόδωρος, τον ά­σχημο μικρό Εβραίο6 που, μιλώντας τα ελληνικά των Συρίων, ήρθε εδώ, διέτρεξε τα Προπύλαιά σου χωρίς να σε κατανοήσει, διάβασε στραβά όλες τις επιγραφές σου και θάρρεψε πως βρήκε μέσα στο ναό σου βωμό αφιερωμένο σ' ένα θεό, τον ά-

- 1 8 -

γνωστο θεό. Ε, λοιπόν, εκείνος ο μικρός Εβραίος νίκησε. Για χίλια χρόνια, σε χαρακτήρισαν είδωλο, εσένα την Αλήθεια! Για χίλια χρόνια, ο κόσμος έ­γινε μια έρημος όπου δε φύτρωνε κανένα λουλού­δι. Όλο αυτόν τον καιρό εσύ σώπαινες, Σάλπιγγα, Σειρήνα της σκέψης. Θεά της τάξης, εικόνα της ουράνιας σταθερότητας, υπήρξαμε ένοχοι γιατί σ' αγαπούσαμε και σήμερα, που μέσα από ευσυνεί­δητη προσπάθεια καταφέραμε να σε πλησιάσου­με, μας κατηγορούν για έγκλημα ενάντια στο αν­θρώπινο πνεύμα επειδή σπάσαμε τις αλυσίδες που αψήφησε ο Πλάτωνας.

»Μόνο εσύ είσαι νέα, ω Κόρη. Μόνο εσύ αγνή, Παρθένε. Μόνο εσύ υγιής, Υγεία. Μόνο εσύ κρα­ταιή, Νίκη. Προστάτιδα των πόλεων, Πρόμαχε. Συντρόφισσα του Άρη είσαι, Αρεία. Σκοπός σου, όμως, η ειρήνη, Ειρηνεύτρα. Νομοθέτρια, πηγή των δίκαιων θεσμών. Δημοκρατία, εσύ που θεμε­λιακό σου δόγμα είναι πως κάθε καλό εκπορεύε­ται από το λαό και πως εκεί που δεν υπάρχει λαός για να θρέψει και να εμπνεύσει το πνεύμα δεν υ­πάρχει τίποτε, μάθε μας να βγάζουμε μέσα απ' τα

- 1 9 -

ακατέργαστα πλήθη διαμάντια. Πρόνοια του Δία, θε'ίκή εργάτρια, μητέρα κάθε επαγγέλματος, προ­στάτιδα της εργασίας, Εργάνη, εσύ που αποτελείς την ευγένεια του πολιτισμένου εργάτη και τον το­ποθετείς πολύ πιο πάνω από τον οκνηρό Σκύθη. Σοφία, εσύ που ο Δίας σε γέννησε αφού διπλώθη­κε στα δύο και πήρε βαθιά ανάσα. Εσύ που κατοι­κείς μέσα στον πατέρα σου απόλυτα συνυφασμέ­νη με την ουσία του. Εσύ που είσαι η σύντροφός του και η συνείδησή του. Ενέργεια του Δία, σπίθα που ανάβει και συντηρεί τη φλόγα μέσα στους ή­ρωες και στους δαιμόνιους ανθρώπους, κατάστη­σέ μας ολοκληρωμένα πνεύματα. Την ημέρα που οι Αθηναίοι και οι Ρόδιοι πάλεψαν για την εύνοιά σου, εσύ διάλεξες να παραμείνεις με τους Αθηναί­ους, επειδή ήταν σοφότεροι. Ο πατέρας σου, βέ­βαια, έστειλε από ψηλά, πάνω απ' την πόλη των Ροδίων, τον Πλούτο μέσα σ' ένα χρυσό σύννεφο, επειδή είχαν τιμήσει κι αυτοί την κόρη του. Οι Ρό­διοι απόκτησαν πλούτη, αλλά οι Αθηναίοι δέχτη­καν το πνεύμα, δηλαδή την αληθινή ευτυχία, την αιώνια χαρά, τη θε'ίκή παιδικότητα της καρδιάς.

- 20 -

»0 κόσμος δε θα σωθεί παρά επιστρέφοντας σε σένα, αποτινάσσοντας τα βαρβαρικά δεσμά του. Ας τρέξουμε όλοι μαζί σαν ένα σώμα. Λα­μπρή εκείνη η μέρα, όταν όλες οι πόλεις που άρ­παξαν τα σπασμένα κομμάτια του ναού σου, Βε­νετία, Παρίσι, Λονδίνο, Κοπεγχάγη, θ' αποκατα­στήσουν τα κλοπιμαία, θα σχηματίσουν ιερές θεω­ρίες για να επιστρέψουν τα κομμάτια που έχουν στην κατοχή τους λέγοντας "Συγχώρα μας, θεά! Ήταν για να τα σώσουμε απ' τα κακά πνεύματα της νύχτας", και θα ξαναχτίσουν τα τείχη σου κά­τω απ' τους ήχους του αυλού, για να ξεπλύνουν το έγκλημα του άθλιου Λύσανδρου ! Μετά, θα πά­νε στη Σπάρτη να καταραστούν το χώμα της ΠΟ1)

υπήρξε πηγή τόσων σφαλμάτων και να τη χλευά­σουν που δεν υπάρχει πια.

»Πιστός σε σένα, θ' αντισταθώ στους ολέθρι­ους συμβουλάτορές μου: το σκεπτικισμό που με κάνει ν' αμφιβάλλω για το λαό· την πνευματική μου ανησυχία που, και όταν βρίσκει το αληθινό, με σπρώχνει να το ξαναψάχνω· τη φαντασία μου, που ακόμη και μετά την ετυμηγορία της λογικής μ'

- 2 1 -

εμποδίζει να γαληνέψω. Ω Αρχηγέτιδα, ιδανικό που ο πνευματικός άνθρωπος ενσαρκώνει στ' αρι­στουργήματά του, κάλλιο τελευταίος στο σπίτι σου παρά πρώτος αλλού. Ναι, θα δεθώ στο στυλο­βάτη του ναού σου. Θα ξεχάσω κάθε πειθαρχία έ­ξω απ' τη δική σου, θα γίνω στυλίτης πάνω στις κολόνες σου, το κελί μου θα το στήσω πάνω στο ε­πιστύλιό σου. Και κάτι ακόμη δυσκολότερο! Για σένα θα γίνω, αν μπορώ, αδιάλλακτος, μεροληπτι­κός. Δε θ' αγαπώ παρά εσένα μόνο. Θα μάθω τη γλώσσα σου, θα ξεμάθω όλα τ' άλλα. Θα γίνω άδι­κος για ό,τι δε σ' αγγίζει. Θα γίνω ο υπηρέτης του τελευταίου των γιων σου. Θα υμνήσω, θα κο λακέ­ψω τους τωρινούς κατοίκους της γης αυτής που πρόσφερες στον Ερεχθέα. Θα προσπαθήσω ν' α­γαπήσω μέχρι και τα ελαττώματά τους. Θα πείσω τον εαυτό μου, Ιππία, ότι κατάγονται από τους ιπ­

πείς που γιορτάζουν εκεί πάνω στη μαρμάρινη με­τόπη σου την αιώνια γιορτή τους. Θα ξεριζώσω απ' την καρδιά μου κάθε ίνα που δεν είναι λογική και καθαρή τέχνη. Θα πάψω ν' αγαπώ τις αρρώ­στιες μου, να βρίσκω ηδονή στον πυρετό μου. Στή-

- 22 -

ριξε τη σταθερή μου απόφαση, Σώτειρα, βοήθησέ με, εσύ που σώζεις !

»Πόσες δυσκολίες προβλέπω μπροστά μου ! Α­πό πόσες πνευματικές έξεις θα πρέπει ν' απαλλα­γώ! Πόσες γλυκές θύμησες να ξεριζώσω απ' την καρδιά μου ! Θα προσπαθήσω, αλλά δεν είμαι σί­γουρος για τον εαυτό μου. Σε γνώρισα αργά, τέ­λεια ομορφιά. Θα 'χω παλινδρομήσεις, αδυναμίες. Μια φιλοσοφία, διεστραμμένη το δίχως άλλο, μ' έ­κανε να πιστεύω πως καλό και κακό, ηδονή και πόνος, ομορφιά και ασχήμια, λογική και τρέλα με­ταμορφώνουν οι μεν τις δε μέσα από αποχρώσεις τόσο δυσδιάκριτες όσο κι εκείνες στο λαιμό της περιστέρας. Το να μην αγαπάς ή να μη μισείς από­λυτα έγινε σοφία. Εάν μία κοινωνία, μία φιλοσο­φία, μία θρησκεία είχε κατακτήσει την απόλυτη α­λήθεια, τότε αυτή η κοινωνία, αυτή η φιλοσοφία, αυτή η θρησκεία θα είχε νικήσει τις άλλες και θα κυριαρχούσε μοναδική αυτή τη στιγμή. Όλοι αυ­τοί που μέχρι σήμερα νόμισαν πως είχαν δίκιο, α­πατήθηκαν, το βλέπουμε καθαρά. Ποιος έχει τόσο παράλογη έπαρση να πιστέψει πως το μέλλον δε

- 23 -

θα μας κρίνει όπως εμείς κρίνουμε το παρελθόν; Να ποιες είναι οι βλασφημίες που μου υποβάλλει το κακομαθημένο μου μυαλό. Ένας λόγος που, ό­πως ο δικός σου, θα ήταν από κάθε άποψη υγιής, σήμερα δε θα 'φερνε παρά πλήξη.

»Γελάς με την αφέλειά μου. Ναι, πλήξη . . . Είμα­στε διεφθαρμένοι, τι να κάνουμε; Θα πάω πιο μα­κριά, θεά της καθαρής σκέψης, θα σου ομολογήσω τον υπέρτατο εκφαυλισμό της καρδιάς μου. Λογι­κή και αίσθηση μέτρου δεν αρκούν. Στον παγωμέ­νο Στρυμόνα και στο μεθύσι της Θράκης υπάρχει ποίηση. Θα 'ρθουν αιώνες που οι πιστοί σου θα θε­ωρηθούν οπαδοί της πλήξης. Ο κόσμος είναι μεγα­λύτερος απ' όσο φαντάζεσαι. Αν είχες δει τους πά­γους του πόλου και τα μυστήρια του ανταρκτικού ουρανού, το πάντα ήρεμο μέτωπό σου, θεά, δε θα 'ταν τόσο γαλήνιο. Το κεφάλι σου, ευρύτερο, θ' α­γκάλιαζε διάφορους τύπους ομορφιάς.

»Είσαι αληθινή, καθάρια, τέλεια. Το μάρμαρό σου δεν έχει ούτε μια κηλίδα. Αλλά ο ναός της Α­για-Σοφιάς, στο Βυζάντιο, δίνει κι αυτός μια αί­σθηση θε'ίκή με τα τούβλα και τους γύψους του.

- 24 -

Είναι η απεικόνιση του ουράνιου θόλου. Θα κα­ταρρεύσει πιθανόν. Αλλά αν ο σηκός σου ήταν τό­σο μεγάλος ώστε να χωρέσει ένα πλήθος, θα κα­τέρρεε κι αυτός.

»Τεράστιο ποτάμι λησμονιάς μας παρασύρει σε μια άβυσσο δίχως όνομα. Άβυσσε, εσύ είσαι ο μο­ναδικός θεός. Τα δάκρυα όλων των λαών είναι α­ληθινά δάκρυα. Τα οράματα όλων των σοφών πε­ρικλείουν κάποιο κομμάτι της αλήθειας. Εδώ κά­τω όλα είναι σύμβολο και όνειρο. Οι θεοί προ­σπερνούν κι αυτοί σαν τους ανθρώπους και ούτε θα 'ταν σωστό να ζουν αιώνια. Η πίστη σ' αυτούς δεν πρέπει ποτέ να γίνει ειρκτή. Εκπληρώνουμε το χρέος μας απέναντί της αν την τυλίξουμε προσε­κτικά μέσα στο πορφυρό σάβανο όπου κοιμού­νται οι νεκροί θεοί».

- 25 -

Σατωμπριάν .gp. �

Α ΘΗΝ Α

Οδοιπορικό από το Παρίσι στην Ιερουσαλήμ και απ' την Ιερουσαλήμ στο Παρίσι, μέσω Ελλάδας

στον πηγαιμό και μέσω Αιγύπτου, Μπαρμπαριάς και Ισπανίας στην επιστροφή

ΠΙΤΕΛΟΥΣ ΞΗΜΕΡΩΣΕ Η ΜΕΓΑΛΗ

μέρα της εισόδου μας στην Αθή­να. Στις 23 του μήνα στις 3 το πρωί, είχαμε όλοι καβαλήσει τ'

άλογα. Αρχίσαμε να προχωράμε σιωπηλά πάνω στην Ιερά Οδό. Μπορώ να διαβεβαιώσω πως ακό­μη και ο πιο ευσεβής λάτρης της θεάς Δήμητρας δε θα 'χει νιώσει τόσο ζωηρή συγκίνηση σαν τη δι­κή μου. Είχαμε φορέσει τα γιορτινά μας ρούχα, ο γενίτσαρος είχε γυρίσει το τουρμπάνι του απ' τη μέσα μεριά και, πράγμα ασυνήθιστο, τ' άλογα ή­ταν καθαρά και περ ιποιη μένα. Διασχίσαμε την κοίτη ενός ποταμού που ονομαζόταν Σαρανταπό­ταμος ή Τα Σαράντα Ποτάμια και που κατά πάσα

- 27 -

πιθανότητα επρόκειτο για τον ελευσίνιο Κηφισό. Είδαμε μερικά ερείπια χριστιανικών εκκλησιών χτισμένων πιθανόν πάνω στον τάφο του Ζάρηκα τον οποίο ο ίδιος ο Απόλλωνας είχε μυήσει στην τέχνη του άσματος. Κάποια άλλα ερείπια μας προαναγγείλανε τα μνημεία του Εύμολπου και του Ιπποθόοντα. Συναντήσαμε τους Ρειτούς7 με τα ρεύματα αλμυρού νερού. Εκεί είναι που κατά τη διάρκεια των Ελευσίνιων Μυστηρίων, οι άν­θρωποι του λαού έβριζαν τους περαστικούς σε α­νάμνηση των ύβρεων που μια γριά είχε άλλοτε εκ­στομίσει κατά της Δήμητρας. Προχωρώντας στο βάθος, στο άκρο των στενών της Σαλαμίνας, ει­σχωρήσαμε στο πέρασμα που σχηματίζουν τα βουνά της Πάρνηθας και του Αιγάλεω. Το τμήμα αυτό της Ιεράς Οδού λεγόταν Μυστικό. Διακρίνα­με τη Μονή Δαφνίου, απ' τις αρχαιότερες εκκλη­σίες της Αττικής, χτισμένη πάνω στα ερείπια του ιερού ναού του Απόλλωνα. Λίγο μακρύτερα, πα­ρατηρήσαμε κάποια απομεινάρια του ναού της Α­φροδίτης. Τέλος, το πέρασμα αρχίζει να πλαταί­νει. Παρακάμπτουμε το όρος Ποικίλον8 που ορ-

- 28 -

θώνεται στη μέση του περάσματος κρύβοντας τη θέα, και ξαφνικά, ανακαλύπτουμε το λεκανοπέ­διο της Αθήνας.

Οι ταξιδιώτες που επισκέπτονται την πόλη του Κέκροπα9 φτάνουν συνήθως είτε από τον Πειραιά είτε από τη μεριά της Εύβοιας. Έτσι χάνουν ένα μέρος του θεάματος γιατί ερχόμενοι μεν από τη θάλασσα δε βλέπουν παρά το κάστρο, από τη με­ριά δε της Εύβοιας, ο ΆγχεσμοςlΟ κόβει τη θέα. Το καλό μου άστρο με οδήγησε στο σωστό δρόμο για ν' αντικρίσω την Αθήνα σε όλο της το μεγαλείο.

Το πρώτο πράγμα που χτύπησε στα μάτια μου ήταν η Ακρόπολη λουσμένη στο φως της ανατο­λής. Βρισκόταν εκεί μπροστά μου, στην άλλη πλευρά της πεδιάδας, με φόντο τον Υμηττό, λες και στηριζόταν πάνω του. Μέσα σ' ένα συγκεχυ­μένο σύνολο πρόβαλλαν τα κιονόκρανα των Προ­πυλαίων, οι κολόνες του Παρθενώνα και του Ερε­χθείου, ένα τμήμα τείχους με τα κανόνια και τις πολεμίστρες του, γοτθικά ερείπια χριστιανών και χαμόσπιτα μουσουλμάνων.

Δυο μικροί λόφοι, ο Άγχεσμος και το Μουσείο,

- 29 -

υψώνονται βόρεια και νότια της Ακρόπολης. Α­νάμεσά τους, στα ριζά του κάστρου, μου φανερώ­θηκε η Αθήνα: οι επίπεδες στέγες της, ανακατω­μένες με μιναρέδες, κυπαρίσσια, ερείπια, μοναχι­κές κολόνες και τρούλους από τζαμιά στεφανωμέ­να από μεγάλες φωλιές πελαργών συνέθεταν ένα ευχάριστο θέαμα κάτω απ' τις αχτίδες του ήλιου. Αν και η Αθήνα είναι ακόμη αναγνωρίσιμη μέσα από τ' απομεινάρια της, από το αρχιτεκτονικό σύ­νολο και τη γενική όψη των ερειπίων της, διαπι­στώνει κανείς πως η πόλη της Αθηνάς δεν κατοι­κείται πλέον από το λαό της.

Μια σειρά βουνών που καταλήγει στη θάλασ­σα κλείνει την πεδιάδα ή το λεκανοπέδιο της Αθή­νας. Από το σημείο που στεκόμουνα στο όρος Ποικίλον, το λεκανοπέδιο φαινόταν διαιρεμένο σε τρεις λωρίδες ή περιοχές που εκτείνονταν παράλ­ληλα, με κατεύθυνση από βορρά προς νότο. Η πρώτη περιοχή, η πιο κοντινή μου, ήταν ακαλλιέρ­γητη, σκεπασμένη με ρείκια. Η δεύτερη ήταν καλ­λιεργημένη και φρεσκοθερισμένη. Η τρίτη, ένας μακρύς ελαιώνας, απλωνόταν περιμετρικά από τις

- 30 -

πηγές του Ιλωού ως το λιμάνι του Φαλήρου, περ­νώντας από τους πρόποδες του Άγχεσμου. Ο Κη­φωός κυλάει μέσα σ' αυτό το δάσος που είναι τό­σο παλιό λες και προέρχεται απ' την ελιά που η θεά Αθηνά έκανε να ξεφυτρώσει μέσα απ' τη γη. Η ξερή κοίτη του Ιλισού βρίσκεται στην άλλη πλευρά της Αθήνας, ανάμεσα στον Υμηττό και την πόλη. Η πεδιάδα δεν είναι απόλυτα επίπεδη. Μια μικρή αλυσίδα λόφων αποσπασμένων από τον Υμηττό προεξέχει σχηματίζοντας τα διαφορε­τικά υψώματα πάνω στα οποία η Αθήνα όρθωσε σιγά σιγά τα μνημεία της.

Η έντονη συγκίνηση της πρώτης στιγμής δεν ε­πιτρέπει ν' απολαύσει κανείς όσο το δυνατό πε­ρωσότερο τα συναισθήματά του. Πλησίαζα στην Αθήνα με μια λαχτάρα που μου αφαιρούσε κάθε δυνατότητα σκέψης. Δεν ήταν τίποτε παρόμοιο μ' εκείνο που είχα νιώσει στη θέα της γης των Λακε­δαιμονίων. Η Σπάρτη και η Αθήνα έχουν διατη­ρήσει, ακόμη και μέσα στα ερείπιά τους, τους δια­φορετικούς χαρακτήρες τους: της πρώτης είναι βλοσυρά, αυστηρά, μοναχικά' της δεύτερης, χαμο-

- 3 1 -

γελαστά, ανάλαφρα, ζωντανά. Στη θέα της πατρί­δας του Λυκούργου, όλες οι σκέψεις γίνονται σο­βαρές, αρρενωπές, βαθυστόχαστες. Η ψυχή θεριεύ­ει, ανυψώνεται. Η πόλη του Σόλωνα μαγεύει με τη λάμψη του πνεύματος, με την αίσθηση της τελειό­τητας του ανθρώπου που τον θέλει νοήμονα, αθά­νατο. Τα υψηλά αισθήματα της ανθρώπινης φύ­σης στην Αθήνα συνδυάζονταν μ' ένα είδος κομψό­τητας που έλειπε παντελώς από τη Σπάρτη. Η α­γάπη της πατρίδας και της ελευθερίας για τους Α­θηναίους δεν ήταν τυφλό ένστικτο αλλά συνειδη­τό συναίσθημα, εδραιωμένο πάνω στην αγάπη για το κάλλος σε όλες του τις εκφάνσεις, κάλλος που οι ουρανοί τούς είχαν τόσο απλόχερα μοιράσει. Τέλος, περνώντας από τα ερείπια της Σπάρτης στα ερείπια των Αθηνών, ένιωσα πως μπορεί να 'θελα να πεθάνω μαζί με τον Λεωνίδα, αλλά θα 'θελα να ζήσω με τον Περικλή.

Προχωρούσαμε προς τη μικρή αυτή πόλη που η επικράτειά της απλώνεται σε δεκαπέντε ή είκοσι λεύγες, με πληθυσμό μικρότερο απ' αυτόν ενός παρισινού προαστίου και που , ωστόσο, αντισταθ-

- 32 -

μίζει μέσα στην ιστορία τη φήμη της ρωμα'ίκής αυ­τοκρατορίας. Με τα μάτια συνεχώς προσηλωμένα πάνω στα ερείπια, θυμήθηκα και της αφιέρωσα αυτούς τους στίχους του Λουκρήτιου:

Primae frugiferos foetus mortalibus aegris

Dididerunt quondam praeclaro nomine Athenae,

Et recreaverunt vitam, legesque rogarunt;

Et primae dederunt solatia dulcia vitae.

Δε γνωρίζω τίποτε πιο δοξαστικό για τους Έλ­ληνες από τα λόγια αυτά του Κικέρωνα: «Να θυ­μάσαι, Κόιντε, ότι άρχεις Ελλήνων οι οποίοι εκπο­λίτισαν όλους τους λαούς διδάσκοντάς τους την η­πιότητα και την ανθρωπιά και στους οποίους η Ρώμη χρωστάει τα φώτα της». Αν αναλογιστεί κα­νείς τι ήταν η Ρώμη την εποχή του Καίσαρα και του Πομπήιου και ποιος ήταν ο ίδιος ο Κικέρων, οι λίγες αυτές λέξεις αποτελούν υπέροχο εγκώμιο.*

Από τις τρεις λωρίδες ή περιοχές που χώριζαν

* Ο Πλίνιος ο Νεότερος είχε γράψει περLπoυ το ίδιο πράγμα στον Μάξιμο, ανθύπατο της ΑχαΙας.

- 33 -

μπροστά μας το λεκανοπέδιο των Αθηνών, διασχί­σαμε γοργά τις δύο πρώτες, την ακαλλιέργητη και την καλλιεργημένη. Πάνω σ' αυτό το τμήμα της ο­δού δε βλέπει πλέον κανείς το μνημείο του Ρόδιου και τον τάφο της Εταίρας. Διακρίνει όμως τα ερεί­πια μερικών εκκλησιών. Εισχωρήσαμε στον ελαιώ­να. Πριν φτάσουμε στον Κηφισό, είδαμε δυο τά­φους και ένα βωμό αφιερωμένο στο Μειλίχιο Δία. Σε λίγο διακρίναμε την κοίτη του Κηφισού ανάμε­σα σε κορμούς λιόδεντρων που τον περιστοίχιζαν σαν γέρικες ιτιές. Ξεπέζεψα για να χαιρετίσω τον ποταμό και να πιω απ' το νερό του. Ίσα που βρήκα όσο μου χρειαζόταν σ' ένα βαθούλωμα. Το υπόλοι­πο το είχαν εκτρέψει για την άρδευση των ελαιόδε­ντρων. Νιώθω πάντα χαρά να γεύομαι το νερό των φημισμένων ποταμιών που έχω συναντήσει. Έτσι, έχω πιει νερό του Μισισιπή, του Τάμεση, του Ρή­νου, του Πάδου, του Τίβερη, του Ευρώτα, του Κη­φισού, του Έρμου, του Γρανικού, του Ιορδάνη, του Νείλου, του Τάγη και του Έβρου. Πόσοι είναι αυ­τοί που μπορούν στις όχθες αυτών των ποταμών να πουν σαν τους Ισραηλίτες: «sedimus et fleνimus!»1l

- 34 -

Σε κάποια απόσταση αριστερά μου, διέκρινα τ' απομεινάρια της γέφυρας που ο Ξενοκλής της Λίνδου είχε χτίσει πάνω στον Κηφισό. Ξανανέβη­κα στο άλογο και δεν έψαξα καν να βρω την ιερή συκιά,12 το βωμό του Ζέφυρου, τη Στήλη του Αν­θεμόκριτου, αφού η σύγχρονη οδός δεν ακολου­θεί στο σημείο αυτό την αρχαία Ιερά Οδό. Βγαίνο­ντας από τον ελαιώνα, συναντήσαμε τον περίβολο ενός κήπου που καταλαμβάνει σχεδόν τη θέση του έξω Κεραμεικού. Κάναμε μισή ώρα να φτά­σουμε στην Αθήνα μέσα από ένα θερισμένο χωρά­φι σταριού. Ένας σύγχρονος τοίχος, ανακαινισμέ­νος, που μοιάζει με περίβολο κήπου, τριγυρίζει την πόλη. Περάσαμε την πόρτα του και τρυπώσα­με στα δροσερά και αρκετά καθαρά μικρά αγροτι­κά δρομάκια. Κάθε σπίτι είχε τον κήπο του, φυτε­μένο με πορτοκαλιές και συκιές. Ο λαός μου φά­νηκε χαρούμενος και περίεργος, χωρίς την κατή­φεια των Μορα·ίτών. Μας έδειξαν το σπίτι του πρόξενου.

Δεν υπήρχε πιο κατάλληλος άνθρωπος από τον κύριο Φοβέλ 13 για να μου δείξει την Αθήνα: εί-

- 35 -

ναι γνωστό πως κατοικεί στην πόλη της Αθηνάς ε­δώ και πολλά χρόνια. Γνωρίζει τις παραμικρές λε­πτομέρειες, καλύτερα απ' όσο ένας Παριζιάνος γνωρίζει το Παρίσι. Έχουμε από αυτόν εξαιρετι­κές αναμνήσεις και του οφείλουμε τις πιο ενδιαφέ­ρουσες παρατηρήσεις σχετικά με την Ολυμπία, την πεδιάδα του Μαραθώνα, τον τάφο του Θεμι­στοκλή στον Πειραιά, το ναό της Αφροδίτης των Κήπων Κ.ά. Υπεύθυνος του Προξενείου Αθηνών, που γι' αυτόν δεν αποτελεί παρά τίτλο προστα­σίας, εργάστηκε και εργάζεται ακόμη σαν ζωγρά­φος στο Γραφικό ταξίδι στην Ελλάδα. Ο συγγρα­φέας του ωραίου αυτού έργου, κύριος ντε Σουα­ζέλ-Γκουφιέ,Ι4 είχε την καλοσύνη να μου δώσει μια επιστολή για τον ταλαντούχο πρόξενο την ο­ποία συνόδευα και με μια ακόμη επιστολή από τον Υπουργό.* Μην περιμένετε, βέβαια, να δώσω εδώ πλήρη περιγραφή των Αθηνών: αν θέλει κα­νείς να γνωρίσει την ιστορία αυτής της πόλης από τους Ρωμαίους έως σήμερα θα πρέπει ν' ανατρέξει ι

* Πρόκειται για τον κύριο Ταλεϋράνδο.

- 36 -

στην εισαγωγή του Οδοιπορικού μου. Αν αυτό που επιθυμεί να γνωρίσει είναι τα μνημεία της αρ­χαίας Αθήνας, η μετάφραση του Παυσανία, παρά τις ελλείψεις της, είναι αρκετή για τους περισσότε­ρους αναγνώστες. Το Ταξίδι του νέου Ανάχαρ­

ση1S είναι κι αυτό υπεραρκετό. Όσο για τα ερείπια τούτης της φημισμένης πόλης, οι επιστολές της συλλογής Μαρτέν Κρούζιους, ο πατήρ Μπα­μπέν16, ο Λα Γκιγετιέρ -παρά τα ψέματά του- ο Πόκοκ, ο Σπον1?, ο Γουέλερ, ο Τσάντλερ,18 και κυρίως ο κύριος Φοβέλ τα έχουν τόσο καλά περι­γράψει που δε νομίζω ότι χρειάζεται να τα επανα­λάβω. Αν πάλι ψάχνει κανείς για σχέδια, χάρτες, απόψεις της Αθήνας και των μνημείων της, θα τα βρει παντού: φτάνει να θυμηθεί τις εργασίες του μαρκήσιου ντε Νουαντέλ,19 του Λε Ρουά, του Στιού­αρτ, του Παρς. Ο κύριος ντε Σουαζέλ, ολοκληρώ­νοντας το έργο που διακόπηκε από τις τόσες κα­κοτυχίες του, μας προσφέρει τέλος την εικόνα ό­λης της Αθήνας. Το μέρος που αναφέρεται στα ή­θη και στη διακυβέρνηση των σύγχρονων Αθηναί­ων έχει γενικά περιγραφεί καλά απ' τους παραπά-

- 37 -

νω συγγραφείς. Και επειδή οι συνήθειες δεν αλλά­ζουν ούτε στην Ανατολή ούτε και στη Γαλλία, αυ­τά που ο Τσάντλερ και ο Γκις έγραψαν για τους σύγχρονους Έλληνες ισχύουν απόλυτα ακόμη σή­μερα.

Χωρίς να παριστάνω τον πολύξερο στους προ­γενέστερούς μου, θα καταγράψω τις διαδρομές και τα αισθήματά μου στην Αθήνα, μέρα με τη μέ­ρα και ώρα με την ώρα, σύμφωνα με το σχέδιο που έχω ακολουθήσει ως εδώ. Επαναλαμβάνω πως το ταξίδι αυτό πρέπει να θεωρηθεί λιγότερο σαν ένα ταξίδι και περισσότερο σαν απομνημο­νεύματα ενός χρόνου της ζωής μου.

