Төрөөс мөнгөний бодлогын талаар 2013 онд баримтлах...

ÌÎÍÃÎËÁÀÍÊ

ÒªÐªªÑ ÌªÍÃªÍÈÉ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÒÀËÀÀÐ2013 ÎÍÄ ÁÀÐÈÌÒËÀÕ ¯ÍÄÑÝÍ

×ÈÃËÝËÈÉÍ ÒªÑªË

ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ2012 ÎÍ

3

Òºðººñ ìºíãºíèé áîäëîãûí òàëààð 2013 îíä áàðèìòëàõ ¿íäñýí ÷èãëýëèéí òºñºë

ÃÀÐ×ÈÃ

I. ÒªÐªªÑ ÌªÍÃªÍÈÉ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÒÀËÀÀÐ 2013 ÎÍÄ ÁÀÐÈÌÒËÀÕ ¯ÍÄÑÝÍ ×ÈÃËÝË . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

II. ÒªÐªªÑ ÌªÍÃªÍÈÉ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÒÀËÀÀÐÕÈ 2012 ÎÍÛ ¯ÍÄÑÝÍ ×ÈÃËÝËÈÉÍ ÁÈÅËÝËÒ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

III. ÒªÑËÈÉÍ ÒÎÎÖÎÎ ÑÓÄÀËÃÀÀ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

3.1 ÄÎÒÎÎÄ ÌÀÊÐÎ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373.1.1 Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373.1.2 Èíôëÿöè, ò¿¿íèé ººð÷ëºëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413.1.3 Èíôëÿöè, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí 2012-2013 îíû òºñººëºë . . . . . . . . . . . . 433.1.4 Ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò, ò¿¿íèé ººð÷ëºëòèéí øàëòãààí . . . . . . . . . . . . . . . 493.1.5 Çýýë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553.1.6 Çýýëèéí õ¿¿. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573.1.7 Òºãðºãèéí ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ õàíøèéí õýëáýëçýë,

ãàäààä âàëþòûí óðñãàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 583.1.8 Ìîíãîë óëñûí ãàäààä ñåêòîðûí òîéì (2012 îíû 8 äóãààð

ñàðûí áàéäëààð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 603.1.9 Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí òîãòâîðòîé áàéäàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 693.1.10 Ìîíãîë óëñûí òºñºâ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

3.2 ÄÝËÕÈÉÍ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÒªËªÂ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

.

5


ÒªÑªË

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÕ ÕÓÐËÛÍ ÒÎÃÒÎÎË

2012 îíû ... ñàðûí ... ºäºð Äóãààð ...

Òºðººñ ìºíãºíèé áîäëîãûí òàëààð 2013 îíä áàðèìòëàõ ¿íäñýí ÷èãëýë áàòëàõ òóõàé

Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí Õîðèí òàâäóãààð ç¿éëèéí 1 äýõ õýñãèéí 7 äàõü çààëò, Òºâ áàíê (Ìîíãîëáàíêíû)-íû òóõàé õóóëèéí 10 äóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñãèéã ¿íäýñëýí Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëààñ ÒÎÃÒÎÎÕ íü:

1. Òºðººñ ìºíãºíèé áîäëîãûí òàëààð 2013 îíä áàðèìòëàõ ¿íäñýí ÷èãëýëèéã õàâñðàëòààð áàòàëñóãàé.

2. Ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí çºâëºëèéí ¿éë àæèëëàãààã òºëºâø¿¿ëýõ, ýäèéí çàñãèéí óðò õóãàöààíû òîãòâîðòîé ºñºëòèéí ñóóðü íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð ìàêðî çîõèñòîé áîäëîãûã õàðèëöàí óÿëäààòàé õýðýãæ¿¿ëýí, ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí áàéäëûã îëîí íèéòýä òîãòìîë òàéëàãíàõ àðãà õýìæýý àâ÷ àæèëëàõûã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð (Í.Àëòàíõóÿã), Ìîíãîëáàíê (Í.Çîëæàðãàë), Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîî (Ä.Áàÿðñàéõàí)-íä òóñ òóñ äààëãàñóãàé.

3. Èðãýäèéí ºðãºí õýðýãëýýíèé ãîë áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿íèé íèéë¿¿ëýëòèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ ¿ð ä¿íòýé àðãà õýìæýý àâ÷, ¿íèéã òîãòâîðæóóëàõ öîãö ìåõàíèçì áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõèéã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð (Í.Àëòàíõóÿã), Ìîíãîëáàíê (Í.Çîëæàðãàë)-íä äààëãàñóãàé.

4. Ìºíãº óãààõ, òåððîðèçìûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõòýé òýìöýõ òóõàé áîëîí áóñàä øààðäëàãàòàé õóóëü òîãòîîìæèéã îëîí óëñûí õîëáîãäîõ ñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëæ, Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ áàéãóóëëàãà (ÔÀÒÔ)-ààñ òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí ¿íýëãýýã äýýøë¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõûã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð (Í.Àëòàíõóÿã), Ìîíãîëáàíê (Í.Çîëæàðãàë)-íä äààëãàñóãàé.

5. Ýíý òîãòîîëûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõûã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð (Í.Àëòàíõóÿã), Ìîíãîëáàíê (Í.Çîëæàðãàë), Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîî (Ä.Áàÿðñàéõàí)-íä òóñ òóñ äààëãàñóãàé.

6. Ýíý òîãòîîëûí áèåëýëòýä õÿíàëò òàâüæ àæèëëàõûã Ýäèéí çàñãèéí áàéíãûí õîðîî (Á.Ãàðàìãàéáààòàð)-íä ¿¿ðýã áîëãîñóãàé.

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÕ ÕÓÐËÛÍ ÄÀÐÃÀ Ç.ÝÍÕÁÎËÄ

6


Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 2012 îíû ... äóãààð òîãòîîëûí

õàâñðàëò

I. ÒªÐªªÑ ÌªÍÃªÍÈÉ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÒÀËÀÀÐ 2013 ÎÍÄ ÁÀÐÈÌÒËÀÕ ¯ÍÄÑÝÍ ×ÈÃËÝË

Ýäèéí çàñãèéí óðò õóãàöààíû òîãòâîðòîé ºñºëòèéí ñóóðü íºõöºë áîëñîí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí òîãòâîðòîé áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõýä ìºíãºíèé áîäëîãûã ÷èãë¿¿ëíý.

1. Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ õ¿ðýýíä:

1.1 Ìºíãºíèé áîäëîãûí àðãà õýðýãñëýýð èíôëÿöèéã òîãòâîðòîé íàì ò¿âøèíä áàéëãàæ, Çàñãèéí ãàçàðòàé õàìòðàí íèéë¿¿ëýëòèéí ãàðàëòàé èíôëÿöèéí íºëººëëèéã õÿçãààðëàõ áîäëîãî áàðèìòàëíà. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñýýð õýìæèãäýõ èíôëÿöèéã 2013 îíû ýöýñò 8 õóâèàñ õýòð¿¿ëýõã¿é áàéæ, óëìààð 2014-2015 îíä èíôëÿöèéã 5-7 õóâèéí ò¿âøèíä áàéëãàõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëíý.

1.2 Òºãðºãèéí ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ õàíø íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñóóðü íºõöºëòýé íèéöýæ, óÿí õàòàí òîãòîõ çàð÷ìûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí áàðèìòàëíà.

1.3 Ìºíãºíèé áîäëîãûí øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààíû íýýëòòýé, èë òîä áàéäëûã íýìýãä¿¿ëýõ, ìºíãºíèé áîäëîãûí ¿íäñýí çîðèëòûí õýðýãæèëòèéã îëîí íèéòýä òîãòìîë òàéëàãíàõ çàìààð Òºâ áàíêíû õàðèóöëàãûã ñàéæðóóëíà.

2. Áàíêíû ñàëáàðûí òîãòâîðòîé áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ õ¿ðýýíä:

2.1 Áàíêíû ñàëáàðûí òîãòâîðòîé áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ õ¿ðýýíä áàíêóóäûí ººðèéí õºðºíãº, òºëáºðèéí ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýí ñàëáàðûí ýðñäýë äààõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëíý.

2.2 Îëîí óëñàä ìºðäºãäºæ áóé õÿíàëò øàëãàëòûí çàð÷èì, çîõèöóóëàëòûí àðãà õýðýãñëèéã áàíêíû ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîãòîé óÿëäóóëàí ýðñäýëä ñóóðèëñàí õÿíàëò øàëãàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîíî.

2.3 Áàíêíû ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ, óëìààð çýýëèéí õ¿¿ áóóðàõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð áàðüöàà õºðºíãèéí ýðõ ç¿éí îð÷èíã øèíý÷èëíý.

3. Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí äýä á¿òýö, ò¿¿íèé èíñòèòóöèéã áýõæ¿¿ëýõ õ¿ðýýíä:

3.1 Òºðººñ ìºíãºí õàäãàëàìæèä ãàðãàõ áàòàëãààã õÿçãààðëàãäìàë õàäãàëàìæèéí

7


äààòãàëûí òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëñíýýð òºðä ó÷ðàõ ýðñäýëèéã áóóðóóëæ, áàíêíû ñàëáàðûí ñàíõ¿¿ãèéí ñàõèëãà áàò, õàðèóöëàãûã äýýøë¿¿ëíý.

3.2 Ìîíãîë Óëñûí òºëáºð òîîöîîíû ñèñòåìèéí íàéäâàðòàé, òàñðàëòã¿é àæèëëàãààã õàíãàí, òºëáºð òîîöîîíû ñèñòåìèéí øèíý÷ëýëèéã 2013-2015 îíä ýð÷èìæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä áýëýí áóñ òºëáºðèéí õýðýãñëèéí õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëæ, áîëîâñðîíãóé áîëãîíî.

3.3 Áàíêíû á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ¿íýëýõ îëîí óëñûí æèøèãò ñóóðèëñàí àðãà÷ëàëûã íýâòð¿¿ëæ ýõýëíý. Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýã èðãýäýä æèãä õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ, èðãýäèéí ñàíõ¿¿ãèéí ñóóðü áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâ÷ àæèëëàíà.

8


ÒªÐªªÑ ÌªÍÃªÍÈÉ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÒÀËÀÀÐ 2013 ÎÍÄ ÁÀÐÈÌÒËÀÕ ¯ÍÄÑÝÍ ×ÈÃËÝËÈÉÍ ÒªÑËÈÉÍ ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ

Ãàäààä ýäèéí çàñãèéí òààã¿é íºëººãººð 2012 îíä ìàíàé óëñûí ýêñïîðòûí ýðýëò áîëîí ¿íý áóóð÷, ãàäààä âàëþòûí äîòîãøëîõ óðñãàë áàãàñàí, óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí ºñºëò òºëºâëºñºí õýìæýýíä õ¿ðýýã¿éãýýñ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ñààð÷ áàéíà. ¯¿íèé ä¿íä ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàë õóìèãäàæ ýäèéí çàñàãò ñºðãººð íºëººëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, 2012 îíû ýõíèé óëèðàëä 16.5%-èàð ºññºí äîòîîä ýäèéí çàñãèéí èäýâõæèë íü ãàäààä ýðýëò áóóðñàí, Òàâàí òîëãîé òºñëèéí á¿òýýí áàéãóóëàëòûí àæèë òºëºâëºñºí õóãàöààíä õèéãäýýã¿é, òºñâèéí çàðäàë 30 îð÷èì õóâèàð äóòóó ã¿éöýòãýëòýé áàéãàà çýðãýýñ øàëòãààëæ 2 äóãààð óëèðàëä 11% áîëæ ñààðàâ.

2012 îí ãàðñààð äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò çîãñîíãè áàéäàëä îðæ, Åâðî á¿ñèéí ºðèéí õÿìðàë ã¿íçãèéðñýí íü äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã ñààðóóëæ, òýð äóíäàà Õÿòàäûí àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðò ñºðãººð íºëººëæ ñóóðü ìåòàëë, àæ ¿éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí ò¿¿õèé ýäèéí ýðýëòèéã áóóðóóëààä áàéíà. Ò¿¿õèé ýäèéí ýðýëòèéã äàãààä ìàíàé óëñûí ýêñïîðòûí ãîë á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿ä áîëîõ í¿¿ðñ, òºìðèéí õ¿äýð, öàéð çýðýã ò¿¿õèé ýäèéí ¿íý áóóð÷, çýñèéí ¿íý èõýýõýí òîãòâîðã¿é áàéíà. Îéðûí õóãàöààíä Åâðî á¿ñèéí ºðèéí õÿìðàë, ÀÍÓ-ûí òºñâèéí õ¿íäðýë àðèëàõààðã¿é áàéãààãààñ äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ¿ðãýëæëýí ñààð÷, Õÿòàäûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò óäààøðàõ, óëìààð ýíý íü ò¿¿õèé ýäèéí ýðýëò, ¿íý áóóðàõ ýðñäýëèéã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà.

Õºðºíãèéí öýâýð äîòîãøëîõ óðñãàë òóõàéëáàë, ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëò 2012 îíû ýõíèé 7-í ñàðûí áàéäëààð ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 883 ñàÿ àì.äîëëàðààð áóþó 31%-èàð áóóðñàí áàéíà. 2010 îíîîñ õîéø àíõ óäàà ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëò èéíõ¿¿ áóóðñàí íü ãàäààä ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé áóñ áàéäàë íýìýãäñýíýýñ ãàäíà ñîíãóóëèéí æèëèéí îíöëîã, Ìîíãîë óëñûí õºðºíãº îðóóëàëòûí îð÷èíä ãàðñàí ººð÷ëºëò çýðãýýñ øàëòãààëæýý. Ò¿¿í÷ëýí ãàäààä õóäàëäààíû àëäàãäàë 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð 1.79 òýðáóì àì.äîëëàðò õ¿ðñýí íü ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 37.3 íýãæ õóâèàð íýìýãäñýí áàéíà. Èéíõ¿¿ âàëþòûí äîòîãøëîõ óðñãàë íü óðñãàë äàíñ áîëîí õºðºíãº ñàíõ¿¿ãèéí äàíñíû àëü àëèíààð íü ñààð÷ áàéíà.

Ãàäààä ñåêòîðûí òààëàìæã¿é íºõöºë áàéäàë íü òºãðºãèéí íýðëýñýí õàíø ñóëðàõ ¿íäñýí øàëòãààí áîëæ áàéíà. 2012 îíû ýõíèé 8-í ñàðûí áàéäëààð Ìîíãîëáàíê õàíøèéí ñóëðàëòûí îãöîì õýëáýëçëèéã áóóðóóëàõ çîðèëãîîð ãàäààä âàëþòûí èíòåðâåíöè õèéæ, öýâýð ä¿íãýýðýý 856 òýðáóì òºãðºãèéã áàíê õîîðîíäûí çàõààñ òàòààä áàéíà. Èéíõ¿¿ ýäèéí çàñãèéí ñóóðü õ¿÷èí ç¿éëñýý äàãàí ººð÷ëºãäºæ áóé âàëþòûí õàíøèéã õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áàéëãàõ çîðèëãîîð õýðýãæ¿¿ëæ áóé õàíøèéí áîäëîãî íü áàíêíû ñèñòåìèéí òºãðºãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã õîìñäóóëæ, ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàëûí õ¿ðòýýìæèéã áóóðóóëàõ äàâõàð íºëººã ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

9


Õýäèéãýýð 2011 îíä ìàë ñ¿ðãèéí òîî òîëãîé 36.3 ñàÿä õ¿ð÷1 ºìíºõ îíîîñ 11 õóâèàð ºñºí, íººöèéí ìàõíû õýìæýýã íýìæ 16 ìÿíãàí òîíí áîëãîñîí ÷ 2012 îíä ìàõíû ¿íý ºñ÷ ò¿¿õýíä áàéãààã¿é ºíäºð ò¿âøèíä õ¿ðñýí. Òóõàéëáàë, 2012 îíû ýõíèé 8-í ñàðûí òóðø æèëèéí èíôëÿöèéí 50 ãàðóé õóâèéã ìàõíû ¿íèéí ºñºëò äàíãààð á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà. Ýíý íü ÓÈÕ-ûí òîãòîîëûí “Ãîë íýðèéí õ¿íñíèé áàðààíû íèéë¿¿ëýëòèéí òîãòâîðòîé, íàéäâàðòàé òîãòîëöîî áèé áîëãîõ” çààëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî ¿ð ä¿í ìóóòàé áàéñíûã èëòãýæ áàéíà. Èðýõ õàâàð ìàõíû õîìñäîë ¿¿ñ÷, ¿íý íü îãöîì ºñºõººñ ñýðãèéëæ Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ ìàõíû íººö á¿ðä¿¿ëýõýä àíõààðààä çîãñîõã¿é ò¿¿íèéã çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõ ¿ð àøèãòàé ìåõàíèçì, äýä á¿òýö á¿ðä¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààðàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Öààøèä Çàñãèéí ãàçàð íèéãìèéí õàëàìæèéí áîäëîãî, òýð äóíäàà ìºíãºí òýòãýìæèéã õàâòãàéðóóëàí îëãîõ íü ìàõíû íèéë¿¿ëýëòèéí íàéäâàðòàé áàéäëûã õàíãàõ áîäëîãîä ñºðãººð íºëººëæ áóéã àíõààð÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé.

