اصل مقاله (303 K)

هاي قومي در پاكستان؛ مطالعه ي موردي شهر كراچياندازي بر درگيريچشم

2محمود حسينيسيد – 1محمد صادق كوشكي 23/4/1393تاريخ دريافت:

15/9/1393تاريخ پذيرش: چكيده

اخلي سياسـي، هاي دثباتيبي كشور پاكستان به عنوان يكي از كشورهاي مهم جهان اسالم، همواره پس از استقالل با هاي ثباتي، برآمده از درگيريدهنده ي بياست. در واقع يكي از اين عوامل شتاب اقتصادي و اجتماعي رو به رو بوده

قومي در اين كشور است. در اين ميان، شهر كراچي به عنوان قطب اقتصادي و صنعتي پاكستان بيش از پيش درگيـر ها، ماهيـت و علـل ريشه طلبانه بوده است. پرسش اصلي اين است كه بروز منازعات شديد قومي و مطالبات جدايي

ثبـات كننـده ي فضـاي داخلـي منازعات قومي در كراچي چيست؟ اين مقاله تالش دارد با نگاهي گذرا بر عوامل بيداخلـي و هاي اين مسأله را در دو بعـد هاي قومي، علل و زمينهپاكستان، با تأكيد بر چند بعدي بودن ماهيت درگيري

خارجي مورد بررسي قرار دهد.

هاي قومي، كراچي، ماهيت و علل.ثباتي داخلي، درگيريپاكستان، بي واژگان كليدي:

[email protected] اي دانشگاه تهراناستاديار و عضو هيأت علمي گروه مطالعات منطقه. 1

[email protected]اي دانشگاه تهران . كارشناس ارشد مطالعات منطقه2

الملليمه تحقيقات سياسي بينفصلنا دانشگاه آزاد اسالمي واحد شهرضا

59-92/ صص1393پاييز - بيستمشماره

1393 پاييز 20 شماره المللي / فصلنامه تحقيقات سياسي بين 60

مقدمه

گونه تعريف كرد؛ گروهي با سنت فرهنگي مشـترك و احسـاس توان اينگروه قومي را ميكند. اعضـاي خص ميتر مشهويتي كه آن را به عنوان يك گروه فرعي از يك جامعه بزرگ

هاي خاص فرهنگي از ساير اعضـاي جامعـه خـود متمـايز هر گروه قومي از لحاظ ويژگي). در جهان معاصر، ناهمگوني قومي در هر كشور يك پديده ي 31: 1389 هستند (احمدي،هـاي هاي متعدد با مشـكل سـازش بـا گـروه شود. تمام كشورها با قوميتمعمولي تلقي مي

هاي قومي به شدت بـه ايـدئولوژي و به رو هستند و زماني كه اين گروهمختلف قومي رو شود. در جوامع چند پاره ي قومي، اعضاي هر فلسفه خود وفادار هستند، موضوع حادتر مي

هاي اجتماعي مجزا زندگي كننـد، بـه دنبـال قهرمانـان گروه قومي معموالً مايلند در چرخهانـد را تحسـين شان فداكاري كردها كه براي گروهخاص اجتماع خود هستند و قهرماناني رهاي جمعي مستقل و متمـايز خـود را دربـاره ي كنند. هر گروه قومي چارچوب و اسطوره

تـر خواهنـد روابط قومي داراست كه اين عناصر در هنگام بروز بحران متمايزتر و برجسـته -اجتمـاعي از شـكاف ). در واقع، تنوع قومي به منزلـه ي وجهـي 46 :1388 شد (كريمي،

بنـدي نيروهـاي اجتمـاعي، سياسـي و تشماري بـه صـور تاريخي جوامع، آثار عميق و بيهـا نـه تنهـا باعـث ). ادامه ي نزاع بين اين گروه44 نهد (همان:هاي آن بر جهان ميپويش

شود بلكه تهديدي دائمي براي شكوفايي ملي و پيشرفت يك كشور به بحران امنيت ملي ميآيد. در اين ميان پاكستان به عنوان يـك كشـور چنـد قـوميتي داراي مشـكالت مي حساب

-گران تشكيل مـي ثباتي داخلي در اين كشور را از ديد تحليلهاي بيزيادي است كه ستون

دهد: گرايي؛قوم

گرايي؛گروه

گرايي؛بنيادگرايي در برابر عرف

61... / هاي قومي در پاكستاناندازي بر درگيريچشم

اقتصاد نابسامان؛

12: 1386 جمله ي اين موارد است. (دهشيار، و توزيع نادرست قدرت در جامعه از(

در اين ميان، شهر كراچي پايتخت اقتصادي پاكستان و نيز مركز ايالت سند، بعـد از شـمار ترين ايالت پاكستان بهپنجاب هم از نظر مساحت و هم از نظر تعداد جمعيت، بزرگ

ت كـه همـواره چنين كراچي يكي از ده شهر بزرگ تجـاري در جنـوب آسياسـ رود. همميــي ــران و ب ــوش بح ــت خ ــت. دس ــوده اس ــومي ب ــات ق ــطه ي منازع ــه واس ــاتي ب ثب

) اين پژوهش در واقع تالشي در جهت كشـف ماهيـت و منشـاء 18-19 :1374 (پيشوايي،هاي قومي در شهر كراچي است. اين مقاله تالش دارد تا ضمن واكاوي درگيري ميان گروه

هاي قومي در شهر هاي درگيري، به ماهيت، علل و زمينهاي قوميهمفهوم قوميت و درگيري كراچي در دو بعد داخلي و خارجي بپردازد.

هاي قوميچارچوب نظري؛ قوميت و درگيري -الف

شـناس آمريكـايي وارد علـوم اجتمـاعي گرايي را در آغاز ويليام سامنر، جامعهاصطالح قومگرايـي را چنـين تعريـف .م قـوم 1906خود در سال كرد. او در كتاب رفتارهاي سنتي توده

ها و موازين فرهنـگ خـود را محـور قضـاوت ديگـران قـرار دادن. در ايـن كند؛ ارزشميهاي ديگر دانسـتن تعريف، اين منظور نيز نهفته بود كه فرهنگ خود را برتر از همه فرهنگ

شود؛ گروه قومي بعث ميگرايي دو مفهوم من). از اصطالح قوم9 :1386 (ازغندي و صابري،شـود امـا جاي يـك ديگـر اسـتفاده مـي اغلب به 2و قوميت 1و قوميت. واژه ي گروه قومي

شود؛ گونه تعريف ميهاي ظريفي بين اين دو مفهوم وجود دارد. يك گروه قومي اينتفاوتبـر تر كه داراي تبار، گذشته و تاريخ مشترك هستند واي بزرگاي كه در ميان جامعهجامعه

.)Smith, 1986: 16(كنند يك يا دو سمبل به عنوان نشانه ي وحدت خود تمركز مي

1. Ethnic group 2. Ethnicity


كند و براي از واژه ي قوميت براي يك گروه قومي استفاده مي 1آنتوني دي اسميت اي هـاي خـاص مشـترك، افسـانه ها شـامل ارزش كند. اين ويژگيآن شش ويژگي بيان مي

كـه شـامل -اجزايي بيشـتر از يـك فرهنـگ مشـترك درباره ي تبار مشترك، يك عنصر يا و به يـك سـرزمين خاصـي تعلـق دارد و گذشـته ي تـاريخي -مذهب، زبان و آيين است

.)Ibid: 21(كند، است مشترك كه حس هم بستگي را براي يك گروه قومي ايجاد مي هاي وبر قوميت به احساسات گروه قومي مربـوط اسـت كـه آگاهانـه بر طبق گفته

در واقع، قوميت عبارت است از .يابدخاطر انسجام گروه توسط اعضاي گروه توسعه ميبهاي هاي فرهنگي يا سرزميني خاص. اين اصـطالح پيچيـده احساس وفاداري به مردم، گروه

). ركـس 247 :1391 است زيرا هر دو لحـن نـژادي و فرهنگـي را در خـود دارد (هيـوود، هـاي مشـترك توسـط مذهب، سـرزمين، فرهنـگ و سـنت دهد كه زبان،چنين نشان ميهم

شود تا خود را به عنوان يك گروه قومي بشناسـانند، درحـالي اي از مردم استفاده ميجامعهكه قوميت موجوديت فيزيكي ندارد و تنها يك احساس اجتماعي است كـه ايـن احسـاس،

.)Rex, 1996: 88(كند حس يگانگي در يك گروه اجتماعي را ايجاد ميچـه بـه يـك گـروه قـومي و شود؛ آنهاي طرح شده چنين نتيجه گرفته مياز بحث

همبستگي قومي مربوط است، از زماني به زمان ديگر و از مكاني به مكـان ديگـر متفـاوت پذير نيست. به هرحال است و اجماع بر سر روي كرد سياسي مشخص، در اين مورد امكان

اين است كـه در واقـع، درگيـري قـومي چيسـت؟ و آيد، پرسشي كه در اين ميان پيش ميآيد؟ اين مفهوم معموالً حكايت از يك درگيري داخلي دارد كـه در آن چگونه به وجود مي

شوند. اين واژه ابعـاد وسـيعي هايي كه اساس قومي دارند با يك ديگر وارد منازعه ميگروهي قومي قابل شناسايي است: گيرد. دو نوع درگيراز حوزه ي سياسي و اجتماعي را در برمي

گونه منازعات ممكـن هاي داخلي قومي. اينهاي قومي و يا جنگيكي، درگيري ميان گروه

1. Anthony D.Smith


است بر سر موضوعات مهمي مثل مسائل سياسي، اجتماعي، اقتصادي، فرهنگـي، مـذهبي، هاي قومي بـا حكومـت ها ميان گروهقلمرويي و مسائل زباني باشد؛ دومين شكل، درگيري