Ξεπέζεψα στην αυλή του κυρίου Φοβέλ που εί­χα την τύχη να τον βρω στο σπίτι του: του έδωσα αμέσως τις επιστολές του κυρίου ντε Σουαζέλ και του κυρίου Ταλεϋράνδου. Ο κύριος Φοβέλ γνώρι­ζε ήδη τ' όνομά μου και δεν μπορούσα να του πω: «Son pittor anch'io».20 Αλλά τουλάχιστον ήμουν έ­νας ερασιτέχνης γεμάτος ζήλο, αν όχι ταλέντο. Εί­χα μεγάλη θέληση να μελετήσω τ' αρχαία και για το σκοπό αυτό είχα έρθει από τόσο μακριά, για να

- 38 -

φτιάξω μερικά κακότεχνα σχέδια. Έτσι, ο δάσκα­λος είδε σε μένα έναν πειθήνιο μαθητή.

Στην αρχή, ανταλλάξαμε ένα χείμαρρο ερωτή­σεων που απαντήθηκαν με βιάση σχετικά με το Παρίσι και την Αθήνα. Αλλά σε λίγο το Παρίσι ξε­χάστηκε και υπερίσχυσε η Αθήνα. Ο κύριος Φο­βέλ, που η παρουσία ενός μαθητή τού είχε ανα­θερμάνει την αγάπη του προς την τέχνη, βιαζόταν και ο ίδιος να μου δείξει την Αθήνα όσο βιαζό­μουν κι εγώ να τη δω. Με συμβούλεψε, ωστόσο, να περιμένουμε να κοπάσει η μεγάλη ζέστη της η­μέρας.

Η κατοικία του έμοιαζε περισσότερο με κατοι­κία καλλιτέχνη ή αρχαιολόγου, παρά πρόξενου. Τι χαρά ένιωσα να ζω μέσα σε μια κάμαρα γεμάτη γύψινα προπλάσματα του Παρθενώνα! Στους τοί­χους τριγύρω ήταν κρεμασμένες εικόνες από το ναό του Θησέα, σχέδια των Προπυλαίων, χάρτες της Αττικής και της πεδιάδας του Μαραθώνα. Μάρμαρα πάνω σ' ένα τραπέζι, αρχαία νομίσμα­τα σ' ένα άλλο, μικρές προτομές και αγγεία από πηλό. Προς μεγάλη μου λύπη, είχαν σκουπίσει την

- 39 -

ιερή τους σκόνη. Έστρωσαν ένα ράντζο εν μέσω όλων αυτών των αριστουργημάτων και σαν το νε­οσύλλεκτο που φτάνει στο στρατό την παραμονή στρατιωτικής επιχείρησης, στρατοπέδευσα στο πεδίο της μάχης.

Η κατοικία του κυρίου Φοβέλ, όπως τα περισ­σότερα σπίτια των Αθηνών, έχει πρασιά μπροστά και μικρό κήπο πίσω. Έτρεξα σ' όλα τα παράθυρα για να δω έστω κάτι στους δρόμους. Άδικα όμως. Μόνο ανάμεσα στις στέγες των γειτονικών σπι­τιών διακρινόταν μια μικρή γωνιά του κάστρου της Ακρόπολης. Κόλλησα πάνω στο παράθυρο σαν μαθητής που περιμένει εναγωνίως την ώρα του διαλείμματος. Ο γενίτσαρος του κυρίου Φο­βέλ είχε αναλάβει το δικό μου καθώς και τον Ζο­ζέφ, απαλλάσσοντάς με από την έγνοια τους.

Στις δύο σερβίρισαν γεύμα με αρνάκι ραγού, κοτόπουλο μαγειρεμένο κατά τρόπο μισό γαλλικό μισό τούρκικο. Το κρασί, κόκκινο και δυνατό σαν τα δικά μας του Ροδανού, ήταν καλής ποιότητας, αλλά τόσο στυφό στη γεύση που στάθηκε αδύνατο να το πιω. Και τούτο γιατί σ' όλες τις περιοχές της

- 40 -

Ελλάδας βάζουν στον πάτο του βαρελιού κουκου­νάρια που δίνουν στο κρασί μια στυφή, αρωματι­κή γεύση, δύσκολη να τη συνηθίσει κανείς. * Αν η συνήθεια αυτή ανάγεται στην αρχαιότητα, όπως υποθέτω, αυτό εξηγεί και το γιατί το κουκουνάρι ήταν αφιερωμένο στο Βάκχο. Έφεραν μέλι του Υ­μηττoύ που η γεύση του δε μου άρεσε γιατί μου θύμισε φάρμακο. Προτιμώ το μέλι του Σαμουνί. Αργότερα, έφαγα στο Κιρκαγάτς της Α νατολίας, κοντά στην Πέργαμο, ένα μέλι ακόμη καλύτερο, ά­σπρο σαν το μπαμπάκι απ' όπου το τρυγούν οι μέ­λισσες, πυκνό και περιεκτικό σαν πολτός αλθαίας. Ο οικοδεσπότης μου γέλασε με το μορφασμό μου καθώς δοκίμαζα το κρασί και το μέλι της Αττικής. Κατά κάποιο τρόπο το περίμενε. Θέλοντας να μ' αποζημιώσει με κάτι άλλο, μου επέστησε την προ­σοχή πάνω στην ενδυμασία της γυναίκας που μας σερβίριζε. Ήταν ντυμένη ακριβώς όπως οι αρχαίες

* Οι άλλοι περιηγητές απoδtδoυν αυτή τη γεύση στη ρετσίνα την οποία προσθέτουν στο κρασί. Αυτό έχει μια δόση αλήθειας, αλλά χρησιμοποιείται επίσης και το κου­κουνάρι.

- 41 -

Ελληνίδες, με τις οριζόντιες κυματιστές πτυχές κά­τω απ' το στήθος που ενώνονταν με τις κάθετες στο κάτω μέρος του χιτώνα. Το χοντρό ύφασμα της φορεσιάς τόνιζε ακόμη περισσότερο την ομοι­ότητα. Γιατί, αν κρίνουμε από τ' αγάλματα, τα υ­φάσματα στους αρχαίου ς ήταν πιο χοντρά από τα δικά μας. Θα ήταν αδύνατο οι μουσελίνες και τα μεταξωτά των σύγχρονων γυναικών να σχηματί­σουν τις φαρδιές πτυχές των αρχαίων χιτώνων. Το λεπτό ύφασμα της Κέας και τους άλλους πέπλους που οι σατυρικοί αποκαλούσαν νεφέλες κανένας γλύπτης δεν είχε σμιλέψει.

Στη διάρκεια του γεύματός μας, δεχτήκαμε τα σέβη του «έθνους», όπως αποκαλείται στην Ανα­τολή: το «έθνος» αυτό απαρτίζεται από Γάλλους εμπόρους ή Γάλλους υπηκόους, που κατοικούν στις διάφορες αποβάθρες. Στην Αθήνα, δεν υπάρ­χουν παρά κάνα δυο εμπορικοί οίκοι αυτού του είδους οι οποίοι ασχολούνται με το εμπόριο λαδιού. Ο κύριος Ροκ ήταν ένας από τους εμπόρους που μου έκαναν την τιμή να με επισκεφθούν. Είχε οι­κογένεια και με κάλεσε σπίτι του μαζί με τον κύριο

- 42 -

Φοβέλ. Στη συνέχεια, άρχισε να μιλάει για την κοι­νωνία των Αθηνών:

«Κάποιος ξένος, εγκατεστημένος από καιρό στην Αθήνα, ένιωσε ή ενέπνευσε ερωτικό πάθος που συζητήθηκε πάρα πολύ στην πόλη . . . Κουτσο­μπολιά στην κατοικία του Σωκράτη και φλυαρίες στους κήπους του Φωκίωνα . . . Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών δεν είχε ακόμη επιστρέψει από την Κων­σταντινούπολη. Δεν ήταν γνωστό αν ο πασάς της Εύβοιας, ο οποίος απειλούσε με φορολογία την Α­θήνα, θα απέδιδε δικαιοσύνη. Οπωσδήποτε όμως, είχαν επισκευάσει τα τείχη της πόλης για να προ­στατευτούν από τυχόν επίθεση. Ελπίζανε, όμως, στον επικεφαλής των μαύρων ευνούχων, αφέντη των Αθηνών, που σίγουρα έχαιρε της εμπιστοσύ­νης του Σουλτάνου περισσότερο από τον πασά». (Ω Σόλωνα! Ω Θεμιστοκλή ! Ο αρχηγός των μαύ­ρων ευνούχων ήταν αφέντης των Αθηνών και ό­λες οι άλλες πόλεις της Ελλάδας το θεωρούσαν αυτό μεγάλο προνόμιο! )

» . . . Εν πάση περιπτώσει, ο κύριος Φοβέλ είχε κάνει καλά να εκδιώξει τον Ιταλό μοναχό που κα-

- 43 -

τοικούσε στο Φανάρι του Δημοσθένη (ένα από τα ωραιότερα μνημεία των Αθηνών) και να τον αντι­καταστήσει μ' ένα Γάλλο καπουτσίνο. Γιατί αυτός ο τελευταίος ήταν ηθικό στοιχείο, έξυπνος, ευπρο­σήγορος και πολύ ευγενής με τους ξένους που, κα­τά την επικρατούσα συνήθεια, πήγαιναν για επί­σκεψη στη γαλλική μονή . . . »

Αυτά ήταν τα θέματα συζήτησης στην Αθήνα. Ήταν φανερό πως ο κόσμος είχε το δικό του τρό­πο ζωής όσο και αν ο ταξιδιώτης σαστίζει βρίσκο­ντας στην οδό Τριπόδων τις ενοχλητικές συνήθει­ες του χωριού του.

Όταν εγώ έφτανα στην Αθήνα, δυο άλλοι Άγγλοι ταξιδιώτες είχαν μόλις αναχωρήσει και παρέμενε ακόμη ένας Ρώσος ζωγράφος που ζού­σε εντελώς μοναχικά. Η Αθήνα αποτελεί πόλο έλ­ξης των αρχαιολατρών καθώς βρίσκεται πάνω στο δρόμο της Κωνσταντινούπολης και φτάνει κανείς εύκολα εδώ μέσω θαλάσσης.

Γύρω στις τέσσερις το απόγευμα, όταν έπεσε η μεγάλη ζέστη, ο κύριος Φοβέλ κάλεσε το γενίτσαρό του και το δικό μου και βγήκαμε έξω ακολουθώ-

- 44 -

ντας τους φρουρούς μας: η καρδιά μου χτυπούσε από χαρά και ντρεπόμουν για το νεανικό μου εν­θουσιασμό. Ο ξεναγός μου μου έδειξε σχεδόν μπροστά στην πόρτα του τα ερείπια ενός αρχαίου ναού. Απ' το σημείο αυτό στρίψαμε δεξιά και βα­δίσαμε μέσα σε μικρά πολυσύχναστα δρομάκια. Φτάσαμε στην αγορά, δροσερή και πλούσια σε προμήθειες κρεάτων, κυνηγιού, λαχανικών και φρούτων. Όλος ο κόσμος χαιρετούσε τον κύριο Φοβέλ και ρωτούσε ποιος ήμουν. Κανείς όμως δεν μπορούσε να προφέρει τ' όνομά μου. Όπως και στην αρχαία Αθήνα: «Athenienses autem omnes», λέει ο Άγιος Λουκάς, «ad nihil aliud νacabant ni­siaut dicere, aut audire aliquid nονί».21 Όσο για τους Τούρκους, εκείνοι έλεγαν: «Φραντσέζος! Ε­φέντης!» και κάπνιζαν τους ναργιλέδες τους, δεν ήξεραν τίποτε καλύτερο να κάνουν. Οι Έλληνες, καθώς περνούσαμε, σήκωναν τα χέρια πάνω απ' το κεφάλι και φώναζαν: «Καλώς ήρθατε, αρχοντά­δες! Πάτε καλά για την παλαιάν Αθήνα!» Και το ύ­φος τους ήταν τόσο περήφανο σαν να μας έλεγαν: «Πηγαίνετε στην πόλη του Φειδία και του Ικτίνου».

- 45 -

Δε χόρταινα να κοιτάζω: νόμιζα πως έβλεπα πα­ντού αρχαία ερείπια. Ο κύριος Φοβέλ μου εφιστού­σε εδώ και κει την προσοχή πάνω σε κομμάτια γλυ­πτών που χρησίμευαν σαν ορόσημα, τοίχοι ή λιθό­στρωτα και μου έλεγε πόσων ποδών ή δακτύλων ή­ταν το κάθε κομμάτι, από τι είδους κτίσματα προ­έρχονταν, τι έπρεπε να συμπεράνουμε σχετικά μ' αυτά σύμφωνα με τον Παυσανία, ποια ήταν η γνώ­μη του αβά Μπαρτελεμί, του Σπον, του Γουέλερ, του Τσάντλερ. Σε ποια σημεία έβρισκε ο ίδιος ο Φο­βέλ αυτές τις γνώμες σωστές ή αβάσιμες. Σταμα­τούσαμε σε κάθε βήμα. Οι γενίτσαροι και τα παιδά­κια της γειτονιάς που περπατούσαν μπροστά μας σταματούσαν παντού όπου έβλεπαν ανάγλυφο, με­τόπη ή κιονόκρανο. Προσπαθούσαν να διαβάσουν μέσα στα μάτια του κυρίου Φοβέλ αν τα κομμάτια ήταν αξιόλογα. Όταν ο πρόξενος κουνούσε το κε­φάλι του, κουνούσαν κι εκείνοι το δικό τους και πή­γαιναν να σταθούν τέσσερα βήματα πιο πέρα, μπροστά σ' ένα άλλο ερείπιο. Μ' αυτόν τον τρόπο οδηγηθήκαμε έξω απ' το κέντρο της σύγχρονης πό­λης και φτάσαμε στο δυτικό τμήμα που ο κύριος

- 46 -

Φοβέλ ήθελε να μου δείξει πρώτα, ώστε ν' ακολου­θήσουμε κάποια σειρά στις αναζητήσεις μας.

Βγαίνοντας απ' το κέντρο της σύγχρονης Αθή­νας και περπατώντας κατευθείαν προς δυσμάς, τα σπίτια αρχίζουν ν' αραιώνουν, ακολουθούν με­γάλες εκτάσεις κενές, άλλες εντός του τείχους και άλλες εκτός: μέσα σ' αυτές τις εγκαταλειμμένες ε­κτάσεις, βρίσκεται ο ναός του Θησέα22, η Πνύκα και ο Άρειος Πάγος. Δε θα περιγράψω το ναό ο ο­ποίος έχει περιγραφεί παντού και μοιάζει αρκετά με τον Παρθενώνα. Θα τον συμπεριλάβω στις γε­νικές σκέψεις που θα επιχειρήσω πάνω στην αρχι­τεκτονική των Ελλήνων. Ο ναός αυτός είναι ο πιο καλοδιατηρημένος των Αθηνών: αφού επί μακρόν διετέλεσε εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Γεώρ­γιο, σήμερα χρησιμοποιείται σαν αποθήκη.

Ο Άρειος Πάγος ήταν χτισμένος σε περίοπτη θέση στα δυτικά της Ακρόπολης. Είναι απορίας άξιον πώς μπόρεσαν να χτίσουν μνημείο παρόμοι­ας έκτασης πάνω σ' αυτόν το βράχο όπου υπάρ­χουν ακόμη μερικά ερείπια. Μια μικρή κοιλάδα, που στην αρχαία Αθήνα την αποκαλούσαν Κοίλη,

- 47 -

χωρίζει το λόφο του Αρείου Πάγου από το λόφο της Πνύκας και το λόφο της Ακρόπολης. Μέσα στην Κοίλη βρίσκονταν οι τάφοι των δύο Κιμώ­νων, του Θουκυδίδη και του Ηρόδοτου. Η Πνύκα, όπου συναθροίζονταν οι Αθηναίοι, είναι ένα πλά­τωμα σκαμμένο σε βράχο, στην απέναντι πλευρά του Λυκαβηττού. Ένας τοίχος από τεράστιες πέ­τρες υποστηρίζει το πλάτωμα στη βόρεια πλευρά. Στη νότια υψώνεται βήμα λαξεμένο μέσα στον ίδιο το βράχο, στο οποίο οδηγούν τέσσερα σκαλοπά­τια λαξεμένα επίσης στην πέτρα. Αυτά όλα τα επι­σημαίνω γιατί οι παλιοί περιηγητές δε γνώρισαν καλά τη μορφή της Πνύκας. Μόλις πριν λίγα χρό­νια ο λόρδος Έλγιν έφερε στο φως το λόφο και τα σκαλοπάτια του. Από το σημείο αυτό δεν είναι ο­ρατή η θάλασσα, η οποία φαίνεται μόνο αν ανεβεί κανείς πάνω από το βήμα. Μ' αυτόν τον τρόπο έ­κρυβαν από τα μάτια του λαού τον Πειραιά έτσι ώστε η θέα του πανίσχυρου στόλου* να μη δίνει τη

* Η ιστορια ποικιλλει πάνω σ' αυτό το γεγονός. Κατά μια άλλη εκδοχή, ήταν οι τυραννοι που υποχρέωναν τους ρήτορες να γυρνουν την πλάτη στον Πειραιά.

- 48 -

δυνατότητα στους δημαγωγούς να τον παρασύ­ρουν σε ριψοκίνδυνες ενέργειες. Οι Αθηναίοι έ­παιρναν θέση στο πλάτωμα, ανάμεσα στον περι­μετρικό τοίχο στα βόρεια και στο βήμα στα νότια.

Απ' αυτό λοιπόν το βήμα ακούστηκαν οι φωνές του Περικλή, του Αλκιβιάδη και του Δημοσθένη. Και από δω, ο Σωκράτης και ο Φωκίωνας μίλησαν στον πιο επιπόλαιο αλλά και δαιμόνιο λαό της γης. Εδώ λοιπόν διαπράχθηκαν τόσες αδικίες και ψη­φίστηκαν τόσα σκληρά και παράνομα ψηφίσματα. Ίσως σ' αυτόν εδώ τον ίδιο χώρο αποφασίστηκε η εξορία του Αριστείδη, ο θρίαμβος του Μέλιτου, η θανατική καταδίκη ολόκληρου του πληθυσμού μιας πόλης ή η υποδούλωση ενός άλλου. Αλλά εί­ναι πάλι εδώ που κάποιοι επώνυμοι πολίτες ύψω­σαν τις γενναίες φωνές τους ενάντια στους τύραν­νους της πατρίδας τους, εδώ είναι που θριάμβευσε η δικαιοσύνη και έλαμψε η αλήθεια. «Είναι ένας λαός (οι Αθηναίοι)>>, έλεγαν οι απεσταλμένοι της Κορίνθου στη Σπάρτη, «που αρέσκεται στους νεο­τερισμούς. Γοργός στην αντίληψη και στην εκτέλε­ση, με τόλμη που ξεπερνά τη δύναμή του. Στους

- 49 -

κινδύνους ρίχνεται ασυλλόγιστα χωρίς να χάνει πο­τέ την ελπίδα του. Μια έμφυτη ανησυχία τον σπρώ­χνει στην περιπέτεια. Νικητής, τραβάει μπροστά ακολουθώντας τη νίκη του. Νικημένος, δεν απο­θαρρύνεται. Για τους Αθηναίους η ζωή δεν είναι κάτι που τους ανήκει, γι' αυτό και τη θυσιάζουν τόσο εύκολα για την πατρίδα τους. Κάθε φορά που δεν πετυχαίνουν το στόχο που επιθυμούν, μια νέα ελπίδα παίρνει τη θέση του αποτυχημένου σχεδίου. Μόλις συλλάβουν ένα σχέδιο, αμέσως το υλοποιούν. Σκέφτονται συνεχώς το μέλλον και έ­τσι το παρόν τους διαφεύγει: ένας λαός που δε γνωρίζει ησυχία ο ίδιος και δεν αφήνει και τους άλλους να ησυχάσουν».*

Τι έγινε αυτός ο λαός; Πού να τον αναζητήσω; Εγώ, που μετέφρασα αυτό το χωρίο ανάμεσα στα ερείπια των Αθηνών, έβλεπα μιναρέδες μουσουλ­μάνων και άκουγα ομιλίες χριστιανών. Την απά­ντηση στο ερώτημά μου θα την εύρισκα στην Ιε­ρουσαλήμ και γνώριζα εκ των προτέρων τα λόγια

* Θουκυδίδης, βιβλίο 1 .

- 50 -

του χρησμού: Dominus mortificat et vivicat· de­ducit ad inferos et reducίι23

Η μέρα δεν είχε ακόμη τελειώσει. Περάσαμε α­πό το λόφο της Πνύκας στο λόφο του Μουσείου. Είναι γνωστό πως ο λόφος αυτός έχει στην κορυφή του το μνημείο του Φιλοπάππου, ένα μνημείο κα­κόγουστο. Αυτό όμως που αξίζει την προσοχή του ταξιδιώτη είναι ο τιμώμενος νεκρός και όχι το μνη­μείο. Ο ασήμαντος λοιπόν Φιλόπαππος, του οποί­ου ο τάφος διακρίνεται από μακριά, έζησε επί Τρα·ίανού. Ο Παυσανίας απαξιοί και να τον ανα­φέρει και τον αποκαλεί απλά: κάποιος Σύριος. Στην επιγραφή του αγάλματός του αναφέρεται ότι καταγόταν από τη Βήσα, ένα χωριό της Αττικής. Ε, λοιπόν, αυτός ο Φιλόπαππος ονομαζόταν Α­ντίοχος Φιλόπαππος και ήταν νόμιμος διάδοχος του θρόνου της Συρίας! Ο Πομπήιος είχε μεταφέ­ρει στην Αθήνα τους απογόνου ς του βασιλιά Α­ντίοχου οι οποίοι έγιναν απλοί πολίτες. Δε γνωρί­ζω αν οι Αθηναίοι, πλειστάκις ευεργετηθέντες από τον Α ντίοχο, ένιωσαν οίκτο για τα δεινά της εκ­θρονισμένης οικογένειας. Όπως και να 'χε, αυτός ο

- 5 1 -

Φιλόπαππος είχε διοριστεί τουλάχιστον ύπατος. Η μοίρα, κάνοντάς τον πολίτη των Αθηνών και ύπα­το της Ρώμης, σε μια εποχή που και οι δυο αυτοί τίτλοι δε σήμαιναν πλέον τίποτε, φάνηκε σαν να ή­θελε να χλευάσει τον έκπτωτο μονάρχη, να τον ξε­γελάσει μ' ένα ψεύτικο όνειρο και να δείξει, χρησι­μοποιώντας τον, πως περιφρονεί το ίδιο το μεγα­λείο των λαών όσο και το μεγαλείο των βασιλιάδων.

Το μνημείο του Φιλοπάππου μας χρησίμευσε σαν παρατηρητήριο για να περιεργαστούμε και άλλες ματαιότητες. Ο κύριος Φοβέλ μου υπέδειξε τα διάφορα σημεία απ' όπου περνούσαν τα τείχη της αρχαίας πόλης, τα ερείπια του θεάτρου του Διονύσου στους πρόποδες του κάστρου, την ξερή κοίτη του Ιλισού, τη θάλασσα χωρίς πλοία και τα έρημα λιμάνια του Φαλήρου, της Μουνιχίας24 και του Πειραιά.

Στη συνέχεια, επιστρέψαμε στην Αθήνα. Είχε πια νυχτώσει. Ο πρόξενος έστειλε να ειδοποιή­σουν το φρούραρχο ότι θ' ανεβαίναμε στην Ακρό­πολη την επομένη πριν την αυγή. Καληνύχτισα τον οικοδεσπότη μου και αποσύρθηκα στο δωμά-

- 52 -

τιό μου. Εξουθενωμένος, είχα ήδη αποκοιμηθεί βαριά, όταν με ξύπνησαν ξαφνικά παράφωνοι ή­χοι από ταμπουρίνο και τούρκικο σουραύλι που έ­βγαιναν μέσα απ' τα Προπύλαια. Την ίδια στιγμή ένας Τούρκος ιμάμης άρχισε ν' αναγγέλλει στ' α­ραβικά στους χριστιανούς της πόλης της Αθηνάς ότι η ώρα είχε περάσει. Δεν μπορώ να περιγράψω τι ένιωσα: δε χρειαζόταν ο ιμάμης να μου υπενθυ­μίσει το πέρασμα του χρόνου, και μόνη η φωνή του σ' αυτούς τους χώρους έδειχνε τους αιώνες που είχαν κυλήσει. Η ρευστότητα των ανθρώπι­νων πραγμάτων είναι ακόμη πιο χτυπητή γιατί βρίσκεται σε αντίθεση με τη σταθερότητα της υπό­λοιπης φύσης. Χλευάζοντας την αστάθεια των αν · θρώπινων κοινωνιών, τα ίδια τα ζώα δεν υπόκει­νται σε αναστατώσεις ή μεταβολές των ηθών τους. Επάνω στο Μουσείο είχα δει πελαργούς σε σχη­ματισμούς σμήνους να παίρνουν το δρόμο για την Αφρική. * Εδώ και δυο χιλιάδες χρόνια, κάνουν το

* Για την περιγραφή της Αθήνας γενικότερα, βλέπε το βιβλίο των Μαρτύρωνκαι τις υποσημειώσεις.

- 53 -

ίδιο ταξίδι. Έζησαν ελεύθεροι και ευτυχισμένοι στην πόλη επί Σόλωνα όπως και επί αρχηγού των μαύρων ευνούχων. Εκεί ψηλά από τη φωλιά τους, που καμιά επανάσταση δεν μπορεί να την αγγίξει, είδαν ν' αλλάζει η γενιά των θνητών κάτω στη γη. Και ενώ οι ασεβείς γενεές έχτισαν πάνω στους τά­φους των ευσεβών, ο νεαρός πελαργός δεν έπαψε ποτέ να φροντίζει το γηραιό του γεννήτορα. Επι­μένω σ' αυτές τις σκέψεις γιατί ο πελαργός είναι ι­διαίτερα προσφιλής στους ταξιδιώτες. Όπως και αυτοί, «αναγνωρίζει τις εποχές στον ουρανό».* Με συντρόφεψαν συχνά στις περιπλανήσεις μου στις ερήμους της Αμερικής, τους είδα πολλές φο­ρές πάνω από τις καλύβες αγρίων. Ξαναβρίσκο­ντάς τους σ' ένα άλλο είδος ερήμου, πάνω στα ε­ρείπια του Παρθενώνα, δεν μπόρεσα ν' αποφύγω τον πειρασμό να μνημονεύσω τους παλιούς μου φίλους.

Την επομένη, στις 24, στις τέσσερις και μισή το χάραμα,� ανεβήκαμε στο κάστρο της Ακρόπολης:

* ΙερεμΙας.

- 54 -

η κορυφή του λόφου περιστοιχίζεται από τείχη, εν μέρει αρχαία εν μέρει σύγχρονα. Άλλοτε, η βάση του λόφου ήταν και αυτή τριγυρισμένη από τείχη. Μέσα στην έκταση που περικλείουν τα τείχη αυτά, βρίσκονται καταρχήν τα ερείπια των Προπυλαίων και του Ναού της Απτέρου Νίκης. Αριστερά, πίσω από τα Προπύλαια, προς την πλευρά της πόλης, βλέπει κανείς το Πανδρόσειο και το διπλό ναό του Ερεχθέα-Ποσειδώνα2S και της Αθηνάς Πολιάδος. Τέλος, στην πιο περίοπτη θέση της Ακρόπολης, υ­ψώνεται ο ναός της Αθηνάς: η υπόλοιπη έκταση είναι σπαρμένη με τ' απομεινάρια αρχαίων και σύγχρονων κτισμάτων, με σκηνές, όπλα και κατα­λύματα Τούρκων.

Ο βράχος της Ακρόπολης στην κορυφή του έ­χει οχτακόσια πόδια μήκος και τετρακόσια πλά­τος. Το σχήμα του είναι περίπου ωοειδές με την έλλειψη να στενεύει προς την πλευρά του Υμητ­τού. Θα έλεγε κανείς πως ο βράχος λαξεύτηκε με σκοπό ν' αποτελέσει το βάθρο των υπέροχων μνη­μείων που τον στεφανώνουν.

Δε θα υπεισέλθω σε ξεχωριστή περιγραφή του

- 55 -

κάθε μνημείου, θα παραπέμψω απλά τον αναγνώ­στη στα έργα που τόσο συχνά προανέφερα. Και χωρίς να επαναλάβω εδώ αυτά που καθένας μπο­ρεί να βρει αλλού, θα περιοριστώ σε μερικές γενι­κές σκέψεις. Το πρώτο πράγμα που εντυπωσιάζει στα μνημεία των Αθηνών είναι το ωραίο τους χρώμα. Στα δικά μας ομιχλώδη και βροχερά κλί­ματα, η άσπρη πέτρα γίνεται γρήγορα μαύρη ή πρασινωπή. Ο φωτεινός ουρανός και ο λαμπερός ήλιος της Ελλάδας, χαρίζουν στα μάρμαρά της Πάρου και στο πεντελικό μια χρυσαφιά απόχρω­ση, σαν εκείνη των ώριμων σταχυών ή των φθινο­πωρινών φύλλων.