2012 îíû ýõíèé 8-í ñàðûí áàéäëààð òºñâèéí çàðëàãûí ã¿éöýòãýë 71 õóâü, îðëîãûí ã¿éöýòãýë 83 õóâèéí áèåëýëòòýé, òºñâèéí àëäàãäàë 483 òýðáóì òºãðºãò õ¿ðñýí áàéíà. Òºñâèéí àëäàãäëûí 63.5%-èéã çýýë, áîíäîîð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõäýý õàëàìæèéí çàðäàë, òýð äóíäàà ìºíãºí òýòãýìæèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí íü ýäèéí çàñàãò ýðýëòèéí øàëòãààíòàé èíôëÿöèéí äàðàìòûã íýìýãä¿¿ëñíýýñ ãàäíà õýðýãëýýíèé èìïîðòûã òýòãýí, íýðëýñýí õàíø ñóëðàõ äàðàìòûã íýìýãä¿¿ëýõ íºëººëëèéã áèé áîëãîæ áàéíà.

Ýäèéí çàñãèéí ºíäºð èäýâõæèë, ìàõíû ¿íèéí ºñºëòººñ øàëòãààëæ ýõíèé õàãàñ æèëä ýð÷èìæèæ áàéñàí èíôëÿöè 7 äóãààð ñàðààñ õîéø áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Òóõàéëáàë, æèëýýð òîîöñîí èíôëÿöè 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí ýöñèéí áàéäëààð 15.6%-ä õ¿ðñýí íü ýíý îíû çîðèëòîò ò¿âøíýýñ ºíäºð áàéãàà õýäèé ÷ õ¿íñ, øàòàõóóíûã õàñ÷ òîîöñîí ñóóðü èíôëÿöè 11.1% áàéíà. Ýíý íü ýðýëòèéí øàëòãààíòàé èíôëÿöèéí äàðàìò áóóð÷ áóéã èëòãýíý. Ò¿¿íýýñ ãàäíà íèéë¿¿ëýëòèéí øàëòãààíòàé èíôëÿöèéí äàðàìò ýíý îíû ñ¿¿ëèéí õàãàñ æèëä áóóðàõààð áàéãàà òóë îíû ýöýñò èíôëÿöè çîðèëòîò ò¿âøèíä îéðõîí ãàðàõààð áàéíà.

Òºñâèéí òºëºâ, ìàõíû ¿íèéí õýëáýëçýë áîëîí òºãðºãèéí ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ õàíø íü 2013 îíû èíôëÿöèä íºëººëºõ ãîë õ¿÷èí ç¿éëñ õýâýýð áàéõààð áàéíà. 2013 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðààñ Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëü õýðýãæèæ ýõýëñíýýð òºñâèéí áîäëîãî ìº÷ëºã ñºðñºí õýëáýðýýð õýðýãæèæ ýõëýõ òóë èíôëÿöèä ¿ç¿¿ëýõ äàðàìò áàãà áàéõ áîëîìæ á¿ðäýíý. Õàðèí òºãðºãèéí íýðëýñýí õàíøèéí õóâüä ñóëðàõ äàðàìò 2013 îíû ýõíèé õàãàñ õ¿ðòýë ºíäºð õýâýýð áàéæ áîëçîøã¿é. Ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëñ íü èíôëÿöèéí òºëâèéã òîäîðõîéëîõîîñ ãàäíà èíôëÿöèéí òºñººëëèéí òîäîðõîé áóñ áàéäëûã áèé áîëãîæ áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý òºðèéí çîõèöóóëàëòòàé áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéí ºñºëòèéí òîäîðõîé áóñ áàéäàë íü èíôëÿöèéí ýðñäýëèéí íýã ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë þì.

1 ¯ÑÕ-íû “ÌÓ-ûí Ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë 2011” 207-ð õóóäàñ

10


Áàíêíû ñàëáàðûí çýýëèéí ºñºëò 2013 îíä ¿ðãýëæëýí ñààð÷ áîëçîøã¿é áàéíà. Ýíý íü ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí ¿íèéí ºñºëòèéã õÿçãààðëàõ, ýðýëòèéí øàëòãààíòàé èíôëÿöèéí äàðàìò áàãà áàéõàä ýåðýãýýð íºëººëºõ õýäèé ÷, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäàëä ñºðãººð íºëººëæ áîëçîøã¿é. Ò¿¿í÷ëýí íèéñëýëèéí çàõèðãààíààñ Óëààíáààòàð õîòûí “A” çýðýãëýëèéí á¿ñýä äýä á¿òöýýñ áóñàä çîðèóëàëòààð ãàçàð îëãîõã¿é áàéõ øèéäâýð ãàðãàñàí íü òóñ á¿ñ äýõ ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí ¿íèéã öààøèä ºñãºæ, áàíêíû ñàëáàðûí ýðñäýëèéã íýìýãä¿¿ëýõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí äýýð äóðäñàí íºõöºë áàéäëûã áèä äóíä õóãàöààíûõ ãýæ õàðæ áàéíà. 2012 îíû ¿ëäñýí õóãàöààíä ýêñïîðòûí ò¿¿õèé ýäèéí äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ¿íý îäîîãèéí ò¿âøèíä áàéæ, Õºãæëèéí áàíêíû ñàíõ¿¿æèëò çîðèóëàëòûí äàãóó ãàð÷, óëñûí òºñâèéí çàðäàë áàòëàãäñàí ò¿âøèíäýý çàðöóóëàãäàõ òîõèîëäîëä ÎÓÂÑ áîëîí Ñàíãèéí ÿàìíû òîîöîî ¸ñîîð 2012 îíä 13-15%-èéí ºñºëòòýé áàéõ áîëîìæòîé õýäèé ÷ ãàäààä çàõ çýýëèéí îð÷èí ìóóäàæ, ìºíãº çýýëèéí ºñºëò ¿ðãýëæëýí ñààð÷ áàéãàà çýðãýýñ ¿çýõýä ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ¿¿íýýñ áàãà áàéõ ýðñäýëòýé áàéíà. Õàðèí ÁÍÕÀÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ýðãýí ñàéæèð÷, óóë óóðõàéí òîìîîõîí òºñë¿¿ä õýðýãæèæ, ýêñïîðò ºñºõ çýðãýýñ øàëòãààëàí Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò äóíä õóãàöààíä ýíý îíû õ¿ëýýãäýæ áóé ò¿âøèí (15%)-ýýñ ºíäºð ãàðàõ áîëîìæòîé þì.

Ãýõäýý çýýëèéí îäîîãèéí õÿçãààðëàëò ýíý õýâýýð ¿ðãýëæèëæ, óóë óóðõàéí áóñ ñàëáàðûí ºñºëò ñààð÷, çýýëèéí ÷àíàð ìóóäâàë ýðãýýä ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí òîãòâîðã¿é áàéäàëä õ¿ðãýæ, ýäèéí çàñãèéí ºíäºð ºñºëò õàíãàãäàõã¿é áîëîõ ýðñäýë áîãèíî õóãàöààíä áàéñààð áàéíà.

Äýýðõ íºõöºë áàéäàë, ýäèéí çàñãèéí îéðûí èðýýä¿éí òºëºâ áàéäàëòàé óÿëäóóëàí ìºíãºíèé áîäëîãûí ¿íäñýí ÷èãëýëèéã áîãèíî õóãàöààíä ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàëûã ã¿íçãèéð¿¿ëýõýä, äóíä õóãàöààíä õýðýãëýýíèé ¿íèéí ºñºëòèéã íàì ò¿âøèíä òîãòâîðæóóëàõàä ÷èãë¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýí äàðààõ çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëýâ.

1. ÌÀÊÐÎ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÁÀÉÄËÛÃÁÝÕÆ¯¯ËÝÕ Õ¯ÐÝÝÍÄ:

1.1 Ìºíãºíèé áîäëîãûí àðãà õýðýãñëýýð èíôëÿöèéã òîãòâîðòîé íàì ò¿âøèíä áàéëãàæ, Çàñãèéí ãàçàðòàé õàìòðàí íèéë¿¿ëýëòèéí ãàðàëòàé èíôëÿöèéí íºëººëëèéã õÿçãààðëàõ áîäëîãî áàðèìòàëíà. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñýýð õýìæèãäýõ èíôëÿöèéã 2013 îíû ýöýñò 8 õóâèàñ õýòð¿¿ëýõã¿é áàéæ, óëìààð 2014-2015 îíä èíôëÿöèéã 5-7 õóâèéí ò¿âøèíä áàéëãàõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëíý.

Ìîíãîëáàíê ¿íäñýí çîðèëòûíõîî õ¿ðýýíä òºãðºãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõûí òóëä äîòîîäûí ¿íèéí ºñºëòèéã òîäîðõîé ò¿âøèíä òîãòâîðòîé áàðèõ çîðèëãî òàâüæ

11


àæèëëàäàã áèëýý. Ãýâ÷ Ìîíãîëáàíêíààñ òóõàéí çîðèëòûí õ¿ðýýíä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé ìºíãºíèé áîäëîãûí õýðýãñë¿¿äèéí ¿éë÷ëýõ õ¿ðýý õÿçãààðëàãäìàë áóþó çºâõºí ýðýëòèéí øèíæ ÷àíàðòàé èíôëÿöèéí ºñºëòèéã áèé áîëãîõã¿é áàéõàä ÷èãëýæ áàéäàã. Èéìýýñ íèéë¿¿ëýëòèéí ãàðàëòàé õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººã áàãàñãàõ àæèë åðºíõèéäºº îðõèãäîæ èðñíèé óëìààñ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äèéí èíôëÿöèéí ºñºëòèéã íèéë¿¿ëýëòèéí øèíæ ÷àíàðòàé áóþó ìàõ, ãóðèë, øàòàõóóí áîëîí öàõèëãààí äóëààíû ¿íèéí ºñºëò áîëîí èìïîðòëîæ áóé áàðààíû ¿íý äýõ òýýâðèéí çàðäëûí õóâü õýìæýý ºñ÷ áàéãàà çýðýã íü ãîëëîí òîäîðõîéëîõ áîëñîí. Èéì íºõöºëä Ìîíãîëáàíêíû ç¿ãýýñ ýðýëòèéí øèíæòýé èíôëÿöèéã áàãà áàéëãàõ, Çàñãèéí ãàçðûí ç¿ãýýñ íèéë¿¿ëýëòèéí øèíæ ÷àíàðòàé àëèâàà èíôëÿöèéí äàðàìòûã áèé áîëãîõã¿é áàéõ ÷èãëýëä õàìòðàí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Èéìýýñ 2013 îíä Ìîíãîëáàíê íèéë¿¿ëýëòèéí ãàðàëòàé èíôëÿöè ¿¿ñýõ õ¿÷èí ç¿éëñèéí ¿íäñýí øàëòãààíûã àðèëãàõ, ÿëàíãóÿà ìàõ, ãóðèë, øàòàõóóí çýðýã ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðààíû íèéë¿¿ëýëòèéã ÷àäàâõèæóóëàõ òóñãàéëñàí õºòºëáºðèéã Çàñãèéí ãàçàðòàé õàìòàð÷ õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëò òàâüæ áàéíà. Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä áîãèíî õóãàöààíä õ¿íñíèé íèéë¿¿ëýëòèéí ñèñòåìèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ÷èãëýëä Çàñãèéí ãàçðûí îðîëöîîã èë¿¿ îíîâ÷òîé, ¿ð àøèãòàé áîëãîõ, áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý ºðòºãò õ¿÷òýé íºëººëäºã øàòàõóóíû æèæèãëýíãèéí áîðëóóëàëòûí ¿íèéã òîãòâîðòîé áàéëãàõ, èìïîðòûí òýýâðèéí çàðäëûã áóóðóóëàõ ÷èãëýëýýð òîîöîî ñóäàëãààã ã¿éöýòãýæ, õîëáîãäîõ àðãà õýìæýýíèé ñàíàëûã Çàñãèéí ãàçàðò õ¿ðã¿¿ëýí øèéäâýðë¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâíà.

Ìîíãîëáàíê òºãðºãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõûí òóëä äîòîîäûí ¿íèéí ºñºëòèéã 8 õóâü îð÷èìä òîãòâîðòîé áàéëãàõ çîðèëãî òàâüæ áàéíà. Òºãðºãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã ò¿¿íèé ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ õàíøèéí òîãòâîðòîé áàéäàëòàé õîëüæ îéëãîõ òîõèîëäîë îëîí íèéòèéí äóíä áàéíà. Óãòàà òºãðºãèéí âàëþòòàé õàðüöàõ íýðëýñýí õàíøààñ èë¿¿òýé áîäèò ¿éë÷èëæ áóé õàíø ÷àíãàðàõ/ñóëðàõ íü ìàíàé ýäèéí çàñàãò îðóóëàõ õºðºíãº îðóóëàëò íü áóñàä îðîíòîé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ ºãººæòýé/¿ð àøèã ìóóòàé áîëæ áàéãààã èëýðõèéëíý. Èéìä òºãðºãèéí ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ íýðëýñýí õàíøèéã óäèðäàõ áàéäëààð òîãòâîðæóóëàõ ãýæ îðîëäîõ íü ýöýñòýý ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí àëü íýã õýñýãò ýðñäýë õóðèìòëàãäàõ, òîãòâîðã¿é áàéäàë ¿¿ñýõ øàëòãààí áîëäîã ãýäãèéã îëîí óëñûí õºãæëèéí ýäèéí çàñãèéí ò¿¿õ íîòîëñîí áèëýý. Àçèéí îëîí óëñ îðîí ýäèéí çàñãèéí òºðºëæèëò, õ¿íèé íººö, òåõíîëîãèéí äàâóó òàë çýðýã îíöëîãîî àøèãëàí âàëþòûí õàíøàà áàéíãà ñóëðóóëæ ýêñïîðòûí îðëîãîîð ýäèéí çàñãèéí ºíäºð ºñºëòèéã áèé áîëãîæ áóé òóðøëàãà áàéíà. Ãýõäýý ¿¿íèéãýý äýýð äóðäñàí äàâóó òàëóóäààñ ãàäíà çàõèðãààíû áîëîí õºðºíãº øèëæèëòèéí õÿçãààðëàëòûã õýðýãëýæ áàéæ àìæèëòàä õ¿ðñýí áàéäàã. Ìàíàé ýäèéí çàñãèéí õóâüä ýäãýýð õóâèëáàðóóä òîõèðîõã¿é áîëîõûã 1994-1998 áîëîí 2008-2009 îíóóäûí ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëóóä õàðóóëñàí.

12


¯íèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ íü Òºâ áàíêíû ç¿ãýýñ ºíäºð, òîãòâîðòîé ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã áèé áîëãîõîä îðóóëæ áóé ¿íäñýí õóâü íýìýð áèëýý. Ìàíàé óëñûí õóâüä 8 îð÷èì õóâüä òîãòâîðòîé áàéõ èíôëÿöè íü áîäèò ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä ñºðºã íºëººã¿é, íèéãìèéí àìüæèðãààã õàìãààëàõ áîëîìæ îëãîñîí, ýäèéí çàñãèéí á¿òöèéí ººð÷ëºëò ýð÷èìòýé áàéõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëñýí, íººöèéí õóâààðèëàëò ¿ð àøèãòàé áàéõàä çîõèñòîé ò¿âøèí ãýæ Ìîíãîëáàíê ¿çýæ áàéíà. Ýíý çîðèëãî õýðýãæèõýä ìàêðî ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî öîãöîîðîî ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé ºñºëòèéã çîðüñîí áàéõ íü íýí ÷óõàë þì. Ò¿¿í÷ëýí ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí ò¿ëø øàòàõóóíû íèéë¿¿ëýëòèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã íàéäâàðòàé áîëãîõ àðãà õýìæýýã Çàñãèéí ãàçàð àâñàí áàéõ øààðäëàãàòàé.