آورد. در ايـن زمينـه پـل كه بستر كاهش مشروعيت و اقتدار حكومت را فـراهم مـي استهـاي دولـت هاي قومي را نتيجه ي سياستگسترش كشمكش 2و دونالد ال هوويتز 1براسكند كه اين عوامل شامل: توزيع ها كمك ميدانند. عوامل زيادي به اين وضعيت درگيريمي

عي پيرامون نسبت به مركز، تسلط يك گروه قومي بر سـاير ناعادالنه ي منابع و منافع اجتماچنين بر سر نابرابري قدرت و نفوذ مناطق قومي نسبت به قدرت مركزي اسـت اقوام و هم

)Brass, 1991: 204-207.(

هاي داخلي برآمده از منازعـات ها و جنگدر حقيقت، اين عوامل بستر ايجاد بحرانملو از منازعات گروهي مداوم و متعدد است. منازعات قومي در يك كشور هستند. تاريخ م

بندي كرد. براساس اين عامـل توان بر حسب شدت و سختي آن طبقهچنين ميقومي را همكنـد. در بندي ميمنازعات قومي را برحسب ابعاد مهارشدني و مهارنشدني طبقه 3كريزبرگ

ضر به صلح كردن و آشـتي هاي درگير حاقطب مهارنشدني، منازعاتي وجود دارد كه طرف يابـد. در قطـب مهارشـدني، نيستند و بدين ترتيب دايره ي بسـته ي خشـونت تـداوم مـي

گزينند و از هاي نهادينه شده و قابل پذيرشي را براي رويارويي بر ميهاي درگير شيوهطرفكننـد مذاكره معمول و مرسوم براي حل و فصل مناقشه و پرهيـز از خشـونت اسـتفاده مـي

).143 :1391 (داودي،با اين تفاسير بايد اين نكته را اشاره كرد كه منازعات قومي نه پديـده ي طبيعـي و

هاي ساختگي و نتيجه ي انتخاب عامدانه ي افراد يا رهبران و پيروان ساده بلكه جزو پديدهيـت ). جدا از اين مسائل اكثر پژوهش گران مطالعات قومي اهم200 :1390 آنانند (كريمي،

انـد. گيرند و يا به آن كمتر توجه داشـته هاي قومي ناديده ميعنصر خارجي را در كشمكش

1- Paul Brass 2- Donald L.Howitz 3- Kriessberg


در واقع دخالت و اميال عناصرخارجي (كشورهاي قدرتمند) نيز باعث مداخله ي سياسي و ها مي شود كه ابعـاد بحـران را بـراي كشـورهاي درگيـر، نظامي خارجي در اين كشمكش

). 164-165 :1389 ،كند (احمديتر ميپيچيده داخلي در پاكستان ثباتيمثلث بي -ب

اي و ... كشور پاكستان همواره با مشكالت عظيم سياسي، اقتصادي، اجتماعي، قومي، فرقـه ها،كه ترين اين چالشاست كه در ادامه به شاخص هاي گذشته روبه رو بودهدر طول سال

شود.به همراه داشته است، پرداخته ميمثلث تهديدي را براي ثبات و امنيت پاكستان بحران مشروعيت -1

مشروعيت هر نظام نه صرفاً به قانونيت دولت از نظر حقوقي بلكه به پذيرش اجتمـاعي آن هـاي پـذيرش اجتمـاعي در نظـامي شود. بر اين اساس اگر زمينـه از جانب اتباع مربوط مي

). 42 :1386 خواهد شـد (بشـيريه، وجود نداشته باشد، اين كشور درگير بحران مشروعيتگـردد. از نظـر اصلي بحران سياسي در كشور پاكستان به بحران مشروعيت بر مـي ريشه يدر پاكستان دو عامل اصلي باعث ايجاد بحران مشروعيت در ايـن كشـور شـده 1اولدنبرگ

به پذيرش نياز مبرماست: نخست، فقدان تعهد دموكراتيك به حكومت اكثريت و دوم، عدمبرگزاري انتخابات آزاد و سـالم و ايجـاد يـك نظـام فـدرالي مبنـي بـر عـدالت و احتـرام

).211 :1390 (موسوسي جشني،چنين قبل از آن، مشروعيت نظام سياسي .م و هم1972بر اساس قانون اساسي سال

پاكستان بر دو پايه بنيان نهـاده شـده اسـت: اسـالم و جمهوريـت. اسـالم، فلسـفه اصـلي دهد زيرا انگيزه ي تشكيل اين كشور اسالمي تنها عـاملي ديت پاكستان را تشكيل ميموجو

1- Oldenburg


بود كه رهبران سياسي و مذهبي اين كشور را در كنار هم قـرار داد و بـه اسـتقالل از هنـد وادار كرد. گذاران پاكستان بـراي تحقـق نظـام سياسـي اسـالمي در ايـن كشـور راهكـار بنيان

تند. از همان زمان، دموكراسي به عنوان ساختار قانوني كشور بـه جمهوريت را در پيش گرفتصويب رسيد اما با وجود قرار گرفتن اسالم و جمهوريت به عنوان زيربناي نظـام سياسـي

هاي حاكم هرگز نتوانستند در ارايه سازوكارهاي تحقق اين دو اصل زيربنـايي كشور، دولتها و نيز وجـود احـزاب انگاري آنيشتر از سهلها بموفقيتي به دست آوردند. ناكامي دولت

شد. احزاب فعال در اين كشـور بـه دو حاكم كه همگي ليبرال و دموكرات بودند، ناشي ميشوند: احزاب سياسـي و احـزاب اسـالمي. ايـن دو گـروه در واقـع گروه عمده تقسيم مي

خـواهي. نماينده دو گرايش مختلف هستند، گرايش اسـالم خـواهي و گـرايش جمهـوري خواهان بوده است كه ميانه ي خوبي با اسالمي قدرت سياسي تاكنون در انحصار جمهورياند، نظام سياسي گاه نخواستهخواه در واقع هيچكردن كشور ندارد. احزاب سياسي جمهوري

پاكستان يك نظام اسالمي تلقي شود. به گفته ي خورشيد احمد نديم، حـزب مسـلم ليـگ خواه) نه تنها براي ديني ساختن كشور تالش نكرده بلكـه جمهوري (قدرت مندترين حزب

برعكس كوشيده است، نظام را به نظامي سكوالر و غيرديني تغيير دهد. مسلم ليگ از سـال گـاه درصـدد تـأمين .م قدرت را در اين كشور در اختيـار داشـت امـا هـيچ 1971تا 1947

ب مردم به رهبري ذوالفقار علي بوتـو، .م كه حز1971مشروعيت ديني برنيامد. پس از سال نظير بوتو جايگزين مسلم ليگ شد، روند اسالم زدايي سرعت بيشتري پيدا كرد. پدر بي

گرايانه ي سوسياليستي بـود. بوتـو در هاي آرمانبوتو فردي انقالبي و داراي گرايشي از ديـن، كرد تا مشروعيت ديني دولت را در پرتو تفسـيرهاي سوسياليسـت واقع تالش مي

گونـه تفسـيرها مـورد قبـول رهبـران مـذهبي آن كشـور قـرار نگرفـت و تأمين كند اما اينگرايان با وارد كردن اتهام ارتداد به بوتو و ضد دين خواندن دولت او عليـه او بسـيج اسالم


.م 1977-1988هاي شدند و دولت وي را سرنگون كردند. در اين دوران فقط در ميان سالهـايي در جهـت اسـالمي كـردن كشـور بـردارد. ايـن الحق كوشيد، گامظامي ضياءدولت ن

سياست دولت، حزب جماعت اسالمي را به دولت نزديك كرد اما مشكل عمده اين بود كه دولت نظامي ضياء پايه ي ديگر مشروعيت يعني جمهوريت را كامالً به فراموشي سپرد. در

حزب غير مذهبي مسلم ليگ و مردم دست به دست .م نيز قدرت دوباره بين دو 1990دهه كه پايـه -توان داليل عمده در ظهور رژيم اقتدارگرا در پاكستان شد. جدا از اين مسائل مي

در پاكسـتان -1را شـامل مـوارد زيـر دانسـت: -آوردي بحران مشـروعيت را فـراهم مـي هاي غيرنظامي دولت ها قرار نگرفته است. گرچهجمهوريت و دموكراسي مورد توجه دولت

ها پـس از كسـب اند اما اين دولتدر اين كشور هميشه از طريق انتخابات به قدرت رسيدههاي دموكراسي را ناديده گرفتند و به تدريج به سـمت اقتـدارگرايي قدرت، اصول و ارزش

ي عالوه بر آن در پاكستان مشكل اساسي وجود رژيم اقتدارگرا، ناشـ -2 تمايل پيدا كردند؛از احزاب سياسي در اين كشور است. احزاب سياسـي عمـده ي پاكسـتان تنهـا بـر مبنـاي

اي است كه قادر به جذب و گونهها بهاند و ماهيت آنگذاري شدههاي دموكراسي پايهارزشها را هاي اسالمي در درون خود نيستند، كه اين عامل در گذشته و حال، دولتهضم ارزش

جدا از اين مسائل -3)؛ 263-265 :1380 به رو كرده است (عارفي،با بحران مشروعيت روطوري كه ارتش در سـه دوره ارتش در اين كشور نقش مهمي در تشكيالت دولتي دارد، به

برداري كرده است. در طول نخستين دهه ي ي متمايز از اين نقش مركزي به نفع خود بهرهسپتامبر، ارتش از قدرت 11ل هاي پس از جنگ سرد، در زمان جهاد در افغانستان و در سا