Η ακρίβεια, η αρμονία και η λιτότητα των γραμμών είναι το δεύτερο πράγμα που τραβάει την προσοχή. Δεν υπάρχει ανακάτωμα ρυθμών, κολόνες πάνω σ' άλλες κολόνες ή θόλοι πάνω σε θόλους. Ο ναός της Αθηνάς, για παράδειγμα, εί­ναι, ή μάλλον ήταν, ένα απλό επίμηκες παραλλη­λόγραμμο, στολισμένο μ' ένα περιστύλιο, έναν πρόναο και ανυψωμένο πάνω σε τρία σκαλοπάτια ή βαθμίδες που τον ζώνουν ολόγυρα. Αυτός ο

- 56 -

πρόναος καταλάμβανε σχεδόν το ένα τρίτο του συνολικού μήκους του κτίσματος. Το εσωτερικό του ναού διαιρείται σε δύο κλίτη, χωρισμένα μ' έ­ναν τοίχο, που δε φωτίζονταν παρά από την είσο­δο: στο ένα κλίτος υπήρχε το άγαλμα της θεάς Α­θηνάς, έργο του Φειδία. Στο άλλο φυλασσόταν ο θησαυρός των Αθηναίων. Οι κολόνες του περι­στυλίου και του πρόναου ακουμπούσαν απευθεί­ας στις βαθμίδες του ναού. Ήταν δωρικού ρυθ­μού, με αύλακες και χωρίς βάση. Είχαν ύψος σα­ράντα δύο πόδια και διάμετρο, κοντά στη βάση, επτά πόδια και τέσσερις δακτύλους. Η απόσταση μεταξύ κιόνων ήταν εφτά πόδια και τέσσερις δά­κτυλοι. Το δε μνημείο είχε μήκος διακόσια δεκαο­κτώ πόδια και πλάτος ενενήντα οκτώ και μισό.

Δωρικά τρίγλυφα που χωρίζονταν από μαρμά­ρινες μετόπες, κοσμούσαν τη ζωφόρο του περι­στυλίου. Πάνω σ' αυτές, ο Φειδίας ή οι μαθητές του είχαν λαξέψει τη μάχη μεταξύ Κενταύρων και Λαπίθων. Η ζωφόρος του εξωτερικού τοίχου του θριγκού ήταν και αυτή διακοσμημένη μ' ένα άλλο ανάγλυφο που παρίστανε μάλλον την πομπή των

- 57 -

Παναθηναίων. Κομμάτια εξαιρετικής γλυπτικής τέχνης του αιώνα του Αδριανού, αιώνα καλλιτε­χνικής αναγέννησης, κάλυπταν τα δύο αετώματα του ναού.26 Τα αναθήματα καθώς και οι ασπίδες που οι Έλληνες είχαν αφαιρέσει από τον εχθρό στη διάρκεια των Μηδικών πολέμων κρέμονταν έ­ξω από το ναό: διακρίνεται ακόμη το κυκλικό ση­μάδι που είχε αποτυπωθεί πάνω στο επιστύλιο του αετώματος, προς την πλευρά του Υμηττού. Αυτό οδήγησε τον κύριο Φοβέλ στην υπόθεση ότι η είσοδος του ναού βρισκόταν μάλλον σ' αυτή την πλευρά, παρά τη γενική πεποίθηση που την τοπο­θετεί στην αντίθετη. * Μεταξύ των ασπίδων υπήρ­χαν επιγραφές γραμμένες μάλλον με χάλκινα γράμματα αν κρίνουμε από τα σημάδια των καρ­φιών που τα συγκρατούσαν. Ο κύριος Φοβέλ θεω-

* Η ιδέα είναι ευφυής, αλλά δεν υπάρχουν βάσιμες απο­δεi.ξεις: υπάρχουν χιλιάδες άλλοι λόγοι που μπορεί να οδή­γησαν τους Αθηναίους να κρεμάσουν ασπίδες προς την πλευρά του Υμηττού, όπως για παράδειγμα, μπορεί να μην ήθελαν να χαλάσουν την αξιοθαύμαστη πρόσοψη του ναού φορτώνοντάς τη με ξένο διάκοσμο.

- 58 -

ρούσε ότι τα καρφιά χρησίμευαν στην ανάρτηση στεφάνων. Εγώ, όμως, τον έκανα ν' ασπαστεί τη γνώμη μου επισημαίνοντας την κανονική διάταξη των οπών. Παρόμοια σημάδια είχαν οδηγήσει στην αποκατάσταση και ανάγνωση της επιγραφής στην Τετράγωνη κατοικία της Νιμ. Πιστεύω πως αν το επέτρεπαν οι Τούρκοι, θα μπορούσαμε ν' α­ποκρυπτογραφήσουμε και τις επιγραφές του Παρθενώνα.

Να λοιπόν ποιος ήταν ο ναός που δίκαια χαρα­κτηρίστηκε σαν αριστούργημα αρχιτεκτονικής στον αρχαίο και σύγχρονο κόσμο. Η αρμονία και η δύ­ναμη του συνόλου του είναι ακόμη εμφανείς στα ερείπιά του. Γιατί θα ήταν λάθος να τον φανταζό­μαστε μεν σαν ένα ευχάριστο οικοδόμημα, αλλά μικρό και γεμάτο γλυφές και γιρλάντες, κατά τα δικά μας πρότυπα. Η αρχιτεκτονική μας αντίληψη έχει ταυτίσει τη μεν κομψότητα με το εύθραυστο, τη δε μεγαλοπρέπεια με τον όγκο. Δείτε, όμως, πό­σο υπολογισμένα είναι όλα στον Παρθενώνα! Ο ρυθμός είναι δωρικός και το μικρό ύψος του κίονα δίνει αμέσως την αίσθηση της διάρκειας και της

- 59 -

στερεότητας. Ωστόσο, η κολόνα αυτή, που επί πλέον δεν έχει βάση, θα φαινόταν πολύ βαριά. Ο Ικτίνος, επιστρατεύοντας την τέχνη του, κατα­σκεύασε τον κίονα αυλακωτό και τον τοποθέτησε πάνω σε βαθμίδες. Μ' αυτόν τον τρόπο, έδωσε στην αυστηρότητα του δωρικού ρυθμού τη χάρη του κορινθιακού. Μόνος διάκοσμος τα δύο αετώ­ματα και οι δυο ζωφόροι με τα γλυπτά. Η ζωφό­ρος του περιστυλίου αποτελείται από μικρές μαρ­μάρινες μετόπες χωρισμένες σε κανονικά διαστή­ματα από ένα τρίγλυφο που η καθεμιά τους είναι κι ένα αριστούργημα. Η ζωφόρος του σηκού δε­σπόζει σαν κεφαλόδεσμος στην κορυφή ενός συ­νεχούς συμπαγούς τοίχου: αυτό είναι όλο και τί­ποτε περισσότερο. Τι διαφορά ανάμεσα σ' αυτή τη σοφή λιτότητα του διάκοσμου, σ' αυτό το θαυμά­σιο κράμα απλότητας, δύναμης και χάρης και στη δική μας αφθονία τετραγώνων, κύκλων, ρόμβων. Τι διαφορά με τις λεπτεπίλεπτες κολόνες μας, στη­μένες πάνω σε τεράστιες βάσεις ή με τις ευτελείς γοτθικές αψίδες που αποκαλούμε πρόναους!

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η αρχιτεκτονική σαν

- 60 -

τέχνη είναι κατεξοχήν θρησκευτική. Επινοήθηκε για τη λατρεία του θείου. Οι Έλληνες, που είχαν πλειάδα θεών, οδηγήθηκαν σε διαφορετικά είδη κτηρίων, ανάλογα με τις αντιλήψεις τους για τις ι­διότητες των θεών αυτών. Ο Βιτρούβιος μάλιστα έχει αφιερώσει δυο κεφάλαια στο ενδιαφέρον αυ­τό θέμα και διδάσκει πώς θα πρέπει να οικοδο­μούνται οι ναοί και οι βωμοί της Αθηνάς, της Δή­μητρας, του Ηρακλή Κ.Τ.λ. Εμείς που λατρεύουμε ένα μόνο Θεό, δημιουργό όλης της φύσης, δεν α­ναπτύξαμε παρά μια και μοναδική φυσική αρχιτε­κτονική, τη γοτθική, ο ρυθμός της οποίας, όπως γίνεται αμέσως αντιληπτό, προσιδιάζει στους δι­κούς μας ναούς. Δεν είμαστε παρά μιμητές της ελ­ληνικής αρχιτεκτονικής, λιγότερο ή περισσότερο επιδέξιοι,* μιμητές μιας τέχνης της οποίας παραλ­λάξαμε την αρχική φύση, μεταφέροντας στην κα­τοικία των ανθρώπων το διάκοσμο που δεν αρμό­ζει παρά σε κατοικία θεών.

* Στους Βαλουά υπήρξε μια χαριτωμένη μείξη ελληνικής και γοτθικής αρχιτεκτονικής. Αυτό όμως κράτησε ελάχιστα.

- 6 1 -

Εκτός από τη γενική αρμονία που τα χαρακτη­ρίζει, τη σχέση τους με τους χώρους και τις τοπο­θεσίες και, κυρίως, τη χρήση για την οποία προο­ρίζονταν, αυτό που είναι θαυμαστό στα μνημεία της Ελλάδας είναι η τελειότητα σ' όλες τους τις λε­πτομέρειες. Ακόμη και τα σημεία που δεν κατα­σκευάστηκαν για να είναι ορατά έχουν δουλευτεί με την ίδια φροντίδα όσο και τα ορατά μέρη. Η συναρμογή των τμημάτων που αποτελούν τους κίονες στο ναό της Αθηνάς είναι τέτοια που χρειά­ζεται μεγάλη προσοχή για να την αντιληφθεί κα­νείς και έχει το πάχος λεπτότατης τρίχας. Για να φτάσουν σε τέτοιο βαθμό τελειότητας, πρώτα έκο­βαν το μάρμαρο όσο έπρεπε, στη συνέχεια περιέ­στρεφαν τα δύο κομμάτια το ένα πάνω στο άλλο, ρίχνοντας στο σημείό της τριβής άμμο και νερό. Έτσι, τα δυο τμήματα επικάθονταν εφαπτόμενα στην εντέλεια, ενώ η σύνδεσή τους επιτυγχανόταν χάρη σε έναν τετράγωνο άξονα από ξύλο ελιάς. Έναν τέτοιο άξονα είχε στην κατοχή του και ο κύ­ριος Φοβέλ.

Η ίδια τελειότητα χαρακτηρίζει όλες τις λεπτο-

- 62 -

μέρειες κατασκευής: ρόδακες, πλίνθους, κυμάτια, αστράγαλους. Οι γραμμές των κιονόκρανων και οι αύλακες των κιόνων του Παρθενώνα είναι τόσο λεπτές που θα νόμιζε κανείς πως όλη η κολόνα εί­ναι τορνεμένη: ακόμη και τα γλυπτά από ελεφα­ντόδοντο είναι λιγότερο λεπτοδουλεμένα από τον ιωνικό διάκοσμο του Ερεχθείου. Όσο για τις Κα­ρυάτιδες του ναού της Πανδρόσου, αποτελούν πρότυπα. Τέλος, αν, μετά τα μνημεία της Ρώμης τα μνημεία της Γαλλίας μου φάνηκαν χοντροκομ­μένα, τα μνημεία της Ρώμης μου φαίνονται βαρ­βαρικά απ' τη στιγμή που είδα τα ελληνικά. Δεν ε­ξαιρώ ούτε το Πάνθεον με το υπερβολικό του αέ­τωμα. Η σύγκριση είναι εύκολο να γίνει στην Αθή­να όπου ελληνικά αρχιτεκτονικά μνημεία γειτο­νεύουν συνήθως με ρωμα·ίκά.

Είχα κι εγώ υποπέσει στην κοινή πλάνη σχετι­κά με τα μνημεία των Ελλήνων: τα θεωρούσα τέ­λεια στο σύνολό τους, αλλά στερούμενα μεγαλεί­ου. Εξήγησα πως η μεγαλοφυια των αρχιτεκτό­νων έδωσε μέσα απ' την αρμονία των αναλογιών το μεγαλείο που τους έλειπε σε έκταση. Εξάλλου η

- 63 -

Αθήνα είναι γεμάτη από έργα τεράστια. Οι Αθη­ναίοι, λαός τόσο πλούσιος και τόσο ολιγάριθμος, μετακίνησαν γιγάντιους όγκους. Οι πέτρες της Πνύ­κας είναι πραγματικοί ογκόλιθοι, τα Προπύλαια ήταν έργο κολοσσιαίο και οι μαρμάρινες πλάκες που επικάλυπταν το δάπεδο, είχαν διαστάσεις πρωτόγνωρες. Το ύψος των κιόνων του ναού του Ολυμπίου Διός ξεπερνά, ίσως, τα εξήντα πόδια, ο δε ναός είχε περίμετρο μισού μιλίου: τα τείχη των Αθηνών, συμπεριλαμβανομένων κι εκείνων των τριών λιμανιών και των Μακρών Τειχών, εκτείνο­νταν σε μήκος διακοσίων σταδίων.* Τα τείχη που ένωναν την πόλη με τον Πειραιά ήταν αρκετά φαρ­διά ώστε δυο άμαξες είχαν τη δυνατότητα να τρέ­χουν παράλληλα πάνω τους. Κάθε πενήντα πόδια ορθώνονταν τετράγωνοι πύργοι. Οι Ρωμαίοι δεν κατασκεύασαν ποτέ τόσο σημαντικά οχυρωματι­κά έργα.

Σε ποια κακιά μοίρα οφείλεται η καταστροφή

* Διακόσια στάδια σύμφωνα με τον Δίωνα το Χρυσό­στομο.

- 64 -

αυτών των αριστουργημάτων της αρχαιότητας και μάλιστα από σύγχρονους πολιτισμένους ανθρώ­πους, αυτούς τους ίδιους που έρχονται από τόσο μακριά και με τόσους κόπους να τα θαυμάσουν;* Ο Παρθενώνας είχε διατηρηθεί ακέραιος ως το 1687.

Οι χριστιανοί τον μετέτρεψαν αρχικά σε εκκλησία και οι Τούρκοι, στη συνέχεια, από αντιζηλία τον έ­καναν τζαμί. Και τότε, έρχονται οι Βενετοί μέσα στην καρδιά του Διαφωτισμού του 170υ αιώνα να βομβαρδίσουν τα μνημεία του Περικλή. Εξαπολύ­ουν τους πύρινους μύδρους τους πάνω στα Προπύ­λαια και τον Παρθενώνα. Μια οβίδα πέφτει πάνω στον τελευταίο, τρυπάει την οροφή, βάζει φωτιά στην πυρίτιδα και ανατινάζει ένα οικοδόμημα που

* Γνωρίζουμε πως καταστράφηκε το Κολοσσαίο στη ρωμη. Επίσης, γνωρίζουμε το λατινικό λογοπαίγνιο σχετικά με τους Μπαρμπερίνι και τους Βαρβάρους. Μερικοί ιστορι­κοί υποψιάζονται τους ιππότες της Ρόδου για την κατα­στροφη του περίφημου τάφου του Μαύσωλου: είναι αλη­θεια πως έγινε για την υπεράσπιση της Ρόδου και για την ο­χύρωση του νησιού ενάντια στους Τούρκους. Αλλά αν η κα­ταστροφη αυτού του θαύματος αποτελεί ένα είδος δικαιο­λογίας για τους ιππότες, για μας παραμένει εξοργιστικη.

- 65 -

τιμούσε πέρα από τους ψεύτικους θεούς των Ελλή­νων, το αθάνατο ανθρώπινο πνεύμα.* Όταν η πόλη αλώθηκε, ο Μοροζίνι θέλοντας να λαμπρύνει τη Βενετία με τα ερείπια των Αθηνών, βάζει να κατε­βάσουν τ' αγάλματα απ' τη μετόπη του Παρθενώ­να με αποτέλεσμα να σπάσουν. Ένας άλλος σύγ­χρονος φιλότεχνος έρχεται ν' αποτελειώσει το έργο καταστροφής που είχαν αρχίσει οι Βενετοί. **

Μου δόθηκε συχνά η ευκαιρία ν' αναφερθώ μέ­σα σ' αυτό το Οδοιπορικό στο λόρδο Έλγιν: σ' αυ­τόν οφείλουμε, όπως έχω πει, μια πληρέστερη γνώ-

* Η εφεύρεση εμπρηστικών όπλων είναι ένα ακόμα μοι­ραίο γεγονός για τις τέχνες. Α ν οι Βάρβαροι γνώριζαν την πυρίτιδα, στην επιφάνεια της γης δε θα είχε απομείνει ούτε ένα ελληνικό ή ρωμα'ίκό οικοδόμημα. Αν δεν ήταν να βρουν εκεί κρυμμένους θησαυρούς, θα είχαν ανατινάξει ως και τις Πυραμίδες. Στην εποχή μας ένας μονοετής πόλεμος κατα­στρέφει περισσότερα μνημεία απ' όσα ένας αιώνας μαχών στους αρχαίους. Φαίνεται λοιπόν ότι στους σύγχρονους όλα αντιτίθενται στην τελειότητα της τέχνης: η χώρα τους, τα ή­θη τους, οι συνήθειες, τα ρούχα, μέχρι και οι ανακαλύψεις τους.

** Είχαν εγκαταστήσει πυροβολείο αποτελούμενο από έξι κανόνια και τέσσερα πυροβόλα πάνω στην Πνύκα.

- 66 -

ση της Πνύκας και του τάφου του Αγαμέμνονα. Α­πασχολεί ακόμη στην Ελλάδα έναν Ιταλό, επιφορ­τισμένο να διεξάγει ανασκαφές, ο οποίος, μάλιστα, στο διάστημα που βρισκόμουνα στην Αθήνα ανα­κάλυψε αρχαιότητες που εγώ όμως δεν μπόρεσα να τις δω.* Ωστόσο, ο λόρδος Έλγιν με το να συλή­σει τον Παρθενώνα έχασε τα δικαιώματά του στον έπαινο για το αξιόλογο έργο του. Θέλησε ν' απο­σπάσει τ' ανάγλυφα της ζωφόρου και, για να το καταφέρει, Τούρκοι εργάτες έσπασαν πρώτα το ε­πιστύλιο κι έριξαν κάτω τα κιονόκρανα. Κατόπιν, αντί να βγάλουν τις μετόπες από τα κοιλώματα, οι βάρβαροι θεώρησαν πιο εύκολο να σπάσουν την

* Μέσα σ' έναν τάφο -που νομιζω ότι ήταν τάφος παι­διου- βρέθηκαν διάφορα παράξενα αντικεΙμενα. Ανάμεσα σ' αυτά ένα άγνωστο παιχνιδι που, αν θυμάμαι καλά, το κυ­ριότερο κομμάτι του ήταν μια μπάλα ή σφαΙΡα από γυαλι­σμένο ατσάλι. Δε γνωριζω αν γινεται λόγος γι' αυτό το παι­χνιδι στο Αθήναιον. Ο πόλεμος ανάμεσα σε Γαλλια και Αγ­γλια εμπόδισε τον κυριο Φοβέλ ν' απευθυνθει εκ μέρους μου στον πράκτορα του λόρδου Έλγιν. Έτσι δεν κατάφερα να δω αυτά τ' αρχαια παιχνιδια που παρηγορουσαν ένα παιδι της Αθήνας στον τάφο του.

- 67 -

κορωνίδα. Από το Ερέχθειο αφαίρεσαν το γωνια­κό κίονα, έτσι που σήμερα το κουτσουρεμένο οικο­δόμημα στηρίζεται πάνω σ' ένα σωρό λίθων.

Οι Άγγλοι που επισκέφθηκαν την Αθήνα μετά το πέρασμα του λόρδου Έλγιν, οικτίρανε τα ολέ­θρια αποτελέσματα αυτής της απερίσκεπτης αγά­πης για την τέχνη. Ισχυρίζονται πως ο λόρδος Έλγιν ανέφερε ως δικαιολογία ότι απλά μιμήθηκε εμάς τους Γάλλους. Είναι αλήθεια πως και οι Γάλ­λοι αφαίρεσαν από την Ιταλία αγάλματα και πίνα­κες. Όμως δεν ακρωτηρίασαν ναούς για ν' αρπά­ξουν τα επιστύλια. Προτίμησαν ν' ακολουθήσουν το παράδειγμα των Ρωμαίων, που απογύμνωσαν την Ελλάδα από αριστουργήματα της ζωγραφι­κής κάι της γλυπτικής. Οι ελληνικές αρχαιότητες, ξεριζωμένες από τους χώρους για τους οποίους προορίζονταν, θα χάσουν όχι μόνο ένα μέρος του κάλλους που οφειλόταν στη σχέση τους με τον πε­ρίγυρο, αλλά θ' απολέσουν ουσιαστικά και την υ­λική τους ομορφιά. Μόνο μέσα στο φως αναδει­κνύεται η λεπτότητα ορισμένων γραμμών και χρωμάτων: επειδή λοιπόν αυτό το φως λείπει απ'

- 68 -

τον ουρανό της Αγγλίας, οι γραμμές και τα χρώ­ματα θα χαθούν ή θα παραμείνουν κρυμμένα. Τέ­λος πάντων, ομολογώ πως τα συμφέροντα της Γαλλίας, η δόξα της πατρίδας μας και χίλιοι άλλοι λόγοι επέβαλαν ίσως τη μεταφύτευση των μνημεί­ων που είχαν κατακτηθεί με τα όπλα. Οι ίδιες ό­μως οι καλές τέχνες, νικημένες και υποδουλωμέ­νες, έχουν κάθε δίκιο να νιώθουν μειωμένες.

Εξαντλήσαμε όλο το πρωινό στην επίσκεψη της Ακρόπολης. Οι Τούρκοι είχαν παλιά κολλήσει το μιναρέ ενός τζαμιού στο περιστύλιο του Παρ­θενώνα. Ανεβήκαμε από τη μισοκατεστραμμένη σκάλα του μιναρέ και καθίσαμε πάνω σ' ένα κομ­μάτι θρυμματισμένης ζωφόρου αφήνοντας το βλέμμα μας να πλανηθεί ολόγυρα. Στ' ανατολικά μας είχαμε τον Υμηττό, στα βόρεια την Πεντέλη, βορειοδυτικά την Πάρνηθα, στη δύση τα όρη Ίκα­ρος και Κορυδαλλός ή Αιγάλεω και πάνω απ' αυ­τά ξεχώριζε η κορυφή του Κιθαιρώνα. Στα νοτιο­δυτικά και στα νότια φαινόταν η θάλασσα, ο Πει­ραιάς, οι ακτές της Σαλαμίνας, της Αίγινας, της Ε­πιδαύρου και ο Ακροκόρινθος.

- 69 -

Από κάτω μας, στο λεκανοπέδιο, την περιφέ­ρεια του οποίου περιέγραψα, διακρίνονταν οι λό­φοι και τα περισσότερα μνημεία των Αθηνών: νο­τιοδυτικά ο λόφος του Μουσείου με το μνημείο του Φιλοπάππου, δυτικά οι βράχοι του Αρείου Πάγου, η Πνύκα και ο Λυκαβηττός. Στα βόρεια το μικρό ό­ρος Άγχεσμος και ανατολικά οι λόφοι που περι­κλείουν το Στάδιο. Στα ριζά της Ακρόπολης, βλέ­παμε τα ερείπια των θεάτρων του Διονύσου και του Ηρώδη του Αττικού. Στ' αριστερά αυτών των ερειπίων, υψώνονται οι μοναχικοί μεγάλοι στύλοι του ναού του Ολυμπίου Διός. Και πιο μακριά, προς τα βορειοανατολικά, ο περίβολος του Λυκείου, η κοίτη του Ιλισού, το Στάδιο κι ένας ναός αφιερωμέ­νος στην Αρτέμιδα ή τη Δήμητρα. Στο δυτικό και βορειοδυτικό τμήμα, προς την πλευρά του μεγάλου ελαιώνα, ο κύριος Φοβέλ μου έδειξε τον έξω Κερα­μεικό, την Ακαδημία και την περιστοιχισμένη από τάφους οδό της. Τέλος, ανάμεσα στον Άγχεσμο και την Ακρόπολη, εκτεινόταν η σύγχρονη πόλη.

Θα πρέπει να φανταστούμε την έκταση αυτή αλλού γυμνή κι αλλού σκεπασμένη με κιτρινωπούς

- 70 -

θάμνους, αλλού σπαρμένη κατά τόπους με ελαιώ­νες, αλλού με τετραγωνισμένους πορτοκαλεώνες ή αυλακωμένη από αμπέλια. Θα πρέπει να φαντα­στούμε κορμούς από κίονες και κομμάτια αρχαίων και σύγχρονων ερειπίων να ξεφυτρώνουν καταμε­σής των καλλιεργημένων εκτάσεων. Άσπρους τοί­χους και φράχτες κήπων να διασχίζουν τους α­γρούς. Θα πρέπει να σκορπίσουμε μέσα στην εξο­χή Αλβανίδες που αντλούν νερό ή πλένουν τούρ­κικα καφτάνια σε πηγάδια. Χωρικούς πάνω σε γα·ίδούρια φορτωμένα με προμήθειες απ' την πό­λη. Θα πρέπει ακόμη να φανταστούμε όλ' αυτά τα βουνά με τα όμορφα ονόματα, όλ' αυτά τα φημι­σμένα ερείπια, τα νησιά, τις πασίγνωστες θάλασ­σες, λουσμένα σ' ένα εκτυφλωτικό φως. Είδα από την Ακρόπολη τον ήλιο να ξεπροβάλλει ανάμεσα στις δυο κορφές του Υμηττού: κουρούνες φωλια­σμένες στα πλα·ίνά του ιερού βράχου φτερούγιζαν πάνω απ' τα κεφάλια μας, χωρίς να ξεπερνούν πο­τέ την κορφή. Τα μαύρα φτερά τους γυάλιζαν νο­τισμένα απ' την πρωινή αύρα. Στήλες ανάλαφρου, γαλαζωπού καπνού ανέβαιναν απ' τις ράχες του

- 7 1 -

Υμηττού, υποδηλώνοντας τα μελισσοτροφεία. Η Αθήνα, η Ακρόπολη και τα ερείπια του Παρθενώ­να έπαιρναν μια πανέμορφη απόχρωση άνθους ροδακινιάς. Τα γλυπτά του Φειδία, φωτωμένα λο­ξά από μια χρυσή ακτίνα, αποκτούσαν ζωή και το παιχνίδισμα των σκιών πάνω στο μάρμαρο έδινε κίνηση στ' ανάγλυφα. Στο βάθος, η θάλασσα και ο Πειραιάς φωτίζονταν με κατάλευκο φως και ο Α­κρoκόρινθoς' αντανακλώντας τη λάμψη της και­νούριας μέρας, άστραφτε στον ορίζοντα της δύσης σαν φλεγόμενος πορφυρός βράχος.

Από το σημείο που βρισκόμασταν, θα μπορού­σαμε να δούμε, κατά την εποχή της δόξας των Α­θηνών, τους στόλους να εξέρχονται από τον Πει­ραιά για να πολεμήσουν τον εχθρό ή για να πάνε στις γιορτές της Δήλου. Θα μπορούσαμε ν' ακού­σουμε ν' αντηχούν από το θέατρο του Διονύσου οι οιμωγές του Οιδίποδα, του Φιλοκτήτη και της Ε­κάβης. Θα μπορούσαμε να ενωτιστούμε το πλή­θος να επευφημεί τους λόγους του Δημοσθένη. Αλλά δυστυχώς, κανένας ήχος δεν έφτανε στ' αυ­τιά μας. Μέσα από τα τείχη που για χρόνια αντη-

- 72 -

χούσαν τη φωνή ενός ελεύθερου λαού, ακούγο­νταν μόνο πού και πού μερικές κραυγές ενός σκλα­βωμένου λαού. Για να παρηγορηθώ επαναλάμβα­να στον εαυτό μου κάτι που δεν πρέπει να το λη­σμονούμε: όλα περνούν, όλα τελειώνουν κάποτε σ' αυτόν τον κόσμο. Τι απέγιναν τα θεία εκείνα πνεύ­ματα που ανέγειραν το ναό, στα ερείπια του οποί­ου καθόμουνα; Αυτός ο ήλιος που ίσως φώτιζε τους τελευταίους στεναγμούς κάποιας δύσμοιρης νέας των Μεγάρων, είδε και το θάνατο της φημι­σμένης Ασπασίας. Αυτή η εικόνα της Αττικής, αυ­τό το θέαμα που θαύμασα με τα μάτια μου, το εί­χαν θαυμάσει μάτια που έχουν κλείσει εδώ και δυο χιλιάδες χρόνια. Θα σβήσω κι εγώ με τη σειρά μου: άλλοι άνθρωποι, το ίδιο εφήμεροι μ' εμένα, θα κάνουν τις ίδιες σκέψεις πάνω στα ίδια ερείπια. Η ζωή και η καρδιά μας είναι στα χέρια του Θεού. Ας τον αφήσουμε να τις διαθέσει όπως θέλει.

Κατεβαίνοντας απ' την Ακρόπολη, πήρα ένα κομματάκι μάρμαρο του Παρθενώνα. Είχα επίσης μαζέψει ένα κομμάτι πέτρας από τον τάφο του Α­γαμέμνoνα. Έκτοτε, αφαιρούσα πάντα κατιτί απ'

- 73 -

τα μνημεία που επισκεπτόμουνα. Μπορεί να μην είναι τόσο αξιόλογα σαν αυτά που υπεξαίρεσαν ο κύριος ντε Σουαζέλ και ο λόρδος Έλγιν, εμένα ό­μως μου αρκούν. Έχω φυλάξει προσεκτικά τα μι­κρά δείγματα φιλίας που πήρα από τους οικοδε­σπότες μου, μεταξύ των οποίων μια οστεοθήκη α­πό τον πατέρα Μουνιόζ στη Χάιφα. Όποτε κοιτά­ζω αυτά τα μικροπράγματα ξαναθυμάμαι αμέσως τις περιηγήσεις και τις περιπέτειές μου και λέω μέ­σα μου: «Ήμουν εκεί, και ιδού η απόδειξη». Ο ο­δυσσέας επέστρεψε στην πατρίδα του φέρνοντας μεγάλα κιβώτια γεμάτα πλούσια δώρα που του εί­χαν προσφέρει οι Φαίακες. Εγώ επέστρεψα με μια ντουζίνα πέτρες της Σπάρτης, της Αθήνας, του Άργους, της Κορίνθου, με τρεις τέσσερις μικρές πήλινες κεφαλές -δώρο του κυρίου Φοβέλ- κο­μπολόγια, μια φιάλη νερού της Ιορδανίας, μια άλ­λη από τη Νεκρά Θάλασσα, μερικές πέτρες του Νείλου, ένα μάρμαρο της Καρχηδόνας κι ένα γύ­ψινο εκμαγείο της Αλάμπρα. Ξόδεψα πενήντα χι­λιάδες φράγκα καθ' οδόν και άφησα σαν δώρα τα εσώρουχά μου και τα όπλα μου. Αν το ταξίδι μου

- 74 -

είχε διαρκέσει λίγο περισσότερο θα είχα επιστρέ­ψει με τα πόδια, με μόνο βοήθημα ένα λευκό μπα­στούνι. Δυστυχώς, εμένα στην επιστροφή μου δε θα με περίμενε ένας καλός αδελφός για να μου πει σαν το γεροντάκι στις Χίλιες και μια νύχτες. «Α­δελφέ' πάρε χίλια φλουριά, αγόρασε καμήλες και σταμάτα να περιπλανιέσαι».

