Η ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ

ΜΑΡΙΑΝΘΗ ΜΠΕΛΛΑ

Ορισμός: Εικονομαχία = διαμάχη για τις εικόνες

Αίτια: Η προσπάθεια του κράτους να επιβληθεί στην Εκκλησία, να περιορίσει

την επιρροή των μοναχών και να μειώσει τον αριθμό των μοναστηριών. Η απόδοση της κατάκτησης των ανατολικών επαρχιών από τους

μουσουλμάνους Άραβες στην οργή του θεού για την εικονολατρία-ειδωλολατρία των πιστών του.

Πρωτεργάτες: Λέων Γ΄ Ίσαυρος (717-741) - Κων/νος Ε΄ (741-775) Συριακής καταγωγής, επηρεάστηκαν από τις ανεικονικές αντιλήψεις της

ιουδαϊκής και της ισλαμικής θρησκείας. Καταδίκασαν τη λατρεία των εικόνων καθώς και την εύκολη αναγνώριση θαυμάτων.

Διάρκεια: Από το 730-843 με ένα διάλειμμα 28 ετών (787-815)

• Εικονομάχοι: αυτοκράτορες, ανώτερη τάξη, στρατιωτικοί.

• Εικονολάτρες: ιερείς, μοναχοί, μεγάλο μέρος του λαού.

• Μέτρα εικονομάχων: Καταστροφή εικόνων, διώξεις, φυλακίσεις, δήμευση περιουσιών εικονολατρών, μείωση αριθμού ιερέων, βίαιος αποσχηματισμός μοναχών, κλείσιμο μοναστηριών και δήμευση μοναστηριακών κτημάτων.

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ

ΕΙΚΟΝΟΛΑΤΡΩΝ• Οι εικόνες είναι τα βιβλία των

αγραμμάτων.• Οι πιστοί δεν λατρεύουν την ύλη,

αποδίδουν τιμή και προσκύνηση στο εικονιζόμενο πρόσωπο. Αν το ξύλο του σταυρού ή της εικόνας καταστραφεί, το παραδίδουν στη φωτιά.

• Όσοι δεν δέχονται την απεικόνιση του Χριστού αρνούνται την ανθρώπινη φύση του, άρα είναι αιρετικοί.

ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΩΝ• Οι εικόνες αναπληρώνουν

τα είδωλα, άρα αυτοί που τις προσκυνούν είναι ειδωλολάτρες.

• Δεν πρέπει να προσκυνούμε κατασκευάσματα ανθρώπινων χεριών καθώς και κάθε είδους ομοίωμα.

Φάσεις

Α΄ Φάση

Έναρξη της Εικονομαχίας (726 μ.Χ.)• Ο αυτοκράτορας Λέων Γ΄ Ίσαυρος, για να

κατευνάσει την οργή του Θεού που προκάλεσε την ισχυρή έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης, απέσυρε την εικόνα του Χριστού από τη Χαλκή πύλη των ανακτόρων (726).

• Η Εικονομαχία γίνεται επίσημη πολιτική του βυζαντινού κράτους.

Εικονομάχοι καλύπτουν την εικόνα τον Χριστού με ασβέστη. Ψαλτήρι Χλουντώφ (830), Μόσχα, Ιστορικό Μουσείο

Μιλιαρέσιον Λέοντος Γ΄ ΊσαυρουΑνεικονικό νόμισμα. Στον εμπροσθότυπο υπάρχει πεντάστιχη επιγραφή με τα ονόματα του αυτοκράτορα και

του συναυτοκράτορα με τους τίτλους ως βασιλέων Ρωμαίων. Στον οπισθότυπο απεικονίζεται σταυρός σε τριβαθμίδωτη βάση, με την επιγραφή Ιησούς Χριστός Νικά.

Η Σύνοδος της Ιερείας (754)

• Ο γιός του Λεόντος Γ΄, Κωνσταντίνος Ε΄(741-775) συνεχίζει με φανατισμό την εικονομαχική πολιτική του πατέρα του.

• Συγκαλεί την Σύνοδο της Ιέρειας (754) η οποία καταδικάζει τους απολογητές των εικόνων και απαγορεύει την λατρεία τους.

• Επακόλουθα της Συνόδου ήταν η καλλιέργεια ανεικονικής τέχνης και ο διωγμός των εικονόφιλων. Οι μοναχοί συγκεντρώνουν τα πυρά του αντιεικονολατρικού αγώνα.