). عالوه 211 :1390 خود براي نفوذ هر چه بيشتر در پاكستان استفاده برد. (موسوي جشني،بر آن، دخالت ارتش در سياست، فضاي مناسب براي رشد بنيادگرايي را در اين كشور پديد

جايگـاه بنيادگرايـان از آورد و ميدان را براي نيروهاي مدني بسيار تنگ كرده است. تقويتافزايد و امنيـت را بـه گونـه فزاينـده بـا هاي موجود در كشور ميآن رو كه بر ژرفاي گسل


سـازد. وجـود ايـن تنـاقض در زنـدگي كند، مداخله ارتش را الزامي ميچالش روبه رو ميــهپاكســتان، ســبب نهادينــه شــدن بــي ــاتي و لــرزش پاي هــاي دموكراســي شــده اســتثب

).7 :1386 هشيار،(د مشكالت اقتصادي و اجتماعي -2

پاكستان جزو شش كشور پر چمعيت دنيا و دومين كشور دارنده ي جمعيت مسلمان بعد از ميليـون نفـر، 176.م پاكستان با جمعيتي حدود 2009اندونزي است. طبق آمار تخمين سال

ــت ــت اســ ــد جمعيــ ــرخ رشــ ــر نــ ــت از نظــ ــر جمعيــ ــور پــ ــتمين كشــ هشــميليون 176درصد از جمعيت 24چنين، نزديك به ). هم25 :1391 (احمدي و بيداهللا خاني،

.)Javaid, 2009: 24(كنند نفري پاكستان، زير خط فقر زندگي مي

)Javaid, 2010: 124-126(منبع:

31%

16%16%

13%

10%

5%4%

5%

شاخصه هاي ميزان فساد در پاكستان

فقدان پاسخگوييحقوق و مزاياي كم انحصار قدرتدخالت خواسته ها و اميال فرديفقدان شفافيتقدرت نفوذ افرادفقدان تشريفات اداريساير


دود .م كشور پاكستان در حـ 2005المللي پول در سال براساس تخمين صندوق بين المللي دارد. بر طبـق گـزارش هـاي سـايت ميليارد دالر بدهي خارجي به نهادهاي بين 40

market watch اخيراً گروه توسعه ي تحقيقاتي اوراسيا تحقيقي در مورد ثبات اقتصـادي وسياسي كشورهاي واقع در قاره ي آسيا و اروپا انجام داده است كه بر طبق ايـن پـژوهش،

ترين اقتصاد جهان معرفـي ثباتبي 46دليل شرايط نابسامان و كسب رتبه كشور پاكستان به ). عالوه بر آن بر اساس شاخ، ميـزان فسـاد 25 :1391 شده است (احمدي و بيداهللا خاني،

جهان قرار دارد كه اين مسأله حاكي 180.م در رتبه ي 2009اين كشور در سال 1اقتصاديي در اين كشور است كه بي اعتمـادي سياسـي را بـه هاي اقتصاداز عدم شفافيت در حوزه

توان براساس چنين ميدهد. به هر حال اين ميزان فساد در اين كشور را همجامعه انتقال مي بندي كرد.داليل نمودار زير شاخص

ميليون كودك در شرايط مشغول به 20عالوه بر اين مسائل، در اين كشور نزديك به سوادي در اين كشور حدود رد به شرايط بردگان شبيه است. نرخ بيكار هستند، كه اكثر موا

شـوند. ايـن شـرايط ها به مقطع راهنمايي وارد ميدرصد از بچه 30درصد است و تنها 68اقتصادي و اجتماعي نابسامان خود باعث باال رفتن سطح انتظارات مردم شده و عدم تغييـر

طلب هاي مختلف مخاصمها به گروهث پيوستن آنشرايط جامعه، افراد را نااميد كرده و باع ).25 :1391 شده است (احمدي و بيداهللا خاني،

قومي –اي اختالفات فرقه -3

دهند، به دو گروه سني درصدي جمعيت آن را تشكيل مي 95مسلمانان پاكستان كه اكثريت د جمعيـت بـه درصـ 20درصد و شيعيان بـا تقريبـا 75ها با شوند. سنيو شيعه تقسيم مي

شوند و ساير مذاهب، از ترتيب به اولين و دومين گروه بزرگ مذهبي پاكستان محسوب مي

1- Corruption Perception Index


درصـد سـاكنان ايـن سـرزمين رواج 5جمله مسيحيت، آيين هند و سيك در ميان كمتر از هاي مذهبي در پاكستان داراي فرق مختلفي هستند، عـالوه ها و گروهدارد. هر يك از شاخه

چنين به لحاظ اعتقادي يكپارچه نيستند و هر يـك در درون هاي مذهبي همرقهبر آن، اين ف ).86-87 :1391 خود تقسيماتي دارند (عطايي و شهوند،

هاي ديني، مذهبي و سياسي فعال در پاكستان از لحـاظ سـازوكار وجـودي، سازمانهـاي سياسـت فاقد ساختار مناسب با اهداف خود هستند. از اين رو توازن بين ساختارها و

هاي اسالمي پاكستان هاي گروهآنان عمدتاً بر هم خورده است. در واقع ساختار زيرمجموعهاي است كه بر مبناي اعتقادات و باورهاي خصـمانه ي مـذهبي اسـتوار شـده ساختار فرقه

است. هاي راديكاليسم در بستر ايدئولوژي حاكم بر انديشه ديني اهـل در اين كشور آموزه

طـوري كـه پديـده ي ها وجود دارد، بـه ل گرفته است و هماهنگي كامل ميان آنسنت شكهـاي فـرق مـذهبي ديوبنـدي و راديكالسيم طالبانيسم در پاكستان نيز از تركيب ايدئولوژي

شـوند. جـدا از آن، هـاي اهـل سـنت محسـوب مـي وهابيت ايجاد شده است كـه از فرقـه اند، با مكاتب سلفي و ديوبندي نوالي فرموله شده هاي قومي پشتون كه با عنوان پشتوسنت

سازگار شده است. اين گروه قومي همواره انديشه ي تشكيل كشور پشتون از مناطق تحت .م بـه 1893تسلط پاكستان و افغانستان را دارند؛ چرا كه معتقدند اين ميهن تاريخي در سال

ان را تقسـيم كـرده اسـت و حـال وسيله ي خط ديورند، مرز ميان هنـد بريتانيـا و افغانسـت ).26 :1391 خواهان تشكيل مجدد آن هستند (احمدي و بيداهللا خاني،

بندي جغرافيايي، پاكسـتان از چهـار ايالـت و يـك منطقـه ي قبـايلي از نظر تقسيم تشكيل شده است. هر چهار ايالت و از جمله منطقه ي قبايلي به نوعي با هـم در تعـارض

ها (ايالت بلوچستان) و ها (ايالت سند)، بلوچها (ايالت پنجاب)، سنديقومي هستند. پنجابي گـاه نظـر مسـاعدي نسـبت بـه يـك ديگـر ها (ايالت سرحد و منطقه قبـايلي) هـيچ پشتون


صحنه ي سياسي پاكستان، صحنه رقابت دائمي ميان اين اقوام براي كسب قدرت اند.نداشتهخلي، مسأله ي كشمير نيز براي پاكستان بـه عنـوان هاي دابوده است. عالوه بر اين تعارض

).95 :1389 آيد (دهشيار و محمودي،هاي عمده ي اين كشور به حساب مييكي از چالش هاي تشكيل دهنده ي جامعه ي پاكستانقوميت -پ

شـود. اشـتراك جامعه ي پاكستان با چندگانگي فرهنگي و ناهمگوني قـومي توصـيف مـي گونه كه گيرتز رود. آنشمار مي هاي قومي پاكستان بهگي اصلي گروهويژ سرزميني و زباني

هاي قومي در پاكستان، خاستگاه فرهنگي دارنـد و در كند؛ از لحاظ عملي گروهتوصيف ميهاي قومي انسجام و همبسـتگي شـديدي را ايجـاد كـرده اين ميان، دين و مذهب در گروه

هـاي مختلـف شود و ويژگينژادي تقسيم مي -هاي متفاوت زباني است. پاكستان به گروهشوند. در پاكستان، قومي جزء عوامل اصلي واگرايي و منازعات در اين كشور محسوب ميطلبانـه بـوده اسـت قوميت بنگال از نظر فرهنگي، زباني و اقتصادي داراي انگيزه ي جدايي

اي و فرهنـگ قبيلـه مدت است. درحالي كه قوميت پشتون داراي سابقه ي تاريخي طوالني چنين هم بسـتگي زبـاني و فرهنگـي در قوميـت سرزميني بر قوميت بلوچ حاكم است. هم

هـاي قـوميتي، رسـد.جامعه ي پنجـاب بـا حفـظ تمـام سـمبل نظر مـي تر بهسندي پر رنگ )Khan, 2008: 16(رود. شمار ميقدرتمندترين قوميت در پاكستان به


ور پاكستان مهاجرهـا هسـنتد كـه بـا هويـت ديگر گروه قومي تشكيل دهنده ي كش .م 1998شوند. طبق گزارش آمـارگيري فرد در صحنه ي ملي ظاهر ميزباني و منحصر به

هاي مختلف قومي و زباني مختلف تقسيم مي شود، كه در نمودار جمعيت پاكستان به گروه زير انعكاس داده شده است.