Βγαίνοντας απ' την Ακρόπολη δειπνήσαμε και το ίδιο βράδυ περπατήσαμε στο Στάδιο, στην άλλη όχθη του Ιλισού. Το Στάδιο έχει διατηρήσει το σχήμα του στην εντέλεια: βλέπει κανείς ακόμη και τις μαρμάρινες κερκίδες με τις οποίες το είχε στολί­σει ο Ηρώδης Αττικός. Όσο για τον Ιλισό, ο Τσά­ντλερ ξεφεύγει από τη χαρακτηριστική του μετριο­πάθεια και αγανακτεί με τους ποιητές που τον θέ­λουν γάργαρο και περιστοιχισμένο από πυκνές ι­τιές. Είναι φανερό πως η αγανάκτησή του στρέφε­ται ενάντια σ' ένα σχέδιο του Λε Ρουά που απει­κονίζει μια άποψη του Ιλισού. Μοιάζω κι εγώ με τον Τσάντλερ: απεχθάνομαι τις ψευδείς περιγρα­φές και όταν ένα ρυάκι δεν έχει νερό θέλω να μου το λένε. Δεν εξωράισα καθόλου τις όχθες του Ιορ-

- 7 5 -

δάνη, ούτε παρέστησα το ρυάκι σαν μεγάλο ποτα­μό. Κι όμως, θα είχα κάθε λόγο να πω ψέματα. Ό­λοι οι ταξιδιώτες, ακόμη και η Αγία Γραφή, θα δι­καιολογούσαν τις πλέον πομπώδεις περιγραφές. Ο Τσάντλερ όμως αγανάκτησε υπέρ το δέον. Να και κάτι περίεργο που έμαθα από τον κύριο Φοβέλ: αν σκάψει κανείς την κοίτη του Ιλισού, βρίσκει νερό σε πολύ μικρό βάθος: αυτό το γνωρίζουν πολύ κα­λά οι Αλβανίδες χωρικές που σκάβουν μια γούρνα στο χαλίκι της κοίτης όταν θέλουν να βάλουν μπουγάδα και αμέσως αναβλύζει νερό. Είναι λοι­πόν πιθανό η κοίτη του Ιλισού να καλύφθηκε σιγά σιγά με πέτρες και χαλίκι από τα γύρω βουνά και το νερό να ρέει τώρα ανάμεσα σε δυο στρώματα άμμου. Νομίζω αυτό αρκεί να δικαιώσει τους κα­κόμοιρους ποιητές που είχαν την τύχη της Κασ­σάνδρας: μάταια υμνούν την αλήθεια, κανείς δεν τους πιστεύει. Ενώ, αν περιορίζονταν να την πουν απλά, θα είχαν ίσως μεγαλύτερη επιτυχία. Ως προς τον Ιλισό, έχουν τη μαρτυρία της ιστορίας η οποία θέλει να υπάρχει νερό μέσα στο ποτάμι. Και γιατί ο Ιλισός να έχει γεφύρι αν δε διέθετε νερό, τουλά-

- 76 -

χιστον το χειμώνα; Η Αμερική με κακόμαθε λίγο όσον αφορά στους ποταμούς. Παρ' όλα αυτά, δε θα μπορούσα να μην υπερασπιστώ την τιμή του μικρού αυτού Ιλισού που έδωσε το όνομά του στις Μούσες* και που στις όχθες του ο Βορέας απήγα­γε την Ωρείθυια.

Επιστρέφοντας από τον Ιλισό, ο κύριος Φοβέλ με πέρασε από χέρσες περιοχές στις οποίες μάλ­λον θα πρέπει ν' αναζητηθεί η θέση του Λυκείου και στη συνέχεια φτάσαμε στις μεγάλες μοναχικές κολόνες, στην περιφέρεια της πόλης που την απο­καλούν Νέα Αθήνα, όπου και η Αθήνα του αυτο­κράτορα Αδριανού. Ο Σπον θεωρεί τις κολόνες κατάλοιπα της εκατοντάστυλης στοάς. Ο Τσά­ντλερ υποθέτει ότι ανήκαν στο ναό του Ολυμπίου Διός. Ο κύριος Λεσεβαλιέ και οι άλλοι ταξιδιώτες έχουν μιλήσει περί αυτού. Διάφορες απόψεις των Αθηνών έχουν απεικονιστεί με ωραίο τρόπο, κυ­ρίως στο έργο του Στιούαρτ ο οποίος κατάφερε α­πό τα ερείπια ν' ανασυνθέσει όλο το οικοδόμημα.

* Ιλισιάδες: ο βωμός τους βρισκόταν στην κοιτη του Ιλισού.

- 7 7 -

Πάνω σ' ένα τμήμα του επιστυλίου που ακόμη και σήμερα ενώνει δυο απ' τις κολόνες, βλέπει κανείς μια καλύβα, άλλοτε κατοικία ενός ερημίτη. Είναι αδύνατο να καταλάβουμε πώς αυτή η καλύβα μπόρεσε να χτιστεί πάνω στο κιονόκρανο αυτών των μεγαλόπρεπων στύλων που το ύψος τους ξε­περνά μάλλον τα εξήντα πόδια. Έτσι, αυτός ο με­γάλος ναός για τον οποίο οι Αθηναίοι είχαν δου­λέψει επτά αιώνες, τον οποίο όλοι οι βασιλείς της Ασίας είχαν φιλοδοξήσει ν' αποπερατώσουν και που ο Αδριανός, άρχων του κόσμου, είχε αυτός και μόνο την τιμή να ολοκληρώσει, ο ναός αυτός είχε υποκύψει στη φθορά του χρόνου και μόνο το κελί ενός ερημίτη παρέμεινε όρθιο ανάμεσα στα χαλάσματα! Μια άθλια τρώγλη από γύψο, κρεμα­σμένη στον αέρα μεταξύ δυο μαρμάρινων στύλων, ωσάν η μοίρα να ήθελε να στήσει πάνω σ' αυτό το υπέροχο βάθρο μπροστά στα μάτια όλων μνημείο των θριάμβων και των ιδιοτροπιών της.

Οι κολόνες αυτές, αν και κατά πολύ ψηλότερες από εκείνες του Παρθενώνα, δεν έχουν τίποτε απ' τη δική τους ομορφιά: γίνεται αισθητή εδώ η πα-

- 78 -

ρακμή της τέχνης. Επειδή όμως είναι απομονωμέ­νες και τοποθετημένες πάνω σ' ένα γυμνό πεδίο, η εντύπωση που προξενούν είναι επιβλητική. Στα­μάτησα στη βάση τους, ακούγοντας τον αέρα να σφυρίζει στην κορυφή: θυμίζουν εκείνες τις μονα­χικές φοινικιές που βλέπει κανείς ανάμεσα στα ε­ρείπια της Αλεξάνδρειας. Όταν οι Τούρκοι απει­λούνται από κάποια συμφορά, φέρνουν στο ση­μείο αυτό ένα αρνί και το υποχρεώνουν να βελά­ζει κρατώντας του το κεφάλι υψωμένο στον ουρα­νό: μην μπορώντας να βρουν αθώα φωνή μεταξύ των ανθρώπων, προσφεύγουν στα νεογέννητα αρ­νάκια για να κάμψουν τη θε·ίκή οργή.

Γυρίσαμε στην Αθήνα από την πύλη με τη γνω­στή επιγραφή:

Α νταποδώσαμε στον κύριο Ροκ την επίσκεψή του και περάσαμε τη βραδιά στο σπίτι του: εκεί εί­δα μερικές γυναίκες. Οι αναγνώστες που έχουν περιέργεια να μάθουν πώς ντύνονται και συμπερι­φέρονται οι Τουρκάλες, οι Αθηναίες και οι Αλβα-

- 7 9 -

νίδες στην Αθήνα, μπορούν να διαβάσουν το εικο­στό έκτο κεφάλαιο του Ταξιδιού στην Ελλάδα του Τσάντλερ. Αν δεν ήταν τόσο μεγάλο, θα το αντέ­γραφα εδώ. Πρέπει να πω μόνο ότι οι Αθηναίες μου φάνηκαν πιο μικρόσωμες και όχι τόσο όμορ­φες όσο οι ΜοραΙτισσες. Η συνήθεια να βάφουν μπλε τα μάτια τους και κόκκινα τα νύχια τους κά­νει άσχημη εντύπωση στον ξένο. Επειδή όμως είχα δει γυναίκες με μαργαριτάρια στη μύτη, πράγμα που οι Ιροκέζοι27 θεωρούν ως άκρον άωτον της κομψότητας, μόδα που κι εμένα ομολογώ μου είχε αρέσει, δεν πρέπει να συζητάμε για γούστα. Εξάλ­λου, οι γυναίκες της Αθήνας δε φημίζονταν ποτέ για το κάλλος τους. Τις επικρίνανε μάλιστα πως α­γαπούσαν το κρασί. Η απόδειξη ότι τα θέλγητρά τους δεν είχαν καμιά δύναμη είναι ότι σχεδόν όλοι οι διάσημοι άντρες των Αθηνών είχαν συνδεθεί με ξένες: ο Περικλής, ο Σοφοκλής, ο Σωκράτης, ο Α­ριστοτέλης ακόμη και ο θε'ίκός Πλάτων.

Στις 25 του μήνα ξεκινήσαμε με τ' άλογα πολύ νωρίς το πρωί. Βγήκαμε απ' την πόλη και πήραμε το δρόμο του Φαλήρου. Πλησιάζοντας στη θά-

- 80 -

λασσα, το έδαφος ανυψώνεται και καταλήγει σε λόφους ανάμεσα στους οποίους σχηματίζονται τα λιμάνια του Φαλήρου, της Μουνιχίας και του Πει­ραιά. Πάνω στους αμμόλοφους του Φαλήρου α­νακαλύψαμε τα θεμέλια των τειχών που περικλεί­ανε το λιμάνι καθώς και άλλα ερείπια που ίσως α­νήκαν σε ναό της Ήρας ή της Δήμητρας. Κοντά σ' αυτό το σημείο βρισκόταν ο αγρός και ο τάφος του Αριστείδη. Κατεβήκαμε στο λιμάνι: πρόκειται για έναν κυκλικό όρμο με αμμώδη πυθμένα. Θα μπορούσε να χωρέσει καμιά πενηνταριά πλοία. Ή­ταν ακριβώς ο αριθμός που ο Μενεσθέας είχε οδη­γήσει στην Τροία.

Τψ δ' άμα πεντήχοντα μέλαιvαι VΗει; Εποvτω

Απ' τον ίδιο όρμο του Φαλήρου απέπλευσε και ο Θησέας για την Κρήτη.

Γιατί, νέος ακόμη, δεν μπορέσατε λοιπόν

να μπείτε στο πλοίο που θα σας έφερνε στις ακτές

μας, από σας θα είχε νικηθεί το τέρας της Κρήτης κ.τ.λ.28

- 8 1 -

Η αθανασία δεν είναι αποκλειστικότητα των μεγάλων στόλων και των μεγάλων λιμανιών: ο Όμηρος και ο Ρακίνας έκαναν αθάνατα τα ονό­ματα ενός ασήμαντου κολπίσκου κι ενός μικρού σκάφους.

Από το Φάληρο, φτάσαμε στη Μουνιχία. Το λι­μάνι αυτό έχει σχήμα ωοειδές και είναι λίγο μεγα­λύτερο απ' το πρώτο. Τέλος, παρακάμπτοντας έ­να βραχώδη λόφο και περνώντας από ακρωτήρι σε ακρωτήρι, πήραμε το δρόμο του Πειραιά. Ο κύριος Φοβέλ με σταμάτησε στην καμπή μιας μι­κρής θαλάσσιας γλώσσας για να μου δείξει έναν τάφο σκαμμένο στο βράχο. Βρίσκεται στο επίπεδο του νερού και δεν έχει πια θόλο. Τα κύματα στο τακτικό τους πηγαινέλα τον γεμίζουν και τον α­δειάζουν. Λίγα βήματα πάρα πέρα, πάνω στην α­κτή, διακρίνονται τ' απομεινάρια ενός μνημείου.

Ο κύριος Φοβέλ τοποθετεί εδώ το σημείο όπου είχαν εναποτεθεί τα οστά του Θεμιστοκλή. Κά­ποιοι αμφισβητούν αυτή την ενδιαφέρουσα ανα­κάλυψη. Ισχυρίζονται ότι τα διάσπαρτα απομει­νάρια είναι πάρα πολύ ωραία για ν' ανήκουν στον

- 82 -

τάφο του Θεμιστοκλή και ότι στην πραγματικότη­τα, σύμφωνα και με τον Διόδωρο το γεωγράφο, τον οποίο αναφέρει ο Πλούταρχος, ο τάφος αυτός ήταν βωμός.

Ο ισχυρισμός δεν είναι ιδιαίτερα βάσιμος. Γιατί να εμπλέξουμε στο αρχικό ζήτημα ένα ζήτημα ξέ­νο προς το συγκεκριμένο αντικείμενο; Τα ερείπια από λευκό μάρμαρο, που αποτελούν αντικείμενο της ένστασης θα μπορούσαν αρχικά ν' ανήκουν σε κάποιον άλλο τάφο και όχι του Θεμιστοκλή. Όταν όμως κατασιγάσανε οι έριδες, γιατί να μη στόλι­σαν οι απόγονοι του Θεμιστοκλή τον τάφο του έν­δοξου προγόνου τους τον οποίο είχαν αρχικά ε­νταφιάσει απλά ή μυστικά, όπως λέει ο Θουκυδί­δης; Μήπως δεν είχαν αφιερώσει στο μεγάλο αυ­τόν άντρα αναμνηστική στήλη που αναπαρίστανε την ιστορία του; Και η στήλη αυτή, της εποχής του Παυσανία, δεν είχε εκτεθεί σε κοινή θέα στον Παρθενώνα; Εξάλλου υπήρχε και ο ανδριάντας του Θεμιστοκλή στο Πρυτανείο.

Το σημείο όπου ο κύριος Φοβέλ ανακάλυψε τον τάφο είναι ακριβώς το ακρωτήρι του Αλκίμου.

- 83 -

Θα δώσω μιαν εξήγηση ακόμη πιο βάσιμη από ε­κείνη της απάνεμης τοποθεσίας. Στον Πλούταρχο υπάρχει κάποιο λάθος: η ονομασία είναι Άλιμος και όχι Άλκιμος όπως παρατηρεί ο Μεούρσιος.29 Ο Άλιμος ήταν ένας δήμος ή κωμόπολη της Α ττι­κής, της φυλής των Λεοντίδων, στ' ανατολικά του Πειραιά. Τα ερείπια αυτής της κωμόπολης φαίνο­νται ακόμη σήμερα γύρω απ' τον τάφο.* Ο Παυ­σανίας είναι αρκετά ασαφής όσον αφορά στη θέ­ση του τάφου. Αλλά ο Διόδωρος ο Περιηγητής εί­ναι απόλυτα σαφής: ακόμη και οι στίχοι του Πλά­τωνα του κωμικού, τους οποίους αναφέρει ο Διό­δωρος, υποδεικνύουν κατηγορηματικά τον τόπο και τον τάφο που βρήκε ο κύριος Φοβέλ:

Ο σος τύμβος, εν καλώ κεχωσμένος, τοις εμπόροις πρόσρησις έσται πανταχού, Τους

δ' εκπλέοντας εισπλέοντας τε όψεται

Χωπόταν άμιλλα των νηών θεάσεται. **

* Δε θέλω ν' αποσιωπησω τις αντιρρησεις και γνωριζω ότι εντοπιζουν επισης τον Άλιμο στ' ανατολικά του Φαλη­ρου. Ο Θουκυδιδης καταγόταν από την κωμόπολη αυτη .

• • Πλουτάρχου Βίοι, Θεμιστοκλής.

- 84 -

Αν ο Τσάντλερ εντυπωσιάστηκε από την ερη­μιά του Πειραιά, μπορώ να βεβαιώσω ότι κι εμένα μου έκανε την ίδια εντύπωση. Κάναμε το γύρο μιας έρημης ακτής. Μπροστά μας είδαμε τρία λι­μάνια, μα σε κανένα τους δεν είδαμε έστω και μια βάρκα. Μόνο ερείπια, βράχια και θάλασσα. Και ο μόνος θόρυβος ήταν οι φωνές γλάρων και ο πα­φλασμός των κυμάτων που σπάζοντας πάνω στον τάφο του Θεμιστοκλή έβγαζαν μέσα απ' την κα­τοικία της αιώνιας σιωπής το προαιώνιο βογκητό τους. Σαρωμένες από τα κύματα οι στάχτες του νικητή του Ξέρξη αναπαύονταν στο βυθό ανακα­τωμένες με τα οστά των Περσών. Άδικα έψαχνα με τα μάτια το ναό της Αφροδίτης, τη μεγάλr, στοά και το συμβολικό άγαλμα του λαού των Α­θηνών: το ομοίωμα του αμείλικτου αυτού λαού έ­πεσε για πάντα κοντά στο πηγάδι όπου οι εξόρι­στοι πολίτες μάταια έρχονταν να εκλιπαρήσουν την επιστροφή στην πατρίδα. Αντί για τους ταρ­σανάδες, τους μεγαλοπρεπείς ναύσταθμους, τις πολύβουες απ' τις φωνές των ναυτικών Αγορές, αντί για τα κτίσματα που στο σύνολό τους θύμι-

- 85 -

ζαν την όψη και την ομορφιά της πόλης της Ρό­δου, δεν είδα παρά ένα ετοιμόρροπο μοναστήρι και μια αποθήκη. Θλιβερή παράκτια σκοπιά και πρότυπο ανόητης εγκαρτέρησης, ο Τούρκος τε­λωνοφύλακας που κάθεται ολοχρονίς εκεί, σε μια άθλια ξύλινη παράγκα: μήνες ολόκληροι περνάνε χωρίς να φτάνει πλοίο. Σε τέτοια αξιοθρήνητη κα­τάσταση βρίσκονται σήμερα τα φημισμένα αυτά λιμάνια. Ποιος μπορεί να κατέστρεψε τόσα μνη­μεία θεών και ανθρώπων; Η κρυφή δύναμη που ανατρέπει τα πάντα και που και η ίδια υπακούει στον Άγνωστο Θεό του οποίου το βωμό είδε ο Α­πόστoλoς Παύλος στο Φάληρο: Αγνώστω Θεώ ­Deo ignoto.

Το λιμάνι του Πειραιά διαγράφει ένα τόξο με τις δυο μύτες του να προσεγγίζουν αφήνοντας ένα στενό πέρασμα. Σήμερα ονομάζεται Λιμάνι του Λέοντος, από το μαρμάρινο λιοντάρι που υπήρχε άλλοτε και που ο Μοροζίνι είχε μεταφέρει το 1686

από τη Βενετία. Το λιμάνι, εσωτερικά, χωρίζεται σε τρεις λεκάνες: τον Κάνθαρο, την Αφροδισία και τη Ζέα. Υπάρχει ακόμη ένας μικρός όρμος με

- 86 -

λίγο νερό που ίσως ήταν η Αφροδισία. Ο Στράβω­νας βεβαιώνει ότι το μεγάλο λιμάνι των Αθηνών ήταν ικανό να χωρέσει τετρακόσια πλοία. Ο Πλί­νιος ανεβάζει τον αριθμό στα χίλια. Καμιά πενη­νταριά από τις βάρκες μας θα το γέμιζαν ολόκλη­ρο, κατά τη γνώμη μου. Αμφιβάλλω αν θα χωρού­σαν δύο φρεγάτες, κυρίως σήμερα που τα πλοία χρειάζονται μεγάλο χώρο για ν' αγκυροβολήσουν. Ωστόσο, τα νερά είναι βαθιά, ασφαλή και ο Πει­ραιάς θα μπορούσε να γίνει σημαντικό λιμάνι στα χέρια ενός πολιτισμένου έθνους. Κατά τ' άλλα, ο μόνος εμπορικός οίκος που υπήρχε ήταν γαλλι­κός. Νομίζω πως ιδρύθηκε από τον κύριο Γκα­σπάρι, τέως πρόξενο της Γαλλίας στην Αθήνα. Έτσι, δεν πάει καιρός που οι Αθηναίοι αντιπρο­σωπεύονταν στον Πειραιά από τον πλησιέστερο σε ομοιότητα λαό.

Αφού ξεκουραστήκαμε για μια στιγμή στο τε­λωνείο και στο μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα, επιστρέψαμε στην Αθήνα ακολουθώντας το δρό­μο του Πειραιά. Παντού γύρω μας, απομεινάρια των μεγάλων τειχών. Περάσαμε απ' τον τάφο της

- 87 -

αμαζόνας Α ντιόπης που είχε ανασκάψει ο κύριος Φοβέλ: στα Απομνημονεύματά του αναφέρει τα περί της ανασκαφής. Προχωρούσαμε ανάμεσα σε χαμηλά αμπέλια σαν αυτά της Βουργουνδίας, που μόλις είχαν αρχίσει να ροδίζουν. Σταματήσαμε στις δημόσιες δεξαμενές, κάτω από τις ελιές. Με λύπη μου είδα πως ο τάφος του Μενάνδρου, το κενοτάφιο του Ευριπίδη και ο μικρός ναός, ο α­φιερωμένος στο Σωκράτη, δεν υπήρχαν πια ή του­λάχιστον δεν είχαν ακόμη βρεθεί. Συνεχίσαμε το δρόμο μας και, φτάνοντας κοντά στο λόφο του Μουσείου, ο κύριος Φοβέλ μου επέστησε την προ­σοχή σ' ένα ελικοειδές μονοπάτι που ανέβαινε στην πλαγιά του λόφου. Μου είπε πως το μονοπά­τι αυτό είχε χαραχτεί από το Ρώσο ζωγράφο που ανέβαινε καθημερινά από το ίδιο σημείο, για να σχεδιάσει διάφορες απόψεις των Αθηνών. Αν, ό­πως ισχυρίζεται ο Μπιφόν, η μεγαλοφυια δεν εί­ναι παρά υπομονή, τότε ο ζωγράφος αυτός πρέπει να είναι πράγματι μεγαλοφυής.

Η Αθήνα απέχει απ' το Φάληρο περίπου τέσ­σερα μίλια' το Φάληρο απ' τον Πειραιά, ακολου-

- 88 -

θώντας τους ελιγμούς της ακτής, τρία ως τέσσερα και ο Πειραιάς απ' την Αθήνα πέντε. Έτσι, κατά την επιστροφή μας στην πόλη, είχαμε καλύψει δώ­δεκα μίλια ή τέσσερις λεύγες.

Επειδή είχαμε ναυλώσει τ' άλογα για όλη τη μέ­ρα, φάγαμε βιαστικά και ξαναπήραμε τους δρό­μους στις τέσσερις το απόγευμα. Αυτή τη φορά βγήκαμε απ' την Αθήνα απ' την πλευρά του Υ­μηττoύ. Ο οικοδεσπότης μου με οδήγησε στο χω­ριό Αμπελόκηποι, όπου πίστευε πως είχε ανακα­λύψει το ναό της Αφροδίτης, για τους λόγους που εξηγεί στα Απομνημονεύματά του. Η γνώμη του Τσάντλερ ο οποίος τοποθετεί το ναό στην Πανα­γία Σπηλιώτισσα είναι εξίσου βάσιμη και υπέρ της συνηγορεί η ύπαρξη μιας επιγραφής. Ο κύριος Φοβέλ, όμως, έφερε στο φως, για να στηρίξει την άποψή του, δυο παλιούς μύθους και μερικά ω­ραία απομεινάρια ιωνικού ρυθμού. Μ' αυτόν τον τρόπο απάντησε στις διάφορες αντιρρήσεις. Έτσι είμαστε εμείς οι αρχαιολάτρες: χρησιμοποιούμε τα πάντα σαν αποδείξεις.

Αφού είδαμε τα αξιοθέατα των Αμπελοκήπων,

- 89 -

στραφήκαμε προς δυσμάς και περνώντας μεταξύ Αθηνών και Α γχέσμου μπήκαμε στο μεγάλο ελαι­ώνα. Απ' τη μεριά αυτή δεν υπάρχουν αρχαία κι έτσι περιοριστήκαμε σ' έναν ευχάριστο περίπατο συντροφιά με τις αναμνήσεις της Αθήνας. Βρήκα­με τον Κηφισό που είχα χαιρετήσει πιο πριν ερχό­μενος από την Ελευσίνα: στο ύψος αυτό, το ποτά­μι είχε νερό αλλά, μετά λύπης το λέω, ένα λασπό­νερο που δε χρησιμεύει παρά για πότισμα των κή­πων και για να κρατάει στις όχθες λίγη δροσιά που είναι τόσο σπάνια στην Ελλάδα. Ξαναγυρίσα­με απ' τον ίδιο δρόμο, πάντα μέσα απ' τους ελαιώ­νες. Προσπεράσαμε στα δεξιά μας ένα μικρό πε­τρώδη λοφίσκο: ήταν ο Κολωνός στους πρόποδες του οποίου υπήρχε άλλοτε το χωριό όπου είχε α­ποσυρθεί ο Σοφοκλής. Εκεί ο μεγάλος τραγικός παρέστησε τον πατέρα της Αντιγόνης να χύνει τα στερνά του δάκρυα. Ακολουθήσαμε για λίγο τη λεγόμενη Χαλκή Οδό πάνω στην οποία διακρίνο­νται ίχνη του βωμού των Ερινύων. Από κει, πλη­σιάζοντας ξανά στην Αθήνα περιπλανηθήκαμε ε­πί μακρόν στα περίχωρα της Ακαδημίας, Τίποτε

- 90 -

δε θυμίζει πια το καταφύγιο των σοφών. Τα αρ­χαία πλατάνια έπεσαν κάτω από τον πέλεκυ του Σύλλα κι εκείνα που ο Αδριανός έβαλε να φυτέ­ψουν στη θέση τους δε γλύτωσαν από τους βάρ­βαρους. Οι βωμοί του Έρωτα, του Προμηθέα και των Μουσών εξαφανίστηκαν. Η θε'ίκή φλόγα έ­σβησε μέσα στα άλση που είχαν εμπνεύσει τον Πλάτωνα. Δυο στοιχεία είναι αρκετά για να κατα­δείξουν τη γοητεία και τη δύναμη που ο φιλόσο­φος αυτός ασκούσε πάνω στην αρχαιότητα: την παραμονή της ημέρας που ο Πλάτωνας έγινε δε­κτός σαν μαθητής του Σωκράτη, ο τελευταίος ο­νειρεύτηκε ένα λευκό κύκνο που ήρθε και κούρ­νιασε πάνω στο στήθος του. Ο θάνατος εμπόδισε τον Πλάτωνα να τελειώσει τον Κριτία και ο Πλού­ταρχος, θρηνώντας για τη συμφορά αυτή, συγκρί­νει τα κείμενα του πρύτανη της Ακαδημίας με τους ναούς των Αθηνών, μεταξύ των οποίων ο να­ός του Ολυμπίου Διός που κι αυτός δεν αποπερα­τώθηκε.

Είχε νυχτώσει εδώ και μια ώρα όταν σκεφτή­καμε να γυρίσουμε στην Αθήνα. Στον ουρανό λα-

- 9 1 -

μπύριζαν τ' αστέρια και η ατμόσφαιρα είχε ασύ­γκριτη γλύκα, διαύγεια και καθαρότητα, Προχω­ρούσαμε, έφιπποι, αργά και σιωπηλά, Ο δρόμος που διασχίζαμε ήταν, κατά τα φαινόμενα, ο πα­λαιός δρόμος της Ακαδημίας, περιστοιχισμένος α­πό τους τάφους των υπέρ της πατρίδος πεσόντων πολιτών και των επιφανέστερων αντρών της Ελ­λάδας: εκεί αναπαύονταν ο Θρασύβουλος, ο Πε­ρικλής, ο Χαβρίας, ο Τιμόθεος, ο Αρμόδιος και ο Αριστογείτων, Ήταν ευγενής η ιδέα να συγκε­ντρωθεί στον ίδιο χώρο η τέφρα αυτών των επιφα­νών αντρών που έζησαν σε διαφορετικούς αιώνες και που σαν τα μέλη μιας διάσημης οικογένειας σκορπισμένης για πολύ καρό, ήρθαν ν' αναπαυ­θούν στους κόλπους της κοινής τους μητέρας, Τι ποικιλία πνεύματος, μεγαλείου και θάρρους ταυ­τόχρονα! Τι πολλαπλότητα ηθών και αρετών μπο­ρούσε ν' αγκαλιάσει μια μόνο ματιά! Και οι αρετές αυτές που μετριάστηκαν με το θάνατο σαν τα χυ­μώδη κρασιά που τ' ανακατεύουμε, όπως λέει ο Πλάτωνας, με θε'ίκή εγκράτεια, δε θάμπωναν πλέ­ον τα μάτια των ζωντανών, Ο περαστικός που

- 92 -

διάβαζε πάνω στην επιτύμβια στήλη τις απλές αυ­τές λέξεις:

δεν ένιωθε παρά θαυμασμό χωρίς φθόνο. Ο Κικέ­ρωνας μας περιγράφει τον Αττικό να περιφέρεται ανάμεσα σ' αυτούς τους τάφους, κατεχόμενος α­πό ιερό θαυμασμό για τις ευγενείς στάχτες. Σήμε­ρα δε θα μπορούσε να μας κάνει την ίδια περιγρα­φή: οι τάφοι έχουν καταστραφεί. Οι επιφανείς νε­κροί που οι Αθηναίοι είχαν εναποθέσει έξω από την πόλη τους, σαν φρουρούς, δε σηκώθηκαν για να την προστατεύσουν. Υπέφεραν όταν οι Τάτα­ροι την ποδοπάτησαν. «ο χρόνος, η βία και τα ά­ροτρα ισοπέδωσαν τα πάντα», λέει ο Τσάντλερ. Τα άροτρα δεν έχουν λόγο ύπαρξης εδώ. Η παρα­τήρησή μου δίνει καλύτερα από καθετί άλλο την εικόνα ερήμωσης της Ελλάδας.