Η τέχνη της ΕικονομαχίαςΟ σταυρός, σύμβολο του νικηφόρου χριστιανισμού, στην κόγχη της αψίδας του ιερού

Γεωγραφικά σχήματα (ρόμβοι, τετράγωνα, τεμνόμενοι κύκλοι, σπείρες), θέματα από τη φύση (φυτά, πτηνά)

Ανεικονικός διάκοσμος εκκλησιών

Τοιχογραφία (829-842) με πτηνά στο ναό της Αγίας Κυριακής Νάξου

Ανεικονικές παραστάσεις με λουλούδια και γεωμετρικά σχήματα στον Άγιο Αρτέμιο, στο Σαγκρί Νάξου (9ος αι.)

Τέλος Α΄Φάσης

• Με την ανάληψη της εξουσίας από την Ειρήνη την Αθηναία (επιτρόπου του ανήλικου γιού της Κωνσταντίνου ΣΤ΄) συνεκλήθη η Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος στη Νίκαια (787), η οποία αποκατέστησε τις εικόνες.

• Η Σύνοδος διακήρυξε ότι η προσκύνηση δεν αποδίδεται στην εικόνα, αλλά στο εικονιζόμενο ιερό πρόσωπο και δεν έχει σχέση με τη λατρεία, που προσφέρεται αποκλειστικά και μόνο στον Θεό.

Β΄ Φάση Η Εικονομαχία και πάλι στο προσκήνιο (815-843)

• Ο αυτοκράτορας Λέων Ε΄ Αρμένιος συγκαλεί νέα Σύνοδο στην Αγία Σοφία (Πάσχα του 815), η οποία επαναφέρει σε ισχύ τις αποφάσεις της Συνόδου της Ιερείας (754).

• Ακολουθούν διώξεις και εξορίες εικονοφίλων, μεταξύ των οποίων και του Θεόδωρου Στουδίτη, ηγούμενου της μονής Στουδίου της Κων/πολης.

• Η δεύτερη φάση της Εικονομαχίας λήγει με τον θάνατο του αυτοκράτορα Θεόφιλου (20 Ιανουαρίου 842).

Τέλος Β΄Φάσης

• Η χήρα του Θεόφιλου Θεοδώρα, επίτροπος του ανήλικου γιού της Μιχαήλ Γ΄, και ο πατριάρχης Μεθόδιος έκλεισαν οριστικά το ζήτημα των εικόνων με την επαναφορά σε ισχύ των αποφάσεων της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου (843).

• Η νίκη γιορτάστηκε πανηγυρικά την πρώτη Κυριακή της Τεσσαρακοστής του 843, ημέρα που έκτοτε η Ορθοδοξία γιορτάζει ως Κυριακή της Ορθοδοξίας.

Σημασία της νίκης των εικονόφιλων

Αποτυχία της πολιτείας να υποτάξει τηνΕκκλησία στην εξουσία της.

Νίκη της δύναμης της εικόναςκαι της ελληνορωμαϊκήςπολιτισμικής παράδοσης έναντι της ανεικονικής ασιατικής αντίληψης.

Επικράτηση της θεολογίας τηςεικόνας, την οποία ανέπτυξε ο Ιωάννης Δαμασκηνός στους τρειςλόγους του Υπέρ των εικόνων (η απεικόνιση του Χριστού συνδέεταιμε το δόγμα της ενσάρκωσης τουΘεού).

Θρίαμβος των μοναχών που αποκτούν μεγάλη δύναμη και

αίγλη στη βυζαντινή κοινωνία και επηρεάζουν τις εκκλησιαστικές και πολιτικές εξελίξεις.

Αποσαφήνιση των δογμάτων της Ορθοδοξίας. Επικράτηση

σταθερότητας στα εκκλησιαστικά πράγματα.

Διαμόρφωση του εικονογραφικού προγράμματος διακόσμησης των ναών.

Εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού μετά την Εικονομαχία

Κόγχη της αψίδας του ιερού Τρούλος

Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης

• Δέχτηκε εικονομαχικό διάκοσμο (780-788). Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας του ιερού απεικονίστηκε ένας σταυρός, ο οποίος, μετά το 843, αντικαταστάθηκε από την βρεφοκρατούσα Θεοτόκο.

• Σήμερα διακρίνουμε ίχνη από τις κεραίες του σταυρού.

Συνέπειες

• Στη διάρκεια της Εικονομαχίας σημειώθηκε μείωση του ενδιαφέροντος για τις φιλολογικές σπουδές, παραμέληση της αντιγραφής χειρογράφων, υποχώρηση της λογοτεχνικής παραγωγής (σκοτεινοί αιώνες).

• Καταστροφή πολλών έργων τέχνης και κειμένων εικονομάχων.

• Αποδυνάμωση της αρχής της οικουμενικότητας της αυτοκρατορίας. Μείωση της πολιτισμικής συνοχής Ανατολής-Δύσης. Ο πάπας δυσαρεστημένος από τους εικονομάχους αυτοκράτορες στρέφεται στους Φράγκους ηγεμόνες.