)Javaid & Hashmi, 2012: 60(منبع:

توان در ايالت پنجاب ديد. جايي كه هاي قومي شديدي را مين تفاسير، امروزه درگيريبا اي

هاي پنجـابي اسـت. گروه سيرايكي زبان براي جدايي مرزهاي قلمرو خود در ستيز با گروهخيبر پختونخواه (اين ايالـت قـبالً بـا عنـوان ايالـت چنين در ايالتهاي پنهان هماين تنش

درست به همان دليل در حال جنگ هستند، نيـز 1يي كه گروه هزاراسرحد معروف بود) جاهاي ساكن در بلوچستان نه تنها بين خودشان در حال جنگ هستند بلكه وجود دارد. قوميت

1- Hezara

پنجابي44%

سيرايكي10%

سندي14%

پشتو15%

بلوچي4%

اردو8%

ساير5%

گروه هاي قومي تشكيل دهنده كشور پاكستان


با دولت مركزي نيز در حال جنگ هستند. بدترين حالت درگيري قومي در ايالت سند ديده خـاطر .م بـه 2011كـه فقـط در سـال . شايان گفـتن اسـت )Bakt, 2008: 241(شده است

:Javaid & Hashmi, 2012(نفـر قربـاني شـدند 2000هاي قومي در پاكستان بيش ازنزاع

در اين ميان، شهر كراچي به عنوان قطب صنعتي پاكستان بيش از پيش درگير اين قبيل ).60ن متمادي را در منازعات قومي بوده است و بيشترين قربانيان منازعات قومي در طول ساليا

بر گرفته است. اهميت شهر كراچي براي پاكستان -ت

شهر كراچي به عنوان مركز ايالت سند است كه داراي مجمع استاني، فرمانـداري و ديـوان چنين به عنوان مقر نظامي قدرتمند پاكسـتان محسـوب عالي ايالت سند است. اين شهر هم

درصـد 8/4ر جمعيـت بـا نـرخ رشـد سـاالنه ميليون نفـ 15شود. كراچي امروزه داراي ميهاي داخلي و خارجي به باشد. در واقع رشد جمعيت زياد در كراچي ناشي از مهاجرتمي

هزار خانوار بـه متروپـل شـهر كراچـي اضـافه 35اين شهر بوده است. هر ساله در حدود درصـد 14درصـد مهـاجر، 55شوند. امروزه مشخصه ي جمعيت قومي كراچي شـامل مي

هـا درصد از ديگـر قوميـت 12درصد بلوچ و 4درصد سندي، 7درصد پشتون، 9پنجابي، است.

شود. عالوه برآن اين شهر داراي بخش شهري و روستايي تقسيم مي 18اين شهر به در شرق است كه عالوه بر مراكز تجـاري بـه 2در غرب تا قارو 1خطوط ساحلي كاپه مانزهشـوند. وجـود تنهـا منطقـه ي بحـري در اكسـتان محسـوب مـي عنوان مراكز توريستي پ

پاكستان، شهر كراچي را به يك منطقه ي استراتژيك تبديل كرده است. بايـد ايـن نكتـه را

1- Cape Monze 2- Gharo


درصد از تسـليحات و 75اشاره كرد كه در طي ساليان حضور ناتو در افغانستان نزديك به شد. و بارگيري ميمنابع ناتو از اين بندر به مقصد افغانستان تخليه

آباد قـرار دارد امـا جدا از اين مسائل، اگرچه مقر نيروهاي دريايي پاكستان در اسالمسازي پاكستان مطرح است و كليـه ي تأسيسـات سـاخت كراچي به عنوان منطقه ي كشتي

ها در بندر كراچي مستقر است. تجمع مراكز مالي و تجاري در كراچـي باعـث شـده كشتيهـاي اقتصـادي پاكسـتان را بـه خـود درصد از زيرسـاخت 60هر در حدود است تا اين ش

شـود و داراي حـدود اختصاص دهد. عالوه بر آن كراچي به پنج ناحيه صنعتي تقسيم مـي . برطبق اعالم حكومت فدرال، كراچي )Gayer, 2003: 2-3( هزار صنعت مختلف است15

بودجـه ي كشـور در درصد از 42 درصد از توليد ناخالص داخلي پاكستان و 15در حدود درصد از درآمد حكومـت فـدرال پاكسـتان را تـأمين مـي كنـد. حضـور 25بخش توليد و

هاي صنعتي چون شركت صنعتي سند و كـورانجي و... ايـن ترين شركتبزرگترين و عظيمهاي صنعتي بديل براي پاكستان تبديل كرده است. توليدات شهركمنطقه را به نمونه اي بي

هاي شيميايي، فوالد، دستگاه هـاي صـنعتي و... اسـت. ايـن كراچي شامل انواع فرآورده درگـذاري آل براي تجـارت و سـرمايه شهر به دليل موقعيت ژئواستراتژيك يك منطقه ي ايده

هـاي چنان نقش مسلط خـود را در حـوزه شود اين شهر همبيني ميشود. پيشمحسوب مي .)Rathore, 2009: 3-4(ه در پاكستان ايفا كند هاي آيندصنعت و تجارت در دهه


آرايش قومي كراچي -ثشود. گرچه مهاجران ترين مركز تجاري و قطب صنعتي پاكستان محسوب ميكراچي بزرگزباني يك فشار جمعيتي شديدي را در ايـن شـهر ايجـاد كـرده -هاي قومي و ديگر گروه

شهر، يك نيروي كـار بزرگـي را فـراهم آورده در است اما در همين زمان افزايش جمعيت.م گرفته شـده اسـت، كراچـي از 1998. طبق آماري كه در سال )Gayer, 2003: 1-2(است هاي قومي زير (به درصد) تشكيل شده است. گروه

)Javaid & Hashmi,2012:62(منبع: چـي حضـور هاي زباني در بافت جمعيتي كرادهد كه تمام گروهنموار باال نشان ميچنين حـاكي از آن اسـت كـه جامعـه ي اردو كنند. اين نمودار همدارند و آن را تكميل مي

هاي زباني برتري دارند.زبان بر ديگر گروه

0

10

20

30

40

50

60

70

80

كراچي شرقي كراچي غربي كراچي جنوبي كراچي مركزي مالير

قوميت هاي تشكيل دهنده شهر كراچي از نظر جغرافيايي

پنجابي اردو سندي پشتو بلوچي سيرايكي ساير


هاي قومي در كراچيزمينه و علل درگيري -جاي نيست بلكه برعكس بسيار پيچيده اسـت. در ها دركراچي موضوع سادهماهيت كشمكش

ثباتي و نا بساماني شهر تأثير داشته اسـت. عوامـل زيـر عوامل گوناگوني در بيها طول دهه ها و منازعـات در ايـن شـهر بسـيار بـا اهميـت تلقـي براي شكل دادن به ماهيت درگيري

شوند:مي الگوهاي مهاجرت -1

كند. درواقع بـه علـت مهـاجرت زيـاد، گاير از كراچي به عنوان يك باشگاه شهري ياد ميريزي روبه روست. درحال حاضر كراچـي بـه اي و برنامهشهر با مشكالت گوناگون توسعه

دو ناحيه توسعه يافته و ناحيه توسعه نيافته تقسيم شده است. جايي كه تسـهيالت زنـدگي طور نامساوي ميان نواحي مختلف تقسـيم شـده اسـت. مثل آموزش، بهداشت، فاضالب بهلف پاكستان هنوز هم به علـت اهميـت صـنعتي آن ادامـه مهاجرت به كراچي از نقاط مخت

تـا 1940تـوان برشـمرد: از سـال دارد. تا به امروز چهار موج مهاجرت به كراچـي را مـي .م 1980تــا 1960.م مهـاجران از هندوسـتان بـه كراچـي مهـاجرت كردنـد؛ از سـال 1950عـدادي از روسـتاييان ت 1990تـا 1970ها به كراچي سـرازير شـدند؛ از ها و پشتونپنجابي

.م تـأثير 1990تـا 1980به نواحي شهري مثل كراچي نقل مكان كردند و از سال 1سندهيس .)Gayer, 2003: 4-5( شديد مهاجران افغاني به اين شهر زياد بوده است

گـران، اولـين در واقع اين نكته را بايد خـاطر نشـان كـرد كـه از نظـر اكثـر تحليـل ها از هند بـه پاكسـتان ي قومي در كراچي پس از اولين موج مهاجرتهاهاي درگيريزمينه

.)Rathore, 2009: 6(ها در كراچي رخ داد ميان مهاجران و سنديها فشار دوچنداني را ها و نفوذ پشتوندر ميان چهار موجي كه بيان شد، هجوم افغان

اند و با شان حفظ كردهيها ارتباط خود را با منطقه ي محلبه شهر وارد آورده است. پشتون 1- Sindhis


چنـين در حلبـي آبادهـاي كراچـي سـاكن و ها همكنند. آنها حمايت ميدرآمد خود از آنهـا را ايجـاد ها ايـن مكـان ها شدند كه در آغاز مهاجرها و پنجابيباعث گسترش اين مكان

وت ها به اين شهر، خشونت و نزاع را براسـاس عامـل تفـا كرده بودند. بعدها هجوم پشتونهاي ساخت صنايع، تجارت و حمل و نقل را بـه چنين بخشها همزباني بيشتر كرد. پشتون

ترين منشاء درگيـري در ها مهمعهده گرفتند. در حال حاضر رقابت ميان مهاجران و پشتون .)AliShah, 1997: 92(رود شمار مياين شهر به

هاي قومي در كراچيهاي سياسي درگيريريشه -2

هـاي قـومي مخـالف اسـت. ماهيـت پيچيـده ي گـروه -هاي زبـاني محل هويتكراچي، ها بـه تواند به عنوان يكي از عوامل عمده ي درگيريچنين ميقومي در كراچي هم -زباني

هاي قومي در اين شـهر بـه مـوازات دو خـط قابـل هاي سياسي گروهحساب آيد. اولويتپيوندند درحالي كه بقيـه بـه حـزب مـردم مي ميشناسايي هستند. مهاجران به احزاب اسال