Έμενε ακόμη να επισκεφτώ τα θέατρα των Α­θηνών και τα μνημεία της πόλης, πράγμα που έκα­να το πρωί της 26ης. Έχω ήδη πει και όλος ο κό­σμος το γνωρίζει ότι το θέατρο του Διονύσου βρι-

- 93 -

σκόταν στους πρόποδες του κάστρου απ' την πλευρά του Υμηττού. Το Ωδείο, που το είχε ξεκι­νήσει ο Περικλής, αποπερατώθηκε από τον Λυ­κούργο, γιο του Λυκόφρονα, κάηκε από τον Αρι­στίωνα και τον Σύλλα και αποκαταστάθηκε από τον Αριοβαρζάνη. Βρισκόταν πλάι στο θέατρο του Διονύσου και μάλλον συγκοινωνούσε μαζί του με μια στοά. Οι κερκίδες των θεάτρων αυτών ήταν χτισμένες πάνω στην πλαγιά του λόφου που τους χρησίμευε σαν στήριγμα. Υπάρχουν μερικές διαφωνίες σχετικά μ' αυτά τα μνημεία και ο Στιού­αρτ τοποθετεί το θέατρο του Διονύσου εκεί που ο Τσάντλερ τοποθετεί το Ωδείο.

Τα ερείπια των δύο θεάτρων είναι ασήμαντα. Δε μου προξένησαν μεγάλη εντύπωση γιατί είχα δει στην Ιταλία μνημεία αυτού του είδους, πολύ μεγαλύτερα και καλοδιατηρημένα. Δεν μπόρεσα, ωστόσο, ν' αποφύγω μια θλιβερή σκέψη: κάτω α­πό τη ρωμα·ίκή κυριαρχία κι ενώ οι Αθηναίοι ήταν ακόμη διδάσκαλοι του κόσμου, οι μονομάχοι πα­ρουσίαζαν τα αιματηρά τους παιχνίδια μέσα στο θέατρο του Διονύσου. Τα αριστουργήματα του

- 94 -

Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη δεν παίζονταν πλέον. Τα έργα αυτά που δίνουν μια λαμπρή ιδέα του ανθρώπινου πνεύματος και που αποτελούν την ευγενή ψυχαγωγία των πολιτισμέ­νων εθνών, είχαν υποκατασταθεί από φόνους και εγκλήματα. Οι Αθηναίοι έσπευδαν σ' αυτά τα α­πάνθρωπα θεάματα με τον ίδιο ενθουσιασμό που έτρεχαν στα Διονύσια. Ένας λαός που είχε φτάσει σε τόσο υψηλό επίπεδο μπορούσε να πέσει τόσο χαμηλά; Τι απέγινε, λοιπόν, ο βωμός του Ελέους που υψωνόταν στη μέση της δημόσιας πλατείας στην Αθήνα και στον οποίο συνέρρεαν οι ικέτες για να κρεμάσουν τις ικετηρίες τους; Πόσο θα πρέπει να είχαν αλλάξει οι Αθηναίοι, που κατά τον Παυσανία ήταν οι μόνοι Έλληνες που τιμού­σαν το έλεος και το θεωρούσαν παρηγοριά της ζωής! Σίγουρα, η Αθήνα δεν είχε επονομαστεί Ιε­ρή κατοικία των Θεών από τους αγώνες των μο­νομάχων. Ίσως οι λαοί, σαν τους ανθρώπους, στα γεράματα γίνονται σκληροί όπως και στην παιδι­κή τους ηλικία. Ίσως το πνεύμα των εθνών εξα­ντλείται. Και όταν έχει δημιουργήσει, διατρέξει

- 95 -

και γευτεί τα πάντα, χορτασμένο από τα ίδια του τα μεγαλουργήματα και ανίκανο να γεννήσει άλ­λα, αποκτηνώνεται και επιστρέφει στις καθαρά φυσικές απολαύσεις. Ο χριστιανισμός θα εμποδί­σει τα σύγχρονα έθνη να σβήσουν με τόσο αξιο­θρήνητα γεράματα. Αν όμως έσβηνε κάθε θρη­σκεία, δε θα απορούσα ακούγοντας τις κραυγές του ετοιμοθάνατου μονομάχου πάνω στη σκηνή που σήμερα αντηχεί από τους θρήνους της Φαί­δρας και της Ανδρομάχης.

Αφού επισκεφτήκαμε τα θέατρα, γυρίσαμε στην πόλη και ρίξαμε μια ματιά στη στοά που α­ποτελούσε μάλλον την είσοδο της Αγοράς. Σταμα­τήσαμε στον πύργο των Αέρηδων που ο Παυσα­νίας δεν τον αναφέρει καθόλου και που έγινε γνω­στός από τον Βιτρούβιο και τον Βάρωνα. Ο Σπον δίνει όλες τις λεπτομέρειες εξηγώντας και τους Α­νέμους. Ολόκληρο το μνημείο έχει περιγραφεί από τον Στιούαρτ στις Αθηναϊκές Αρχαιότητες. Ο Φρανσουά Τζιαμπέτι το είχε ήδη απεικονίσει το 1465, περίοδο καλλιτεχνικής αναγέννησης στην Ιταλία. Την εποχή του πατρός Μπαμπέν, το 1672,

- 96 -

πίστευαν πως ο πύργος των Αέρηδων ήταν ο τά­φος του Σωκράτη. Θα αποσιωπήσω ορισμένα ε­ρείπια κορινθιακού ρυθμού τα οποία εκλάμβαναν για την Ποικίλη στοά, για τα απομεινάρια του να­ού του Ολυμπίου Διός, για το Πρυτανείο και που μάλλον δεν ανήκουν σε κανένα απ' αυτά τα κτί­σματα. Το μόνο σίγουρο είναι πως δεν ανήκουν στην εποχή του Περικλή. Είναι αισθητό εδώ το με­γαλείο αλλά και η ρωμα'ίκή κατωτερότητα: οτιδή­ποτε άγγιξαν οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες στην Αθή­να αναγνωρίζεται με την πρώτη ματιά και αποτε­λεί αισθητή αντίθεση με τ' αριστουργήματα του αιώνα του Περικλή. Τέλος, πήγαμε στο γαλλικό μοναστήρι, ν' ανταποδώσουμε την επίσκεψη στο μοναδικό αυτό μοναχό που το κατοικεί. Έχω ήδη αναφέρει πως μέσα στο μοναστήρι των ιεραπο­στόλων μας βρίσκεται το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη. Σ' αυτό το μνημείο απέτισα και τον τελευταίο φόρο θαυμασμού μου για τα ερείπια των Αθηνών.

Αυτό το κομψοτέχνημα του ελληνικού πνεύμα­τος έγινε γνωστό από τους πρώτους ταξιδευτές με

- 97 -

το όνομα Φανάρι του Δημοσθένους. «Μέσα στο σπίτι που αγόρασαν πριν λίγο καιρό οι καπουτσί­νοι», λέει ο ιησουίτης Μπαμπέν το 1672, «υπάρχει ένα αξιόλογο μνημείο που απ' τον καιρό του Δη­μοσθένη παραμένει ακέραιο: συνήθως το αποκα­λούν Φανάρι του Δημοσθένη» .*

Έκτοτε αναγνώρισαν, με πρώτο τον Σπον, ότι πρόκειται για χορηγικό μνημείο που έστησε ο Λυ­σικράτης στην οδό Τριπόδων. Ο κύριος Λεγκράν, εδώ και κάμποσα χρόνια, εξέθεσε ένα πανομοιό­τυπο πήλινο ομοίωμά του στην αυλή του Λού­βρου.** Μόνο που ο αρχιτέκτονας, σίγουρα για να δώσει περισσότερη χάρη στο έργο του, είχε καταρ­γήσει τον κυκλοτερή τοίχο που γεμίζει τα μεσοδια­στήματα των κιόνων στο πρωτότυπο μνημείο.

Σίγουρα πολύ παράδοξο παιχνίδι της μοίρας να στεγάσει έναν καπουτσίνο μέσα στο χορηγικό

* Φαίνεται πως υπηρχε στην Αθηνα το 1669 κι ένα αλλο μνημείο που λεγόταν το Φαναρι του Διογένη. Ο Γκιγιέ επι­καλείται σχετικα μ' αυτό το μνημείο τη μαρτυρία των πατέ­ρων Βαρναβα και Σίμωνα και των κυρίων Μονσό και Λενέ.

** Το μνημείο στη συνέχεια εκπονηθηκε στο Σαιν-Κλου.

- 98 -

μνημείο του Λυσικράτη. Αυτό όμως που εκ πρώ­της όψεως φαίνεται παράδοξο, γίνεται συγκινητι­κό και σεβαστό αν αναλογιστεί κανείς πως ένας Γάλλος ιερωμένος φιλοξένησε στην Αθήνα τον Τσάντλερ, ενώ ένας άλλος Γάλλος ιερωμένος πε­ριέθαλπε ταξιδιώτες στην Κίνα, στον Καναδά, στις ερήμους της Αφρικής και της Ταταρίας.

«Οι Φράγκοι στην Αθήνα», λέει ο Σπον, «δεν έ­χουν παρά τη μονή των καπουτσίνων στο Φανάρι του Δημοσθένη. Τον καιρό που βρισκόμαστε στην Αθήνα, μόνο ο πάτερ Σεραφέν διέμενε εκεί, ένας άνθρωπος εντιμότατος. Μια μέρα, ένας Τούρκος της φρουράς άρπαξε το κομποσκοίνι αυτού του ανθρώπου, είτε από κακία είτε κάτω απ' την επί­δραση μεθυσιού, στο δρόμο του Πειραιά απ' όπου ο μοναχός επέστρεφε μόνος, αφού είχε συναντήσει μερικούς Γάλλους του αγκυροβολημένου στόλου.

»Οι ιησουίτες μοναχοί βρίσκονταν στην Αθήνα πριν από τους καπουτσίνους και δεν είχαν ποτέ εκδιωχθεί. Αν αποσύρθηκαν στην Εύβοια ήταν γιατί βρήκαν μεγαλύτερη απασχόληση λόγω του ότι εκεί υπάρχουν περισσότεροι Φράγκοι απ' ό,τι

- 99 -

στην Αθήνα. Η μονή τους βρισκόταν σχεδόν στο άκρο της πόλης, απ' την πλευρά της κατοικίας του Αρχιεπισκόπου. Όσο για τους καπουτσίνους, ε­γκαταστάθηκαν στην Αθήνα από το 1658 και ο πάτερ Σίμωνας αγόρασε το Φανάρι και το πλα'ίνό σπίτι το 1669 όπου είχαν μείνει και άλλοι μοναχοί του τάγματός του πριν απ' αυτόν».

Σ' αυτούς τους επί μακρόν δυσφημισμένους ιε� ραπόστολους οφείλουμε ακόμη τις πρώτες μας γνώσεις πάνω στην αρχαία Ελλάδα.* Πριν καν ο πρώτος ταξιδιώτης αφήσει την πατρίδα του για να επισκεφτεί τον Παρθενώνα, ήδη οι μοναχοί, εξό­ριστοι πάνω στα φημισμένα ερείπια, περίμεναν σαν νέοι ξένιοι θεοί τους καλλιτέχνες και τους αρ­χαιολάτρες. Οι σοφοί ρωτούσαν τι απέγινε η πόλη του Κέκροπα. Μεταξύ των μαθητευόμενων του Α­γίου Ιακώβου στο Παρίσι, υπήρχε κάποιος πάτερ Βαρνάβας και στην Κομπιένη ένας πάτερ Σίμω­νας που θα μπορούσαν να τους πληροφορήσουν.

* Στις Διδακτικές Επιστολές μπορουμε να δουμε τις ερ­γασlες των ιεραπόστολων στα νησιά του Αιγαίου.

- 1 00 -

Όμως αυτοί δεν έκαναν επίδειξη γνώσεων. Κουρ­νιασμένοι στα πόδια του Εσταυρωμένου, έκρυβαν μέσα στην υγρασία του κελιού τους όσα είχαν υ­ποφέρει επί είκοσι χρόνια ανάμεσα στα ερείπια των Αθηνών.

Ο Λα Γκιγετιέρ λέει: «Οι Γάλλοι καπουτσίνοι, οι οποίοι εκλήθησαν στο Μοριά από την Εταιρεία υπέρ διαδόσεως της πίστεως έχουν σαν κύρια κα­τοικία τους το Ναύπλιο γιατί τα πλοία των μπέη­δων διαχειμάζουν εκεί, συνήθως από το Νοέμβριο μέχρι του Αγίου Γεωργίου, όταν ξαναβγαίνουν στη θάλασσα: είναι γεμάτα με χριστιανούς κατάδι­κους που έχουν ανάγκη να μορφωθούν και να εμ­ψυχωθούν. Αυτό είναι το έργο που επιτελεί με ζή­λο και αποτελεσματικότητα ο πάτερ Βαρνάβας α­πό το Παρίσι που σήμερα ηγείται των ιεραποστο­λών Αθηνών και Μοριά».

Αν οι ιερείς αυτοί που επέστρεψαν από τη Σπάρτη και την Αθήνα ζούσαν τόσο ταπεινά στα μοναστήρια τους, αυτό ίσως οφείλεται στο ότι δεν κατανόησαν το θαυμαστό παρελθόν της Ελλάδας ίσως στερούνταν κατάλληλης εκπαίδευσης. Ας α-

- 1 0 1 -

κούσουμε τι λέει ο ιησουίτης πατέρας Μπαμπέν ­σ' αυτόν οφείλουμε εξάλλου την πρώτη επαφή που είχαμε με την Αθήνα:

«Υπάρχουν πολυάριθμα βιβλία όπου μπορείτε να βρείτε την περιγραφή της Ρώμης, της Κωνστα­ντινούπολης, της Ιερουσαλήμ και άλλων σημαντι­κών πόλεων του κόσμου έτσι όπως έχουν σήμερα. Δε γνωρίζω όμως ούτε ένα βιβλίο που να περιγρά­φει την Αθήνα έτσι όπως την είδα. Την πόλη αυτή έτσι όπως την περιγράφει ο Παυσανίας και μερι­κοί άλλοι αρχαίοι συγγραφείς δύσκολα θα τη βρει κανείς. Θα τη δείτε εδώ στην κατάσταση που βρί­σκεται σήμερα, η οποία, παρά τα ερείπια, δεν παύει να εμπνέει το σεβασμό, τόσο στους ευσεβείς που βλέπουν τις εκκλησίες της, όσο και στους επι­στήμονες που την αναγνωρίζουν ως μητέρα των ε­πιστημών και στους πολεμιστές και γενναίους που τη θεωρούν πατρίδα του Άρη και πεδίο όπου οι μεγαλύτεροι κατακτητές της αρχαιότητας φανέ­ρωσαν την αξία τους και επέδειξαν τη δύναμη, το θάρρος και την ευστροφία τους. Τέλος, αυτά τα ε­ρείπια είναι πολύτιμα, γιατί επισημαίνουν την

- 1 02 -

πρώτη της αρχοντιά και γιατί καταδεικνύουν ότι κάποτε υπήρξε παγκόσμιο αντικείμενο θαυμα­σμού.

»Ομολογώ πως όταν κοίταξα την πόλη αυτή πάνω από το πλοίο με το τηλεσκόπιο και είδα όλες τις μεγάλες μαρμάρινες κολόνες που φαίνονται α­πό μακριά και που μαρτυρούν την αρχαία μεγα­λοπρέπειά της, ένιωσα σεβασμό γι' αυτή».

Ο ιεραπόστολος περνά στη συνέχεια στην περι­γραφή των μνημείων: είχε την ευτυχία να δει τον Παρθενώνα ακέραιο.

Τελικά, ο οίκτος για τους Έλληνες, οι φιλαν­θρωπικές αντιλήψεις που κομπάζουμε πως απο­κτήσαμε στα ταξίδια μας ήταν άγνωστα στους ιε­ρείς; Ας ακούσουμε πάλι τον πατέρα Μπαμπέν:

«Αν ο Σόλωνας είπε κάποτε σ' ένα φίλο του, παρατηρώντας την Αθήνα ψηλά από ένα βουνό, ότι αυτή η μεγάλη πόλη με το πλήθος των μαρμά­ρινων οικοδομημάτων δεν ήταν παρά ένα μεγάλο αλλά πλούσιο νοσοκομείο όπου υπήρχαν τόσοι δυστυχείς όσοι και οι κάτοικοι, δικαιούμαι κι εγώ με τη σειρά μου να πω ότι αυτή η πόλη που ανοι-

- 1 03 -

κοδομήθηκε πάνω στα ερείπια των αρχαίων πα­λατιών της είναι ένα μεγάλο αλλά φτωχό νοσοκο­μείο όπου υπάρχουν τόσοι δυστυχείς όσοι και οι χριστιανοί» .

Ας μου συγχωρεθεί η μακρηγορία πάνω σ' αυ­τό το θέμα. Εκτός από τον Σπον, κανένας ταξι­διώτης πριν από μένα δεν απέδωσε δικαιοσύνη στις ιεραποστολές της Αθήνας που τόσο ενδιαφέ­ρουν τους Γάλλους. Εγώ ο ίδιος παρέλειψα να τις αναφέρω στο Πνεύμα του Χριστιανισμού. Ο Τσά­ντλερ δεν αναφέρει σχεδόν τίποτε για το μοναχό που τον φιλοξένησε. Δεν είμαι σίγουρος αν αξιώ­θηκε έστω και μια φορά ν' αναφέρει τ' όνομά του. Δόξα τω θεώ είμαι υπεράνω αυτών των μικροπρε­πειών. Όταν υποχρεωθώ σε κάποιον το αναφέρω: δεν ντρέπομαι για την τέχνη, ούτε θεωρώ ότι ατι­μάστηκε το μνημείο του Λυσικράτη επειδή αποτε­λεί μέρος της μονής ενός καπουτσίνου. Ο χριστια­νός που διατηρεί αυτό το μνημείο αφιερώνοντάς το σε έργα αγαθοεργίας μου φαίνεται εξίσου αξιο­σέβαστος με τον ειδωλολάτρη που το ανέγειρε στη μνήμη της χορηγίας του.

- 1 04 -

Έτσι ολοκλήρωσα την επιθεώρηση των ερει­πίων της Αθήνας, αφού τα εξέτασα κατά σειρά και με τη βοήθεια των γνώσεων και της πείρας που είχε αποκτήσει ο κύριος Φοβέλ κατά τη δεκά­χρονη παραμονή και εργασία του. Με γλύτωσε α­πό το χρόνο που χάνει κανείς λόγω δισταγμών, αμφιβολιών και αναζητήσεων, όταν φτάνει μόνος σ' ένα νέο κόσμο. Απέκτησα καθαρές γνώσεις πά­νω στα μνημεία, τον ουρανό, τον ήλιο, τη θέα, τη γη, τη θάλασσα, τα ποτάμια, τα δάση και τα βου­νά της Αττικής. Μπορούσα τώρα πλέον να διορ­θώσω τους πίνακές μου και να δώσω τα τοπικά χρώματα στα σχέδια αυτών των φημισμένων τό­πων.* Δεν έμενε παρά να συνεχίσω το οδοιπορικό μου με βάση τον αρχικό μου σκοπό να φτάσω στην Ιερουσαλήμ. Πόσο δρόμο είχα ακόμη μπρο­στά μου ! Ο καιρός είχε περάσει και κινδύνευα, αν παρέμενα κι άλλο, να χάσω το πλοίο που μετέφερε κάθε χρόνο τους Ισραηλινούς προσκυνητές από την Κωνσταντινούπολη στη Χάιφα. Είχα κάθε λό-

* Βλέπε τους Μάρτυρες.

- 1 05 -

γο να φοβάμαι μήπως το αυστριακό μου καράβι μη βρίσκοντάς με στο ακρωτήρι της Αττικής άνοι­γε πανιά για τη Σμύρνη χωρίς να με περιμένει. Ο κύριος Φοβέλ κατάλαβε τις ανησυχίες μου και μου σχεδίασε το δρόμο που έπρεπε ν' ακολουθή­σω. Με συμβούλεψε να πάω στην Κερατέα, χωριό της Αττικής, στους πρόποδες του Λαυρίου, σε μι­κρή απόσταση από τη θάλασσα, απέναντι από τη νήσο Ζέα. «Όταν φτάσετε σ' αυτό το χωριό», μου είπε, «θ' ανάψουν μια φωτιά στο βουνό: τα καρά­βια από τη Ζέα, που γνωρίζουν αυτό το σήμα, θα περάσουν αμέσως προς την πλευρά της Αττικής. Θα επιβιβαστείτε τότε για το λιμάνι της Ζέας, ό­που ίσως βρείτε το καράβι για την Τεργέστη. Όπως και να 'χει, θα είναι εύκολο να ναυλώσετε στο λιμάνι της Ζέας ένα καικι για τη Χίο ή τη Σμύρνη».

Δε σκόπευα ν' αποφύγω τις περιπέτειες: ένας άνθρωπος σαν κι εμένα, που αποφασίζει να κάνει τέτοιο ταξίδι μόνο και μόνο από επιθυμία να γρά­ψει ένα λίγο πολύ ατελές έργο, δεν παραγνωρίζει τους κινδύνους και τα παθήματα. Έπρεπε να φύ-

- 1 06 -

γω και δεν υπήρχε άλλος τρόπος να φύγω από την Αττική, αφού δεν υπήρχε καράβι στον Πειραιά. * Πήρα λοιπόν την απόφαση ν' ακολουθήσω αμέ­σως το σχέδιο που μου είχαν προτείνει. Ο οικοδε­σπότης μου επέμενε να με κρατήσει μερικές μέρες ακόμη, αλλά ο φόβος μήπως χάσω την περίοδο του περάσματος στην Ιερουσαλήμ υπερίσχυσε κά­θε άλλης σκέψης. Εξάλλου, οι βοριάδες θα έπνεαν το πολύ έξι βδομάδες ακόμη. Αν έφτανα λοιπόν καθυστερημένα στην Κωνσταντινούπολη διέτρε­χα τον κίνδυνο να εγκλωβιστώ από τους δυτικούς ανέμους.

Αφού φιλοδώρησα το γενίτσαρο του κυρίου Βιάλ, τον έδιωξα δίνοντάς του ευχαριστήρια επι­στολή για τον κύριό του. Σε τόσο περιπετειώδη τα­ξίδια δεν είναι εύκολο ν' αποχωριστεί κανείς τους συντρόφους του με τους οποίους πέρασε κάποιο χρόνο. Όταν είδα το γενίτσαρο ν' ανεβαίνει μόνος στο άλογό του, να μου εύχεται καλό ταξίδι, να

* Η αναταραχη στη Ρωμυλια καθιστούσε το ταξιδι στην Κωνσταντινούπολη από ξηράς αδύνατο.

- 1 07 -

παίρνει το δρόμο για την Ελευσίνα και ν' απομα­κρύνεται σε αντίθετη κατεύθυνση από αυτή που επρόκειτο ν' ακολουθήσω, άθελά μου ένιωσα συ­γκίνηση. Τον παρακολουθούσα με τα μάτια, σκε­φτόμενος ότι θα ξανάβλεπε μόνος τις ερήμους που είδαμε μαζί. Σκεφτόμουν επίσης ότι κατά τα φαινόμενα δε θα ξανασυναντούσα ποτέ αυτόν τον Τούρκο και πως δε θα ξανακούγαμε ο ένας τον άλλο να μιλάει. Α ναλογιζόμουνα τη μοίρα του, τόσο διαφορετική από τη δική μου, τις λύπες του και τις χαρές του, τόσο διαφορετικές από τις δικές μου. Και όλ' αυτά για να καταλήξουμε στο ί­διο μέρος: αυτός στους μεγάλους και όμορφους νεκρότοπους της Ελλάδας κι εγώ στις λεωφόρους του κόσμου ή στα προάστια μιας πόλης.

Ο χωρισμός έγινε το βράδυ της ίδιας μέρας που επισκέφτηκα το γαλλικό μοναστήρι, μιας και ο γε­νίτσαρος είχε πάρει από το πρωί διαταγή να ετοι­μαστεί για την Κορώνη. Έφυγα για την Κερατέα μες στη νύχτα, με τον Ζοζέφ κι έναν Αθηναίο που πήγαινε να επισκεφτεί τους γονείς του στη Ζέα. Αυτός ο νεαρός Έλληνας ήταν ο οδηγός μας. Ο

- 1 08 -

κύριος Φοβέλ με συνόδευσε μέχρι τις πύλες της πόλης εκεί ασπαστήκαμε ο ένας τον άλλο κάι ευ­χηθήκαμε ν' ανταμώσουμε σύντομα στην κοινή μας πατρίδα. Πιιρα το γράμμα που μου έδωσε για τον κύριο ντε Σουαζέλ: γι' αυτόν τα νέα από την Αθήνα ήταν σαν νέα από την πατρίδα του .

Ένιωσα καλά που εγκατέλειψα την Αθήνα βράδυ. Θα στεναχωριόμουν πολύ ν' απομακρυν­θώ από αυτά τα ερείπια στο φως του ήλιου. Του­λάχιστον έτσι, όπως και η Άγαρ, δε θα έβλεπα αυ­τό που έχανα για πάντα.

Α Α Α

- 1 09 -

Εντγκάρ Κινέ

Η ΑΘΗΝΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ Τ Ε Λ Ε ΥΤΑ Ι Α Π Ο Λ Ι Ο Ρ Κ Ι Α

Η σύγχρονη Ελλάδα και η σχέση της με την αρχαιότητα

ΥΝΗΘΙΖΑ ΝΑ ΚΑΘΟΜΑΙ ΠΟΛΛΕΣ Q­ρες στα σκαλοπάτια του βωμού του Ελλάνιου Δία.3Ω Βρισκόμουν τότε λίγα μόλις μίλια από την Α­

θήνα. Από το ακρωτήρι που στεκόμουνα, έβλεπα απέναντί μου το νησί της Σαλαμίνας με τις μυτερές κορφές του στο χρώμα της κιμωλίας να εκτείνο­νται παράλληλα με τον ισθμό, ξεσχίζοντας με το υνί τους το βαθυγάλαζο πέπλο της θάλασσας που έφτανε ως τα πόδια μου. Σ' ένα δεύτερο πλάνο τα ψηλότερα βουνά των Μεγάρων χάραζαν στο βορ­ρά μια κυανή γραμμή μέχρι τον Ακροκόρινθο. Προς τα νότια, οι αστραφτερές γραμμές των α­κτών περιτριγύριζαν σαν φλόγινο ποτάμι την ψη­λή οροσειρά του Υμηττού και χάνονταν προς το

- 1 1 1 -

ακρωτήρι Κωλιάς.31 Τα μάτια μου όμως δεν μπο­ρούσαν ν' απομακρυνθούν από ένα τετράγωνο κτίσμα, το μόνο ορατό στον ορίζοντα, που έμοια­ζε με αγροικία ή με εγκαταλειμμένο μοναστήρι. Βρισκόταν στα δεξιά μου, πάνω σε μικρούς λό­φους και οι σκιές των βουνών που εκτείνονταν ως αυτό το έκαναν να ξεχωρίζει έντονα. Ήταν ο Παρθενώνας. Ολόκληρη η πόλη παρέμενε κρυμ­μένη στις πτυχώσεις του εδάφους και πίσω από το βράχο της Ακρόπολης. Είναι δύσκολο να περι­γράψω τι ένιωθα. Δεν ξέρω ποια μοναδική μαγική γοητεία κρατούσε βραδιές ολόκληρες το βλέμμα μου προσηλωμένο σ' αυτές τις πέτρες των οποίων τη μορφή δεν μπορούσα να ξεχωρίσω. Δεν επρό­κειτο για μια ερειπωμένη πόλη, αλλά για μια ύ­παρξη παλλόμενη από ζωή, μια ύπαρξη αλυσοδε­μένη που υπέφερε κρυμμένη πίσω από το βουνό. Η αδυναμία μου να την πλησιάσω μεγάλωνε την περιέργειά μου. Κάθε που το καικι περιπλέοντας την Κούλουρη άλλαζε ρότα και κατευθυνόταν προς τον Πειραιά, ένιωθα την επιθυμία να ήμουν ο καπετάνιος του. Το παρακολουθούσα άπληστα

- 1 1 2 -

να κατεβάζει πανιά ή να ξανοίγεται στη θάλασσα. Η γοητεία αυτή έγινε τόσο δυνατή που αποφά­

σισα να μην της αντισταθώ άλλο. Κάποιοι αξιω­ματούχοι της κυβέρνησης με πληροφόρησαν τα ε­ξής: Οι Τούρκοι που κατείχαν ακόμη την Αθήνα ήταν εξοργισμένοι από τη διπλή επίθεση, στην προφυλακή της Ελευσίνας και κάτω από τα τείχη της Ακρόπολης, κατά την οποία μάλιστα είχαν χά­σει δύο χιλιάδες κεφάλια ζώα' η ιδιότητά μου του Γάλλου με καθιστούσε σίγουρα ύποπτο' στο λιμά­νι δεν υπήρχε ούτε ένα ουδέτερο κτήριο και η εί­σοδός μου με εχθρικό σκάφος εθεωρείτο ακατόρ­θωτη. Κάποιοι άλλοι που προτίμησα να τους πι­στέψω ενθάρρυναν το σχέδιό μου. Ο πρόξενος της Αυστρίας μου επέδωσε μια επιστολή για τον μπέη, που δυστυχώς βρισκόταν στο Νεγροπό­ντε.32 Εν μέσω αυτών των καθυστερήσεων, η τύχη το έφερε να συναντήσω τρεις αξιωματικούς του Μηχανικού και αποφάσισα να με συνοδεύσουν: μεταμφιέστηκαν και oλoκληρ�σαμε τις προετοι­μασίες. Ναυλώσαμε ένα καικι με τρεις ναύτες από την Ύδρα. Πήραμε προμήθειες, ρούμι και καπνό.