Õýëáýëçýë èõòýé, ºíäºð èíôëÿöè íü ÿäóóðëûã íýìýãä¿¿ëæ, äóíäàæ äàâõàðãûí õóðèìòëàëûã õÿçãààðëàõ òºäèéã¿é ýäèéí çàñàãò òîäîðõîé áóñ áàéäàë, ýðñäýëèéã íýìýãä¿¿ëæ, ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàë áîëîí èðãýäèéí àìüæèðãààíä ñºðãººð íºëººëíº. ªíäºð èíôëÿöè íü ìàêðî ýäèéí çàñàã áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õýâðýãø¿¿ëæ, äóíä áîëîí óðò õóãàöààíû ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õÿçãààðëàäàã. Èéìä Ìîíãîëáàíê èíôëÿöèéã áîëîìæèò íàì, òîãòâîðòîé ò¿âøèíä áàéëãàñíààð äóíä õóãàöààíä ýäèéí çàñàã òîãòâîðòîé ºñ÷, íèéãìèéí àìüæèðãàà äýýøëýõ, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòîëöîî ¿ð àøèãòàé àæèëëàõ îð÷èí á¿ðäýíý ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Ìîíãîëáàíê 2013 îíä èíôëÿöèéã 8 õóâèàñ õýòð¿¿ëýõã¿é, 2014-2015 îíóóäàä 5-7 õóâèéí ò¿âøèíä áàéëãàõ çîðèëò òàâüæ áàéãàà íü çºâõºí ¿íèéí òóõàé àñóóäàë áóñ áºãººä ìºíãºíèé áîäëîãî á¿õýëäýý ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàëûã íýìýãä¿¿ëýõ, ò¿¿íèé òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ, íèéãìèéí àìüæèðãààã õàìãààëàõ, òºãðºãò èòãýõ èòãýëèéã áýõæ¿¿ëýõýä ÷èãëýæ áàéõûã õýëíý. Ýíýõ¿¿ 8 õóâèéí òîãòâîðòîé èíôëÿöè íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä ñºðºã íºëººã¿é, íèéãìèéí àìüæèðãààã õàìãààëàõ çîõèñòîé ò¿âøèí áîëîõûã îëîí óëñûí ñóäàëãàà õàðóóëñàí. Èíôëÿöè áîëîí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí õîîðîíäûí õàìààðàë øóãàìàí áóñ áóþó èíôëÿöè òîäîðõîé ò¿âøèí õ¿ðòýë ºñºõ íü íèéë¿¿ëýëòèéã óðàìøóóëäãààðàà ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæäýã áîë òîäîðõîé ò¿âøíèé äàðààãààñ íººöèéí ¿ð àøèãã¿é õóâààðèëàëòûã áèé áîëãîæ òýð íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áîëîõûã èõýíõ ñóäàëãàà íîòîëäîã. Ñ¿¿ëèéí 50 æèëèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ ¿çýõýä èíôëÿöèéí ýíýõ¿¿ áîñãî óòãà õºãæèæ áóé îðíû õóâüä 7-12 õóâü, õàðèí äýëõèéí äóíäæààð 8 õóâü áîëîõûã òîãòîîñîí áàéíà.

Ìîíãîëáàíê 2009 îíîîñ õîéø èíôëÿöèéã íýã îðîíòîé òîîíä áóþó äýýä õÿçãààð íü 10% áàéõààð òîãòâîðòîé çîðèëò òàâèõ áîëñîí íü îëîí íèéòýä èíôëÿöèéí õ¿ëýýëò òºëºâøèõ, ýäèéí çàñàã äàõü òîäîðõîé áóñ áàéäàë áóóðàõ, õ¿¿íèé õýëáýëçýë áàãàñàõ çýðýã ýåðýã íºëººã ¿ç¿¿ëëýý. Õýäèéãýýð Ìîíãîëáàíê èíôëÿöèéã îíèëîõ ìºíãºíèé áîäëîãûí àðãà õýëáýðò àëáàí ¸ñîîð øèëæýýã¿é áàéãàà ÷ óã áîäëîãûí îíöëîã, äàâóó òàë áîëîõ ìàêðî ýäèéí çàñãèéí õýòèéí òºëºâò ñóóðèëàí, èðýýä¿éã õàðñàí ìºíãºíèé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëæ õýâøèõ, èíôëÿöèéí çîðèëòûã õàíãàõ çàìààð èíôëÿöèéí õ¿ëýýëòèéã

13


òºëºâø¿¿ëýõýä îíöãîé àíõààðàí àæèëëàæ áàéíà. 8 õóâèéí òîãòâîðòîé èíôëÿöè íü ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàë ã¿íãèéð÷, çýýëèéí õ¿¿ îäîîãèéí ò¿âøíèé 2/3-ò õ¿ð÷ áóóðàõ áîëîìæèéã îëãîæ, ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé, ºíäºð ºñºëò õàäãàëàãäàõ áîëîìæèéã îëãîíî. Ýäèéí çàñãèéí 10 õóâèéí áîäèò ºñºëò íü åðºíõèé öàëèíãèéí ò¿âøèíã õàìãèéí áàãàäàà ýíý õóâèàð ºñºõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ òóë áîäèò öàëèíãèéí îðëîãî æèë á¿ð 2-îîñ äýýø õóâèàð íýìýãäýõ íºõöºë á¿ðäýõ þì. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä çýýëèéí õ¿¿ áóóðñíààð èðãýäèéí çýýëèéí ýðãýí òºëºëò äýõ õ¿¿ãèéí òºëáºð 2-3 äàõèí áàãàñ÷, õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð íü ìºí 2-3 äàõèí íýìýãäýõ áîëîìæòîé.

Èíôëÿöèéã íàì ò¿âøèíä òîãòâîðòîé áàéëãàõ íü ìºíãºíèé áîäëîãûí ãîë çîðèëò þì. ¯¿íèéã õàíãàõàä ìàõ, øàòàõóóíû ¿íèéí õýëáýëçëèéã äàëàéöòàé áóóðóóëàõ àæëûã Çàñãèéí ãàçðààñ çîõèîí áàéãóóëàõ, ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íü àñàð èõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Ìàíàé îðíû õóâüä ìàõ áîëîí øàòàõóóíû ¿íèéí ººð÷ëºëò íü èíôëÿöè, ò¿¿íèé õýëáýëçëèéã ºäººã÷ íèéë¿¿ëýëòèéí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ñ¿¿ëèéí 3 æèëèéí äóíäæààð æèëèéí èíôëÿöèéí 40 ãàðóé õóâèéã ñóóðü èíôëÿöè, 20 ãàðóé õóâèéã òºðèéí çîõèöóóëàëòòàé áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé èíôëÿöè, ¿ëäñýí 40 îð÷èì õóâèéã õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé èíôëÿöè, ¿¿íýýñ 24 õóâèéã íèéë¿¿ëýëò äîãîëäñîíû óëìààñ áèé áîëñîí ìàõíû ¿íèéí ºñºëò òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà.

Çàñãèéí ãàçðààñ õýðýãæ¿¿ëñýí ìàõíû íººö á¿ðä¿¿ëæ, íèéë¿¿ëýëò äîãîëäîõîîñ ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýíèé ¿íèéí ä¿í íü 2010-2011 îíä íýìýãäñýí õýäèé ÷, àðãà ìåõàíèçìûí õÿíàëò, çîõèîí áàéãóóëàëò íü íýí ñóë áàéñíààñ õýðýãæèëò íü ¿ð ä¿íòýé áàéæ ÷àäààã¿é. Öààøèä ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýýã èë¿¿ ¿ð íºëººòýé àðãà ìåõàíèçìààð òîãòìîëæóóëàõ, íººöèéí õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà.

Ìîíãîëáàíê ýäèéí çàñàã äàõü ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí øîêûí èíôëÿöè, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº õýð óäààí ¿ðãýëæëýõèéã øèíæèëæ ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð èðýýä¿éã õàðñàí ìºíãºíèé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Õýðýâ èíôëÿöèéã ºäººã÷ øîê íü ò¿ð çóóðûí øèíæ ÷àíàðòàé áîë èíôëÿöè çîðèëòîò ò¿âøíýýñ áàãà çýðýã çºðºõ ¿åä Òºâ áàíê èõýâ÷ëýí õàðèó àðãà õýìæýý àâäàãã¿é áîëíî. Õàðèí ìºíãºíèé áîäëîãûí õýðýãñëèéã ÿìàð õýìæýýãýýð ººð÷ëºõ íü øîêûí òºðºë, øèíæ ÷àíàð áîëîí õýìæýýíýýñ õàìààðàõ þì. Òóõàéëáàë, ýðýëòèéí øîêûí ¿åä èíôëÿöè áîëîí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò èæèë ÷èãëýëä ººð÷ëºãäºíº. Òºñâèéí áîäëîãî áîãèíî õóãàöààíä õýò òýëýõ íü ýäèéí çàñãèéí õýò õàëàëòûã áèé áîëãîæ, ýðýëòèéí øàëòãààíòàé ºíäºð èíôëÿöèéã áèé áîëãîíî. Èéìä ìºíãºíèé áîäëîãûã ÷àíãàðóóëàí ýäèéí çàñãèéí èäýâõæèëèéã ñóëðóóëàõ çàìààð èíôëÿöèéí äàðàìòûã áóóðóóëàõàä õ¿ðãýäýã. Õàðèí íèéë¿¿ëýëòèéí øîêûí ¿åä èíôëÿöè áîëîí ¿éëäâýðëýë íü ýñðýã ÷èãëýëä ººð÷ëºãäºõ áà ýíý íü ìºíãºíèé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã áàéíà. Íèéë¿¿ëýëòèéí øàëòãààíòàé èíôëÿöèéã ìºíãºíèé áîäëîãîîð áóóðóóëàõ ãýæ îðîëäîõ íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã ñààðóóëàõ íºëººòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

14


Ìºíãºíèé áîäëîãî íü èíôëÿöè áîëîí ¿éëäâýðëýëä òîäîðõîé õóãàöààíû õîöðîëòòîé íºëººëäºã òóë òîãòâîðòîé, íàì ò¿âøíèé èíôëÿöè íü ñàíõ¿¿ãèéí çóó÷ëàëûã èäýâõæ¿¿ëæ, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë õàíãàãäñàíààð ìºíãºíèé áîäëîãûí õýðýãñëèéí ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëýýð äàìæèí áîäèò ñåêòîðò ¿ç¿¿ëýõ ¿ð íºëºº ñàéæèð÷, íºëººëëèéí õîöðîëòûã áóóðóóëäàã. Èéìä ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí õºãæëººñ õàìààðàí óëñ îðîí á¿ð äýõ ìºíãºíèé áîäëîãûí ¿ð íºëºº õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ìºíãºíèé áîäëîãûí õ¿¿íèé øèéäâýð áîëîí èíôëÿöèä ¿ç¿¿ëýõ õàìãèéí õ¿÷òýé íºëºº õîîðîíäûí õóãàöààíû õîöðîëò íü ýäèéí çàñàã äàõü á¿òöèéí áîëîí èíñòèòóöèîíàë ººð÷ëºëòººñ õàìààðàí öàã õóãàöààíû òóðøèä ººð÷ëºãäºíº. Èéìýýñ Òºâ áàíê ìºíãºíèé áîäëîãûí øèëæèõ ìåõàíèçìûí õóãàöààíû õîöðîëòûã çºâõºí îéðîëöîîëîí õýìæèæ, èðýýä¿éã õàðñàí ìºíãºíèé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé í¿¿ð òóëäàã. Îäîîãîîð ìàíàé îðíû õóâüä óã õóãàöààíû õîöðîëò 2-3 óëèðàë áàéõ òîîöîîòîé áàéíà.

Óðò õóãàöààíû ¿íèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõûí òóëä ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã ìºíãºíèé áîäëîãûí øèéäâýðò õàðãàëçàí ¿çýõ íü ç¿éòýé. Ó÷èð íü ìºíãºíèé áîäëîãûí øèëæèõ ìåõàíèçì çºâõºí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé ñèñòåìýýð äàìæèæ ¿ð ä¿íòýé àæèëëàäàã. Èéìä 2013 îíä áàðèìòëàõ ìºíãºíèé áîäëîãî ¿íèéí ºñºëòèéã òîãòâîðæóóëæ çîðèëòîò ò¿âøèíä áàéëãàõûí çýðýãöýý ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðã¿é áàéäëûí ýðñäýëýýñ çàéëñõèéõýä äàâõàð ÷èãëýõ áîëíî.

Ìîíãîëáàíê 2013 îíä èíôëÿöèä íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëñèéí ººð÷ëºëò, õàíäëàãûã àíõààðàëòàé àæèãëàí èíôëÿöèéí çîðèëòûã õàíãàæ, ýíýõ¿¿ ¿íäñýí çîðèëòûí õ¿ðýýíä ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ çàìààð ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé ºñºëòºä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ ìºíãºíèé áîäëîãûí õîëáîãäîõ àðãà õýìæýýã àâ÷ àæèëëàíà. Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë, òýð äóíäàà ¿íèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ çîðèëò íü òºñâèéí çîõèñòîé áîäëîãî, íèéë¿¿ëýëòèéí õîìñäëûã àðèëãàõ òàëààð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýòýé õîñîëñíîîð ë àìæèëòòàé õýðýãæèõ áîëîìæòîé ãýäãèéã îíöëîí òýìäýãëýæ áàéíà.

1.2 Òºãðºãèéí ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ õàíø íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñóóðü íºõöºëòýé íèéöýæ óÿí õàòàí òîãòîõ çàð÷ìûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí áàðèìòàëíà.

2012 îí ãàðñààð äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò çîãñîíãè, Åâðîïûí ºðèéí õÿìðàë óæãèðñàí, Õÿòàäûí ýäèéí çàñàã, àæ ¿éëäâýðëýëèéí ºñºëò óäààøèðñàí áóþó ãàäààä ýäèéí çàñãèéí îð÷íû òààëàìæã¿é íºõöºë áàéäàë ¿ðãýëæèëñýýð áàéíà. ¯¿íòýé óÿëäàí ñóóðü ìåòàëë, àæ ¿éëäâýðëýëèéí ¿íäñýí ò¿¿õèé ýäèéí ¿íý áóóðñàí. Ìîíãîë Óëñûí ýêñïîðòûí í¿¿ðñ, òºìðèéí õ¿äýð, öàéð çýðýã ò¿¿õèé ýäèéí ¿íèéí áóóðàëò íü íèéò ýêñïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí èíäåêñèéã ýíý îíû 8 äóãààð ñàðûí ýöñèéí áàéäëààð îíû ýõíýýñ 5.2 õóâèàð, æèëèéí 11.1 õóâèàð áóóðàõàä õ¿ðãýâ. Óëìààð ãàäààä õóäàëäààíû íºõöºë îíû ýõíýýñ 16.0 õóâèàð, æèëèéí 17.3 õóâèàð ìóóäààä áàéíà. Íºãºº òàëààð ãàäààä ýäèéí çàñãèéí îð÷íû òîäîðõîé áóñ, ýðñäýëòýé íºõöºë áàéäàë íü

15


Ìîíãîë óëñûí âàëþòûí îðîõ óðñãàëä ãîëëîõ õóâèéã ýçýëäýã ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëò ìýäýãäýõ¿éö áóóðàõàä íºëººëëºº. 2011 îíä öýâýð ä¿íãýýð 4.6 òýðáóì àì.äîëëàðò õ¿ð÷ áàéñàí ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëòûí õýìæýý îíû ýõíèé 7 ñàðä 1.98 òýðáóì àì.äîëëàð áîëæ ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åýñ 883 ñàÿ àì.äîëëàðààð áóþó 31 õóâèàð áóóðààä áàéíà.