.م هيچ تصـوير روشـني از احـزاب قـومي و 1970تا 1947پاكستان گرايش دارند. از سال .م شـرايط و 1970آمـد گرچـه در اوايـل سـال احزاب سياسي در كراچـي بـه چشـم نمـي

ها تغيير پيدا كرد.گيريجهتي قومي در كراچي داشت: يكي از ايـن هااي بر تنشدو واقعه ي مهم تأثير برجسته

هاي نخست وزير ذوالفقار علي بوتو بود كه با عنوان كردن نارضايتي مـردم وقايع، سياستسند از دولت مركزي، به كم كردن احساس همبستگي و انسجام اين مردم از دولت مركزي

بنـدي را هشتاب بخشيد. در همين زمان، دولت برآمده از حزب مردم پاكستان، روش سهميدرصد از مشاغل دولتي و اجازه كار در دولت براسـاس 60تدوين كرد. بر اساس اين رويه

درصـد بـراي شهرنشـينان تعيـين شـد. ايـن 40تحصيالت آكادميـك بـراي روسـتاييان و هـاي زبـاني بـه عـالوه شـورش شد.هاي ضد مهاجران تلقي ميها به عنوان توطئهسياست


كرد؛ واقعه ي دوم، زبان بيل ها را بيشتر مياجران و ديگر قوميتهاي موجود بين مهشكاف .)Ahmar, 2002: 2(.م توسط مجلس مقننه به تصويب رسيد 1972بود كه در جوالي

.م بـر 1978آموزان مهاجران در سـال دانش هاي زباني، اولين سازمانبعد از آشوب موزي مهاجران در پاكسـتان بعـدها آهاي دانشاساس مباني قومي تأسيس شد. تمام سازمان

نهضت قومي مهاجران را تشكيل دادند و سپس نام خود را به نهضـت متحـد قـومي تغييـر ، 1374پيوسـتند (پيشـوايي، طلب به نهضت متحد قـومي دادند. بعدها تمام مهاجران جدايي

:21 - 20.( به عنوان شروع نزاع قومي در كراچي مشـخص شـده اسـت. اولـين 1980دهه ي

بار شكل گرفـت. دختـري ها بعد از يك تصادف مرگشورش قومي بين مهاجران و پشتونمالحظه، از به نام بوشرا زائدي از قوميت مهاجران كشته شد كه در اين رويداد راننده ي بي

هـاي بعـد، سـيل خشـونت . در سـال )Rashid & Shaheed, 1993: 32(قوميت پشتون بود مخـدر چيـان مـواد هاي قومي، نيروهاي مسـلح و قاچـاق شدت يافت كه در آن، تمام گروه

اند. حضور داشتند. از آن زمان هزاران انسان بي گناه قرباني اين منازعات قومي شده فشارهاي جمعيتي -3

وارد آورده است. آمـار افزايش بي سابقه ي جمعيت در كراچي فشار زيادي را بر حكومتميليون نفـر بـوده اسـت. افـزايش 85/9دهد كه جمعيت كل كراچي .م نشان مي1998سال

ميليـون نفـر رسـانده 25/14.م اين شهر را به مرز حـدود 2011تدريجي جمعيت در سال .)Javaid & Hashmi, 2012: 64(است

يرا مردم جوياي كار افزايش جمعيت در كراچي نسبت به ديگر نواحي بيشتر است زافزاينـد. حـدود كنند و به جمعيـت آن مـي از كشورهاي همسايه به اين ناحيه مهاجرت ميكننـد كـه در يافته و حلبي آبادها زندگي مينيمي از جمعيت كراچي در نواحي كمتر توسعه


ها تأمين نيازهاي اوليه به آساني مقدور نيست. سطح پـايين امكانـات آموزشـي و اين مكاننيافتـه نيـز در ايـن شـهر اخـتالف هـاي توسـعه يافته و مكانهاي توسعهبهداشتي بين مكان

.)Malik, 1998: 2218(فاحشي دارد هاي قوميطلب به مثابه عامل درگيريهاي جنايت كار و جداييگروه -4

طلب بسياري وجـود دارنـد. بعضـي از هاي نزاعي و جداييدر سرزمين قومي كراچي گروهو غيـره 2، تحريـك جعفريـه پاكسـتان 1ها در جبهه سياسي مثل سپاه الصحابه پاكستانگروه

المحمـد، طلب مذهبي مثل لشكر جنگوي، جـيش هاي منازعه ي حضور دارند. بعضي گروهاند اما در حال حاضر حزب التحرير و تحريك طالبان پاكستان، توسط حكومت ممنوع شده

. )Pak Institute for Peace Studies, 2009: 6(هنـد دمخفيانه به عمليـات خـود ادامـه مـي دهند. قومي را در شهر ترويج مي -هاي خيريه ي مذهبي، ديدگاه مذهبي بسياري از سازمانهـاي طلب، بعضي از گـروه هاي جداييطلب و گروههاي مذهبي خشونتجدا از اين گروه

گروه شعيب، دسته الياري، گروه جنايت كار نيز در اين شهر، شبكه ي بسيار پيچيده دارند.گناه جزء بـدنام خاطر كشتن مردم بيرحمان داكيت، و گروه ارشد پاپو در منطقه الياري به

هـاي هـا بـا گـروه چنين اين گـروه روند همشمار ميهاي غير رسمي پاكستان بهترين گروهمـوم نيـز ايـن . در ع)Khan, 2008: 7-8(مختلف قومي به شكل غير مستقيم ارتباط دارنـد

هاي تبه كار داراي ايدئولوژي نيسـتند و افـراد بيكـار ديدگاه وجود دارد كه بعضي از گروهها مي پيوندند. جدول زير نواحي پاكستان را با گـروه هـاي خاطر كار به اين گروهاغلب به

دهد.كنند، نشان ميخالف كاري كه در آن فعاليت مي

نواز جنگوي دربه دست حق 1985. گروه سني مذهب نظامي، كه بر فرقه ي وهابيت استوار است. سپاه الصحابه در ششم سپتامبر 1

گذاري شد و انگيزه ي اصلي او از تأسيس سپاه الصحابه مقابله با نفوذ ايران در پاكستان و شهر جنگ از توابع ايالت پنجاب بنيان ).272، :1380جلوگيري از رشد تشيع سياسي در اين كشور بوده است (عارفي،

ضياء الحق براساس فقه اهل سنت مخالفت كند. .م تشكيل شد تا با برنامه اسالمي كردن 1979. گروه شيعه مذهب كه در سال 2


هاي جنايت كارگروه مناطق و نواحيهاي ارشـدپاپو و جعفـر گروه نواحي مهاجرنشين آگراتاج، بيهار و گلستان

ذكريوارا،محمد، سعيدآباد، سينگو، چـاكيها و مناطقي چون؛ خيابان گلخيابان

آبـاد، باكرا پيري، نرو كومهاروارا، دوبي گات، خيابان نوا، كالكوت، عثمـان خيابان ركسر، ميران پير و ناحيه خادا

لرحمانگروه عبدا

نواحي از قبيل؛ هيگورآباد، خيابان ايدو، درياباد، نوآباد، خيابان شـاه بيـك، بغدادي و بازار لين

گروه جنگو

گروه بابالدا آبادانتهاي خيابان ركسر و غرب ناحيه عثمان )Pak Institute for Peace Studies, 2009: 7(منبع:

ا ههاي قومي در كراچي؛ علل و زمينهنزاع -چ

زارتمان معتقد است كه ناديده گرقتن تأمين نيازهاي اساسي، شرايط اصلي ايجاد درگيري را ها پاسخ شوند و يا با خشونت با آنكند. براين اساس، وقتي نيازها ناديده گرفته ميمهيا مي

.)Zartman,2000:141(شود شود، نارضايتي به تنش و خشونت تبديل ميداده مي قومي در كراچي بـه علـت نيازهـايي اسـت كـه ناديـده گرفتـه هايوجود درگيري

شوند. در حال حاضـر كراچـي مركـز شوند و يا حقوقي است كه مردم از آن محروم ميميشود. منشاء درگيري كامالً مربـوط بـه زمـان حـال هاي قومي در پاكستان تلقي ميخشونت

كراچـي پايتخـت پاكسـتان شـد. .م 1948نيست بلكه منشاء تـاريخي دارد. وقتـي در سـال پنجابي بيشترين استفاده را از آن بردنـد در حـالي كـه ايـن -هاي مهاجرنخبگان از قوميت

هاي محلي شد. اين اولين تصميم سياسي دولـت بـود كـه موضوع موجب نارضايتي سندي. اكنـون تـنش بـه )Gayer,2003:3(داد هاي موجـود در كراچـي را تشـكيل مـي علت نزاعهاي ميان شهر و روستا يا بين جامعه ي مهاجران و سندي محدود نشده است بلكه درگيري هـا نـه تنهـا بـه دليـل هـا هسـتند. علـت درگيـري ترين طرف ايـن درگيـري ها مهمپشتون


هاي شخصي و فردي است، بلكه تصميمات سياسي حكومت نيز منازعات قـومي خصومتتوان به هاي قومي در پاكستان را ميخشونتداخلي را تشديد كرده است. به هر حال، علت

سه قسمت تقسيم كرد: داليل سياسي -1

ها و نهادهاي كند تا سازماناين يك حقيقت است كه هويت سياسي، يك قوم را مجبور ميهـا كند. تمام قوميتها كمك ميسياسي وابسته ي خود را توسعه دهد تا به حفظ حقوق آن

مي هستند. جنبش ملي پناهنـدگان و مهـاجران و حـزب ملـي در كراچي داراي ساختار قوهاي خاص خود هستند. حزب مردم پاكستان و مسلم ليگ احزاب عوامي نماينده ي قوميت

ــه آن ــتند بلكـ ــومي نيسـ ــامالً قـ ــه كـ ــاگون دارنـــد هـــا پايـ ــايتي گونـ ــاي حمـ هـ)Javaid & Hashmi, 2012: 68(.