- 1 1 3 -

Πήραμε μαζί μας ένα διερμηνέα, Αθηναίο, που μι­λούσε λίγα τούρκικα και λίγα αλβανικά και που α­ποδείχτηκε πολύ χρήσιμος.

Ένα μαγιάτικο βράδυ αφήσαμε πίσω μας το λιμάνι με σκοπό να φτάσουμε την επομένη το πρωί στις ακτές της Αττικής. Ο ήλιος στ' αριστερά μας έδυε πίσω από τα βουνά της Επιδαύρου. Καθώς η σελήνη ανέβαινε σιγά σιγά πάνω από τις κορυ­φές της Αίγινας, η κολόνα του ναού της Αφροδί­της, τυλιγμένη στις ανταύγειές της έμοιαζε με φά­ρο που η φλόγα του είχε σβήσει στην καταιγίδα. Ο άνεμος είχε κοπάσει, η θάλασσα ήταν ήρεμη και σιωπηλή, το τριγωνικό πανί μας κρεμόταν στον ιστό. Κάπου κάπου ακουγόταν ο ήχος από τα κουπιά. Η θάλασσα, φωσφόριζε από χιλιάδες σπίθες. Οι σταγόνες, πύρινες γλώσσες, σαν ζω­ντανές υπάρξεις, άναβαν κι έσβηναν στις δυο πλευρές του κα'ίκιού και το πηδάλιο άφηνε πίσω του ένα μεγάλο φωτεινό αυλάκι. Κάποιος ναύτης άρχισε να σιγοτραγουδάει και το τραγούδι του μόλις που ξεχώριζε από το μουρμουρητό της θά­λασσας.

- 1 1 4 -

Στα μισά της νύχτας μας πλεύρισε μια κανονιο­φόρος. Ήρθε να μας προϋπαντήσει: επρόκειτο για σκάφος σαν το δικό μας, μ' ένα κανόνι, το μόνο που έπλεε μεταξύ Σαλαμίνας και Πειραιά. Μας ά­φησε να περάσουμε με την άδεια των ελληνικών αρχών. Η πρωινή αύρα δεν είχε φυσήξει ακόμη. Συνεχίζαμε την πορεία μας λάμνοντας σιωπηλά, λες και πηγαίναμε να αιφνιδιάσουμε την Αθήνα στον ύπνο.

Ο ήλιος εμφανίστηκε τελικά ανάμεσα στον Παρθενώνα και το μνημείο του Φιλοπάππου τη στιγμή που μπαίναμε στο πρώτο πρόχωμα του λι­μανιού. Οι χαμηλές όχθες του, σχεδόν στην επιφά­νεια του νερού, άφηναν το βλέμμα ν' απλωθεί σ' έ­να μεγάλο κάμπο με ελαιόδεντρα μπροστά μας. Από τη μέση αυτού του επίπεδου εδάφους ξεκι­νούσε, σε απόσταση δύο λευγών, μια άγονη και έ­ρημη οροσειρά. Η βουνοκορφή του Άγχεσμου, που απ' αυτή την απόσταση συγχέεται μέσα στο .ί­διο πλάνο, κλείνει την οροσειρά μ' ένα σχιστό λό­φο που είναι γνωστός στο λαό σαν Φυλακή του Σωκράτη. Η καμπύλη κατηφορίζει στη συνέχεια

- 1 1 5 -

προς τα δεξιά, χαμηλώνει μπροστά στον Παρθε­νώνα και ανυψώνεται ελαφρά σε λόφο με επιστέ­γασμα το μνημείο του Φιλοπάππου. Αυτή η κορυ­φογραμμή εκτείνεται μέχρι τον Υμηττό, από το ο­ποίο όμως κρατάει τις αποστάσεις της. Ο Υμηττός είναι πιο ψηλός, με μια ξανθωπή απόχρωση, γυ­μνός από δέντρα, και κρύβει στις χαράδρες του ε­λάχιστες στενές λωρίδες πρασινάδας. Πέρα από το λόφο της Ακρόπολης, η κοιλάδα ξανανεβαίνει ανεπαίσθητα, σχηματίζει μικρές προεξοχές και χάνεται στον ορίζοντα στις κυανόχρωμες πλαγιές του Πεντελικού όρους. Προς τα δυτικά, το λεκα­νοπέδιο οριοθετείται από αχνές γραμμές και γκρι­ζωπούς λοφίσκους. Πλησιάζοντας στη θάλασσα, οι λόφοι χαμηλώνουν και καλύπτονται από ψηλή χλόη που σαν ακίνητα κύματα πιέζει και απωθεί τα νερά του Πειραιά.

Ετούτο το τοπίο δεν έχει ούτε την ηδύτητα του κόλπου του Ναυπλίου ούτε τη μεγαλοπρέπεια της αργολικής πεδιάδας. Δε διαθέτει δαντελωτές κο­ρυφές και σκιερές γωνίες ώστε να είναι γραφικό. Πλημμυρισμένο παντού από φως, με κανονικές

- 1 1 6 -

και ήρεμες γραμμές είναι περισσότερο μεγαλόπρε­πο παρά τραχύ. Καθώς τα μάτια μου βυθίζονταν στη διάπυρη ατμόσφαιρα, κάθε σημείο του ορίζο­ντα μου έστελνε μια ιδέα ομορφιάς αντάξια του α­θηνα'ίκού πνεύματος. Μου φαινόταν πως αυτός ο τύπος ομορφιάς, κοινός στον Πλάτωνα, τον Θου­κυδίδη και τον Σοφοκλή, είχε αποκρυσταλλωθεί στις γραμμές των βουνών και το ίδιο το πνεύμα του Φειδία είχε σμιλέψει και στρογγυλέψει τις κο­ρυφές της Πεντέλης και του Ποικίλου. Προσεγγί­σαμε τις ακτές του Πειραιά χωρίς ν' αντιληφθούμε το παραμικρό σημάδι ζωής. Ούτε μια βάρκα, ούτε ένας άνθρωπος, ούτε ένα ζώο: νεκρική ησυχία, λες και η γη ήταν εντελώς έρημη. Στο βάθος του κόλ · που ξεχώριζαν τα ερείπια της μονής του Αγίου Σπυρίδωνα, που καταστράφηκε κατά την τελευ­ταία εκστρατεία. Τη στιγμή που το καικι μας άρα­ξε, τρεις Τούρκοι στρατιώτες πετάχτηκαν από το πυροβολείο στα δεξιά πάνω στο λόφο της Μουνι­χίας και κατηφόρισαν γοργά προς το μέρος μας. Α νυπομονούσαμε να δούμε τι είδους υποδοχή ε­πιφύλασσαν στους Έλληνές μας. Μόλις έφτασαν

- 1 1 7 -

σε απόσταση ακοής, ο διερμηνέας μας φώναξε πως θέλουμε να μιλήσουμε στον αγά. Πηδάει στην ξηρά μ' έναν από μας και ανηφορίζει προς το οχυ­ρό συνοδευόμενος από έναν Αλβανό. Οι άλλοι δυο παραμένουν για να μας φυλάνε και απομα­κρύνονται προς μια τουρκική κρήνη για να πλυ­θούν. Εν τω μεταξύ πέρασαν καλπάζοντας από κοντά μας δελήδες33 ακολουθούμενοι από ένα τσούρμο σκυλιών. Δε γύρισαν καν το κεφάλι να μας κοιτάξουν. Μισή ώρα αργότερα, ο διερμηνέας επέστρεψε με καλά νέα. Ο αγάς μας καλωσόριζε θα μας έστελνε ένα άλογο για να μεταφέρει τα πράγματά μας στην Αθήνα.

Εγκατασταθήκαμε και περιμέναμε κάτω από μια καμάρα της , μονής. Περιπλανώμενοι στρατιώτες σταματούσαν και μαζεύονταν γύρω μας. Σχεδόν γυμνοί, με ύφος άγριο και πεινασμένο, στριφογύ­ριζαν πάνω από τις προμήθειές μας και τελικά τις άρπαξαν. Ένας νεαρός Αιγύπτιος μέθυσε από το περιεχόμενο του μικρού βαρελιού που είχε επιλέ-

- 1 1 8 -

ξει. Πότε σηκώνονταν και πετούσαν ο ένας στον άλλο ένα μύδρο που είχαν ξεθάψει από τα ερεί­πια, πότε έκαναν μερικά βήματα, έριχναν μια πι­στολιά στις πέτρες ή στη θάλασσα και έρχονταν να καθίσουν πλάι μας ακούνητοι και αμίλητοι. Κάθε φορά που ένας από τους ναύτες μας έπρεπε να μεταφέρει κάτι στην ξηρά, σε κάθε βήμα κοι­τούσε πίσω του φοβισμένος, κι ενώ προσποιού­νταν τον ανέμελο, δεν ένιωθε καθησυχασμένος παρά μόνο όταν επέστρεφε στη βάρκα. Μια φορά που ένας από μας απομακρύνθηκε ελάχιστα, οι Αλβανοί είπαν μεταξύ τους ότι είμαστε κατάσκο­ποι και πως έπρεπε να μας κόψουν το κεφάλι. Υ­πoχρέωσαν το διερμηνέα να μας φέρει μπροστά τους. Είχα έτσι την ευκαιρία να τους παρατηρήσω από κοντά.

Ήταν ψηλοί και παράξενα αγέρωχοι, με κεφά­λι στενόμακρο, μέτωπο ψηλό και σκεφτικό, μάτια σκοτεινά, αιματώδη και βλοσυρά. Οι ώμοι τους ή­ταν καλυμμένοι με προβατίσιο δέρμα και στη ζώ­νη τους κρέμονταν δυο πιστόλες κι ένα γιαταγάνι. Ο χιτώνας τους έφτανε ως τα γόνατα. Οι γάμπες

- 1 1 9 -

και τα πόδια τους ήταν γυμνά. Δεν αποχωρίζο­νταν στιγμή το μακρύκαννο τουφέκι τους με τη σι­δερένια λόγχη, αστραφτερό και στολισμένο με μπακιρένια αραβουργήματα, ακόμη κι όταν κάθο­νταν για φαγητό. Μου έκανε μεγάλη εντύπωση το ανήσυχο, μυστηριώδες και γεμάτο εσωτερική ε­νέργεια ύφος που χαρακτήριζε όλες τους τις κινή­σεις.

Μετά από δυο ολόκληρες ώρες αναμονής, ο α­γάς μάς έστειλε ένα άλογο πάνω στο οποίο φορ­τώσαμε τις προμήθειές μας. Είδαμε τη βάρκα μας ν' απομακρύνεται πέρα από την εμβέλεια των ό­πλων. Θα μας περίμενε στ' ανοιχτά του λιμανιού. Συνεχίσαμε το δρόμο μας με τα πόδια κάτω από τον καυτό ήλιο. Σε μερικά λεπτά προσεγγίσαμε τα πρώτα ίχνη μεγάλων τειχών. Ήταν απλώς η βάση του τείχους. Α νάνεσά τους υπήρχαν μεγάλα κενά διαστήματα ή μεμονωμένες πέτρες εκτός σειράς, που απείχαν μερικά βήματα η μια απ' την άλλη. Αυτή η γραμμή εκτεινόταν σε ένα βαλτώδες έδα­φος καλυμμένο στο βάθος από ψηλά χόρτα. Κο­πάδια ζεμένων αλόγων βοσκούσαν εδώ κι εκεί α-

- 1 20 -

φύλαχτα. Κατά διαστήματα συναντούσαμε τις τά­φρους και τα χαρακώματα που είχαν φτιάξει οι Έλληνες στη μοιραία μάχη κατά την οποία χάθη­κε ο Καρα·ίσκάκης. Οι Τούρκοι ούτε που διανοή­θηκαν να καταστρέψουν έστω κι ένα, κι έτσι τα παλικάρια θα τα έβρισκαν στην ίδια κατάσταση που τα είχαν αφήσει. Τα ίχνη αυτά χάθηκαν όταν εισήλθαμε στις παρυφές του ελαιώνα. Σε κάθε μας βήμα, πλήθος καμένων και πεσμένων δέντρων πα­ρεμπόδιζαν το δρόμο μας. Τον ξαναβρίσκαμε έχο­ντας σαν σημάδι τις κολόνες των Προπυλαίων και του Ερεχθείου, που διακρίνονταν πλέον καθαρά και άσπριζαν μέσα από το φύλλωμα.

Ο Αλβανός συνοδός μας πυροβόλησε με το ό­πλο του τρέχοντας μπροστά μας προς το μέρος κάποιων στρατιωτών κοιμισμένων πλάι στις μι­κρές λίμνες, κάτω από ψηλά χόρτα. Αυτοί πετά­χτηκαν όρθιοι και έπιασαν τα όπλα τους. Μετά α­πό μια ώρα βγήκαμε από το δάσος και μπήκαμε στον ανοιχτό κάμπο. Στη βάση του λόφου του Μουσείου, τα κυπαρίσσια όρθωναν το βέλος τους πάνω από τους τρούλους των χαρουπιών και των

- 1 2 1 -

συκομουριών. Διασχίσαμε αγρούς με σιτάρι σχε­δόν έτοιμο για θερισμό. Αριστερά, όχι μακριά από τους κήπους της Ακαδημίας, ο τετράγωνος πύρ­γος του Χατζή-Αλή ξεπρόβαλε από το φύλλωμα των ελαιόδεντρων. Η φύση αντί να είναι άγονη και νεκρή, όπως σ' ένα τμήμα της Πελοποννήσου, έμοιαζε εδώ να τυλίγει και να καλύπτει με την πλούσια βλάστησή της το μεγάλο μνημείο από το οποίο δεν απείχαμε πλέον παρά μερικά βήματα.

Μια ομαλή κατηφοριά μας οδήγησε στη βάση ενός χωματένιου τοίχου, δέκα μέτρα ψηλού, και ξαφνικά βρεθήκαμε σ' αυτή την πολιορκημένη και αποκλεισμένη πόλη χωρίς κανείς να μας έχει προ­σέξει ακόμη. Πίστευα πως ήμουν εξοικειωμένος με τη θέα ερειπίων και είχα οπλιστεί ενάντια στα θέλγητρα της Αθήνας. Η οικτρή της κατάσταση ξεπέρασε τις προσδοκίες μου. Στο πίσω μέρος του βουνού, όπου η πόλη υψωνόταν ως τα μέσα της πλαγιάς και στο ημικύκλιο που σχημάτιζε στη βά­ση του, χωμάτινα σπίτια βουλιαγμένα στο έδαφος είχαν διαλυθεί σε κιτρινισμένους άμορφους σω­ρούς. Αυτά που παρέμεναν ακόμη όρθια, με τις

- 1 22 -

στέγες γκρεμισμένες και τους τοίχους μισάνοι­χτους έδιναν την εντύπωση πιο πρόσφατης κατα­στροφής. Υπήρχαν κάποια που δεν είχαν διατη­ρήσει παρά το κατώφλι της πόρτας ή μερικά μι­κρά μαρμάρινα σκαλοπάτια. Μου έδειξαν το ση­μείο όπου βρισκόταν άλλοτε η κατοικία του κυρί­ου Φοβέλ. Όλα είχαν εξαφανιστεί, εκτός από δυο κομμάτια αγάλματος, δυο κολόνες αυλακωμένες και μια ανάγλυφη επιγραφή: συγκινητικά μνημεία που πιστοποιούσαν την κατοικία του αρχαιολά­τρη μας.

Περπατούσαμε με πολύ ταχύ βήμα ανάμεσα σε χαμόσπιτα, αυλές, κήπους, χωρίς ν' ακολουθούμε κάποια ρυμοτομία, αποφεύγοντας μόνο τις συ­χνές στέρνες και κάποια πτώματα μωοσκεπασμέ­να με χώμα, ανασηκωμένα και από τις δυο πλευ­ρές με σανίδια, που ανάδιναν οσμή πανούκλας. Αναγκάστηκα να προσπεράσω σχεδόν χωρίς να σταθώ και χωρίς ν' αναγνωρίσω τη μετόπη ενός ναού, μια στοά κι έναν περίβολο με παραστάδες. Ένιωσα γι' αυτά τα ερείπια το σεβασμό που ε­μπνέει ένα πεπρωμένο που μόλις ξέφυγε από με-

- 1 23 -

γάλους κινδύνους. Κάποια εξαιρετική τύχη είχε μεριμνήσει κι ερχόταν να τα σώσει, σαν να ήταν α­κόμη απαραίτητα στον κόσμο. Το χρυσαφί τους χρώμα ξεχώριζε πάνω σ' ένα έδαφος σπαρμένο με βυζαντινά, βενετσιάνικα και αραβικά απομεινά­ρια, απ' όπου αναδύονταν λάμποντας στο φως μιας νέας αθανασίας.

Κατεβαίνοντας προς τη χαμηλή πλευρά, κάτω από το γυμνάσιο του Πτολεμαίου, μπήκαμε σ' ένα στενό πέρασμα που αποτελεί την αγορά. Στις δυο πλευρές του δρόμου εκτείνονται οριζόντια δυο σει­ρές πευκόδεντρων, των οποίων η σκιά πυκνώνει πάνω στους άραχλους λασπώδεις βαλτότοπους. Κάτωχροι άνθρωποι, οπλισμένοι σαν αστακo� κά­θονταν μέσα στο σκοτάδι πλάι σε προμήθειες για­ουρτιού. Κάποιοι έπαιζαν σκάκι, άλλοι κρατούσαν στα πόδια τους ένα είδος μαντολίνου, που έβγαζε κάπου κάπου έναν ασθενικό και ψιλό ήχο. Ομάδες από σκλάβες, οι μόνες γυναίκες που οι Τούρκοι ά­φησαν στην πόλη, στέκονταν όρθιες, καλυμμένες με πέπλα, όπως στους χορούς των lκέτιδων. Η θλι­βερή σιωπή που βασιλεύει παντού μόλις που διακό-

- 1 24 -

πτεται από τον οξύ, μακρόσυρτο, έρρινο ήχο γκάι­ντας που παίζει στρατιωτική μουσική. Κουκουβά­γιες, τυφλωμένες από τον ήλιο, χτυπούν με τα βα­ριά φτερά τους στους τοίχους μιας βυζαντινής εκ­κλησίας, ενώ ψηλά πάνω σ' ένα μιναρέ στέκεται α­κίνητη και σκυμμένη στη φωλιά της μια οικογένεια πελαργών. Κάποιοι αφρικάνικοι φοίνικες, που με έκπληξη συναντούμε σ' αυτό το έδαφος και που φαίνεται πως είχαν συντροφέψει τον Κέκροπα κα­τά τη μετανάστευσή του από την Αίγυπτο, προσδί­δουν στον πίνακα την εικόνα ερήμου.

Σταματήσαμε στην πόρτα του μπιμ-μπασΙ34 Εκεί συνωστίζονταν οι μόνιμοι στρατιώτες που αποτε­λούν σήμερα τον πληθυσμό της Αθήνας. Βρήκα το διάδοχο του Περικλή καθισμένο σε ψάθα, στη γω­νιά ενός τοίχου, σε μια εξωτερική στοά. Το κεφάλι του κινούνταν μηχανικά, οριζόντια πάνω στο εντε­λώς ακίνητο σώμα. Τα χαρακτηριστικά του, σκαμ­μένα από τις μακρόχρονες κακουχίες δεν είχαν δια­τηρήσει παρά μια φονική έκφραση. Το βλέμμα του

- 1 2 5 -

ήταν βλοσυρό και διαπεραστικό και ο τόνος της φωνής δυνατός, απότομος, επιτακτικός. Όλη αυτή η αγέρωχη λάμψη δεν έπαυε να έχει κάτι το συμβι­βαστικό με φόντο τον άσπρο τοίχο, όπου το χέρι κάποιου στρατιώτη είχε σχεδιάσει με κάρβουνο το σκίτσο μιας φρεγάτας κι ενός πασά. Ο μπιμ-μπασί φαινόταν σχεδόν εξήντα χρόνων. Είχε πάρει μέρος στον πόλεμο της Αιγύπτου με τον ίδιο βαθμό που έ­χει και σήμερα. Μας υποδέχτηκε ψυχρά, χωρίς να ρωτήσει ποιοι είμαστε, από πού ερχόμαστε και τι θέλουμε. Μας είχαν προειδοποιήσει για τη μοναδι­κή μανία του να διηγείται τη μάχη που ισχυρίζεται ότι είχε κερδίσει ενάντια στο Βοναπάρτη στις Πυ­ραμίδες και ήμασταν έτοιμοι να υποστούμε στωικά τις αναμνήσεις αυτής της πανωλεθρίας μας. Τελι­κά, γλυτώσαμε απ' αυτό το όνειδος. Μας ρώτησε ή­ρεμα και αδιάφορα σχετικά με την αναχώρηση του Γάλλου στρατηγού που τον αποκαλούσε πασά του Μοντόν, σχετικά με τον αριθμό των στρατευμάτων που φυλούσαν τα φρούρια, για τα σχέδια του Κα­ποδίστρια και τις προετοιμασίες των Ελλήνων. Το νέο της κατάκτησης του Ναυπλίου, που εμείς το

- 1 26 -

γνωρίζαμε εδώ κι ένα μήνα, δεν το είχε πληροφο­ρηθεί ακόμη ή προσποιούνταν ότι το αγνοούσε. Στη συνέχεια πέρασε σε βαριές κατηγορίες ενάντια σε κάποιο Άγγλο ναύαρχο που επιχείρησε να μετα­φέρει ένα κομμάτι αγάλματος στη φρεγάτα του. Μας εξήγησαν αργότερα γιατί αυτός ο Τάταρος φυλούσε τόσο καλά τα μάρμαρα του Φειδία. Η α­λήθεια είναι πως λίγες μέρες πριν την άφιξή μας ο λαός είχε ξεσηκωθεί. Λίγο έλειψε να λιθοβολήσει δυο Φράγκους με το σκεπτικό ότι αυτοί που αγο­ράζουν σήμερα τις πέτρες του δρόμου αύριο θ' α­γόραζαν την ίδια την Ακρόπολη. Ο μπιμ-μπασί η­ρέμησε και χωρίς δυσκολία πήραμε την άδεια να παραμείνουμε δυο μέρες στην πόλη, με την προϋ­πόθεση ότι δε θ' αγγίζαμε καμία πέτρα. Τέλος, πλη­ροφορήθηκε μ' ενδιαφέρον το μέρος όπου θα δια­νυκτερεύαμε. Δεν μπορέσαμε να μην αναγνωρί­σουμε κάποια αξιοπρέπεια στην ηρεμία και τη φι­λοξενία αυτού του δεσμοφύλακα των Αθηνών.

Φεύγοντας, μας παρέλαβαν δυο Γάλλοι για­τροί που η κακή τους τύχη τους είχε ρίξει στη φρουρά. Μας οδήγησαν να ξεκουραστούμε στο

- 1 2 7 -

κατάλυμα ενός Αρμένιου βοηθού τους. Παρατη­μένοι χωρίς εφόδια, ούτε καν ένα νυστέρι, τους εί­χαν δώσει μόνο δυο στρατιώτες, περισσότερο για να τους παρακολουθούν παρά για να τους υπηρε­τούν. Δεν είχαν ψωμί και δεν έπαιρναν μισθό. Ο έ­νας μόλις είχε περάσει κρίση φρενίτιδας κατά την οποία ο άλλος του είχε δέσει τα πόδια και τα χέ­ρια. Μέσα στις πολλές διηγήσεις τους, μου έκανε εντύπωση η βαρβαρότητα ενός βασανιστηρίου στο οποίο ο μπιμ-μπασί υπέβαλε πριν λίγο καιρό έναν από τους φυλακισμένους: αυτός ο άνθρωπος που ήταν πρώην τοπογράφος γδάρθηκε ζωντανός από τα πόδια ως το κεφάλι και κρεμάστηκε με τσι­γκέλια περασμένα στο στήθος του από ένα ελαιό­δεντρο όπου έζησε μια ολόκληρη μέρα. Από εξί­σου αξιόπιστη πηγή έμαθα πως ένας Γάλλος φι­λέλληνας γιατρός συνελήφθη στον Πειραιά από Αλβανούς. Το μεγάλο του μέγεθος τους χαροποί­ησε. Τον κρέμασαν από ένα δέντρο και τον χρησι­μοποιούσαν ως στόχο όλο το πρωινό.

- 1 28 -

Μέσα σ' αυτό το θέαμα της αιματοχυσίας, αν επα­νέρχομαι σε μνημεία όπως της Αθήνας που έχουν περιγραφεί τόσες φορές είναι λόγω της εποχής που τα επισκέφτηκα. Απειλούνται από τόσους κινδύ­νους που είναι καλό να επιβεβαιώνουμε για μια α­κόμη φορά την ύπαρξή τους. Το κείμενο που ακο­λουθεί πρέπει να θεωρηθεί λοιπόν μόνο σαν μια γρήγορη αυτοψία εν καιρώ καταστροφής. Σαν ξε­ναγούς είχαμε τους ίδιους τους οικοδεσπότες μας.

Το πρώτο μνημείο που παρατήρησα μπαίνο­ντας στην πόλη, αριστερά από το μονοπάτι και τοποθετημένο πάνω σ' ένα μικρό λόφο ήταν ο να­ός του Θησέα. Μια από τις κολόνες είχε χτυπηθεί από μύδρο' μια άλλη από κεραυνό. Δεν ξέρω ποιο φιλόστοργο χέρι την είχε περιβάλλει με συρ­ματόπλεγμα. Αυτό το παμπάλαιο τρόπαιο του Μαραθώνα είναι ένα από τα πιο καλοδιατηρημέ­να απομεινάρια της αρχαιότητας. Η πιο ένδοξη στιγμή της αθηνα'ίκής ιστορίας απέκτησε μ' αυτό το μάρμαρο σταθερή και αιώνια μορφή. Ενώ το δωρικό περιστύλιο τού δίνει ένα θρησκευτικό και ιερό χαρακτήρα, η μικρή ανύψωσή του απ' το έ-

- 1 29 -

δαφος, ενάντια στον πανάρχαιο νόμο των ναών που τους ήθελε ανυψωμένους σε τρεις βαθμίδες, το έφερνε πιο κοντά στα πλήθη. Αν είναι αλήθεια πως το μνημείο του Θησέα αποτέλεσε πρότυπο για τον Παρθενώνα, οι διαστάσεις του μεγάλω­σαν στο αντίγραφο τόσο ώστε ο θεός να ξεπερνά τον ήρωα.

Τοποθετημένο στη μέση της πόλης, στο δρόμο του Πειραιά, το Θησείο, σχεδόν ανακατεμένο με τις κατοικίες της πόλης, βρίσκεται στο κέντρο του έθνους που το έκανε τρόπαιό του. Αντίθετα, ο να­ός της Αθηνάς κυριαρχεί στην περιφέρεια σαν ε­πουράνιο άνθος απομονωμένο στο βράχο του Κέ­κροπα. Και στις δυο περιπτώσεις η τέχνη ανυψώ­θηκε για ν' αποτυπώσει τη μεγαλοπρέπεια ολό­κληρης της φύσης, προσωποποιημένης και περιγε­γραμμένης κατά τα αθηνα"ίκά πρότυπα.

Ο Θησέας ήταν η προσωποποίηση της ιωνικής φυλής. Είχε το φλογερό, ματαιόδοξο και ασταθές πνεύμα της φυλής του κι έτσι η αρχέγονη ιστορία αυτών των πληθυσμών συνοψίστηκε στο ποίημα της ζωής του. Στα πεδία του Μαραθώνα εμφανί-

- 1 30 -

στηκε σαν το αθηνα'ίκό πνεύμα και η δόξα της η­μέρας αυτής είχε εναποτεθεί στη φύλαξή του. Με την ευκαιρία, θέλω να παρατηρήσω πως σε αντί­θεση με τους σύγχρονους Αθηναίους στους αρχαί­ους ποτέ μια πρόσφατη δόξα δεν έβλαψε τα μεγα­λεία των περασμένων χρόνων. Αντί οι ιστορικοί χρόνοι να επισκιάσουν τη μυθολογική αίγλη των προγενέστερων χρόνων, οι δυο αυτές εποχές συ­νέχισαν να προσδίδουν αξία η μία στην άλλη. Τα νέα τρόπαια του Μιλτιάδη διαιώνισαν τις αρχαίε ς μνήμες του Θησέα, όπως και η αρχαία λατρεία των νικητών των Αμαζόνων ανανεώθηκε μέσα α­πό τη σκέψη του νικητή του Δαρείου.

Δεν εψαξα την τέφρα του ήρωα την οποία έφε­ρε ο Κίμωνας από τη Σύρο για να την τοποθετήσει στο ιερό. Προτίμησα να εξετάσω τα γλυπτά που καλύπτουν τις μετόπες. Ακρωτηριασμένες ήδη α­πό τον καιρό του Στιούαρτ και του Ντόντγουελ, δεν έπαθαν τίποτε περισσότερο κατά τους τελευ­ταίους πολέμους. Τα κεφάλια ήταν κυρίως που εί­χαν δεχτεί τα χτυπήματα των εικονοκλαστών. Η ι­στορική σημασία αυτών των γλυπτών είναι ότι πά-

- 1 3 1 -

ντρεψαν για πρώτη φορά τους άθλους του Ηρα­κλή με αυτούς του Θησέα. Ιδού λοιπόν οι δυο εκ­πρόσωποι, ο ένας της δωρικής φυλής και ο άλλος της ιωνικής, για πολύ καιρό αντίπαλοι, που ενώ­νονται στα γλυπτά του Μίκωνα.35 Η σύντομη στιγ­μή κατά την οποία οι μέχρι τότε χωρισμένοι ελλη­νικοί πληθυσμοί ενώνονται σ' ένα σώμα ενάντια στην Ανατολή ζει λοιπόν στ' αετώματα του ναού που επισφραγίζει την κοινή τους ελευθερία. Μας έδειξαν εκεί κοντά ένα άγαλμα που μόλις είχε βρε­θεί κάτω από τα ερείπια: ήταν ένας τεράστιος α­κρωτηριασμένος κορμός, που κατέληγε σε ουρά ψαριού. Τα κατώτερα τμήματα αυτού του Τρίτω­να έμοιαζαν ημιτελή. Παρατηρήσαμε λίγο πιο πέ­ρα ένα γλυπτό που είχε βρεθεί πρόσφατα. Παρί­στανε αρκετά χονδροειδώς τα κλαδιά ελιάς. Γύρω από τον κορμό βρισκόταν τυλιγμένο ένα φίδι. Νο­μίζω ότι αναγνώρισα, στη βυζαντινή εκδοχή του, το συμβολικό δέντρο του Μωυσή.