Âàëþòûí çàõûí ýðýëò, íèéë¿¿ëýëò ýíý îíû 1 áîëîí 3 äóãààð óëèðàëä òýíöâýðã¿é áîëæ, ýäèéí çàñãààñ öýâýð ä¿íãýýð ãàäààä âàëþò ãàäàãøëàõ õàíäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Ýíý íü ãàäààä ñåêòîðûí ýðñäýë ºìíºõ îíûõîîñ èë¿¿òýé ºññºí, ãàäààä õóäàëäààíû íºõöºë ìóóäñàí, ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûí îð÷íû òîäîðõîé áóñ áàéäàë íýìýãäñýíòýé õîëáîîòîé.

Óðñãàë òýíöýë, ãàäààä õóäàëäààíû àëäàãäàë îãöîì ºñ÷ áàéãààòàé óÿëäàí òºãðºãèéí ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ õàíø ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñóóðü íºõöëºº äàãàæ ýíý îíû 6 äóãààð ñàðààñ ýõëýí àëãóóð ñóëðàõ õàíäëàãàòàé áîëëîî. Õýäèé òèéì áîëîâ÷ Ìîíãîëáàíêíààñ õýðýãæ¿¿ëñýí áîäëîãûí àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä õàíøèéí íýã ºäºðò íîãäîõ äóíäàæ õýëáýëçýë 0.08 õóâü áóþó âàëþòûí çàõ òîãòâîðòîé áàéëàà. Ãýâ÷ âàëþòûí çàõûí òîãòâîðòîé áàéäàëä ñºðãººð íºëººëæ áîëçîøã¿é ãàäààä, äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëèéí ýðñäýë ºññººð áàéíà.

Ìºíãºíèé áîäëîãûí ¿íäñýí çîðèëòûã õàíãàõûí òóëä Ìîíãîëáàíê èíôëÿöèéã ºäººäºã õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººëëèéã áàãàñãàõ, ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðààñ øàëòãààëñàí âàëþòûí óðñãàëûí ýäèéí çàñàã, âàëþòûí çàõ äàõü ñºðºã íºëººëëèéã ñààðìàãæóóëàõ, èíôëÿöèéí õ¿ëýýëòèéã çîõèñòîé óäèðäàõ, òºãðºãèéí ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ õàíøèéí ñóëðàëòààñ øàëòãààëæ èíôëÿöè ºñºõ ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ ÷èãëýëýýð õýðýãæ¿¿ëýõ áîäëîãûí àðãà õýìæýýãýý óëàì á¿ð ñàéæðóóëàõ áà ¿¿íä òºãðºãèéí ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ õàíøèéí îãöîì õýëáýëçëèéã çººëð¿¿ëýõ áîäëîãî íü ýåðýãýýð íºëººëæ áàéíà.

Òºðèéí ìºíãºíèé áîäëîãûí ¿íäñýí çîðèëò áîëîõ ¿íèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã äóíä õóãàöààíä õàíãàõ, ýäèéí çàñãèéí òýíöâýðòýé, õ¿ðòýýìæòýé ºñºëòèéã óðò õóãàöààíä äýìæèõ íýã ñóóðü íºõöºë íü ºíººãèéí óÿí õàòàí õàíøèéí áîäëîãûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí òóóøòàé áàðèìòëàõ ÿâäàë ìºí. Èéìä Ìîíãîëáàíê óÿí õàòàí õàíøèéí áîäëîãûã 2013-2015 îíä ¿ðãýëæë¿¿ëýí áàðèìòàëíà.

1.3 Ìºíãºíèé áîäëîãûí øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë àæèëëàãààíû íýýëòòýé, èë òîä áàéäëûã íýìýãä¿¿ëýõ, ìºíãºíèé áîäëîãûí ¿íäñýí çîðèëòûí õýðýãæèëòèéã îëîí íèéòýä òîãòìîë òàéëàãíàõ çàìààð Òºâ áàíêíû õàðèóöëàãûã ñàéæðóóëíà.

ªíººäºð äýëõèéí èõýíõè Òºâ áàíê ¿éë àæèëëàãààíû íýýëòòýé, èë òîä áàéäàë íü ìºíãºíèé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä øèéäâýðëýõ íºëººòýé õýìýýí ¿çäýã áîëñîí

16


áàéíà. ¯éë àæèëëàãààíû èë òîä áàéäàë íü Òºâ áàíêíû áîäëîãûí õýðýãæèëò, áîãèíî õóãàöààíû çîðèëòóóä, ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ãýíýòèéí (õ¿ëýýãäýýã¿é) øîêóóäûí íºëºº çýðýã àñóóäëûã õàìàðäàã áèëýý.

Ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäëûã òîãòìîë ¿íýëýí, áîäëîãûí àðãà õýìæýýí¿¿äýý òàéëáàðëàõ íü ìºíãºíèé áîäëîãûí ¿íäýñëýë, õàðèó ¿éëäëèéã çºâ îéëãîõ áîëîìæ îëãîõ òºäèéã¿é Ìîíãîëáàíêíû ìºíãºíèé áîäëîãûã äóíä õóãàöààíä òààìàãëàãäàõóéö áîëãîõ à÷ õîëáîãäîëòîé áèëýý. Ýíý íü ýðãýýä çàõ çýýëèéí õ¿ëýýëòèéã çºâ çîõèñòîé, ¿ð àøèãòàé á¿ðä¿¿ëýõýä ÷óõàë õóâü íýìýð îðóóëíà.

Ìîíãîëáàíêíààñ ñ¿¿ëèéí ¿åä ìºíãºíèé áîäëîãûí çîðèëò, øèëæèõ ìåõàíèçì, øèéäâýð ãàðãàõ ÿâö, ìºíãºíèé áîäëîãûí øèéäâýðèéí íýýëòòýé, èë òîä áàéäëûã àõèóëàõàä àíõààð÷ àæèëëàñàí áèëýý. 2013 îíä Ìîíãîëáàíê ¿éë àæèëëàãààíû èë òîä áàéäëûã õàíãàõ òàë äýýð, ÿëàíãóÿà áîäëîãûí õýðýãæèëòèéã îëîí íèéòýä òàéëáàðëàí òàíèóëàõ òàë äýýð àíõààð÷ àæèëëàíà.

Ìºíãºíèé áîäëîãûí õýðýãæèëò, ìàêðî ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäàëä òîãòìîë ¿íýëãýý ºãºõ çàìààð Òºâ áàíêèíä èòãýõ èòãýë, Òºâ áàíêíû õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëíý. Íýí ÿëàíãóÿà, õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñýýð èëýðõèéëýãäñýí îíû ýõíýýñ òîîöñîí èíôëÿöèéí ò¿âøèí çîðèëòîò ò¿âøíýýñ õýòýðñýí òîõèîëäîëä ÓÈÕ, Çàñãèéí ãàçàðò íýýëòòýé çàõèà õ¿ðã¿¿ëýí áàéð ñóóðèà èëýðõèéëýõ òóðøëàãûã òºëºâø¿¿ëíý. Ýíý õ¿ðýýíä Ìîíãîëáàíêíààñ Çàñãèéí ãàçàð, ÓÈÕ-ä ìºíãºíèé áîäëîãûí õýðýãæèëòòýé õîëáîîòîéãîîð ºìíº íü õ¿ðã¿¿ëæ áàéñàí àëáàí òîîò, áóñàä áàðèìò áè÷ãèéã ººðèéí öàõèì õóóäàñ äýýð òàâüæ íèéòýä èë òîä òàéëàãíàíà.

2. ÁÀÍÊÍÛ ÑÀËÁÀÐÛÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÁÀÉÄËÛÃ ÁÝÕÆ¯¯ËÝÕ Õ¯ÐÝÝÍÄ:

2.1 Áàíêíû ñàëáàðûí òîãòâîðòîé áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ õ¿ðýýíä áàíêóóäûí ººðèéí õºðºíãº, òºëáºðèéí ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýí ñàëáàðûí ýðñäýë äààõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëíý.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîë Óëñûí óóë óóðõàé, áàðèëãà, áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðóóäàä õèéãäýæ áóé øóóä, áàãöûí áîëîí áóñàä õºðºíãº îðóóëàëò õóðäàöòàéãààð ºñºõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéñàí ÷ òàéëàíò õóãàöààíä áóóðñàí ¿ç¿¿ëýëòòýé ãàðëàà. Õýäèéãýýð íèéò õºðºíãº îðóóëàëò äàõü áàãöûí õºðºíãº îðóóëàëòûí õýìæýý ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà ÷ áàíêíû ñèñòåìýýñ õºðºíãº áîãèíî õóãàöààíä ãàäàãøëàõ ýðñäýë áàéñààð áàéíà.

Èéìä áàíêóóäûí ýðñäýë äààõ ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ ¿¿äíýýñ ñèñòåìèéí à÷ õîëáîãäîë

17


á¿õèé áàíêóóäûí çîõèñòîé õàðüöààíû øààðäëàãûã ¿å øàòòàéãààð íýìýãä¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýñýí áºãººä öààøèä äýýðõ øààðäëàãûí õýðýãæèëòèéã õàíãóóëæ, øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä õîëáîãäîõ àëáàäëàãûí àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëíý.

Ò¿¿í÷ëýí áàíêíû ñèñòåìèéí õÿìðàë áîëîí òºëáºðèéí ÷àäâàðûí õ¿íäðýë ¿¿ñýõýä àâàõ àðãà õýìæýýíèé áýëòãýëèéã õàíãóóëàõ çîðèëãîîð Õÿìðàëûí ¿åä àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí ººðèéí õºðºíãèéí äóòàãäëûã àðèëãàõ òºëºâëºãººã áàíê òóñ á¿ðýýð ã¿éöýòã¿¿ëæ, ýðñäýëèéã áîäèòîéãîîð ¿íýëýõ àæëûã õýâø¿¿ëíý.

2.2. Îëîí óëñàä ìºðäºãäºæ áóé õÿíàëò øàëãàëòûí çàð÷èì, çîõèöóóëàëòûí àðãà õýðýãñëèéã áàíêíû ñàëáàðûí ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîãòîé óÿëäóóëàí ýðñäýëä ñóóðèëñàí õÿíàëò øàëãàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîíî.

Äýëõèéí ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëààñ øàëòãààëàí áàíêóóäûã ýðñäýë ºíäºðòýé àêòèâò õºðºíãºº áàéðøóóëàõûã õÿçãààðëàí, ººðèéí õºðºíãº áîëîí õºðâºõ ÷àäâàðûí ¿ç¿¿ëýëòèéã ñàéæðóóëàõ çîõèöóóëàëòûã îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëýí áàíêóóäàä ìºðä¿¿ëýõ àæëûã ýõë¿¿ëýýä áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ýðñäýëä ñóóðèëñàí õÿíàëò øàëãàëòûã áàíêóóäûí ýðñäýëèéí åðºíõèé ò¿âøèí áîëîí ñèñòåìèéí õýìæýýíä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººëºëä ¿íäýñëýí îíîâ÷òîéãîîð çîõèîí áàéãóóëàõààð òºëºâëººä áàéíà.

Èéìä áàíêíû ñàëáàðûí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ çîðèëãîîð ººðèéí õºðºíãèéí çîõèñòîé õàðüöààã îëîí óëñûí Áàçåëü III ñòàíäàðòòàé óÿëäóóëæ, ººðèéí õºðºíãèéí á¿òýö, ÷àíàðûí àíãèëëûã òºðºëæ¿¿ëýõ, ººðèéí õºðºíãèéí íýìýëò øààðäëàãóóäûã ñóäàëñíààð “Áàíêíû ¿éë àæèëëàãààíû çîõèñòîé õàðüöààíû øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã òîãòîîõ, ò¿¿íä õÿíàëò òàâèõ æóðàì”-ä ¿å øàòòàéãààð òóñãàí, áàíêóóäàä ìºðä¿¿ëíý.

Áàíêóóäûí ýõ ¿¿ñâýðèéí òºâëºðëèéí ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ, óðò õóãàöààò ýõ ¿¿ñâýð òàòàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, õºðâºõ ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýýã àâàõ õ¿ðýýíä Áàçåëü III ñòàíäàðòààð ñàíàë áîëãîæ áóé áîãèíî áîëîí óðò õóãàöààíû õºðâºõ ÷àäâàðûí øààðäëàãûã ìºðä¿¿ëýõ áîëîìæòîé ýñýõèéã ñóäàëíà. Áàçåëèéí õîðîî íü øèíýýð òàíèëöóóëæ áóé ýäãýýð çîõèöóóëàëòóóäàà 2015-2019 îíû õîîðîíä ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëýõýýð òºëºâëºñºí áàéíà. Èéìä Ìîíãîëáàíêíû ç¿ãýýñ äýýðõ çàð÷èì íü áàíêíû ñèñòåìä òîõèðîõ ýñýõ, õýðýãæ¿¿ëñýí òîõèîëäîëä áàíêóóäûí òºëáºðèéí ÷àäâàðò õýðõýí íºëººëºõ íºëººëëèéã ñóäàëñíû ¿íäñýí äýýð õîëáîãäîõ æóðàì, çààâàðò òóñãàí áàíêóóäàä ìºðä¿¿ëíý.

Áàíêèíä ó÷èð÷ áîëîõ íèéòëýã ýðñäýë¿¿äèéã (çýýëèéí, òºëáºðèéí ÷àäâàðûí, çàõ çýýëèéí, ¿éë àæèëëàãààíû ãýõ ìýò) ò¿¿õ÷èëñýí ìýäýýëýë áîëîí ìýäðýìòãèé áàéäëûí øèíæèëãýýíä ¿íäýñëýí áàíêóóäûí áèå äààñàí ¿íýëãýýã õèéëãýæ, ¿ð ä¿íãýýñ íü õàìààð÷, ¿¿ññýí ýðñäýëèéí ò¿âøèíòýé íü óÿëäóóëàí ãàçàð äýýðõ áîëîí çàéíû õÿíàëò øàëãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû õóâààðèéã áàíêóóäàä õýðýãæ¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéíà.

18


Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîëáàíêíààñ äóíä õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëýõ õÿíàëò øàëãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãèéã áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëíý.

2.3 Áàíêíû ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ, óëìààð çýýëèéí õ¿¿ áóóðàõ íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð áàðüöàà õºðºíãèéí ýðõ ç¿éí îð÷èíã øèíý÷èëíý.

Çýýëèéí áàðüöàà õºðºíãèéí çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõèéã áàíêíû ìýäýëä øèëæ¿¿ëýõýä èõ õýìæýýíèé çàðäàë, õóãàöàà çàðöóóëäàã ò¿ãýýìýë çºð÷ëèéã àðèëãàõ, áàðüöàà õºðºíãººð ¿¿ðãèéí ã¿éöýòãýëèéã îíîâ÷òîéãîîð õàíãóóëàõ çîðèëãîîð õîëáîãäîõ õóóëèóäàä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ àæëûã ñàíàà÷ëàí çîõèîí áàéãóóëíà. Áàðüöàà õºðºíãèéí õóäàëäàí áîðëóóëàõ ýðõèéã áàíêèíä øóóðõàé øèëæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã õàíãàñíààð áàíêíû ¿íäñýí ¿éë àæèëëàãàà ò¿ðãýí øóóðõàé ÿâàãäàõ, ñàíõ¿¿ãèéí ñàõèëãà áàò ñàéæèð÷, áàíêíû ñèñòåìèéí ýðñäýë, óëìààð çýýëèéí õ¿¿ áóóðàõ íºõöºë á¿ðäýíý. Ýíý íü õÿìðàë ó÷ðàõ ýðñäýëòýé ¿åä áàíêíû ñèñòåìèéã ýðñäëýýñ õàìãààëàõ çàéëøã¿é àðãà õýìæýýíèé íýã áèëýý.

3. ÑÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ÇÀÕ ÇÝÝËÈÉÍ ÄÝÄ Á¯ÒÝÖ, Ò¯¯ÍÈÉ

ÈÍÑÒÈÒÓÖÈÉÃ ÁÝÕÆ¯¯ËÝÕ Õ¯ÐÝÝÍÄ:

3.1 Òºðººñ ìºíãºí õàäãàëàìæèä ãàðãàõ áàòàëãààã õÿçãààðëàãäìàë õàäãàëàìæèéí äààòãàëûí òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëñíýýð òºðä ó÷ðàõ ýðñäýëèéã áóóðóóëæ, áàíêíû ñàëáàðûí ñàíõ¿¿ãèéí ñàõèëãà áàò, õàðèóöëàãûã äýýøë¿¿ëíý.