هايي بودنـد كـه ها و مهاجران جزء اولين گروهگوناگون پنجابي هايدر ميان قوميتگروه نخبگان شهري را شكل دادند در حالي كه تمام مشاغل مهم را در تأسيسات نظـامي و غير نظامي به خود اختصاص دادند. مهاجران كـه شـامل جوامـع خوجـا، بهـرا و ممـون

د بلكه كنترل تجارت را نيز به عهده گرفته شوند، نه تنها مشاغل حكومتي را اشغال كردنميها نيـز وارد رقابـت بـا ايـن . در طرف مقابل، ديگر قوميت)Wassem, 1996: 621(بودند ها بگيرند كه درنتيجه ي اين عمل، بين اقوام مختلـف ها شدند تا حقوق خود را از آنگروه

تـنش هـاي قـومي در هاي شديدي درگرفت. از نظر سياسي عوامل زير در ايجـاد درگيري كراچي مؤثر بوده است:

مهاجرت از تمام نقاط پاكستان به كراچي باعث ايجاد يـك بحـران سياسـي شـدههـاي كه سـندي نتيجه ي مهم در اين شهر داشته است: اول، اين است. مهاجرت داخلي دو

و شان به مرور زمان كـاهش يافـت كردند، جمعيت زيادي دارند، جمعيتمحلي كه فكر مي


كه مهاجران خود را براي اداره پاكستان ها محسوب شدند؛ دوم، اينبدين ترتيب جزء اقليتهاي زيـادي را بـراي پاكسـتان انجـام داده صاحب حق مي دانستند زيرا ستيزها و فداكاري

. در طرف مقابل، حزب عوامي ملي با اين نگراني مهاجران مخـالف )Raman, 2011(بودند سال، ساختار شهر 20هاي ايجاد شده در شهر بعد از حدود ه شكافاست و معتقد است ك

هـاي ها در كراچي نتيجه ي انكار تغييـر واقعيـت را تغيير خواهد داد. در حقيقت، خشونت ؛)Gayer, 2003: 4(جمعيتي اقوام مختلف است

م بنـابر قـوانين نظـامي مـورد نظـر 1958ها ريشه ي تاريخي دارد. در سـال تنش.، طرحي بين نخبگان پشتوني و پنجابي براي اخـراج مهـاجران از دسـتگاه ملـي، خانايوب

سياسي و اقتصادي اجرايي شده بود كه البته شكست خورد. وقتي قهـار ايـوب در جوامـع هاي شـديد بـين مهـاجران و هايي كسب كرد، شكافاردو زبان در نواحي حساس پيروزي

هـا پشـتون «كند؛ در كتاب خود نقل مي 1د اثار.م نيز آشكار شد. خال1964ها در سال پشتون.م به مهاجران حمله كردند كه در اين حادثه 1962به طرفداري از جناح فاتيما در انتخابات

دولت نتوانست جلوي كشتار وسيع جامعه ي اردو زبـان را بگيـرد. از ايـن دوران بـه بعـد »شـــودمـــيهـــا روز بـــه روز بيشـــتر و بيشـــتر خشـــونت بـــين مهـــاجران و پشـــتون

)Athar & Another authors, 2011: 22-23(؛ هـاي درگيـر اسـت. يكي ديگر از متغيرهاي مهم، فقدان ارتباط سياسي ميان گروه

بازي قدرت به جاي بحث درباره مباحث واقعي بازي، بر پايه ي متهم كـردن ديگـران بنـا روشـن كـردن آتـش خشـونت مـتهم خاطرشده است. دو رقيب اصلي گاه يك ديگر را به

خاطر قومي پشتون)، جنبش ملي مهاجران را به -كنند. حزب عوامي ملي (حزب سياسيميقريب به 2011كند. پيامد اين ادعا در ماه مه و ژوئن سال حق انحصاري و استثمار متهم مي

واقـع هـا مـورد حملـه نفر از پشـتون 160نفر از طرفداران حزب عوامي ملي و حدود 69

1. Khalid Athar


هـا مـورد حملـه واقـع شـد و هاي مختلف اين گروهها و مغازههاي تجاري آنشدند. هتل هـا در ناحيـه ي گلسـتان جـوهر، خيابـان ها را تعطيل كننـد زيـرا آن مجبور شدند تا مغازه

فيصل و منطقه كورانجي در محدوده كراچي شرقي كه متعلق به مهـاجران بـود، اقامـت شاهالوه بر آن رهبران حزب عوامي ملي مدعي هستند كه نـواحي مهاجرنشـين، گزيده بودند. ع

الحـق را بـراي ها رژيم ژنرال ضـياء اند. آنكاري در انتخابات ايجاد شدهآگاهانه براي دست .)HRCP Report, 2011: 11-12(كنند ايجاد اين مشكل سرزنش مي

مسئول قدرتمند شدن در ديگر سو، جنبش قومي مهاجران نيز حزب عوامي ملي را 16كننـد داند و ادعـا مـي چيان موادمخدر در كراچي ميارتش در سياست و افزايش قاچاق

اند، كه بـه ايـن عمـل نژادكشـي گفتـه هزار اردو زبان تاكنون توسط اقوام ديگر كشته شدهشود كه عليه مردم اردو زبان اعمال شده است. اكنون سطح درگيري ميان اين دو گـروه مي

رسد. ميزان خشونت اي رسيده است كه كنترل دولت بر اوضاع ناكارآمد به نظر ميبه مرحلهنفـر 1339، 2010توان با ارقام به دست آماده در طول دو سال مقايسه كـرد. در سـال را مي

ــا آگوســت 1423كشــته شــدند، در حــالي كــه ــه ت قتــل عــام شــدند 2011نفــر از ژانوي)Express Tribune, 2011(؛

ها را ناكارآمدي حكومت دانسـت. زمامـداران ترين عامل درگيريدرواقع بايد مهمحكومت نتوانستند قاتالن و كساني كه مسئول ايجاد اين مشكل بودند را دستگير كنند. شهر

هـا چيان موادمخدر شده است. جديدترين سـالح هاي جنايت كار مافيا و قاچاقپر از گروهشـوند. يكـي از كـارگران طرفـدار جنـبش قـومي وناگون كراچي يافت مينيز در نواحي گ

.م رو به رو 1986ها براي اولين بار با كالشينكوف در سال كه آنمهاجران اشاره داشت بدينــده ــي ش ــي يافــت م ــاتي در كراچ ــوع اســلحه و مهم ــر ن ــد و بعــد از آن ه شــود ان

)Hussain, 1986: 46(.


چنين براي خالي كردن شهر از زدايي در كراچي و همستاي اسلحهگرچه دولت در راكاران تالش هاي فراوني را انجام داده است اما شواهد تأثير اين اقدامات را محـدود جنايت

خـاطر وجـود فراوانـي هاي لياري و آرانجي بـه داند. دو منطقه ي كراچي به نامو ناچيز ميي قانوني و نظامي اين كشـور برنمـي آيـد زيـرا ايـن اسلحه بدنام هستند و كاري از نهادها

خـاطر . بـه )Ahmar, 2011: 5(ها داراي همبستگي سياسي با طبقـه ي حـاكم هسـتند گروهعمل كرد ضعيف و رقابت رهبران سياسي، سيستم حكومتي قادر به حـل موضـوع مهـم و

كليدي جامعه نيست؛

هـا در برجسـته كـردن و يـا دولـت عالوه بر آن، بايد اين نكته را اشاره كـرد كـه هـاي دولـت، كننـد. عمـالً سياسـت هاي قومي نقش اصلي را ايفا مـي رنگ كردن هويتكم

كنـد و در آن هويت ملي را كه در آن فرهنگ هـاي مخـالف وجـود دارد را مشـخص مـي هـاي مشي و سياستشوند. زماني كه خطهاي قومي مختلف با يك ديگر سازگار ميهويتهـاي خورد، نتيجه ي آن افزايش درگيريدر رابطه با تقويت هويت ملي شكست مي دولت

شـود. زاهـد اي و قومي ميطلبانه، منطقههاي جداييسياسي است كه منجر به ايجاد شكافاي دولـت در راسـتاي هـايي محتاطانـه حسين در اين مورد نيز نتيجه گرفته است كه تالش

اي و قومي انجـام شـده اسـت كـه پايه ي معيارهاي فرقههاي كراچي بر بندي سنديتقسيمدهد. رشد سريع تشكيالت مهـاجران و هاي قومي را در اين شهر را شكل ميابعاد درگيري

هـاي نـابودگر اقـدامات بـه عنـوان طـرح 1سـندي حمايت پنهاني حكومت از عناصر جـي .)Hussain, 1986: 48(شود دموكراتيك در اين كشور تلقي مي

زه اين باور وجود دارد كه برخورد دولت نسـبت بـه جنـبش قـومي مهـاجران امرو الحـق بـه عنـوان يـك است. حكومت نظامي ژنـرال ضـياء جويانه بودهمحتاطانه و همكاري

نيروي مخالف عليه حزب مردم پاكسـتان در كراچـي در قدرتمنـد سـاختن جنـبش قـومي

1- Jaye Sindh


طـول چنـد سـال جنـبش قـومي مهاجران نقش اساسي را بازي كرده اسـت. در نتيجـه در هـا از مهاجران به يك نيروي موازي عليه حكومت تبديل شـد. در طـرف مقابـل، پشـتون

خاطر انتقاد از نقش حكومت نظـامي در حمايـت از يـك قوميـت در حزب عوامي ملي به. در حقيقت، يك تـالش جـدي )Rashid & Shaheed, 1993: 30(كنند كراچي حمايت مي

هاي نا بجاي مقامات دولتي الزم است تـا مشـكل قوميـت در دخالت براي محدود ساختن كراچي حل شود.