Κατεβαίνοντας προς τα δεξιά, περάσαμε κάτω από τη δωρική .στοά που ο Γουέλερ θεώρησε σαν απομεινάρια ναού αφιερωμένου στη Ρώμη και τον

- 1 32 -

Αύγουστο. Οι επιγραφές απέδειξαν εκ των υστέ­ρων ότι η στοά ανήκε στη νέα δημόσια αγορά και πως ολοκληρώθηκε μόλις τα πρώτα χριστιανικά χρόνια. Οι τέσσερις ραβδωτές κολόνες στήριζαν κάποτε στο ακρωτήριό τους το άγαλμα του Λού­κιου Καίσαρα. Για πολύ καιρό μια οικογένεια πε­λαργών είχε καταλάβει τη θέση του ανιψιού του Αυγούστου και όλοι οι ταξιδιώτες συνήθιζαν να πληροφορούν ο ένας τον άλλο γι' αυτό το γεγο­νός. Οι πελαργοί χάθηκαν κι αυτοί με τη σειρά τους. Στην ταραχή των τελευταίων ετών ποιος δε θα θεωρούσε, όπως κι εκείνοι, τα κλαδιά των δέ­ντρων ασφαλέστερα από τα μνημεία της Αθήνας;

Η στοά ήταν κρυμμένη και περιστοιχισμένη α­πό νεότερα τείχη που σήμερα έχουν καταστραφεί. Έτσι όλα τα μέρη της είναι πλέον ακάλυπτα. Δεν μπόρεσα να εξακριβώσω αν οι καμάρες που είχε σχεδιάσει ο Στιούαρτ σ' ένα γειτονικό σπίτι υπάρ­χουν ακόμη. Μόλις άρχισα ν' αντιγράφω εκεί κο­ντά ένα διάταγμα του Αδριανού, σχετικά με τον προορισμό όλου αυτού του πεδίου, κάποιοι στρα­τιώτες που δεν τους είχα πάρει είδηση μου επιτέ-

- 1 33 -

θηκαν με πέτρες. Έτρεξα πίσω στους συντρόφους μου για να γλυτώσω το λιθοβολισμό.

Τους βρήκα δίπλα σ' έναν ψηλό πέτρινο τοίχο, πάνω από τον οποίο ξεπρόβαλλαν εφτά κορινθια­κές κολόνες. Το μαύρο του χρώμα τον έκανε να ξεχωρίζει από μακριά. Στη νότια πλευρά του τοί­χου υπάρχει βυζαντινή εκκλησία της οποίας ο θό­λος στηρίζεται σε αρχαίες κολόνες και παραστά­δες. Άλλοι λένε ότι είναι ο ναός του Ολυμπίου Διός και άλλοι ότι είναι ο Παρθενώνας του Α­δριανού' τέλος, μερικοί τον περνάνε για την Ποι­κίλη στοά. Η κριτική αβεβαιότητα πηγάζει από την απουσία αρχιτεκτονικού ύφους. Τέτοια είναι η μοίρα όλων των ρωμα'ίκών μνημείων στην Αθή­να. Η ιστορία δεν ξέρει τι να τα κάνει και τι όνομα να τους δώσει. Ξεχωρίζουμε εύκολα αυτά των Μηδικών πολέμων ή της εποχής του Περικλή, πα­ραμένουμε όμως αμήχανοι μπροστά στα μνημεία του Αυγούστου ή του Αδριανού. Αυτά τα τελευ­ταία δεν αποτελούν πια εθνική δημιουργία, ένα α­ναγκαίο και εξηγήσιμο συμβάν του εδάφους που η παράδοσή του διαιωνίζεται σαν γεγονός διατε-

- 1 34 -

ταγμένο από την ίδια τη φύση. Είναι λαμπροί σω­ροί από μάρμαρο, που δεν αποπνέουν ούτε ιδέα, ούτε πνεύμα, ούτε πεποίθηση, αλλά το καπρίτσιο ενός αυτοκράτορα που θέλησε να φτιάξει μ' αυτά ναούς, γυμνάσια, αγορές. Εν μέσω των μακριών και αυστηρών κιονοστοιχιών δωρικού ρυθμού, που η ελληνική απλότητα άπλωσε στο έδαφός της, τα μνημεία των Ρωμαίων, περωσότερο φορτωμέ­να παρά καλλωπισμένα, με υπερβολικά στολίδια κορινθιακού ρυθμού, θυμίζουν ματρόνες του Ιου­βενάλιου που βρέθηκαν τυχαία στις λιτανείες των πεπλοστολισμένων παρθένων της Ελευσίνας.

Μου έδειξαν στα νοτιοανατολικά της εισόδου της αγοράς τον αυτόχθονα πύργο του Αδρόνικου. Στις προσόψεις του είναι σκαλωμένα τα πρόσωπα των ανέμων που κουβαλούν. μέσα σε πανιά τα φρούτα των διαφόρων εποχών. Ο Στιούαρτ κατέ­δειξε πως ο πύργος επικοινωνούσε με την πηγή της Κλεψύδρας στα Προπύλαια και χρησιμοποι­ούνταν ως υδρομετρητής και ως ηλιακό ρολόι. Εί­ναι πρωτοφανές που ο Παυσανίας δεν αναφέρει ούτε μια λέξη, αφού ήδη, όπως φαίνεται, είχε γίνει

- 1 3 5 -

μνεία στον Βάρωνα. Ο ειδωλολάτρης προσκυνη­τής θα έδινε ελάχιστη προσοχή σ' ένα δημόσιο μνημείο μέτριας ομορφιάς, αλλά που κατά τ' άλλα είναι μοναδικό αυτού του είδους στην Αθήνα. Οι Έλληνες ήταν οι μόνοι που αγάπησαν την τέχνη αφιλοκερδώς και την εξάσκησαν για τους θεούς τους και ελάχιστα για τους ίδιους τους εαυτούς τους. Χωρίς να προσπαθήσουν να την υποβιβά­σουν στις καθημερινές τους ανάγκες, την άφησαν ν' αναπτυχθεί στον ηρωικό και θε·ίκό της κόσμο. Αφιέρωναν στο πνεύμα τους θαυμαστούς ναούς ενώ για το σώμα τους δεν είχαν παρά ευτελή ενδι­αιτήματα. Είχαν τις ομορφότερες στοές στον κό­σμο, αλλά αξιοθρήνητα μονοπάτια στους κά­μπους και στενά και άθλια γεφύρια στα ποτάμια. Περιδιαβαίνοντας το έδαφος όπου έζησαν, με ε­ξαίρεση κάποιους τοίχους περίφραξης, δε διακρί­νουμε πουθενά ούτε ένα απομεινάρι μνημείου δη­μόσιας χρήσης. Θα λέγαμε ότι καταπιάστηκαν να σβήσουν τα ίχνη της υλικής τους ύπαρξης. Αντίθε­τα, οι Ρωμαίοι εγκατέλειψαν τις εξάρσεις της τέ­χνης προς όφελος της κοινωνικής οικονομίας. Δεν

- 1 36 -

περηφανεύονται για τους ναούς τους, για τ' αγάλ­ματά τους, για τα θέατρά τους. Έχουν επαύλεις, υδραγωγεία, γέφυρες που εξομαλύνουν τα βουνά και ατελείωτου ς δρόμους.

Συνεχίζοντας στ' ανατολικά, φτάσαμε στην κατωφέρεια του λόφου της Ακρόπολης κοντά στο χορηγικό μνημείο του Λυσίκρατη, περισσότερο γνωστό με τ' όνομα Φανάρι του Δημοσθένη. Με δυσκολία μπορεί να συλλάβει κανείς πώς αυτό το τόσο εύθραυστο κτήριο αντιστάθηκε στην κατα­στροφή, όταν το μοναστήρι μέσα στους τοίχους του οποίου βρισκόταν κλεισμένο καταστράφηκε και κατεδαφίστηκε ολοσχερώς. Κάποιες επιδιορ­θώσεις έγιναν εκεί από τον κύριο Φοβέλ λίγο πριν την αναχώρησή του. Μια από τις κολόνες παρα­μένει ετοιμόρροπη και χωρίς το κιονόκρανό της. Η κομψότητα των ανάγλυφων είναι η αιτία της μεγάλης αλλοίωσης που έχουν υποστεί. Πάντως αναγνωρίζονται ακόμη οι Τυρρηνοί κουρσάροι που ο Βάκχος τους μεταμόρφωσε σε δελφίνια κα­θώς και η έξοχη δουλειά του Απελλή και του Λύ­σιππου36 στη διακόσμηση των ναών. Γνωρίζουμε

- 1 3 7 -

πως αυτό το μικρό αριστούργημα, που έχει τη χά­ρη και την αφέλεια της παιδικότητας, ανεγέρθηκε τριακόσια σαράντα χρόνια προ Χριστού επί άρ­χοντος Ευάνετου σε ανάμνηση της νίκης των παι­διών της Ακαμαντίδος φυλής στις γιορτές του Διονύσου. Οι μικρές του διαστάσεις (έχει διάμετρο πεντέμισι πόδια), οι ανάλαφρες αναλογίες του, η στρογγυλεμένη σαν κούπα οροφή του, το μαρμά­ρινο άνθος που το στεφανώνει, ακόμη και οι κά­ποιες παραδοξότητες στο ρυθμό του, που είναι κορινθιακός, όλα του προσδίνουν το χαρακτήρα και την παιδιάστικη λεπτότητα ωδής του Α νακρέ­οντα. Μέσα σ' ένα σκηνικό ερήμωσης που συνα­ντούσα σε κάθε μου βήμα, κοίταζα έκπληκτος, στη βάση του παλιού βράχου του Πελασγού, αυτή την εικόνα που δείχνει ό,τι πιο χαριτωμένο υπάρ­χει στα πρώτα βήματα της ζωής. Τούτο το χαμό­γελο της ελληνικής τέχνης μου φάνηκε καλός οιω­νός μέσα στην καρδιά της απόγνωση ς των Αθη­νών.

Η μέρα έπεφτε. Γυρίσαμε κοντά στην Αγορά για να πάρουμε τ' άλογα. Οι οδηγοί μάς οδήγησαν

- 1 38 -

δυτικά, στο τμήμα της πόλης που έχει διατηρήσει πολλές τουρκικές κατοικίες. Μας έβαλαν να δια­σχίσουμε μια μεγάλη έρημη έκταση, στην τοποθε­σία του Κολυττού και του Πρυτανείου, κλειστή απ' όλες τις πλευρές, σαν καταυλισμός αγρίων με καλύβες από φύλλωμα και χώμα. Έβλεπε κανείς να βγαίνουν από μέσα κάποιοι Έλληνες χωρικοί που δικαιολογούσαν την παραμονή τους εκεί καλ­λιεργώντας τους γύρω αγρούς. Στο κέντρο υπήρ­χαν κοπάδια βοδιών. Ένα κανόνι, το μοναδικό μέσο άμυνας που επισημάναμε, βρισκόταν τοπο­θετημένο πάνω στον κιλλίβαντα μπροστά στην πύλη που θα πρέπει ν' αντιστοιχούσε μ' αυτή της Διομείας.37 Μαρμάρινοι τάφοι στολισμένοι με τουρμπάνια την περιστοίχιζαν κι απ' τις δυο με­ριές και μαρτυρούσαν πως ένας μεγάλος αριθμός αρχηγών είχε πεθάνει πρόσφατα από τύφο μέσα στο οχυρό. Ακολουθήσαμε ένα μονοπάτι στα δε­ξιά, μέσα σε χωράφια από ψηλά στάχυα, στα ο­ποία οι πολιορκημένοι στήριζαν τις μεγαλύτερες ελπίδες τους. Ετοιμάζονταν να θερίσουν σε καμιά δεκαπενταριά μέρες και, αν δεν τους προλάβαι-

- 1 39 -

ναν οι λεηλάτες από τη Λεψίνα,38 η επιβίωσή τους ήταν εξασφαλισμένη για όλο το χειμώνα.

Η θαλασσινή αύρα τρικύμιζε αυτά τα χωράφια σταριού, κάτω από τα οποία κείται η πόλη του Α­δριανού. Η κυματιστή βλάστηση τόνιζε ακόμη πε­ρισσότερο τους στύλους του ναού του Ολυμπίου Διός. Μέσα στο βουκολικό σκηνικό που τις περι­τριγυρίζει, δίνουν την εντύπωση ψηλών μαρμάρι­νων σταχυών που κάποιος θε'ίκός θεριστής είχε ξεχάσει ν' αλωνίσει. Φτάνοντας κοντά τους μετρή­σαμε δεκατρείς, ενωμένους με περιστύλια. Οι τρεις ήταν απομονωμένοι στη νοτιοδυτική πλευ­ρά. Ως εκεί που φτάνει το χέρι είχαν σπάσει τις ρα­βδώσεις για να φτιάξουν κιμωλία. Στην αρχή ήταν εκατόν είκοσι, με ύψος εξήντα πόδια, διάμετρο έξι και μισό και σχημάτιζαν ένα δίπτερο ναό που συν­δύαζε την αττική κομψότητα με την ανατολίτικη μεγαλοπρέπεια. Μεγαλύτερος απ' όλους τους να­ούς της Ελλάδας, δεν υστερούσε παρά μόνο μπροστά στο ναό της Αρτέμιδος της Εφέσου. Μέ-

- 1 40 -

σα στο σηκό υπήρχε χρυσελεφάντινο άγαλμα ισά­ξιο των κολοσσών της Ρόδου και της Ρώμης. Χρει­άστηκαν επτά αιώνες για να συμπληρωθεί αυτό το έργο. Δηλαδή, όσο διήρκεσε η ιστορία των Αθη­νών, συνέχισε να μεγαλώνει και να μεταβάλλεται μαζί της. Και αποπερατώθηκε όταν έκλεισε και το εθνικό πεπρωμένο. Ανήκει στο μικρό αριθμό των μνημείων που, μέσα στην επική τους πορεία, τόσο παλιά σε ρίζες όσο και ένας αυτόχθων λαός, συνε­χώς επιδιορθώνονται παραμένοντας ημιτελή και αποτελούν το μέτρο και την εικόνα ολόκληρης της ύπαρξης του λαού που τα κατασκευάζει. Ο αρ­χαίος ναός που τον ξεκίνησε ο Δευκαλίωνας, τον ξανάχτισε ο Πεισίστρατος, τον πλούτισαν οι Μα­κεδόνες βασιλείς και οι διάδοχοι του Αλέξανδρου, τον σύλησε ο Σύλλας, τον αφιέρωσε ο Αύγουστος, τελικά αποπερατώθηκε από τον Αδριανό. Ζωντα­νή απεικόνιση της ιστορίας του πνεύματος των ελ­ληνικών φυλών, στην αρχή ιερατικός, στη συνέ­χεια εξυψώνεται σε τέχνη, μεγαλώνει με την κατά­κτηση της Ανατολής και ολοκληρώνεται επί ρω­μα'ίκής αυτοκρατορίας.

- 1 4 1 -

Έχει αμφισβητηθεί αν ο ναός που κατασκεύα­σε ο Αδριανός βρίσκεται στην ίδια θέση μ' αυτόν που αναφέρει ο Θουκυδίδης. Μερικοί αρχαιολό­γοι έσπευσαν ν' αναγνωρίσουν δύο, διαφορετικών εποχών. Η παράδοση που θέλει τον Δευκαλίωνα ν' αφιερώνει ο ίδιος εξαρχής ένα ναό στο Δία, στο σημείο όπου χτίστηκε αυτός του Ρωμαίου αυτο­κράτορα, αποδεικνύει επαρκώς ότι το χώμα αυτό υπήρξε αδιάλειπτα θε'ίκή ιδιοκτησία. Δεν μπορεί κανείς ν' αλλάξει έτσι αυθαίρετα τόσο ιερά θεμέ­λια. Εξάλλου, παρόμοιες παραδόσεις ίσχυαν για όλους τους ναούς του Δία και οι ρίζες τους φτά­νουν μέχρι τους ομηρικούς χρόνους. Ο ναός της Ολυμπίας ιδρύθηκε από τον Ερεχθέα' της Δωδώ­νης από τους Πελασγούς της Αίγινας από τους Θεσσαλούς του Αιακού. Όλοι τους δηλαδή ανά­γονται στην εποχή της κυριαρχίας των Αχαιών. Και όπως αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα αυ­τής της εποχής το γεγονός ότι δε διακρίνονται ιδι­αίτερα φυλετικά στοιχεία, παρά μόνο ένα γενικό πνεύμα που τα συνέχει, το ίδιο ακριβώς ισχύει και με τη θρησκεία που κυριαρχεί πάνω τους. Όταν οι

- 142 -

πληθυσμοί εξελισσόμενοι απόκτησαν μια πιο συ­γκεκριμένη μορφή, όχι μόνο επέλεξαν δικές τους διαλέκτους και θεσμούς, αλλά ο καθένας τους συ­νόψισε την ιστορία του σε μια εθνική θεότητα στη λατρεία της οποίας αφιερώθηκε με συγκεκριμένο τρόπο. Οι Δωριείς προσδώσανε στον Απόλλωνα το μυστικιστικό τους χαρακτήρα. Ο Ποσειδώνας πήρε την πολυτάραχη ζωή και τον άστατο χαρα­κτήρα της ιωνικής φυλής. Το αττικό πνεύμα προ­σωποποιήθηκε στην Αθηνά. Η σκοτεινή ιστορία των Θηβών συνοψίστηκε στα μυστήρια του Καδ­μείου Βάκχου. Μόνο ο Δίας συνέχισε ν' ανταπο­κρίνεται στο μεγαλείο της καταγωγής ολόκληρης της Ελλάδας. Ο μεγαλύτερος απ' όλους τους θε­ούς και ο λιγότερο συγκεκριμένος σε μορφή, αντα­νακλά στην απεραντοσύνη του τη ζωή όλων αυ­τών των φυλών που είναι ακόμη ανακατωμένες και συγκεχυμένες και αποτελεί το μυθολογικό ση­μείο συνάντησης των αντιθέσεων και των διαφο­ροποιήσεων.

Μια σύγχρονη παράδοση αποδεικνύει εδώ και λίγα χρόνια ότι ο λαός εξακολουθεί να ενδιαφέ-

- 1 43 -

ρεται γι' αυτά τα ερείπια. Όταν ένας κίονας κα­τέρρευσε από έκρηξη οι ραγιάδες απ' τις γύρω κα­λύβες νόμιζαν πως άκουγαν κάθε βράδυ ένα μα­κρόσυρτο ήχο να βγαίνει από τα μάρμαρα. Η ποι­ητική αυτή θλίψη έγινε τόσο έντονη, που οι τουρ­κικές αρχές αναγκάστηκαν να θυσιάσουν το βοε­βόδα που είχε επιτρέψει να καταστραφεί η κολό­να.

Εμείς δεν ακούσαμε παρά την πνοή του ανέ­μου μέσα στα στάχυα και τα ουρλιαχτά των α­γριόσκυλων που ορμούσαν πάνω στ' άλογά μας. Για λίγο κατηφορίσαμε την ήρεμη πλαγιά προς την κοίτη του Ιλισού. Η κοίτη αυτή είναι σε τέτοιο βαθμό χωμένη στη βλάστηση, το κελάρυσμα του νερού τόσο ανεπαίσθητο και οι όχθες τόσο κοντά η μια στην άλλη που δεν τη διακρίνεις αν δεν πλη­σιάσεις. Ο ρους της διαγράφεται στην κοιλάδα μό­νο από τους ελιγμούς των κουμαριών που τη σκε­πάζουν, λες και προσπαθεί να κρυφτεί από ντρο­πή για τη δόξα της. Μέσα της κυλάει αθόρυβα, πάνω σε ψιλή άμμο, ένα πεντακάθαρο ρυάκι βά­θους μερικών εκατοστών. Παρά τις προειδοποιή-

- 144 -

σεις των ταξιδιωτών δεν είχα καταφέρει να φα­νταστώ την ασημαντότητά του. Το πλάτος του μό­λις που ξεπερνά τα δύο μέτρα. Οι όχθες του φυλα­κισμένες στο μέσο της κοιλάδας, με ελάχιστα ίχνη πρόσφατων προσχώσεων, καθώς και η θέση μιας γέφυρας που τα ερείπιά της διακρίνονται ακόμη, αποδεικνύουν, παρά τ' άλλα τεκμήρια, πως ήδη α­πό την αρχαιότητα ήταν φτωχός σε ροή. Σταματή­σαμε για λίγο και κοιτάξαμε το νερό να κυλά στο φως της σελήνης που μόλις είχε ξεπροβάλει απ' την κορυφή του Υμηττού. Όπως και την εποχή του Κέκροπα, έσπρωχνε αργά προς τη θάλασσα μερικά φύλλα από τις μυρτιές και τις κουμαριές. Άθελά μου απέδωσα σ' αυτό το φευγαλέο ρεύμα μια αόριστη ανάμνηση των πραγμάτων που είχαν καθρεφτιστεί στα νερά του. Είναι το ίδιο αυτό σκοτεινό συναίσθημα που οι φυλές των ανθρώ­πων μεταφράζουν στη γλώσσα τους, εκλαμβάνο­ντας τους ποταμούς της γης τους σαν τους αρχη­γούς και τους πρώτους ήρωες της ιστορίας τους.

Μάταια αναζητήσαμε τα πλατάνια που χάρι­ζαν τη σκιά τους στο κοντινό Λύκειο του Αριστο-

- 145 -

τέλη. Απ' την άλλη μεριά του ρυακιού, ανηφορί­σαμε τους μικρούς λόφους της Ά γρας,39 άγριους, σκεπασμένους με ξερά χόρτα, εκεί που η Άρτεμις έκανε το πρωινό της κυνήγι. Ένα φυσικό βαθού­λωμα σχηματίζει το Στάδιο χάριν του οποίου εξα­ντλήθηκαν τα λατομεία του Πεντελικού όρους. Δεν έχει απομείνει ούτε μια πέτρα, αφού όλα τα μάρμαρα τα έκαναν κιμωλία. Δεν καταλαβαίνω γιατί ο Παυσανίας στις περιγραφές του δίνει στο στάδιο σχήμα μισοφέγγαρου. Οι δυο πλευρές του που εκτείνονται παράλληλες σ' ένα στενό χώρο και καταλήγουν στ' ανατολικά σε τόξο δείχνουν ότι δε θα μπορούσε ποτέ να έχει αυτό το σχήμα. Πράγμα ακόμη πιο παράδοξο, οι χάρτες του Μπαρτελεμί το τοποθετούν στη δεξιά όχθη του Ιλισού.

Επιστρέψαμε στην πόλη από τον ίδιο δρόμο. Η σελήνη μεσουρανούσε. Μερικές αχτίνες της ασή­μωναν τις ακρογιαλιές στ' αριστερά μας και η θά­λασσα αναπαυόταν κι αυτή μετά την πολύωρη α­ναταραχή της μέρας. Ο λόφος της Ακρόπολης ή­ταν τυλιγμένος σ' ένα παραπέτασμα γαλαζωπών

- 1 46 -

ατμών ανάμεσα στις κολόνες και τα τείχη. Η αύρα έφερνε μαζί της την ευωδιά απ' τις πορτοκαλιές. Ως και ο αχνός θόρυβος από τα γύρω χωράφια εί­χε σβήσει. Θα 'λεγε κανείς πως όλες οι συμφορές της Αθήνας καταλάγιασαν μέσα στο ηδονικό όνει­ρο της περασμένης δόξας της.

Πόσο πιο όμορφη και συγκινητική μου φάνηκε η Αθήνα αυτή τη νύχτα παρά τη θλίψη της. Πόσο πιο πλούσια από τη Ρώμη με τις επαύλεις της και τους θορύβους από τις γιορτές της! Οι περισσότε­ροι ταξιδιώτες πριν από μένα παραπονιόνταν πως η αυστηρή όψη των ερειπίων διαταρασσόταν από τις φλυαρίες της σύγχρονης πόλης. Θεωρώ μεγά­λη τύχη που επισκέφτηκα την πόλη της Αθηνάς αυτή την περίοδο της καταστροφής. Ήταν σαν να είχα φτάσει την επαύριο των πυρπολήσεων του Ξέρξη ή των σφαγών του Σύλλα. Χωρίς τους κα­τοίκους της, παραδομένη σε ξένο δυνάστη, η Αθή­να ξυπνά σκέψεις μιας άλλης εποχής. Ίσως μάλι­στα τα ερείπια να είναι σήμερα το λιγότερο θλιβε­ρό που βλέπει κανείς. Το μάτι κουρασμένο να πλανιέται πάνω σε πυρπολημένο έδαφος, σε συ-

- 1 47 -

ντρίμμια και καλύβες σκεπασμένες με κλαδιά πεύ­κων, αναζητά ξεκούραση στις κολόνες και στα τείχη της αρχαιότητας που κανένα σύννεφο δεν τα σκεπάζει με το βαρύ μανδύα του, όπως τα δικά μας. Η βροχή δε σιγοστάζει από τις διαλυμένες στέγες και απ' τις ρωγμές τους δεν ξεφυτρώνουν κισσοί και σκίνα. Οι ίσιες γραμμές τους διατηρούν ακόμη την καθαρή και σαφή μορφή τους και τίπο­τε δε δείχνει την παλαιότητα και τη φθορά. Οι βά­σεις είναι ακέραιες, ούτε φθαρμένες ούτε ετοιμόρ­ροπες. Και τι να πω για τη ροδαλή απόχρωση που απόθεσαν πάνω τους από την πρώτη στιγμή οι α­χτίνες του ήλιου. Όσο κι αν κρύβουν κάτω απ' τις μαυρισμένες πέτρες τους τα σκοτάδια του παρελ­θόντος, θαρρεί κανείς πως αγγίζουν ένα φωτεινό κύμα που ντύθηκε με μια αναλλοίωτη και χειρο­πιαστή ομορφιά. Το αιώνιο σφρίγος του αττικού πνεύματος μεταγγίστηκε στα ερείπιά του. Ακόμη και στην πτώση του διατηρεί τη χάρη και τη λάμ­ψη της νίκης. Απ' όλα αυτά πηγάζει μια παράδο­ξα αρρενωπή και ρωμαλέα εντύπωση όπου το αί­σθημα του ηρωισμού επέχει τη θέση των ρομαντι-

- 1 48 -

κών ονειροπολήσεων που γεννούν τα μνημεία του βορρά.

Την επομένη, με το χάραμα, πήραμε το δρόμο για το χωριό Αχαρναί. Διασχίσαμε αριστερά την ξερή κοίτη του Σκύρου. Εκεί αφήσαμε το δρόμο για να περάσουμε μέσα από έρημα, ακαλλιέργητα εδάφη. Λίγο πιο πέρα απλώνονταν ελαιώνες. Πύργοι και τετράγωνα σπίτια, διασκορπισμένα στις παρυφές, ξεχώριζαν με το κιτρινωπό τους χρώμα μέσα στη χλομή πρασινάδα του δάσους. Αυτές οι έρημες, μισοκατεστραμμένες κατοικίες, έδιναν έναν παράξενο τόνο ζωντάνιας και χάρης σ' όλο τον περίγυρο της Ακαδημίας. Φτάσαμε στους δυο μικρούς λόφους της κωμόπολης τΟ'ι; Κολωνού, που απέχουν μεταξύ τους περίπου δια­κόσια βήματα. Όταν ο Οιδίποδας ήρθε εδώ να τε­λειώσει τον πλάνητα βίο του, ήταν σκεπασμένοι με δάφνες, ελαιόδεντρα και αμπέλια. Εκεί κατοικού­σαν οι Ερινύες, θαμμένες μέσα στα ορυχεία χαλ­κού για τα οποία μιλάει ο σχολιαστής: ο γέροντας των Θηβών δε θα εύρισκε σήμερα ούτε την αγρια­χλαδιά όπου κρύφτηκε για να πεθάνει.

- 1 49 -

Στο χαμηλότερο από τους δυο λόφους υπήρχε ναός του Ποσειδώνα παρόλο που οι ναοί του συ­νήθως χτίζονταν στην άκρη των κυμάτων, στ' α­κρωτήρια του Ταίναρου, της Αίγινας, της Τροιζή­νας ή σε ισθμούς, ανάμεσα σε δυο θάλασσες. Σπά­νια ποίηση η παρουσία του θαλασσοδαρμένου θε­ού των Ωκεανών μέσα στη σκοτεινιά αυτού του δάσους. Στο μέρος αυτό του είχαν δώσει την επο-. νομασία Ίππιος, αναγνωρίζοντάς του τη δόξα να είναι ο πρώτος που δάμασε το άλογο, ίσως λόγω της αντιστοιχίας που βρίσ�oυν όλοι οι πρωτόγο­νοι λαοί ανάμεσα στην αφρισμένη χαίτη των κυ­μάτων και στην κυματιστή λυγεράδα του αλόγου. Ίσως ακόμη επειδή το άλογο μεταφέρθηκε στην Κρήτη πάνω σε πλοία και θεωρούνταν δώρο της θάλασσας:

Στη θέση ενός απ' αυτούς τους ναούς, πριν λί­γα χρόνια, ορθωνόταν μια μικρή εκκλησιά, που σήμερα δεν υπάρχει. Στα ριζά αυτών των λόφων γεννήθηκε ο Σοφοκλής. ,Εκεί αποτραβήχτηκε ο Πλάτωνας στα τελευταία του. Στον Πελοποννη­σιακό πόλεμο εκεί έλαβε χώρα η συνέλευση κατά

- 1 50 -

την οποία ο Περίανδρος κατάργησε το δημοκρα­τικό σύνταγμα των Αθηνών. Σημαντική απόφαση αν και πρόσκαιρη, αφού έδειχνε πως το πνεύμα της Σπάρτης είχε διαπεράσει τα τείχη του Περικλή πριν από τα όπλα της.