ÓÈÕ-ààñ 2008 îíä áàòàëñàí “Áàíêèí äàõü ìºíãºí õàäãàëàìæèä áàòàëãàà ãàðãàõ òóõàé õóóëü”-èéí õýðýãæèõ õóãàöàà 2012 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä äóóñãàâàð áîëæ áàéãààòàé õîëáîãäóóëàí ýðñäýëä ñóóðèëñàí, íººöèéí õóâààðèëàëòûã èë¿¿ îíîâ÷òîéãîîð çàðöóóëàõ ÷àäàìæ á¿õèé õàäãàëàìæèéí äààòãàëûí øèíý òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà.

¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð Ìîíãîëáàíê, Ñàíãèéí ÿàì, õîëáîãäîõ áóñàä áàéãóóëëàãûí òºëººëºëòýéãýýð 2010 îíä áàéãóóëñàí “Èðãýäèéí ìºíãºí õàäãàëàìæèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëü”-èéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñýã íü áàíêíû ñàëáàðûí òîãòâîðòîé áàéäàë, áàíêíû õÿíàëò øàëãàëòûí ¿éë àæèëëàãàà, áàíêíû èë òîä áàéäëûã ñàéæðóóëàõ áîäëîãûí àðãà õýðýãñë¿¿äèéí òàëààð ñóäàëãàà õèéñíèé ¿íäñýí äýýð õÿçãààðëàãäìàë õàäãàëàìæèéí äààòãàëûí òîãòîëöîîã õýðýãæ¿¿ëýõ íü èë¿¿ îíîâ÷òîé ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ðñýí.

Ýíýõ¿¿ õàðèëöààã çîõèöóóëàõ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èíã áèé áîëãîõ ¿¿äíýýñ “Õàäãàëàìæèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëü”-èéí òºñëèéã Ìîíãîëûí áàíêíû ñàëáàðûí îíöëîã áàéäàë áîëîí Áàçåëèéí áàíêíû õÿíàëò øàëãàëòûí õîðîîíîîñ ãàðãàñàí

19


“Õàäãàëàìæèéí äààòãàëûí ¿ð àøèãòàé òîãòîëöîîíû ¿íäñýí çàð÷ìóóä”-òàé íèéö¿¿ëýí áîëîâñðóóëñàí.

Äýýðõ õóóëü áàòëàãäñàíààð õÿçãààðëàãäìàë õàäãàëàìæèéí äààòãàëòûí òîãòîëöîîã áèé áîëãîæ, áàíê áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëä îðîëöîã÷äûí ñàíõ¿¿ãèéí ñàõèëãûã äýýøë¿¿ëæ, õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ, òºðä ó÷èð÷ áîëçîøã¿é ýðñäýëèéã áóóðóóëàõ çýðýã ýåðýã ¿ð ä¿í áèé áîëíî.

Öààøèä õÿçãààðëàãäìàë õàäãàëàìæèéí äààòãàëûí òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé õàäãàëàìæèéí äààòãàëûí ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýí ÿâóóëàõ ¿¿ðýãòýé õóóëèéí ýòãýýäèéí àæèëëàõ æóðàì, çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òöèéã òîäîðõîéëîí ¿éë àæèëëàãààã ýõë¿¿ëæ, “Ìºíãºí õàäãàëàìæèíä áàòàëãàà ãàðãàõ òóõàé õóóëü”-ä çààñàí áàíêóóäààñ õàäãàëàìæèéí äààòãàëä òºâëºð¿¿ëýõ øèìòãýëèéí õýìæýýã òîîöîæ, õîëáîãäîõ ñàíä òºâëºð¿¿ëýõ àæëûã õýðýãæ¿¿ëíý.

3.2 Ìîíãîë Óëñûí òºëáºð òîîöîîíû ñèñòåìèéí íàéäâàðòàé, òàñðàëòã¿é àæèëëàãààã õàíãàí, òºëáºð òîîöîîíû ñèñòåìèéí øèíý÷ëýëèéã 2013-2015 îíä ýð÷èìæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä áýëýí áóñ òºëáºðèéí õýðýãñëèéí õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëæ, áîëîâñðîíãóé áîëãîíî.

Ìàíàé îðíû ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí ºñºëòòýé õîëáîîòîéãîîð òºëáºð òîîöîîíû ñèñòåìýýð äàìæèí õèéãäýæ áàéãàà ã¿éëãýýíèé òîî æèëýýñ æèëä ºñºí íýìýãäýæ áàéíà. Òºëáºð òîîöîîíû ñèñòåìýýð 2012 îíû ýõíèé õàãàñ æèëèéí áàéäëààð 9.9 ñàÿ øèðõýã ã¿éëãýý õèéãäñýí íü ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åèéí 3.5 ñàÿ øèðõýã ã¿éëãýýíýýñ äàðóé 2.8 äàõèí ºñ÷ýý.

ªäðèéí ã¿éëãýýíèé äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòèéã 2007 áà 2011 îíû áàéäëààð àâ÷ ¿çâýë 2007 îíä áàãà ä¿íòýé òºëáºð òîîöîîíû ñèñòåìýýð îéðîëöîîãîîð 800 ñàÿ òºãðºãèéí 6 ìÿíãàí øèðõýã ã¿éëãýý õèéãäýæ áàéñàí áîë 2011 îíä äóíäæààð 2.8 òýðáóì òºãðºãèéí 13 ìÿíãàí øèðõýã ã¿éëãýý áîëæ ºñëºº. Áàíê õîîðîíäûí èõ ä¿íòýé ã¿éëãýýíèé õóâüä 2007 îíä ºäºðò äóíäæààð 46 òýðáóì òºãðºãèéí 1.7 ìÿíãàí øèðõýã ã¿éëãýý õèéãäýæ áàéñàí áîë 2011 îíä 132 òýðáóì òºãðºãèéí 3.6 ìÿíãàí øèðõýã ã¿éëãýý áîëæ íýìýãäñýí ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèõ, ìºíãºíèé ýðãýëòèéã õóðäàñãàõ çîðèëãîîð áýëýí áóñ òºëáºð òîîöîîíä àøèãëàõ òºëáºðèéí õýðýãñëèéí õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõ, øèíý õýðýãñýë íýâòð¿¿ëýõ, òºëáºð òîîöîîíû ñèñòåìèéí òàñðàëòã¿é, íàéäâàðòàé àæèëëàãààã õàíãàõ øààðäëàãà òàâèãäàæ áàéíà.

Èéìä Ìîíãîëáàíê 2013-2015 îíä áýëýí áóñ òºëáºð òîîöîîíû õîñîëìîë (÷èï, ñîðîíçîí òóóç, çàéíààñ õàíäàõ òåõíîëîãè õîñîëñîí) êàðò ãàðãàõ, èðãýíèé óõààëàã

20


¿íýìëýõèéã òºëáºð òîîöîîíä àøèãëàõ, èíòåðíåòèéí îð÷èíä òºëáºð õèéõ áîëîìæèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ áà õºäºëãººíò áàíêíû ¿éë÷èëãýýíèé íýãäñýí ñèñòåìèéã íýâòð¿¿ëæ, òºëáºð òîîöîîíû ñèñòåìèéí øèíý÷ëýëèéã ýð÷èìæ¿¿ëíý.

Ìîíãîëáàíêíààñ ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãò òºãðºãèéã áýëãýäýí íýðëýñýí ¿íäýñíèé áðýíä ¥ êàðòûã íýâòð¿¿ëýõ àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýí çîõèîí áàéãóóëàõ áºãººä öààøèä ýíýõ¿¿ ¥ êàðò äýýð òóëãóóðëàí òºðèéí ¿éë÷èëãýýã èðãýäýä øóóðõàé õ¿ðãýõ áîëîìæèéã ºðãºòãºõ, ãàð óòàñòàé õîëáîõ, áàíêíû ¿éë÷èëãýýíä á¿ðýí õàìðàãäàõ áîëîìæîîð õÿçãààðëàãäìàë õºäºº îðîí íóòãèéí èðãýäýä ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí äýâøëèéã àøèãëàí áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýã øóóðõàé õ¿ðãýæ, áýëýí áóñ òºëáºð òîîöîîíû õ¿ðòýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ áîëíî.

Òºëáºð òîîöîîíû ñèñòåìèéí òàñðàëòã¿é, íàéäâàðòàé àæèëëàãààã õàíãàñíààð áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ áà áýëýí áóñ òºëáºðèéí õýðýãñýëä èòãýõ îëîí íèéòèéí èòãýë íýìýãäýõ þì.

3.3 Áàíêíû á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýã ¿íýëýõ îëîí óëñûí æèøèãò ñóóðèëñàí àðãà÷ëàëûã íýâòð¿¿ëæ ýõýëíý. Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýã èðãýäýä æèãä õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ, èðãýäèéí ñàíõ¿¿ãèéí ñóóðü áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâ÷ àæèëëàíà.

Ýíý àæëûí õ¿ðýýíä Äýëõèéí áàíêòàé õàìòðàí 2012 îíû ýõíèé õàãàñ æèëä Ìîíãîë óëñûí áàíêíû ñàëáàðûí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã õ¿ðòýæ áóé õýðýãëýã÷, õàðèëöàã÷äûí ýðõ àøãèéã õýðõýí õàìãààëæ áóé áàéäàë, òýäãýýðèéí ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí ìýäëýã, áîëîâñðîëûí ºíººãèéí áàéäëûã îëîí óëñûí ò¿âøèíòýé õàðüöóóëñàí ñóäàëãààã õèéñýí. Äýýðõ ñóäàëãààíä Ìîíãîëûí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóäààñ õàðèëöàã÷äûí ýðõ àøãèéã õàìãààëæ áóé áàéäàë, õàðèëöàã÷äûí áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ ìýäëýã õàíãàëòã¿é áàéãàà òàëààð ä¿ãíýëò õèéñýí.

Ìîíãîëáàíê èæèë òºñòýé ñàíõ¿¿ãèéí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéí ºðòºã áîëîí íºõöºëèéã õàðüöóóëàõ áîëîìæèéã ººðèéí öàõèì õóóäñààðàà îëãîíî. Çýýëèéí ºðãºäëèéã áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä òàâèãääàã øààðäëàãóóäûã ñóäëàí øèíý÷èëíý. Áàíêóóä èðãýäèéí ñàíàë ãîìäëûã õ¿ëýýí àâ÷ øèéäâýðëýõ, ñàíàë ãîìäëûí ìýäýýëëèéí ñàíã Ìîíãîëáàíêòàé õóâààëöàõ ìåõàíèçìûã Òºâ áàíêíààñ áèé áîëãîíî. Õýðýãëýã÷äèéí ñàíõ¿¿ãèéí ñóóðü áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä Ìîíãîëáàíê Ìîíãîëûí áàíêóóäûí õîëáîîòîé õàìòðàí Ñàíõ¿¿ãèéí íýð òîìú¸îíû òîëü áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàí íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîíî.

Õàðèëöàã÷ áàíêóóäûí ñàíõ¿¿ãèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë, óðàìøóóëàë, ýðñäýëèéí òàëààð õàíãàëòòàé ìýäýýëýë àâ÷ ÷àääàã, ýäãýýð ìýäýýëýë íü èë òîä,

21


îéëãîìæòîéãîîð õàðèëöàã÷ íàðò õ¿ðäýã òîõèîëäîëä õýðýãëýã÷èéí ýðõ àøèã õàìãààëàãäàõ þì. Õàðèëöàã÷äûí ýðõ àøèã, ñàíõ¿¿ãèéí áîëîâñðîë íü ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåìä èòãýõ îëîí íèéòèéí èòãýëèéã áèé áîëãîõ áà óëìààð ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí õºãæèëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã õóðèìòëàë áîëîí óðò õóãàöààòàé ñàíõ¿¿ãèéí õºðºíãº îðóóëàëòûã óðàìøóóëæ áàéäàã áèëýý.

Èéìä Ìîíãîëáàíê áàíêóóäûí çýýë, õàäãàëàìæèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé íºõöºë, øèìòãýë, õóðààìæèéí õýìæýý, çýýëèéí áîäèò ºðòºã, çàðäàë, ìýäýýëëèéí èë òîä áàéäëûã õàìàðñàí ñóäàëãààã õèéõ, ò¿¿íèé ¿ð ä¿íä ¿íäýñëýí ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëä íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ îëîí óëñûí æèøèãò ñóóðèëñàí àðãà÷ëàëûã íýâòð¿¿ëýõ àæëûã ýõë¿¿ëýõýýð çîðüæ áàéíà.

Òºðººñ ìºíãºíèé áîäëîãûí òàëààð 2013 îíä áàðèìòëàõ ¿íäñýí ÷èãëýëèéã áàòëàõ òóõàé ÓÈÕ-ûí òîãòîîëûí 4 äýõ çààëò “Ìºíãº óãààõ, òåððîðèçìûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõòýé òýìöýõ òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéã îëîí óëñûí õîëáîãäîõ ñòàíäàðòàä íèéö¿¿ëæ, Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ áàéãóóëëàãà (ÔÀÒÔ)-ààñ òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí ¿íýëãýýã äýýøë¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ” àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãà íü:

2004 îíä Ìîíãîë Óëñ Àçè, íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí ìºíãº óãààõòàé òýìöýõ á¿ëýã (ÀÏÃ)-ò ýëñýí äîòîîääîî ìºíãº óãààõ áîëîí òåððîðèçìûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõòýé òýìöýõ îëîí óëñûí ñòàíäàðò, ÿëàíãóÿà, Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ áàéãóóëëàãà (ÔÀÒÔ)-ûí 40+9 çºâëºìæèä íèéöñýí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýæýý.

ÔÀÒÔ-ààñ óëñ, îðíóóäûã ìºíãº óãààõ, òåððîðèçìûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõòýé òýìöýõ òàëààðõ äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæèéã Í¯Á, îëîí óëñûí áóñàä áàéãóóëëàãûí õîëáîãäîõ ãýðýý, êîíâåíö áîëîí ººðèéí 40+9 çºâëºìæèä íèéö¿¿ëñýí áàéõ òºäèéã¿é, ãàðãàñàí õóóëü òîãòîîìæîî ¿ð íºëººòýé õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõûã çºâëºäºã.

Õýäèéãýýð äýýðõ çºâëºìæèéã óëñ îðíóóä “çºâëºìæ” ìýòýýð õ¿ëýýæ àâ÷ áîëîõ ÷ ýíý íü ¿íýíäýý “øààðäëàãà”-òàé íèéöýõ¿éö ÷àäàìæ á¿õèé áè÷èã áàðèìò þì. Òóõàéëáàë, òóñ áàéãóóëëàãà íü ººðèéí ãèø¿¿í îðíóóä, ÀÏÃ ìýòèéí á¿ñ íóòãèéí ÔÀÒÔ-òàé òºñòýé áàéãóóëëàãóóä, õàìòðàí àæèëëàäàã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäààð äàìæóóëàí äýëõèéí á¿õ óëñ îðîíä ººðèéí çºâëºìæèéí õýðýãæèëò ÿìàð ò¿âøèíä áàéãààã íàðèéâ÷ëàí õÿíàí øàëãàæ, çºâëºìæèéã îãò õýðýãæ¿¿ëýýã¿é, õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áîëîâ÷ ñòðàòåãèéí òîìîîõîí äóòàãäàëòàé õýâýýð áàéãàà îðíóóäûã “ÔÀÒÔ-òàé õàìòàð÷ àæèëëàäàãã¿é óëñ îðíóóäûí æàãñààëò”-ä îðóóëàõ çàìààð òýäãýýð îðíûã îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåìýýñ òóñãààðëàõ àðãà õýìæýý àâäàã áàéíà.