داليل اقتصادي -2

هاي اقتصادي است. تمام كند، نزاعها خشونت ايجاد ميدر كراچي موضوعي كه بين قوميتگوينـد و بـدين دليـل ناراضـي ها در كراچي از نابرابري منابع و امتيازات سخن مـي قوميت.م جامعه اردو زبان تعداد زيادي از جمعيت 1998و 1981هاي طبق گزارشات سال هستند.

خود را در شهر كراچي از دست داده است و از آن زمان به بعد، جوامـع پشـتون، پنجـابي، اند. درصد از كل جمعيت شهر رسانده 56شان را به سيرايكي، سندي جمعيت

ها نيازمند تقسيم برابر منابع بود امـا قوميتهمراه با اين ارزيابي، افزايش نسبي ديگر شـد. كاهش آشكاري در بخش منابع توزيع شده اقتصادي در نـواحي گونـاگون ديـده مـي

ها نيز در موقعيتي قرار دارند چنين پشتوناند. همها بازارها را در قبضه خود درآوردهپشتونو مهاجران معموالً پيرامون مشـاغل ها توانند حمل نقل را كنترل كنند. دو قوم پنجابيكه ميهـاي صـنعتي كنند حتي تعداد كمي از مهـاجران داراي شـغل هاي قومي ديگر كار ميگروه

خانه هستند و در كراچي سـاكن هسـتند تـا در صـنعت و ها معموالً صاحبهستند. سندي بازرگاني شهر سهيم باشند.

شهر را بـه عهـده بگيرنـد. دو كنند تا اقتصادنفع به نحوي سعي ميتمامي افراد ذيديگر را متهم به كسـب رقيب اصلي مخالف، حزب عوامي ملي و جنبش ملي مهاجران يك


كنند. حزب عوامي ملي مسئولين بندرگاه هاي كراچـي و قاسـم را مـتهم بـه سود بيشتر مي چـه رهبـران حـزب عـوامي ملـي كند. عالوه بـر آن طبـق آن استخدام افراد اردو زبان مي

كارگر غير 4500كارگر مهاجر دارد در حالي كه 7000گويند؛ شركت تأمين برق كراچي ميهـا بـه سـبب اند. پيامد اين ادعا، تعداد زيـادي از پشـتون مهاجر از اين شركت اخراج شده

طور ناگهاني موجي از خشم شهر را فـرا گرفـت كـه درگيري با مهاجران قرباني شدند و به .)Tambiah, 1996: 184-186(ها در كراچي در اين موج شريك بودند تقريبا تمام قوميت

هاي فراوانـي ثباتيبه دليل كشتارهاي قومي، پايتخت اقتصادي پاكستان تاكنون با بيرو بوده است. در حال حاضر، شهر قرباني عـدم امنيـت اسـت. كراچـي موتـور رشـد روبه

هـاي بهينـه اسـتفاده صـحيح از توانـايي شود. با اين تفاسير، اقتصادي پاكستان محسوب ميگـر دارد و شـايد هاي مخالف و منازعـه اقتصادي در كراچي بستگي به سازش ميان قوميت

نامه سياسي قومي الزم ها يك قرارداد و يا يك موافقتبراي كسب منافع بيشتر ميان قوميت باشد.

ايگر جهاني و منطقهنقش عناصر مداخله -3

هاي داخلي و خارجي متعددي مطرح است. پس از ذكر كراچي فرضيه در مورد علل بحراناي در كراچي بايد گفت؛ ايـاالت موارد داخلي، در مورد مداخله كشورهاي جهاني و منطقه

هـاي قـومي در پاكسـتان متحده ي آمريكا به عنوان يك قدرت جهـاني همـواره در بحـران جنوب آسـيا و در نزديكـي مرزهـاي مداخله كرده است. آمريكا در جستجوي پايگاهي در

عنوان اهـرم اي نظير هند و جمهوري اسالمي ايران است تا بتواند از آن بههاي منطقهقدرتهاي فرهنگي و اقتصادي خود استفاده كند. شايع است كـه بحـران فشار و نيز پخش پديده

شده است. گنك دامن زدهمنظور تشكيل يك منطقه آزاد نظير سنگاپور يا هنگكراچي به


در پي اين سياست، آمريكا اعالم داشته است كه ترور، ناامني و كشتارهاي خارج از سيستم قضايي و نيز اجحاف پليس در كراچي وجود دارد و بايد دولـت پاكسـتان خـود را

تواند از مسأله كراچي به عنوان يك اهـرم مسئول اين كشتارها بداند. جدا از آن، آمريكا ميبرداري كند و با دادن قـول حـل بحـران مزبـور، دولـت ولت پاكستان نيز بهرهفشار عليه د

هـاي خـود نظيـر؛ فاصـله گـرفتن دولـت پاكسـتان از پاكستان را نسبت به تأمين خواسـته برداري از خـاك پاكسـتان بـراي جمهوري اسالمي ايران، مبارزه با بنيادگرايي اسالمي، بهره

ايران، هند، چين و آسياي ميانه متقاعد كند. جدا از استفاده نظامي و اطالعاتي در خصوص اين مسائل اياالت متحده آمريكا از روي كردهاي عربستان سعودي نيز در قبال ايـن منطقـه

آورد. عمل ميحمايت بههاي تروريسـتي عنوان منبع تأمين مالي و تسليحاتي گروهامروزه عربستان سعودي به

شـود. در حقيقـت نقـش عربسـتان العدل محسوب ميجيشدر پاكستان از جمله جنداهللا و ويژه در كراچي، با هـدف بـر هـم زدن هاي تروريستي در پاكستان و بهسعودي در عمليات

ثبـات و نـاامن بـراي كشـورهايي چـون جمهـوري ثبات كشور پاكستان و ايجاد محيط بيهود اسـت ثبـاتي در محـيط خـارج نزديـك روسـيه مشـ اسالمي ايران، چين و گسترش بي

).1392 پور،(كريميها در اين اي نظير هند نيز در تشديد اين بحرانهاي منطقهجدا از اين مسائل، قدرت

اي دارد. اختالفـات شهر مؤثرند. هند پس از استقالل پاكستان، با آن كشـور مشـكل عمـده ي منجر زيادي ميان دو كشور هند و پاكستان وجود دارد كه چند بار به درگيري شديد نظام

كننـد. شده است. هر دو كشور يك ديگر را مـتهم بـه دخالـت در امـور داخلـي خـود مـي مسأله ي مهم مورد منازعه دو كشور در حال حاضر كشمير است كه خود نـوع ديگـري از

چه مسلم است، ايـن اختالفـات ). آن27 :1375 نيا،بحران منطقه ي جنوب آسياست (حافظ


.م بين هند 1971و 1965، 1948هاي وجب بروز سه جنگ در سالبر سر كشمير تاكنون م ).206 :1390 و پاكستان شده است (شفيعي و اسكندري،

عالقه نيسـت. گر اين است كه هند نسبت به بحران كراچي بيبعضي از شواهد بيانرد به عنوان مثال بحران قوميتي در كراچي نه تنها بر پاكستان به عنوان رقيب هنـد فشـار وا

هـا هاي پاكسـتان از آن كند بلكه بخشي از تواناييكند و آن را در مقابل هند تضعيف ميميدهد. پاكستان از شود و قدرت دفاع و مقاومت در مقابل ارتش هند را از دست ميگرفته مي

طريق بندر كراچي داراي نيروي دريايي است كه قادر است در مقابل نيـروي دريـايي هنـد . تشديد بحران و احياناً جدايي كراچي، دست پاكستان را از نيـروي دريـايي آرايي كندصف

كند. در مقابل هند كوتاه ميگيرد و منازعـه فـي مـا بـين كند تا از نتايج آن بهرهبحران كراچي به هند كمك مي

خود بر سر مسأله ي كشمير را حل كند. يعني پاكستان به عنوان كشور مدعي هنـد بـر سـر تواند از مواضع و ادعاهـاي خـود دربـاره دليل تشديد بحران كراچي ميكشمير، بهمسأله ي

توانـد پاكسـتان را بـر عبارتي هند با تشديد بحران كراچي مـي نشيني كند و بهكشمير عقبمسأله ي كشمير تحت فشار قرار دهد. تداوم بحران كشمير و كراچي در دو سوي پاكسـتان

تواند، نهايتاً بـه تضـعيف قـدرت ملـي پاكسـتان ها ميگرايي در درون آنو نيز تشديد فرقه ).27 :1375 نيا،بيانجامد و سياست خارجي آن را در مقابل هند منفعل كند (حافظ

گيرينتيجه

هـا شـود. آن هاي درگير امر وجودي انگاشته مـي منازعات قومي در كراچي از ديدگاه طرفشمارند كه براي تـداوم هاي اساسي و وجودي ميو يا ارزشمنازعه را جزو اهداف، نيازها

گونه منازعات اغلـب چنـد بعـدي وجود و يا بقاي جامعه ضروري است. افزون بر آن اينهاي گوناگوني چون سرزمين، اقتصـاد، ديـن و يـا فرهنـگ شوند كه شامل حوزهدانسته مي


ي درگير فقـط بـر نيازهـاي هاشود. در منازعات قومي در شهر كراچي، هر يك از طرفميكننـد و آن را بـراي بقـاي خـود خود پافشاري دارند، كامالً از اهداف خود طرفـداري مـي