Ξανακατεβήκαμε στην κοιλάδα και ακολουθή­σαμε τα σκιερά μονοπάτια προς βορρά. Και απ' τις δυο πλευρές Έλληνες αγρότες όργωναν ήσυχα τα χωράφια. Έφιπποι δελήδες τα διέσχιζαν καλ­πάζοντας προς την κατεύθυνση της Θήβας. Από μακριά ακούγονταν τουφεκιές. Αφού περάσαμε μερικούς χωματένιους τοίχους στις άκρες του δρόμου, φτάσαμε στην όχθη του Κηφισού. Η κοί­τη του, πλαισιωμένη από λιόδεντρα, μύρτα και α­γριοκληματαριές, είναι ακόμη πιο δυσδιάκριτη και από εκείνη του Ιλισού, έχει όμως περισσότερο νερό και πλουσιότερη ροή. Το χειμώνα πλημμυρί­ζει μέρος της πεδιάδας. Ένα μικρό γεφύρι με δυο αψίδες αιωρείται πάνω από την κοίτη που λίγο πιο κάτω δεν έχει παρά τρία πόδια πλάτος. Ο Στράβωνας αναφέρει ότι εκβάλλει στο φαληρικό όρμο. Καθώς δε συναντήσαμε πουθενά την εκβο-

- 1 5 1 -

λή ερχόμενοι από τον Πειραιά, θα πρέπει σήμερα να χάνεται κάπου μέσα στα έλη που έχουν σχημα­τιστεί στα βόρεια του όρμου.

Περπατώντας ανατολικά, βρεθήκαμε στο χω­ριό του Παντισάχ. Δεν πρόκειται για κανένα από τα γνωστά χωριά της αρχαιότητας. Ωστόσο, ήταν γνωστό για τους κήπους του και τα ωραία κυπα­ρίσσια που σήμερα έχουν ξεριζωθεί. Ενώ γευματί­ζαμε στην είσοδο μιας ελληνικής καλύβας, μόνιμοι στρατιώτες, οπλισμένοι με καραμπίνες ευρωπα"ί­κής κατασκευής και δυο πιστόλες στη ζώνη, σχη­μάτισαν γύρω μας έναν κλοιό. Το ψυχρό και βλο­συρό ύφος τους δε θύμιζε σε τίποτε τους άντρες που είχαμε δει να περιπλανιούνται στον Πειραιά. Παιδάκια τεσσάρων πέντε χρόνων γλίστρησαν μέ­σα από τις γραμμές τους για να 'ρθουν κοντά μας. Μόλις τους δώσαμε λίγα ψίχουλα ψωμί το 'σκα­σαν και έτρεξαν να τα καταβροχθίσουν μέσα στις αχυροκαλύβες τους. Άλλους κατοίκους δεν είδα­με. Πριν επιστρέψουμε στην πόλη, μας οδήγησαν σ' ένα χωράφι σκεπασμένο με ανθρώπινα κεφά­λια, δεξιά της πόλης των Θηβών. Τα πτώματα ή-

- 1 52 -

ταν κρυμμένα ανάμεσα στα ψηλά χόρτα. Τα κρα­νία αποκομμένα από τα σώματα άσπριζαν στο χώμα, πεταμένα σ' αυτό το σημείο εδώ και πολ­λούς μήνες. Πρόκειται για τ' απομεινάρια των φυ­λακισμένων της φρουράς. Γνωρίζουμε όμως πως όσοι πιάστηκαν αιχμάλωτοι στις τελευταίες επι­δρομές και κυρίως σ' αυτή που έγινε δυο μέρες πριν την άφιξή μας οδηγήθηκαν σώοι και ασφα­λείς στην Εύβοια.

- Αλλά, θα πείτε, ο Παρθενώνας; Τ' αγάλματα του Φειδία; Τα Προπύλαια; Δε θα μιλήσετε γι' αυ­τά; Σε τι κατάσταση τ' αφήσατε;

- Δεν τα είδα. - Πώς; Φύγατε από την Αθήνα χωρίς να δείτε

την κατοικία της Αθηνάς; Είναι δυνατόν; Χρειάστηκε να παραιτηθώ από την προσπά­

θεια. Επειδή ο Παρθενώνας είχε μετατραπεί σε ο­χυρό, ήταν το μόνο μέρος που ο μπιμ-μπασί μου α­παγόρευσε να επισκεφτώ. Πόσες φορές δε μου συνέβη κάτι ανάλογο στη ζωή μου σε άλλες περι­πτώσεις! Πόσες φορές δεν έμεινα στην είσοδο ε­νός ιερού χωρίς να μπορέσω να διασχίσω το κα-

- 1 53 -

τώφλι! Προσπάθησα να παρηγορηθώ λέγοντας μέσα μου πως είναι κοινή μοίρα όλων των ανθρώ­πων, αφού όλοι μας επισκεπτόμαστε την Αθήνα χωρίς να εισέλθουμε στο ιερό της σοφίας και χω­ρίς ν' αποκομίσουμε τίποτε απ' αυτό.

Η ώρα ήταν τρεις όταν γυρίσαμε στην πόλη. Το διάστημα των δύο ημερών που μας είχε παραχω­ρηθεί έληγε σε λίγο και ο διερμηνέας μάς πίεζε να μην περιμένουμε τη δύση του ήλιου. Είχαμε δυ­σκολίες με τ' άλογα που μας έφεραν δυο Άραβες. Ένας νεαρός Έλληνας άρχισε να τρέχει κοντά μας, σαν οδηγός. Περάσαμε πάλι κάτω από τον Άρειο Πάγο και την Πνύκα. Αντί όμως ν' ακολου­θήσουμε το δρόμο της προηγούμενης μέρας και τα Μακρά Τείχη, πήγαμε προς τα δεξιά, μέσα από έ­να άλλο τμήμα του δάσους που δεν το γνωρίζαμε. Δέντρα καμένα και ριγμένα στο έδαφος ανέκο­πταν την πορεία μας σε κάθε βήμα. Χάσαμε το μο­νοπάτι και δεν το ξαναβρήκαμε παρά μόνο όταν αντικρίσαμε τον Κηφισό. Στο σημείο αυτό τρέχει στο ίδιο επίπεδο με το έδαφος μέσα σε μια ανοιχτή πεδιάδα που οφείλει τη δροσιά της στα χειμερινά

- 1 54 -

του ξεχειλίσματα. Διασκέδαζα ν' ακολουθώ καλ­πάζοντας τις πάπιες που βουτούσαν στις όχθες και απομακρύνονταν μόλις λίγα βήματα. Όσο πλησίαζε η στιγμή ν' αφήσουμε πίσω μας το χώμα των Αθηνών, τόσο πιο πολύτιμη μου φαινόταν η κάθε τυχαία εικόνα της. Λίγο μακρύτερα, περά­σαμε δίπλα από μια ίλη ιππικού. Τ' άλογα ποτίζο­νταν στο ρυάκι και οι άντρες κάθονταν καταγής, με γυρισμένη την πλάτη. Δεν έδειξαν να μας αντι­λαμβάνονται. Διασχίσαμε με δυσκολία τα έλη που σχηματίζονται στο βάθος του Πειραιά από τα νε­ρά που κατεβάζει το όρος Αιγάλεω. Η βάρκα που μας περίμενε στη μέση του λιμανιού μάς είχε δει και πλησίαζε ολοταχώς. Η ίδια ομάδα Αλβανών που μας είχε υποδεχτεί την προηγούμενη βρέθηκε πριν από μας στα ερείπια του μοναστηριού. Κά­ποιοι είχαν αποτραβηχτεί κάτω από τους θόλους, άλλοι, όρθιοι, τριγύριζαν ψηλά στους πύργους, ε­νώ το σκοτάδι απλωνόταν σταδιακά ποτίζοντας με μια παράξενη θλίψη την αναχώρησή μας. Για λίγο ακόμη, καθώς απομακρυνόμασταν, τους βλέ­παμε να κινούνται, να περνούν τα όπλα τους μέσα

- 1 5 5 -

από τ' ανοίγματα των τειχών, να σκαρφαλώνουν στα ερείπια. Τέλος, η ακτή και ο λευκός όγκος της Ακρόπολης συγχωνεύτηκαν σε μια και μόνη υγρή γραμμή που λικνιζόταν κι αυτή μαζί με το καίκι μας, αντιμέτωπο τώρα με το δυνατό άνεμο.

Αφού παλέψαμε για λίγο με τον άνεμο που μας έκλεινε το δρόμο, κατεβάσαμε πανιά. Οι ναύτες πρότειναν να πιάσουμε στις ακτές της Σαλαμίνας. Αντί να φτάσουμε εκεί όμως, το ρεύμα μας παρέ­συρε στο μικρό νησάκι της Ψυττάλειας. Είναι έρη­μο και χωρίς ίχνος βλάστησης και το σχήμα του θυμίζει καύκαλο χελώνας. · Στις δέκα το βράδυ βρήκαμε στην παραλία της ένα απάγκιο για να πε­ράσουμε τη νύχτα. Βρισκόμασταν τη στιγμή εκεί­νη ακριβώς στο επίκεντρο της ναυμαχίας με το στόλο του Ξέρξη. Λίγο πιο μπροστά βρισκόταν το μέτωπο των γραμμών του. Πάνω σ' αυτό το νησά­κι είχαν τοποθετηθεί πριν τη μάχη τετρακόσιοι βάρβαροι που στραγγαλίστηκαν από τον Αριστεί­δη.

Τη μέρα εκείνη η Ελλάδα ολοκλήρωσε το πε­πρωμένο της. Για πρώτη φορά δόθηκε μάχη σώμα

- 1 56 -

με σώμα, ανάμεσα στο δυσκίνητο και μέχρι τότε πανίσχυρο πνεύμα της Ανατολής και το ανακαινι­στικό πνεύμα των ελληνικών φυλών. Η νίκη ήταν αβέβαιη ως τη νύχτα. Όταν όμως οι γαλέρες του μεγάλου βασιλιά, ταρακουνημένες από τη θύελλα, άρχισαν να στενάζουν και να σκουντουφλάνε πά­νω στο νησάκι της Ψυττάλειας έγινε ολοφάνερο ό­τι τα ηνία του κόσμου θα περνούσαν σε άλλα χέ­ρια. Καθώς ο κολοσσός της Ανατολής, ακρωτη­ριασμένος και κατεστραμμένος, επέστρεφε δια παντός στα βάθη των ναών του, ο Σοφοκλής, παι­δί ακόμη, στεφανωμένος με δάφνες, υμνούσε με τους χορούς του στο απέναντι ακρωτήρι, την απε­λευθέρωση του ελληνικού πνεύματος από την ε­φηβεία.

Η νύχτα εκείνη υπήρξε απ' τις ωραιότερες νύ­χτες που είδα στην Ελλάδα. Ούτε ένα άστρο δεν έ­λειπε απ' τον ουρανό. Ένα βραχώδες κέλυφος μας προστάτευε απ' τα κύματα που έσκαγαν στα πόδια μας. Κάποιος ναύτης σιγοτραγουδούσε έ­ναν παραπονεμένο σκοπό που εναρμονιζόταν με το πνιχτό μουρμούρισμα του ανέμου μέσα σε μια

- 1 5 7 -

σπηλιά. Ένας άλλος μάζευε κοχύλια στην ακτή. Το καικι μας, κρυμμένο στη σκιά του βράχου, πε­ριτριγυριζόταν από χιλιάδες μικρές πύρινες γλώσ­σες που πότε ενώνονταν με την ακτή, πότε σάρω­ναν την επιφάνεια του νερού ή βυθίζονταν μέσα σ' αυτό αστραποβολώντας ακόμη περισσότερο. Το κύμα είχε κοπάσει. Κουρασμένος από αυτές τις δυο μέρες κι αφού αναλογίστηκα ακόμη λίγο το μεγαλείο και την ερημιά αυτών των τόπων, τυ­λίχτηκα με το πανωφόρι μου και αποκοιμήθηκα μαζί με το πλήρωμα ακουμπισμένος στον ιστό, με τη Μεγάλη Άρκτο πάνω απ' το κεφάλι μου.

Α Α Α

- 1 58 -

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 . Υπερβόρεοι (Υπερβόρειοι): Μυθικός λαός που κατοι­κούσε στο τέλος του κόσμου. Η χώρα τους βρισκόταν βο­ρειότερα από τα ΡlJtαία βουνα, πιο ψηλα από τους τόπους απ' όπου σηκώνεται ο βοριας. Ζούσαν μια ζωή δίχως μό­χθους και πολέμους. Συνδέονταν ιδιαίτερα με το θεό Απόλ­λωνα. (Σ.τ.Μ.)

2. Ο όρος Παμβοιωτία απανταται στο έργο του Πολύβι­ου, Ιστορίαι, IV.3,5 και ΙΧ.34,1 1 . Επρόκειτο για τελετη των αρχαίων Βοιωτών αντίστοιχη των Παναθηναίων. Αποδί­δουμε με τη λέξη παμβοιωτία τη λέξη pambeotie που εδώ έ­χει την έννοια της συμμαχίας. (Σ.τ.Μ.)

3. Όνομα που έδωσαν οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι στο πιο βόρειο σημείο του τότε γνωστού κόσμου. Ο Πυθέας, θα­λασσοπόρος από τη Μασαλία, τον 30 αιώνα, την τοποθε­τούσε σε μια απόσταση έξι ημερών ναυσlJtλοίας από τις βό­ρειες ακτές της Σκοτίας. Επρόκειτο πιθανόν για μια από τις νήσους Σέτλαντ η μία από τις ορκαδες η την Ισλανδία (ελα­χιστα η καθόλου πιθανό) η καποιο σημείο από τις ακτές της Νορβηγίας. Προφανώς, όμως, εδώ ο Ρεναν εννοεί τη Μεγα­λη Βρετανία, όπως και με το Καληδόνιος, εννοεί Βρετανός, και πιο συγκεκριμένα, το λόρδο Έλγιν.(Σ.τ.Ε.)

- 1 59 -

4. Ο Ευήμερος ήταν Έλληνας μυθογράφος (330-260). Έγραψε την Ιερή ΑΥαγραφή, μυθολογικό μυθιστόρημα που θα μπορούσαμε να κατατάξουμε στην περιηγητική λογοτε­χνία και το οποίο χάθηκε. Πρότεινε μια ορθολογική αναθε­ωρηση των θρησκευτικων μύθων. Στη θεογονία του, οι θεοί ήταν ανωτεροι άνθρωποι, βασιλιάδες και ευεργέτες, που οι σύγχρονοί τους θεοποίησαν από φόβο και θαυμασμό. Χρη­σιμοποιήθηκε από τους χριστιανούς απολογητές κατά του πολυθε'ίσμού, ενω ο ευημερισμός, αποτέλεσε ένα ορθολογι­στικό δόγμα που αφορούσε στην προέλευση των θρησκει­ων. (Σ.τ.Ε.)

5. Ο επωνυμος άρχοντας, ένας από τους εννιά που εκλέ­γονταν κάθε χρόνο, έδινε τ' όνομά του στο έτος κατά το ο­ποίο εκλεγόταν. (Σ.τ.Ε.)

6. Εννοεί τον Απόστολο Παύλο. (Σ.τ.Μ.) 7. Πρόκειται για δύο μικρές λιμνοθάλασσες στο δρόμο

προς την Ελευσίνα. Σήμερα υπάρχει μόνο η μία, η καλούμε­νη λίμνη Κουμουνδούρου. (Σ.τ.Μ.)

8. Αρχαία ονομασία του βόρειου τμήματος του όρους Αιγάλεω. (Σ.τ.Μ.)

9. Ένας από τους πρωτους βασιλιάδες της Αθήνας. (Σ. τ.Ε.) 1 0. Πιθανόν τα σημερινά Τουρκοβούνια. (Σ.τ.Μ.) 1 1 . «Εκεί εκαθίσαμεν και εκλαύσαμεν», Δαβίδ, Ψαλμός

ΡΛΖ' εδάφ.1 . (Σ.τ.Μ.) 12. Με το φυτό αυτό αντάμειψε η θεά Δήμητρα τον Φύ­

ταλο για τη φιλοξενία που της προσέφερε. (Σ.τ.Μ.) 13. Ο Φοβέλ ( 1753-1838) ήταν ζωγράφος που εγκατα­

στάθηκε στην Αθήνα το 1 784 ως υποπρόξενος και αργότε­ρα ως πρόξενος και ανήκε στην ομάδα του κόμη Σουαζέλ-

- 1 60 -

Γκουφιέ, ο οποίος ήταν διπλωμάτης στην Κωνσταντινούπο­λη. Ο Φοβέλ παρέμεινε στην Ελλάδα ακόμη και όταν έπαψε να είναι κάτω από την προστασία του κόμη, ο οποίος χάνει τ' αξιώματά του κατά τη γαλλική επανάσταση. Ο Φοβέλ, γνώστης της αρχαιολογίας και της τοπογραφίας της Αθή­νας και άλλων σπουδαίων πόλεων της Ελλάδας, αρχίζει να δημιουργεί ένα δικό του προσωπικό μουσείο και προσπαθεί ν' ασκήσει κάποιο έλεγχο στις πωλήσεις αρχαιοτήτων, ε­μποδίζοντας τους περαστικούς ταξιδιώτες ν' αγοράζουν. Λόγω των γνώσεών του και της εντατικής μελέτης των αρ­χαίων με σχέδια, εκμαγεία, και προπλάσματα, στάθηκε πο­λύτιμος ξεναγός των ξένων επισκεπτών της Αθήνας. Έφυγε από την Ελλάδα με το ξέσπασμα της ελληνικής επανάστα­σης το 1821. (Σ.τ.Ε.)

14. Δες και υποσημείωση αριθ. 13. Ο κόμης Σουαζέλ­Γκουφιέ ( 1752-1817), συγγραφέας του βιβλίου Le voyage

pjttoresque en Grece, παρ' όλο το ενδιαφέρον του και την αγάπη του για την αρχαία Ελλάδα, κατόρθωσε να σχηματί­σει μια αξιόλογη συλλογή από ελληνικές αρχαιότητες που τώρα ανήκουν στη συλλογή του Λούβρου. (Σ.τ.Ε.)

15. Δημοσιεύτηκε το 1788 από τον αβά Μπαρτελεμί (1716-1795). Το βιβλίο του αυτό περιέχει παρατηρήσεις πά­νω στο δημόσιο και ιδιωτικό των Ελλήνων. (Σ.τ.Ε.)

16. Ο πατήρ Μπαμπέν (Pere Babin, 1643-1699), ιησουίτης ιεραπόστολος, ήταν στην Ελλάδα γύρω στο 1672. Περιέγραψε αρκετά πιστά την Αθήνα, για την εποχή του. Τη δική του πε­ριγραφή χρησιμοποίησε ο Σπον όταν ήρθε στην Ελλάδα, μαζ� βέβαια, μ' αυτήν του Παυσανία. (βλ. υποσημείωση αριθ. 17)(Στ.Ε.)

- 1 6 1 -

17. Ο Ζακ Σπον (1645-1685) ήταν ένας από τους σοφούς της εποχής του που ταξίδεψε στην Ιταλία στην Ελλάδα και στη Μικρά Ασία και κατέγραψε περισσότερες από δύο χι­λιάδες επιγραφές, ελληνικές και ρωμα·ίκές. Δημοσίευσε το βι­βλίο Miscel1anae eruditae antiquitatis. Στην Αθήνα, το 1676, μαζί με τον Γουέλερ, που ήταν Άγγλος βοτανολόγος (1650-1724), επιχείρησε την πρώτη μεγάλη αρχαιολογική αναζήτη­ση. Προσπάθησε να ταυτίσει τους τόπους και τα μνημεία παραλληλίζοντας αυτά που έβλεπε με τις μαρτυρίες των αρ­χαίων συγγραφέων και τις περιγραφές που σύγχρονοί του ταξιδιώτες είχαν κάνει. Έτσι αναγνωρίζει και ταυτίζει το ναό της Αθηνάς Νίκης, το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη και άλλα. Αλλά κάνει και τραγικά λάθη: το μεγαλύτερο απ' όλα ήταν ότι αναγνώρισε στο ανατολικό αέτωμα του Παρθε­νώνα τη μορφή του αυτοκράτορα Αδριανού και της γυναί­κας του Σαβίνας και γενικότερα θεώρησε ότι ο γλυπτός διά­κοσμος του Παρθενώνα ανήκε στην εποχή του Αδριανού. (Όμως, θα πρέπει να πούμε ότι το λάθος του αυτό δεν είναι τόσο ασυγχώρητο γιατί όχι μόνο το αναγνώρισε σχεδόν αμέ­σως, αλλά και γιατί ακόμη και το 190 αιώνα πολλοί, όπως και ο Σατωμπριάν και οι όμοιοί του, είχαν την ίδια άποψη. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι όταν ο λόρδος Έλγιν μετέφερε τα μάρμαρα του Παρθενώνα στην Αγγλία, το 1814, κάποιοι από τους ειδικούς της εποχής τα θεώρησαν ρωμα'ί­κά, δικαίωσαν τον Σπον που τα τοποθετούσε στην εποχή του Αδριανού και παραλίγο το αγγλικό κράτος να μην τ' α­γοράσει από το λόρδο Έλγιν που κινδύνευε έτσι να χρεοκο­πήσει. Τελικά, αγοράστηκαν από την αγγλική κυβέρνηση το 1816.) Το βιβλίο του Σπον, Το ταξίδι στην Ιταλία, τη Δαλμα-

- 1 62 -

τία, την Ελλάδα και την Α νατολή, μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και χρησίμεψε ως οδηγός για τους μορφωμένους ταξιδιώτες μέχρι και το πρώτο μισό του 190υ αιώνα. (Σ.τ.Ε.)

18. Ο Ρίτσαρντ Πόκοκ ( 1704-1765) επισκέφθηκε την Ελλάδα την περίοδο 1 736-1740. Ουμανιστής θεολόγος, πε­ριέλαβε μια περιγραφή της στο βιβλίο Α description ο! the

east and some other countries, που εκδόθηκε το 1743. Ο Ρί­τσαρντ Τσάντλερ (1738-1810), Άγγλος ελληνιστής, ταξίδεψε στην Ελλάδα στα μέσα του 1 80υ αιώνα για λογαριασμό της Society οί Dilettanti και το έργο του αφορά κυρίως τη Μικρά Ασία. Τον συνόδευε ο ζωγράφος Γουίλιαμ Παρς. Τα αποτε­λέσματα της έρευνάς του δημοσιεύτηκαν με τον τίτλο Αρ­

χαιότητες της Ιωνίας. Την Ελλάδα είχαν αναλάβει οι Τζέιμς Στιούαρτ (1713-1788) και Νίκολας Ρίβετ, ζωγράφος και αρ­χιτέκτονας αντίστοιχα. Επισκέφτηκαν την Ελλάδα την ίδια εποχή (ήταν στην Αθήνα το 1751-54). Είχαν αναλάβει την καταγραφή των ελληνικών μνημείων και τα σχέδιά τους εί­ναι πολύ σημαντικά, φροντισμένα και ακριβή. Το 1 762 δημο · σιεύθηκε ο πρώτος τόμος με τον τίτλο Αρχαιότητες της Αθή­

νας. (Σ.τ.Ε.) 19. Αν οι Στιούαρτ, Ρίβετ, Τσάντλερ και Παρ ς ήταν οι α­

πεσταλμένοι, κατά κάποιο τρόπο, της Αγγλίας πριν από την επέλαση του λόρδου Έλγιν, η Γαλλία δεν πήγε πίσω. Ο μαρ­κήσιος ντε Νουαντέλ ( 1635-1685) ταξιδεύει στην Ελλάδα την εποχή που είναι πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη, το 1670-80. Στην Αθήνα βρίσκεται το 1674, όπου μαγεύεται α­πό τα μνημεία της και ονειρεύεται να τα δει να στολίζουν το παλάτι και τις βασιλικές στοές της Γαλλίας. Η μεγάλη πά­ντως προσφορά του είναι τα σχέδια από 200 γλυπτά από τα

- 1 63 -

αετώματα, τη ζωφόρο και τις μετόπες του Παρθενώνα πριν βομβαρδιστεί το 1687 από τους Βενετούς. Το 1748 βρίσκεται στην Ελλόδα ο Γκις ( 1720-1799) γραμματιζούμενος έμπορος από το Παρίσι. Το 1754 έρχεται στην Ελλάδα ο Αε Ρουά (1728-1803) αρχιτέκτονας και μέλος της Γαλλικής Ακαδη­μίας της Ρώμης. Το 1758 δημοσίευσε το βιβλίο Ερείπια από

τα πιο όμορφα μνημεία της Ελλάδας. Παρόλο που η προ­σφορά του είναι αρκετά σημαντική, τα σχέδιά του δεν είναι τόσο ακριβή όσο των Εγγλέζων ομότεχνών του. (Σ.τ.Ε.)

20. «Είμαι κι εγώ ζωγράφος». (Σ.τ.Μ.) 21. «Πάντες δε οι Αθηναίοι και οι επιδημούντες ξένοι εις

ουδέν άλλο ηυκαίρουν παρά εις το να λέγω σι και να ακούω­σί τι νεώτερον». Πράξεις των Αποστόλων, Κεφ. Ιζ' εδ. 21. Τα λόγια αυτά όμως είναι του Απόστολου Παύλου και όχι του Αουκά, όπως λέει ο Σατωμπριάν. (Σ.τ.Μ.)

22. Πρόκειται για το ναό του Ηφαίστου στο σημερινό Θησείο και όχι για το ναό του Θησέα. Ο ίδιος ναός ήταν ε­πίσης αφιερωμένος στην Αθηνά Εργάνη. (Σ.τ.Ε.)

23. «Κύριος θανατοί και ζωογονεί, κατάγει εις άδου και ανάγει». (Σ.τ.Μ.)

24. Η σημερινή Καστέλα (Σ.τ.Μ.) 25. Πρόκειται για το Ερέχθειο. Εκεί λατρεύονταν η Α­

θηνά Πολιάς, ο Ποσειδώνας, ο Δίας, ο Ήφαιστος παράλλη­λα, τιμώνταν ακόμη ο Κέκροπας και ο Ερεχθέας, βασιλιά­δες της Αθήνας, και ο ήρωας Βούτης. Οι τάφοι των τριών τελευταίων θεωρούνταν ότι βρίσκονταν εκεΙ (Σ.τ.Ε).

26. Ο Σατωμπριάν σημειώνει: «Δεν μπορώ να πειστώ ότι ο Φειδίας άφησε εντελώς γυμνά τα δυο 'αετώματα του ναού, ε­νώ είχε κοσμήσει με τόση φροντίδα τις ζωφόρους. Οι αναπα-

- 1 64 -

ραστασεις του Αδριανού και της γυναικας του Σαβινας, που υπηρχαν σ' ένα από τ' αετωματα, μπορει να ειχαν μπει στη θέση δύο αλλων προσωπων ή, κατι σύνηθες, να αντικατέστη­σαν απλως τις κεφαλές τους. Εξαλλου, αυτό δεν αποτελούσε ποταπή κολακεια από μέρους των Αθηναιων: ο Αδριανός ή­ταν αξιος αυτής της τιμής, ως ευεργέτης της Αθήνας και ανα­μορφωτής των τεχνων». Βλ. υποσημειωση αριθ. 17. (Σ.τ.Ε.)

27. Φυλή ερυθρόδερμων. (Σ.τ.Μ.) 28. Ρακινας, Φαίδρα. (Σ.τ.Μ.) 29. Μεούρσιος Ιωαννης (1579-1639): Ολλανδός φιλόσο­

φος. Εξέδωσε πολλούς κλασικούς και μεταγενέστερους Έλληνες συγγραφεις και έγραψε αρκετές φιλολογικές μονο­γραφιες. (Σ.τ.Μ.)

30. Ο βωμός βρισκεται στην Αιγινα, στην κορυφή του υ­ψηλότερου βουνού της που λέγεται Όρος. Τον ειχαν στήσει οι κατοικοι ολόκληρης της Ελλαδας, όταν ύστερα από πε­ριοδο μεγαλης ξηρασιας ο θεός ειχε στειλει ευεργετικές βρο­χές. (Σ.τ.Μ.)

3 1 . Κωλιας ακρα: αρχαιο όνομα μικρού ακρωτηρισυ επι του Σαρωνικού, που από μερικούς ταυτιζεται σήμερα με την προεξοχή του Π. Φαλήρου στο ύψος του αεροδρομιου και από αλλους με τον Άγιο Κοσμα. Εκει υπαρχει και το πε­ριφημο ιερό της Αφροδιτης πού αναφέρεται λιγο πιο κατω από το συγγραφέα. (Σ.τ.Μ.)

32. φραγκικη ονομασια των στενων του ΕυρΙΠου και ο-λόκληρης της Εύβοιας. (Σ.τ.Μ.)

33. Ιππεις του τουρκικού ιππικού. (Σ.τ.Μ.) 34. Ταγματαρχης του τουρκικού στρατού. (Σ.τ.Μ.) 35. Αθηναισς ζωγραφος -και όχι γλύπτης- του 50υ π.χ.

- 1 65 -

αιώνα. Συνεργάστηκε με τον Πολυγνωτο στη διακόσμηση διαφόρων ναών, ανάμεσα σ' αυτους και στο ναό του Ηφαι­στου, και της Ποικιλης στοάς. (Σ.τ.Μ.)

36. Απελλής: μεγάλος ζωγράφος του δευτερου μισου του 40υ πΧ αιώνα από την Έφεσο. Λυσιππος: μεγάλος γλυπτης του 40υ πΧ αιώνα από τη Σικυώνα. (Σ.τ.Μ.)

37. Δήμος της Αττικής. (Σ.τ.Μ.) 38. Άλλη ονομασια της ΕλευσΙνας. (Σ.τ.Μ.) 39. Το σημερινό Μετς, όπου στην αρχαια Αθήνα λα­

τρευόταν η Άρτεμις Αγροτέρα. (Σ.τ.Μ.)

- 1 66 -