22


Äýëõèéí áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí òîìîîõîí áàéãóóëëàãóóä ýíýõ¿¿ æàãñààëòàä îðñîí óëñ îðíû áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà, õóóëèéí ýòãýýä, èðãýäòýé õàðèëöàà òîãòîîõ, òýäãýýðèéí ã¿éëãýýã õèéõäýý äàâõàð õÿíàëò òàâèõ, òýäãýýðýýñ íýìýëò ìýäýýëýë øààðäàõ, òýäãýýðò òàâèãäàõ øààðäëàãûã ºíäºðñãºõ, ñàíõ¿¿ãèéí õàðèëöàà, ã¿éëãýýã íü óäààøðóóëàõ, öààøëààä òýäãýýðò äàíñ íýýõã¿é, òýäãýýðèéí ã¿éëãýýã õèéõã¿é áàéõ õ¿ðòýë àðãà õýìæýý àâàõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Ýíý íü æàãñààëòàä îðñîí óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä ñºðãººð íºëººëºõ àþóëòàé ¿ð ä¿íã äàãóóëäàã þì.

Ìîíãîë Óëñ 2006 îíä Ìºíãº óãààõ áîëîí òåððîðèçìûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõòýé òýìöýõ òóõàé õóóëèéã áàòàëæ, Ìîíãîëáàíêíû á¿òöýä ýíý õóóëèéí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâüæ àæèëëàõ ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé Ñàíõ¿¿ãèéí ìýäýýëëèéí àëáûã áàéãóóëàí àæèëëàæ áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ Ìîíãîë Óëñûí ìºíãº óãààõ, òåððîðèçìûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõòýé òýìöýõ òîãòîëöîî, ÿëàíãóÿà ýíý òàëààðõ ýðõ ç¿éí îð÷èí äóòìàã, ÔÀÒÔ-ûí 40+9 çºâëºìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä èõýýõýí äóòàãäàëòàé áàéíà ãýñíèé ¿íäñýí äýýð Ìîíãîë Óëñûã îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ñèñòåìä ýðñäýë ¿¿ñãýõ áîëîìæòîé îðîí ãýæ òîîöîæ ÔÀÒÔ, ÀÏÃ-ãèéí äàâõàð õÿíàëòàä îðóóëàí ¿íýëãýýã áóóðóóëñàí áàéíà.

Òóõàéëáàë, Ìºíãº óãààõ áîëîí òåððîðèçìûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõòýé òýìöýõ òóõàé õóóëèíä ñýæèãòýé ã¿éëãýýíèé òîäîðõîéëîëòûã ºðãºæ¿¿ëýõ, óã ã¿éëãýýã ìýäýýëýýã¿é áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãàä òîîöîõ çàõèðãààíû õàðèóöëàãûã ºíäºðñãºõ, äàíñ, ýä õºðºíãèéí æèíõýíý ýçýìøèã÷ õóâü õ¿íèé òîäîðõîéëîëò, ò¿¿íèé ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ òóõàé çààëòûã áèé áîëãîõ, Ýð¿¿ãèéí õóóëüä ìºíãº óãààõ ãýìò õýðãèéí ñóóðü ãýìò õýðãèéí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ, ìºíãº óãààõ áîëîí òåððîðèçìûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ ãýìò õýðãýýð õóóëèéí ýòãýýäýä ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà òîîöîõ çààëò îðóóëàõ, Ýð¿¿ãèéí áàéöààí øèéòãýõ õóóëüä ãýìò õýðãýýñ îëñîí îðëîãûí òîäîðõîéëîëòûã ñàéæðóóëàõ, ãýìò õýðãýýñ îëñîí îðëîãûã õóðààõ, áèò¿¿ìæëýõ àæèëëàãààã Í¯Á-ûí õîëáîãäîõ êîíâåíöèä íèéö¿¿ëýõ çýðýã ýðõ ç¿éí öîãö ººð÷ëºëò õèéõèéã òóñ áàéãóóëëàãà Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàðò çºâëºæýý.

Ìîíãîë Óëñ äýýð äóðäñàí õóóëü òîãòîîìæèä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàí ýðõ ç¿éí îð÷íîî ÔÀÒÔ-ûí çºâëºìæèä íèéö¿¿ëýí ñàéæðóóëàõ ¿¿ðãèéã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí ºìíº õ¿ëýýæ, Ìîíãîëáàíê, Õóóëü ç¿éí ÿàì õóóëü òîãòîîìæèéí ýäãýýð äóòàãäàëòàé áàéäëûã 2013 îíû 6 äóãààð ñàðààñ ºìíº àðèëãàõ òàëààð óëñ òºðèéí àìëàëòûã ÔÀÒÔ, ÀÏÃ-ä ºãñºí áàéãàà áîëíî.

Èéìä, ìºíãº óãààõ, òåððîðèçìûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõòýé òýìöýõ Ìîíãîë Óëñûí ýðõ ç¿éí îð÷èíã ÔÀÒÔ-ûí õîëáîãäîõ çºâëºìæèä íèéö¿¿ëýõ, òóñ áàéãóóëëàãààñ òîãòîîñîí Ìîíãîë Óëñûí ¿íýëãýýã äýýøë¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà.

23


: 2009 2013

2009 2010Q4 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4 Q1 Q2 M8 Q3 Q4 Q1 Q2 Q3 Q4

M2 2880 4680 4955 5773 6064 6412 6105 7051 6997 6982 7267 7036 8568 8449 9149

M1 651 1158 1182 1553 1676 1741 1488 1797 1681 1718 1780 1707 2088 2063 2229

2229 3522 3774 4220 4388 4671 4617 5254 5316 5264 5487 5329 6480 6386 69200 0 0

1533 2739 2619 2950 3040 3067 3355 3448 3103 2872 2404 2000 2068 2246 2446

1694 3023 2886 3260 3343 3400 3655 3785 3452 3642 3173 2770 2838 3016 3215

1652 2628 2566 2951 3084 3153 3495 3645 3404 3173 2844 2581 2790 2967 3167

41 395 320 309 259 247 160 139 47 469 329 188 48 48 48

-160 -283 -267 -310 -303 -333 -300 -336 -349 -770 -770 -770 -770 -770 -770

1347 1941 2336 2823 3024 3345 2750 3603 3894 4110 4863 5035 6500 6203 6703

1938 2430 2735 3380 3711 4271 3571 4469 4788 5004 5757 5929 7394 7097 7597

- -717 -835 -996 -1173 -1350 -1370 -1378 -1030 -1048 -1048 -850 -821 -442 -672 -748

* -833 -819 -839 -841 -510 -440 -254 -218 -120

- 2655 3265 3731 4553 5060 5641 5782 6318 6675 6893 7117 7191 8090 7988 8466

-591 -489 -399 -557 -687 -926 -821 -866 -894 -894 -894 -894 -894 -894 -894

733 945 1019 1260 1399 1660 1815 2281 1943 1857 1991 1938 2393 2195 2328

0 0 0 0 0 0 1539 2529 2470 2850 2983 3044 3391 3542 3296 3065 2737 2473 2682 2860 3059

-806 #### -1451 -1590 -1584 -1384 -1576 -1261 -1353 -1208 -746 -535 -288 -665 -731 - -265 -492 -627 -827 -958 -714 -608 -440 -419 -415 -281 -358 -209 -543 -724

* -833 -782 -752 -754 -440 -70 -84 -98 0 198 131 128 215 118 342 544 404 254 324 354 321 379 346 383 : 393 1101 1173 1147 881 879 740 557 464 391 406 456 402 397 417 -346 -122 221 169 137 -133 60 114 27 27 27 27 27 27 27

:

M2 (%) 26.9 62.5 66.6 63.8 57.4 37.0 23.2 22.2 18.3 15.1 13.3 15.2 21.5 21.0 25.9 (%) 15.7 29.0 50.3 50.2 79.7 75.5 78.0 81.1 50.7 32.8 20.0 6.8 4.9 18.2 16.9

(%) 0.7 23.0 34.8 57.9 64.0 72.8 55.0 39.6 38.8 36.2 26.2 24.4 28.0 15.9 18.92 ( ) 3.93 4.95 4.86 4.58 4.33 3.86 3.36 3.09 3.60 3.76 3.65 3.63 3.58 3.85 3.93

( ) 1145 2091 2142 2339 2408 2258 2637 2718 2464 2262 2028 1840 1989 2116 2258

/ / 6591 8415 10830 14399 17895 2.63 2.39 1.92 2.09 2.16 ( ) 2.63 -0.25 -0.47 0.17 0.06

* . . 1403

( )

2011 2012 2013

-1584

.

24


Ìîíãîëáàíêíû 2012 îíû 05 äóãààð ñàðûí 22-íû ºäðèéí ..............äóãààð àëáàí òîîòûí õàâñðàëò

ÒªÐªªÑ ÌªÍÃªÍÈÉ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÒÀËÀÀÐ 2012 ÎÍÄ ÁÀÐÈÌÒËÀÕ ¯ÍÄÑÝÍ ×ÈÃËÝËÈÉÃ ÁÀÒËÀÕ ÒÓÕÀÉ

ÓÈÕ-ÛÍ 58 ÄÓÃÀÀÐ ÒÎÃÒÎÎËÛÍ ÕÝÐÝÃÆÈËÒÈÉÍ ßÂÖ

(2012 îíû III óëèðëûí óðüä÷èëñàí áàéäëààð)

2. Ýäèéí çàñãèéí óðò õóãàöààíû òîãòâîðòîé ºñºëòèéí ñóóðü íºõöºë áîëñîí ìàêðî çîõèñòîé áîäëîãûí àðãà õýðýãñëèéã òîäîðõîéëæ, õàðèëöàí óÿëäààòàé õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýý àâàõ.

ÎÓÂÑ-ãààñ îëîí óëñûí õýìæýýíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í, íèéòýä ò¿ãýýñýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í çýðãèéã ¿íäýñëýí Ìîíãîëáàíê ìàêðî çîõèñòîé õýðýãñë¿¿äèéí æàãñààëòûã ãàðãàí Çàõèðëóóäûí çºâëºëä õýëýëö¿¿ëñíèé ¿íäñýí äýýð çîõèñòîé õýðýãñë¿¿äèéã ñîíãîí õîëáîãäîõ àðãà õýìæýýã øààðäëàãàòàé ¿åä íü àâ÷ àæèëëàñàí. Òóõàéëáàë, çààâàë áàéëãàõ íººöèéã õóâèéã 1 õóâèàð íýìýãä¿¿ëæ 12 õóâüä õ¿ðãýñýí, 2012 îíû 6 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäðººñ àðèëæààíû áàíêóóäûí òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ çîõèñòîé õàðüöààíû äîîä õýìæýýã 25 õóâü, ººðèéí õºðºíãº ýðñäýëýýð æèãíýñýí àêòèâûí çîõèñòîé õàðüöààã 7 õóâèàð ìºðä¿¿ëæ ýõëýñýí. Ýíýõ¿¿ àðãà õýìæýý íü ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàäãàëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Ò¿¿í÷ëýí ìº÷ëºã ñºðñºí ìàêðî çîõèñòîé áîäëîãûã íýâòð¿¿ëýõ õ¿ðýýíä áàíêíû ñèñòåìèéí õóâüä äèíàìèê ýðñäýëèéí ñàíã áàéãóóëàõ òîîöîî õèéæ, äèíàìèê ýðñäýëèéí ñàíã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí óëñ îðíóóäûí òóðøëàãûã ñóäëàõ, Ìîíãîëä õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð ñàíàë áîëîâñðóóëàõ çýðýã àæëóóäûã õèéæ áàéíà.

Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî çîõèñòîé áàéõ ãîë ¿íäýñ íü òºñâèéí ìº÷ëºã ñºðñºí áîäëîãûã áóñàä ìàêðî áîäëîãûí õàìò öîãöîîð íü õýðýãæ¿¿ëæ, óðò õóãàöààíû ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé ºñºëòèéí ãîë ñóóðü áîëãîõ ÿâäàë áèëýý. Òºñâèéí áîäëîãî òºäèéëºí ìº÷ëºã ñºðñºí áàéæ ÷àäàõã¿é, òºñâèéí àëäàãäàë ºíäºð áàéãààãààñ Ìîíãîëáàíê òºñºâ, ìºíãºíèé áîäëîãûã óÿëäóóëàõ òàëààð ñàíàë áîëîâñðóóëàí Çàñãèéí ãàçàðò óäàà äàðàà õ¿ðã¿¿ëñýí áîëíî.

25

Төрөөс мөнгөний бодлогын талаар 2013 онд баримтлах үндсэн чиглэлийн биелэлт

II. ÒªÐªªÑ ÌªÍÃªÍÈÉ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÒÀËÀÀÐÕÈ 2012 ÎÍÛ ¯ÍÄÑÝÍ ×ÈÃËÝËÈÉÍ ÁÈÅËÝËÒ(2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí ýöñèéí áàéäëààð)

1. ÌªÍÃªÍÈÉ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÇÎÐÈËÃÛÍ Õ¯ÐÝÝÍÄ

1.1. Õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñýýð õýìæèãäýõ èíôëÿöèéã 2012 îíä íýã îðîíòîé òîîíä, 2013-2014 îíóóäàä íàéìàí õóâèàñ õýòð¿¿ëýõã¿é ò¿âøèíä áàéëãàõ.

Õýðýãëýýíèé ¿íý 2012 îíû 8 äóãààð ñàðä óëñûí õýìæýýíä 0.7 õóâèàð ºñ÷, æèëèéí 14.9 õóâüä, Óëààíáààòàð õîòûí õýìæýýíä 1.38 õóâèàð ºñ÷, æèëèéí 15.6 õóâüä õ¿ðëýý (Çóðàã 1.1). Óëààíáààòàð õîòîä 8 äóãààð ñàðä ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 63.5 õóâèàð ºññºí íü èíôëÿöèéí 44.3 õóâèéã, õóâöàñ, áºñ áàðààíû ¿íý 17.7 õóâèàð ºññºí íü 14.2 õóâèéã, îðîí ñóóö, óñ öàõèëãààí ò¿ëøíèé ¿íý 14.4 õóâèàð ºññºí íü 12.7 õóâèéã, áîëîâñðîëûí ¿íý 16.1 õóâèàð ºññºí íü èíôëÿöèéí 6.3 õóâèéã òóñ òóñ á¿ðä¿¿ëæýý.

Çóðàã 1.1 Óëààíáààòàð õîòûí æèëèéí èíôëÿöè, õóâèàð

Ýõ ñóðâàëæ: ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Õîðîî

Õýðýãëýýíèé ¿íèéí ºñºëòºä íèéë¿¿ëýëòèéí ãàðàëòàé ìàõíû ¿íèéí ºñºëò ºíäºð õýâýýð áàéíà. Îíû ýõíýýñ òîîöñîí èíôëÿöèéí ò¿âøèí 12.1 õóâüä õ¿ðñíèé 52.9 õóâèéã ìàõíû ¿íèéí ºñºëò òàéëáàðëàæ áàéíà (Çóðàã 1.2).

26


Çóðàã 1.2 Èíôëÿöèéí çàäàðãàà (îíû ýõíýýñ, %) Çóðàã 1.3 Ìàõíààñ áóñàä á¿òýýãäýõ¿¿íèé èíôëÿöè

Ýõ ñóðâàëæ: ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Õîðîî

Õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñýýñ ìàõíû ¿íèéã õàñ÷ òîîöâîë èíôëÿöè 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð 9.7 õóâü áàéãàà áºãººä ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèëä íýã îðîíòîé òîîíä áàéæýý. Ìîíãîëáàíêíààñ ìàõíû ¿íèéã òîãòâîðòîé áàéëãàõ àðãà õýìæýý àâàõ, Çàñãèéí ãàçðààñ ìàõíû íèéë¿¿ëýëòèéã çîõèöóóëàõ òàëààðõ ñàíàëûã óäàà äàðàà õ¿ðã¿¿ëæ áàéñàí.