كننـد هـر امتيـازي از هاي درگير در منازعه، تصور ميدانند. عالوه بر آن طرفضروري ميند آورد و بر عكس، اگر امتيازي را به دست آوردست بدهند، طرف ديگر آن را به دست مي

اند. با اين تفاسير بايد عوامـل هاي ديگر، امتياز را از دست دادهبه معناي اين است كه طرف هاي قومي در كراچي را ناشي از عوامل داخلي و خارجي زير دانست:درگيري رشد جمعيت كراچي مشكالت داخل قوميتي شديدي را به وجود آورده و بر پايه متفرق را ايجاد كرده است؛ هاي زباني، يك جامعه كامالًي تفاوت

شـمار مهاجرت از كشورهاي همسايه دليلي مهمي براي وخيم تر شدن اوضاع بـه.م بيشترين ميزان مهاجرت به سوي شـهركراچي بـوده 1998و 1981رود. براساس آمار مي

است. در نواحي گوناگون كراچي تغيير ساختار جمعيتي، الگوي هم زيستي قومي را نـابود دهد؛هاي درون قوميتي را افزايش ميد و به تدريج درگيريسازمي

آبادها، پيشرفت كراچي چندان آسان نيافته و حلبيبا توجه به افزايش مناطق توسعه هاي قومي در شهر است؛ نيست. جريان كند پيشرفت يكي از داليل افزايش درگيري

كارآمـد زدايـي در شـهر بـه شـكل در كراچي به موضوعات مهمي چـون اسـلحه پرداخته نمي شود؛

چنـين دستگاه دولتي قادر به حمايت از زندگي و دارايي اهالي خود نيست و هـم توانـد عـالوه جامعـه مـدني نيـز ناكارآمـد اسـت و نمـي تواند عدالت را اجرا كند. بـه نمي

هاي موجود ميان احزاب مختلف جامعه و دولت را از ميان بردارد؛شكاف

اي در شهر كراچي مثل اياالت متحده آمريكا، جهاني و منطقه نفوذ عناصر خارجييابي به منافع استراتژيك خود در منطقـه ي آسـياي عربستان سعودي و هند كه براي دست افزايد.هاي قوميتي در اين شهر ميها و درگيريجنوبي در تالشند، بر ابعاد كشمكش


منابع

، اطالعـات سياسـي اقتصـادي ، »پاكسـتان هويـت و ايـدئولوژي در « )،1369( احمد، اكبـر، .16-21، صص36شماره

طالبان پاكسـتان؛ علـل پيـدايش، ماهيـت و « )،1391( خاني، آرش،احمدي، حميد و بيداهللا، 1، شماره42، دورهمجله دانشكده حقوق و علوم سياسي، سياست، »هاي امنيتيچالش .21-37صص

، تهران، نشر ني.»يرانگرايي در اقوميت و قوم«)، 1389( احمدي، حميد،

گرايي و ايجاد نظام سياسي دموكراتيك در قوم« )،1386( رضا و كرمي، صابر،ازغندي، علي .5-26، صص7، شمارهعلوم سياسي، »عراق

، تهران، نشر نگاه معاصر.»آموزش دانش سياسي«)، 1386( بشيريه، حسين،

، 12، شـماره 35، سـال الممكتـب اسـ ، »بحران سياسي پاكسـتان « )،1374( پيشوايي، مهدي، .18-23صص

پاسـدار ، »نگاهي به بحران كراچي و نهضت قومي مهـاجر « )،1375( نيا، محمدرضا،حافظ .173، شمارهاسالم

جامعه شناسـي ، »نقش حافظه جمعي در بروز منازعات قومي«)، 1391( اصغر،داودي، علي .130-152، صص2و1، دوره سيزدهم، شمارهايران

مالحظـات پاكسـتان در فراينـد مبـارزه بـا «)، 1389( محمـودي، زهـرا، دهشيار، حسـين و . 83-108، ص:5، سال دوم، شمارهروابط خارجي، )»2001-2008تروريسم (

اطالعـات سياسـي ، »ثبـاتي در پاكسـتان هاي دوگانـه بـي ستون« ) ،1386( دهشيار، حسين، .4-13، صص239-240، شمارهاقتصادي

، »بحران كشمير: ارزيابي سناريوهاي حل بحران« )،1390( م،شفيعي، نوذر و اسكندري، مري .205-231، صصالملليرهيافت سياسي و بين


، سـال چهـارم، علوم سياسي، »پاكستان و بنيادگرايي اسالمي« )،1380( عارفي، محمد اكرم، .261-278، صص16شماره

، )»1979-2001ستان (اي در پاكگرايي فرقهافراط« )،1391( عطايي، فرهاد و شهوند، شهراد، .83-106، صص2، سال هشتم، شمارهدانش سياسي

سـازي در تحليـل درآمدي نظري بر كاربرد و نقد نظريه چـارچوب « )،1388كريمي، علي،( .33-52، صص4، سال دهم، شمارهمطالعات ملي، »هاي قوميپويش

، سال دوازدهم، يمطالعات مل، »هامنازعه قومي؛ علل، پيامدها، پاسخ«)، 1390كريمي، علي،( .195-206، صص2شماره

، مطالعـات جهـان ، »هند، پاكستان و دموكراسي« )،1390( موسوي جشني، سيد صدرالدين، .207-214، صص2دوره اول، شماره

، ترجمه عبدالرحمن عالم، تهران، نشر ني.»سياست« )،1391( هيوود، اندرو،

Ahmar, Moonis.(2011), “Why Karachi is a Major Source of Instability in Pakistan?”, Pakistan Security Research Unit, Brief No.63.

Alishah, Methab.(1997), The Foreign Policy of Pakistan:Ethnic Impacts on Diplomacy, New york: I.B.Tauris & Co.Ltd.

Athar, Khalid & Another authors.(2011), My Life’s Journey, Karachi:Farid Publishers.

Bakht, Naudir.(2008),”Epistemology of Baloch and Balochistan:A History Political View”, History and Culture, Vol.XXIX, No.1.

Brass, Paul.(1991), Ethnicity and Nationalism, Theory and Comparison, New Delhi: Sage.

Budhani, Azmat Ali.(2010), “The open city: Social networks and violence in Karachi”, Crises State Working Paper, No.2,pp.1-42.

HRCP Fact Finding Mission.(2011), Karachi: Unholy Alliance for Mayhem, Lahore: Human Rights Commission of Pakistan.

Hussain, Zahid.(1986), “Sindh: The Untold Story", The Herald November, pp.41-54.

Javaid, Umbreen & Hashmi, Rehana Saeed.(2012), “Contending Ethnic Identities: An Issue to Pakistan’s Internal Security (The Case of Karachi)”, Political Studies, Vol.19, Issue.1, pp.57-77.


Javaid, Umbreen. (2009), “Significance of Dialogue Process for Peaceful Co-existence between Pakistan and India”, political Studies,Vol.XVI, pp.23-35.

Javaid, Umbreen.(2010), “Corruption and Its Deep Impaction Good Governance in Pakistan”, Pakistan Economic and Social Review, Vol.48, No.1, pp.123-134.

Joiremen, Sandra F. (2007), Nationalism and Political Identity, New York: Continuum.

Khan, Mohammad Shehryar. (2008), “Lyari Report", Friday Special, Feb.14, pp.7-9.

Malik, H.Lftikhar. (1998), “What is Wrong in Karachi”, Economic and Political Weekly,Vol.33, No.33/34, pp.2219-2221.

Pak Institute for Peace Studies.(2009), “Profiling the Violence in Karachi”, Conflict and Peace Studies, Vol.2, No.3, pp.3-23.

Paul, D.Williams. (2009), Security Studies: An Introduction, New York: Routledge.

Rashid, Abbas & Shaheed, Farid.(1993), “Pakistan: Ethno-Politics and Contending Elites”, Discussion Paper 45, pp.3-35.

Rathore, Mujtaba. (2009), “Report profiling the violence in Karachi”, Pak Institute for Peace Studies, pp.1-12.

Rex, John. (1996), Ethnic Minorities in the Modern Nation States, New York:Macmillan.

Smith, A.D. (1986), The Ethnic Origin of Nation, New York: Basil Blackwell. Tambiah, Stanley. (1996), Leveling Crowds, Ethnonalist Conflicts and

Collective Violence in South Asia, New Delhi: Vistar Publications. Waseem,Mohammad. (1996), “Ethnic Conflict in Pakistan:The Case of MQM”,

The Pakistan Development Review, Vol.35, No.4, Part II, pp.617-629.

هـاي آمريكـا در محـيط امنيتـي پاكسـتان، قابـل )، تعميـق چـالش 1392پور، داوود.(كريمي .www.ihv.com دسترس در:

Ahmar, Moonis. (2002), “Pakistan:The Sindhi-Mohair Conflict”, www.conflict-prevention.net/print-php?id=15.

Citizens Police Liaison Committee.(2011), “Development of crime patterns”, http://www.CPLC.org.pk/content,php?page=26.

Gayer, Laurent. (2003), “A Divided City:Ethnic and Religious Conflicts in Karachi”, http://www.ceri-sciencespo.com/archive/mai.3/artlg/pdf.

Raman, B. (2011), Karachi, Beirut of South Asia, http://www.globalgeopolitics.net/wordpress.


The Express Tribune. (2011), 6 th July, http://tribune.com.pk/story/203309. Zartman, William.(2000), Sources and Settlement of Ethnic Conflicts,

http://chapters.rowmanlittlefield.com/07/425/0742535843ch20/pdf.

اصل مقاله (303 K)

Documents

Transcript of اصل مقاله (303 K)