Ìîíãîëáàíê ¿íèéí ºñºëòèéã ñààðóóëàõ, öààøèä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýýð ò¿¿íèéã òýòãýõã¿é áàéõ, Õ¿íèé õºãæëèéí ñàíãààñ îëãîæ áóé áýëýí ìºíãº çýðýã ýðýëòèéí ãàðàëòàé èíôëÿöèéí äàðàìòûã áàãàñãàæ, ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàìãààëàõ çîðèëãîîð 2012 îíû 2, 3 äóãààð ñàðä ìºíãºíèé áîäëîãûã ÷àíãàðóóëæ, áîäëîãûí õ¿¿ã 0.5 íýãæ õóâèàð 2 óäàà ºñãºí 13.25 õóâüä õ¿ðãýæ, àðèëæààíû áàíêóóäûí çààâàë áàéëãàõ íººöèéí õóâü õýìæýýã 1 íýãæ õóâèàð íýìýãä¿¿ëæ 12 õóâüä õ¿ðãýñýí. Ýäãýýð áîäëîãûí ¿ð ä¿íä 20 õóâü õ¿ðòýë ºñ÷ áîëçîøã¿é áàéñàí èíôëÿöèéí ò¿âøèí áóóð÷, 1 ä¿ãýýð óëèðëààñ 1.7 íýãæ õóâèàð áóóðñàí áºãººä öààøèä ìºí áóóðàõààð áàéíà.2

Õ¿ñíýãò 1.1. Èíôëÿöè, ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä (õóãàöààíû ýöýñò, ººðººð çààãààã¿é áîë ººð÷ëºëòèéí õóâü)

¯ç¿¿ëýëò VIII.2010 VIII.2011 VIII.2012 VIII.2012VIII.2011

Èíôëÿöè (æèëèéí ººð÷ëºëò)ÓÁ õîòûí 11.1 7.0 15.6Ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò (òýðáóì òºãðºã) 3657.5 5903.2 6997.1 18.5M1 ìºíãº 932.0 1653.8 1681.1 1.7Áàðàã ìºíãº 2725.4 4249.5 5316.1 25.1Íººö ìºíãº 738.6 1289.8 1943.1 50.7Çýýëèéí õ¿¿ (æèëèéí, æèãíýñýí äóíäàæ )Òºãðºãèéí çýýëèéí íýðëýñýí õ¿¿ 20.4 17.2 18.3Âàëþòûí çýýëèéí íýðëýñýí õ¿¿ 14.0 12.7 14.1

Ýõ ñóðâàëæ: ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî, Ìîíãîëáàíê ñàðûí ìýäýý

2 Ìîíãîëáàíê, ÌÁÑÃ-ûí èíôëÿöèéí òºñººëºë

27


1.2 Òºãðºãèéí ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ õàíø íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñóóðü íºõöºëòýé íèéöýæ óÿí õàòàí òîãòîõ çàð÷ìûã áàðèìòàëíà.

Òºãðºãèéí ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ õàíø íü Ìîíãîë Óëñûí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ñóóðü íºõöºë, ãàäààä ýäèéí çàñãèéí îð÷íû ººð÷ëºëò, âàëþòûí çàõûí íºõöºë áàéäàëòàé íèéöýí óÿí õàòàí òîãòîæ áàéíà.

Òºãðºãèéí àì.äîëëàðòàé õàðüöàõ Ìîíãîëáàíêíààñ çàðëàñàí õàíø îíû ýõýíòýé õàðüöóóëàõàä 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí 31-íèé ºäðèéí áàéäëààð 1.16 õóâèàð ÷àíãàð÷ 1381.99 òºãðºãò õ¿ð÷ýý. Òàéëàíò õóãàöààíä òºãðºãèéí àì.äîëëàðòàé õàðüöàõ õàíø íýã ºäºðò õàìãèéí èõäýý 1.01 õóâèàð ÷àíãàð÷, 0.83 õóâèàð ñóëàð÷, íýã ºäºðò íîãäîõ äóíäàæ õýëáýëçýë íü 0.17 õóâü áàéâ.

Çóðàã 1.2.1: Òºãðºãèéí àì.äîëëàðòàé õàðüöàõ õàíøèéí õºäºëãººí

Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîëáàíê

Çóðàã 1.2.2: Òºãðºãèéí àì.äîëëàðòàé õàðüöàõ õàíøèéí íýã ºäðèéí ººð÷ëºëò

Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîëáàíê

Âàëþòûí óðñãàëûí íèéò ýðãýëòèéí õýìæýý òàéëàíò õóãàöààíä 2011 îíû ìºí ¿åýñ 13 õóâèàð ºñ÷ýý. Ãýõäýý âàëþòûí öýâýð óðñãàëûí õýìæýý 205.3 ñàÿ àì.äîëëàðòàé òýíöýõ õýìæýýíèé ñºðºã ¿ëäýãäýëòýé áàéãàà íü 2011 îíû ìºí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä 517.0 ñàÿ àì.äîëëàðòàé òýíöýõ õýìæýýãýýð áóóðñàí áàéíà.

Èéíõ¿¿ îíû ýõíèé 8 ñàðä ýäèéí çàñãààñ öýâýð ä¿íãýýð ãàäààä âàëþò ãàäàãøèëñàí íü íýãä, ýêñïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé äýëõèéí çàõ çýýë äýõ ¿íèéí óíàëòààñ øàëòãààëæ Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä õóäàëäààíû íºõöºë îíû ýõíýýñ 10.5 õóâèàð ìóóäñàí, õî¸ðò, ãàäààä ñåêòîðûí òîäîðõîé áóñ áàéäàë, Ìîíãîë Óëñûí õºðºíãº îðóóëàëòûí îð÷èíä ãàðñàí ººð÷ëºëò, óëñ òºðèéí íºõöºë áàéäàëòàé óÿëäàí ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëòûí õýìæýý îíû ýõíèé 7 ñàðûí áàéäëààð ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åýñ 883 ñàÿ àì.äîëëàðààð áóþó 31 õóâèàð òàòàðñàí, ãóðàâò, óðñãàë òýíöëèéí àëäàãäàë îíû ýõíèé 7 ñàðä 1829 ñàÿ àì.äîëëàðò õ¿ð÷, ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åýñ 24 õóâèàð ºññºí çýðýãòýé øóóä õîëáîîòîé áàéíà.

28


Ìîíãîëáàíê òºãðºãèéí âàëþòòàé õàðüöàõ õàíøèéí îãöîì õýëáýëçëèéã çººëð¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð âàëþòûí çàõûí ¿éë àæèëëàãààíä øààðäëàãàòàé ¿åä îðîëöîí çîõèöóóëàëò õèéñýýð áàéíà. Òóõàéëáàë, âàëþòûí ýðýëò, íèéë¿¿ëýëòèéí áîãèíî õóãàöààíû, ò¿ð çóóðûí øèíæòýé çºð¿¿ã áàãàñãàõ, õàíøèéí îãöîì õýëáýëçëèéã çººëð¿¿ëýõ, çàõàä îðîëöîã÷äûí õ¿ëýýëòèéã òîãòâîðæóóëàõ çîðèëãîîð òàéëàíò õóãàöààíä 71 óäààãèéí âàëþòûí äóóäëàãà õóäàëäààãààð íèéò 732 ñàÿ àì.äîëëàð, 1.3 òýðáóì þàíèéã âàëþòûí çàõàä íèéë¿¿ëýâ.

Ìîíãîëáàíê øààðäëàãàòàé ¿åä þàíèéí ñïîò çàõàä îðîëöîõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýí àæèëëàñíû çýðýãöýý áàíêóóäòàé âàëþòûí ñâîï, ôîðâàðä õýëöë¿¿äèéã õèéæ áàéãàà íü âàëþòûí çàõûí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ, áàíêóóäûí âàëþòààð òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðò äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, ñïîò çàõàä ¿ç¿¿ëýõ äàðàìò, à÷ààëëûã áóóðóóëàõ, õàíøèéí çºâ õ¿ëýýëòèéã òºëºâø¿¿ëýõ, õàíøèéí ýðñäýëýýñ õàìãààëàõ çýðýã à÷ õîëáîãäîëòîé áîëæ áàéíà.

1.3 Ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé ºñºëòèéã õàíãàõ çîðèëãîîð Çàñãèéí ãàçàð áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí òîãòâîðòîé áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ ìàêðî çîõèñòîé áîäëîãûí òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëíý.

Ìàêðî çîõèñòîé áîäëîãûí òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð Ìîíãîëáàíêíû çàõèðàë, ìýðãýæèëòí¿¿ä 2012 îíû 03 äóãààð ñàðûí 22-23-íû õîîðîíä ÎÓÂÑ-ãèéí Àçè íîìõîí äàëàéí îðíóóäûí á¿ñ íóòãèéí óóëçàëòàíä îðîëöîæ, á¿ñ íóòãèéí îðíóóäàä ìàêðî çîõèñòîé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëæ áóé òóðøëàãûã ñîëèëöîæ, ìàêðî çîõèñòîé áîäëîãûí ÷èãëýëýýð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áóé àðãà õýìæýýã ñóäàëñàí.

ÎÓÂÑ-ààñ îëîí óëñûí õýìæýýíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í, íèéòýä ò¿ãýýñýí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í çýðãèéã ¿íäýñëýí Ìîíãîëáàíê ººðèéí îðîíä õýðýãæ¿¿ëæ áîëîõ ìàêðî çîõèñòîé õýðýãñë¿¿äèéí æàãñààëòûã ãàðãàí Çàõèðëóóäûí çºâëºëä õýëýëö¿¿ëñýíèé ¿íäñýí äýýð òîõèðîìæòîé õýðýãñë¿¿äèéã ñîíãîæ, õîëáîãäîõ àðãà õýìæýýã øààðäëàãàòàé ¿åä íü àâ÷ àæèëëàñàí. Òóõàéëáàë, Çààâàë áàéëãàõ íººöèéí õóâèéã 1 õóâèàð íýìýãä¿¿ëýõ, 2012 îíû 6 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäðººñ àðèëæààíû áàíêóóäûí òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ çîõèñòîé õàðüöààíû äîîä õýìæýýã 25 õóâü, ººðèéí õºðºíãº ýðñäëýýð æèãíýñýí àêòèâûí çîõèñòîé õàðüöààã 7 õóâèàð òîãòîîõ çýðýã àðãà õýìæýýí¿¿äèéã äóðüäàæ áîëíî. Ýäãýýð àðãà õýìæýý íü ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàäãàëàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Ò¿¿í÷ëýí ìº÷ëºã ñºðñºí ìàêðî çîõèñòîé áîäëîãûã íýâòð¿¿ëýõ õ¿ðýýíä áàíêíû ñèñòåìèéí õóâüä äèíàìèê ýðñäýëèéí ñàíã áàéãóóëàõ òîîöîî õèéæ, äèíàìèê

29


ýðñäëèéí ñàíã àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëñýí óëñ îðíóóäûí òóðøëàãûã ñóäëàõ, Ìîíãîëä õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð ñàíàë áîëîâñðóóëàõ çýðýã àæëóóäûã õèéæ áàéíà.

Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî çîõèñòîé áàéõ ãîë ¿íäýñ íü òºñâèéí ìº÷ëºã ñºðñºí áîäëîãûã áóñàä ìàêðî áîäëîãûí õàìò öîãöîîð íü õýðýãæ¿¿ëæ, óðò õóãàöààíû ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé ºñºëòèéí ãîë ñóóðü áîëãîõ ÿâäàë áèëýý. Ìºíãº, òºñâèéí áîäëîãûí õàðèëöàí óÿëäààã õàíãàõ çîðèëãîîð òºñâèéí áîäëîãûí òºëºâèéã òîîöîõ ñóäàëãààíû àæëûã õèéæ, ìºíãºíèé áîäëîãûí òîîöîî ñóäàëãààíä àøèãëàæ áàéíà. Òºñâèéí áîäëîãî ìº÷ëºã äàãàæ, òºñâèéí àëäàãäàë ºíäºð áàéãàà íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî ¿ð àøèãòàé áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõã¿é áàéãàà áîëîí òºñºâ ìºíãºíèé áîäëîãî õàðèëöàí óÿëäààòàé áàéõ òàëààð ñàíàë áîëîâñðóóëàí Çàñãèéí ãàçàðò óäàà äàðàà õ¿ðã¿¿ëñýí.

2. ÑÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÁÀÉÄËÛÃ ÁÝÕÆ¯¯ËÝÕ Õ¯ÐÝÝÍÄ

2.1 Ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí ò¿ðãýí ºñºëò, áèçíåñèéí õýðýãöýý, øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýí áàíêóóäûí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëíý. Áàíêíû ñàëáàðûí òîãòâîðòîé áàéäëûã äýìæèõ õÿíàëò øàëãàëòûí îëîí óëñûí çàð÷èì, çîõèöóóëàëòûí àðãà õýðýãñëèéã íýâòð¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã ¿ðãýëæë¿¿ëíý.

Áàíêíû ýðñäýë äààõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëæ, õóâü íèéë¿¿ëýã÷äèéí ñàíõ¿¿ãèéí õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Ìîíãîëáàíêíû Åðºíõèéëºã÷èéí 2011 îíû 07 äóãààð ñàðûí 08-íû ºäðèéí 404 ä¿ãýýð òóøààëààð áàíêíû õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí äîîä õýìæýýã 2 äàõèí íýìýãä¿¿ëæ 16.0 òýðáóì òºãðºã áîëãîñîí. Óã øààðäëàãûã áàíêóóä 2013 îíû 05 äóãààð ñàðûí 01-íèé ºäðèéí äîòîð õàíãàí àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áºãººä 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð íèéò 8 áàíê óã øààðäëàãûã õàíãààä áàéíà. Õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí äîîä õýìæýýíèé äýýðõ øààðäëàãàä õ¿ðýýã¿é áàéãàà áóñàä áàíêóóäààñ òºëºâëºãºº ãàðãóóëàí àâ÷ õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèí àæèëëàæ áàéíà.

2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð íèéò 9 áàíêèíä ãàçàð äýýðõ èæ á¿ðýí øàëãàëò õèéæ àêòèâûí ÷àíàð, ººðèéí õºðºíãèéí õ¿ðýëöýý áîëîí òºëáºðèéí ÷àäâàðûí áàéäëûã øàëãàí, õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí ººð÷ëºëòèéã ãàçàð äýýð íü áàòàëãààæóóëñàí. Ò¿¿í÷ëýí 3 áàíêèíä õèéñýí õýñýã÷èëñýí øàëãàëòààð ººðèéí õºðºíãèéí õ¿ðýëöýýã øàëãàæ, çàðèì áàíêóóäàä ººðèéí õºðºíãèéã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãà òàâüñàí.

30


Ò¿¿íýýñ ãàäíà ººðèéí õºðºíãèéí õ¿ðýëöýýã íýìýãä¿¿ëýõ, òºëáºðèéí ÷àäâàðûí ¿ç¿¿ëýëòèéã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð õÿíàëò øàëãàëòûí äóíä õóãàöààíû õºòºëáºðèéã 2 áàíêèíä õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áºãººä õºòºëáºð ýíý îíû 12 äóãààð ñàðä äóóñãàâàð áîëîõ þì.

Îëîí óëñûí òºëáºð òîîöîîíû áàíêíû äýðãýäýõ Áàçåëèéí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí õîðîîíîîñ ãàðãàñàí Áàçåë III-ûí øààðäëàãóóäûã ñóäàëæ, Ìàêðî çîõèñòîé áîäëîãûí àðãà õýðýãñë¿¿äòýé óÿëäóóëàí áàíêóóäàä íèéöòýé áàéäëààð ìºðä¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ Ìîíãîëáàíêíû Åðºíõèéëºã÷èéí 2011 îíû 12 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí À/45 äóãààð òóøààëààð ñèñòåìèéí íºëºº á¿õèé áàíêóóäûí æàãñààëòûã áàòàëñàí. Ìîíãîëáàíêíû Åðºíõèéëºã÷èéí 2011 îíû 726 äóãààð òóøààëààð ñèñòåìèéí íºëºº á¿õèé áàíêóóäûí ººðèéí õºðºíãèéí çîõèñòîé õàðüöààã 2012 îíû 6 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäðººñ ýõëýí íýìýãä¿¿ëýí òîãòîîñîí áºãººä òàéëàíò ñàðûí áàéäëààð íýã áàíê óã øààðäëàãûã õàíãàæ àæèëëààã¿é áàéñàíä õîëáîãäîõ àðãà õýìæýýã àâ÷, õóãàöààòàé ¿¿ðýã äààëãàâàð ºãñºí.

Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë ºðãºæèæ òýëýõèéí õýðýýð øèíý á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý ñàíõ¿¿ãèéí õýðýãñýë îëíîîð áèé áîëæ áàéãààòàé óÿëäàí áàíêíû á¿ðòãýëèéí ¿éë àæèëëàãààíä òàâèõ õÿíàëò øàëãàëòûã ñàéæðóóëæ, ñàíõ¿¿ãèéí ñàõèëãà áàòûã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Èéìä Ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàãíàëûí îëîí óëñûí ñòàíäàðòûã ººðèéí îðíû áàíê ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîãò òîõèðóóëàí áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ Äýëõèéí áàíêíû òåõíèê òóñëàëöààíû õ¿ðýýíä äîòîîä, ãàäààäûí çºâëºõ¿¿äòýé õàìòðàí 2012 îíû 3 äóãààð ñàðààñ ýõëýí àæèëëàæ áàéãàà áºãººä àðèëæààíû áàíê, Ñàíãèéí ÿàì áîëîí Ìîíãîëáàíêíû ãàçàð, õýëòñèéí òºëººëëèéã îðîëöóóëñàí àæëûí õýñýã áàéãóóëàí àæèëëàæ áàéíà.

Ìîíãîëáàíê çýýëèéí áàðüöàà õºðºíãºòºé õîëáîîòîé òóëãàìäàæ áàéãàà ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ çîðèëãîîð Áàíêóóäûí õóóëü÷äûí õîëáîîòîé õàìòðàí íýð á¿õèé 7 õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò, øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûã îðóóëàõ øààðäëàãàòàé áîëîõûã ñóäàëæ ýõíèé øàòíû òºñëèéã áîëîâñðóóëààä áàéãàà áºãººä öààøèä óã òºñëèéã Õóóëü, ÓÈÕ-ûí áóñàä øèéäâýðèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ, ºðãºí ìýä¿¿ëýõ æóðìûí òóõàé õóóëèéí õ¿ðýýíä áîëîâñðóóëæ íàìðûí ÷óóëãàíààð õýëýëö¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéíà.

Çýýëèéí ìýäýýëëèéí òóõàé õóóëü 2011 îíû 10 äóãààð ñàðûí 20-íû ºäºð áàòëàãäñàíòàé õîëáîãäóóëàí çýýëèéí ìýäýýëëèéí ¿éë÷èëãýýã õóâèéí ñåêòîðò øèëæ¿¿ëýõ áýëòãýëèéã õàíãàõ çîðèëãîîð õóóëèéí äàãóó ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûã òîäîðõîé áîëãîõ, çýýëäýã÷èéí çºâøººðëèéã àâàõ, îëîí íèéòýä çýýëèéí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí õóâèéí òîãòîëöîîíû òàëààð òàíèóëàõ çýðýã àæëóóäûã õèéæ áàéíà.

31


Çýýëèéí ìýäýýëëèéí ñàíãèéí õàìðàõ õ¿ðýýã ºðãºæ¿¿ëæ, Ñàíãèéí ÿàì, Òàòâàðûí åðºíõèé ãàçàð, Íèéãìèéí äààòãàëûí åðºíõèé ãàçàð, Ãààëèéí åðºíõèé ãàçàð, Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ åðºíõèé ãàçàð çýðýã òºðèéí áàéãóóëëàãóóäòàé ìýäýýëýë ñîëèëöîõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð íèéò 14 áàíê áîëîí 85 áè÷èë ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà áóþó 74 áàíê áóñ ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãà, 8 õàäãàëàìæ çýýëèéí õîðøîî, 3 ñàíõ¿¿ãèéí ò¿ðýýñèéí êîìïàíèòàé ìýäýýëýë ñîëèëöîæ áàéíà.

2.2 Áàíêíû óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàí ¿éë àæèëëàãààíû èë òîä áàéäëûã äýýøë¿¿ëæ, øóäàðãà ºðñºëäººíèéã äýìæèí, ñàíõ¿¿ãèéí õàðèóöëàãûã ºíäºðæ¿¿ëíý.

Áàíêóóäûí ¿éë àæèëëàãààã íèéòýä èë òîä áîëãîõ, Áàíêíû òóõàé õóóëèéí 38.1 ä¿ãýýð ç¿éëèéí õýðýãæèëòèéã õàíãóóëàõ õ¿ðýýíä áàíêóóäûí öàõèì õóóäñàí äàõü ìýäýýëëèéã ñàð á¿ð õÿíàí áàòàëãààæóóëæ, õîëáîãäîõ àðãà õýìæýýã àâ÷ àæèëëàæ áàéãàà áºãººä ýíýõ¿¿ õÿíàëòòàé õîëáîîòîé ¿éë àæèëëàãààíû íýãòãýëèéí òàéëàíã óëèðàë á¿ð óäèðäëàãóóäàä òàíèëöóóëæ õýâøýýä áàéíà.

Áàíêíû çîõèñòîé çàñàãëàëûí øèëäýã òóðøëàãûã íýâòð¿¿ëýõ, óäèðäëàãûí èë òîä áàéäëûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ “Áàíêíû çîõèñòîé çàñàãëàëûí çàð÷ìûã õýðýãæ¿¿ëýõ æóðàì”-ûí áèåëýëòèéã æèëä 2 óäàà òîãòìîë ¿íýëýõýýñ ãàäíà ãàçàð äýýðõ èæ á¿ðýí øàëãàëòààð óäèðäëàãà çîõèîí áàéãóóëàëò, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí ýðñäýëèéí óäèðäëàãûí øàëãàëòûã õèéæ, ¿íýëãýý ºã÷ áàéíà. Ýíý õ¿ðýýíä áàíêóóäûí 2011 îíû æèëèéí ýöñèéí áîëîí 2012 îíû ýõíèé õàãàñ æèëèéí áàéäëààðõ çîõèñòîé óäèðäëàãûí ¿íýëãýýã õèéæ ã¿éöýòãýëýý.

2.3 Õÿçãààðëàãäìàë õàäãàëàìæèéí äààòãàëûí òîãòîëöîîíä øèëæèõ áýëòãýëèéã õàíãàíà.

“Áàíêèí äàõü ìºíãºí õàäãàëàìæèíä áàòàëãàà ãàðãàõ òóõàé” õóóëèéí ¿éë÷ëýõ õóãàöàà 2012 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä äóóñ÷ áàéãààòàé õîëáîãäóóëàí õÿçãààðëàãäìàë õàäãàëàìæèéí äààòãàëûí òîãòîëöîîã íýâòð¿¿ëýõ çîðèëãîîð Ìîíãîëáàíê, Ñàíãèéí ÿàì, Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîî áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºëòýé àæëûí õýñýã áàéãóóëàãäàæ, Õàäãàëàìæèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã 2011 îíä ýöýñëýí áîëîâñðóóëñàí. Õóóëèéí òºñëèéã Ýäèéí çàñãèéí áàéíãûí õîðîîíû õóðàëäààíààð õýëýëöýí äýìæèæ, Çàñãèéí ãàçðààð äàìæóóëàí ÓÈÕ-ä ºðãºí áàðèàä áàéñàí áºãººä øèíý ÓÈÕ áàéãóóëàãäñàíòàé õîëáîãäóóëàí õóóëèéí òºñëèéã äàõèí øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæ, ºðãºí áàðèõààð òºëºâëºæ áàéíà.

32


Ìºí ò¿¿í÷ëýí 2012 îíû 6 äóãààð ñàðä Ìºíãºí õàäãàëàìæèä áàòàëãàà ãàðãàõ òóõàé õóóëüä çààñàí øèìòãýëèéã òàòàí òºâëºð¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé àñóóäëóóäûí òàëààð àðèëæààíû áàíêóóäûí óäèðäëàãóóäòàé óóëçàëò õèéñýí áºãººä áàíêóóä Õàäãàëàìæèéí äààòãàëûí òóõàé õóóëèéí òºñºëä Ìîíãîëûí áàíêíû õîëáîîãîîð äàìæóóëàí ñàíàë ºãºõººð áîëñîí.

Óã õóóëèéí òºñºë áàòëàãäñàíààð ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàäãàëàõ, õàðèëöàã÷äûí õºðºíãèéã õàìãààëæ, áàíêíû ñàëáàðûí ýõ ¿¿ñâýðèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ à÷ õîëáîãäîëòîé áºãººä ýíý àæëûí õ¿ðýýíä áàíêóóä äàõü õàäãàëàìæèéí õîëáîãäîõ ñóäàëãààã óëèðàë á¿ð õèéæ, öààøèä àâàõ àðãà õýìæýýã òîäîðõîéëæ áàéíà.

2.4 Õºðºíãº îðóóëàëòûí áàíêíû ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ áîëîëöîîã ºðãºòãºæ, ñàíõ¿¿ãèéí íýãäëèéí õÿíàëò øàëãàëòûã áîëîâñðîíãóé áîëãîíî.

Ìîíãîëáàíê Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîîí äýýð áàéãóóëàãäñàí Õºðºíãº îðóóëàëòûí ñàíãèéí òóõàé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñýãò îðæ àæèëëàæ áàéãàà áºãººä õóóëèéí òºñëèéã óðüä÷èëñàí áàéäëààð áîëîâñðóóëàí, Áàíêíû õîëáîî, áàíêóóäûí òºëººëºë, ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí àãåíòëàãèéí çºâëºõ áîëîí Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîîíû óäèðäëàãóóäòàé õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàë áîëîí çºâëºõèéí áîëîâñðóóëñàí ñàíàë çýðãèéã õýëýëöýæ, öààøèä õóóëèéí òºñëèéã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõîîð àæèëëàæ áàéíà.

Áèçíåñèéí áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãàà òýëýõèéí õýðýýð áàíêíû áàéãóóëëàãà îðîëöñîí ñàíõ¿¿ãèéí íýãäë¿¿ä íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéãààãààñ òóõàéí ñàíõ¿¿ãèéí íýãäë¿¿äýä íýãäñýí áàéäëààð õÿíàëò øàëãàëò õèéõ òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òóëãàð÷ áàéíà. Ýíý ¿¿äíýýñ Ìîíãîëáàíêíààñ íýãäñýí õÿíàëò øàëãàëòûí æóðìûí òºñëèéã áîëîâñðóóëààä áàéãàà áºãººä öààøèä Ñàíõ¿¿ãèéí çîõèöóóëàõ õîðîîòîé õàìòðàí õýðýãæ¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéíà.

2.5 Ãàäààäûí áàíêíû ñàëáàð, íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ, õÿíàëò òàâèõ ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëíý.

Ãàäààäûí áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäààñ äîòîîäûí çàõ çýýëä èõýýõýí çýýë îëãîæ, õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ ¿éë àæèëëàãàà èäýâõæèæ öààøèä óëàì ýð÷èìæèõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Èéìä ãàäààäûí áàíê, ñàëáàð íýãæèéã Ìîíãîë óëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð áàéãóóëàõ, òýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëæ, õÿíàëò òàâèõ çîðèëãîîð “Áàíêíû çºâøººðëèéí æóðàì”-ûã Ìîíãîëáàíêíû Åðºíõèéëºã÷èéí 2012 îíû 06 äóãààð ñàðûí 08-íû À-80 äóãààð òóøààëààð áàòàëñàí áºãººä ýíýõ¿¿

33


æóðàìä ãàäààäûí áàíê íü Ìîíãîëûí íóòàã äýâñãýð äýýð çºâõºí îõèí êîìïàíè õýëáýðýýð áàíêíû ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áîëîõîîð çààñàí. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîëáàíêíû Åðºíõèéëºã÷èéí 2012 îíû 06 äóãààð ñàðûí 07-íû ºäðèéí À-81 ä¿ãýýð òóøààëààð ãàäààäûí áàíêíû îõèí êîìïàíè õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áàíêíû õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí äîîä õýìæýýã 65 òýðáóì òºãðºã áàéõààð òîãòîîñîí.

Õàðèí ãàäààäûí áàíêíààñ òºëººëºã÷èéí ãàçàð áàéãóóëàõ ¿éë àæèëëàãààã Ìîíãîëáàíêíû Åðºíõèéëºã÷èéí 2012 îíû 07 äóãààð ñàðûí 03 ºäðèéí À-99 ä¿ãýýð òóøààëààð áàòëàãäñàí “Áàíêíû íýãæèéí æóðàì”-ààð çîõèöóóëàõààð áîëñîí. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ãàäààäûí áàíê, áàíêíû íýãæèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõòàé õîëáîãäóóëàí ãàäààäûí áàíêíû õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí äîîä õýìæýýíèé õÿçãààðëàëò áîëîí áàíêíû íýãæèéí ¿éë àæèëëàãàà, òýäãýýðèéí èðýýä¿éí ÷èã õàíäëàãûí òàëààðõ õýä õýäýí ñóäàëãààã õèéæ óäèðäëàãóóäàä òàíèëöóóëñàí.

3. ÒªÂ ÁÀÍÊÍÛ ÁÓÑÀÄ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ Õ¯ÐÝÝÍÄ

3.1 Òºëáºðèéí êàðò, èíòåðíåò, ìîáàéë çýðýã áýëýí áóñ òºëáºðèéí õýðýãñëèéí õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëæ, òºëáºðèéí ñèñòåìèéí òàñðàëòã¿é, íàéäâàðòàé àæèëëàãààã õàíãàæ àæèëëàíà.

¯íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãò òºãðºãèéã áýëãýäýí íýðëýñýí ¯íäýñíèé áðýíä “¥ êàðò”-ûã íýâòð¿¿ëýõ àæëûã Ìîíãîëáàíêíààñ çîõèîí áàéãóóëæ, Õóäàëäàà õºãæëèéí áàíê, ÕÀÑ, ÕÀÀÍ, Õàäãàëàìæ, Óëààíáààòàð, Ãîëîìò, Êàïèòàë, Êàïèòðîí çýðýã áàíêóóäàä õîëáîãäîõ çºâøººðëèéã îëãîñîí. Õóäàëäàà õºãæëèéí áàíê òóñ êàðòûã 2012 îíû 4 ñàðä çàõ çýýëä àíõ ãàðãàæ, õàðèëöàã÷èéí õ¿ðòýýë áîëãîëîî. ¯íäýñíèé òºëáºðèéí êàðòûã íýâòð¿¿ëñýí íü áýëýí áóñ òºëáºðèéí õýðýãñëèéí õýðýãëýýã äýìæèõ, ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ¿íäýñíèé ¿çëèéã äýýäëýõ, Ìîíãîë óëñûã îëîí óëñàä ñóðòàë÷ëàí òàíèóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Öààøèä Ìîíãîëáàíê “¥ êàðò” äýýð òóëãóóðëàí òºðèéí ¿éë÷èëãýýã èðãýäýä øóóðõàé õ¿ðãýõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ, ãàð óòàñòàé õîëáîõ çýðýã àæëûã õèéõýýð òºëºâëºæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí, “¥ êàðò”-ûí õýðýãëýýã äýìæèõ, ñóðòàë÷ëàí òàíèóëàõ çîðèëãîîð çàð ñóðòàë÷èëãàà áýëòãýí òåëåâèçèéí Ñ1, NTV, Eagle, Áîëîâñðîë ñóâãóóäààð ò¿ãýýñýí. 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí 31-íèé ºäðèéí áàéäëààð íèéò 7.0 òýðáóì òºãðºãèéí ä¿íòýé 133 ìÿíãàí øèðõýã “¥ êàðò”-ûí ã¿éëãýý õèéãäñýí áàéíà.

Ìîíãîëáàíê òºëáºðèéí êàðòûí ¿éë÷èëãýýã íýãäñýí íýã ãàðöòàé áîëãîõ òàëààð ×àéíà þíèîí ïýé (CUP) áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõ ãýðýýã áàéãóóëààä áàéíà. Ýíý íü òºëáºðèéí êàðòûí ¿éë÷èëãýýíèé øèìòãýëèéã áóóðóóëàõ, áàíêóóäûí òóñ òóñäàà òºëäºã õóðààìæèéí õýìæýýã áàãàñãàõ, òºëáºðèéí êàðòààð ººðèéí îðîíäîî òºäèéã¿é

34


ÑUP-èéí ãèø¿¿í îðíóóäàä òºëáºð òîîöîîã ñààäã¿é, õÿìä çàðäëààð ã¿éöýòãýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ þì. Ãîëîìò, ÕÀÀÍ áàíêóóä CUP êàðò ãàðãàõ, õ¿ëýýí àâàõ ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áàéñàí áîë øèíýýð Õóäàëäàà õºãæëèéí áàíê òóñ êàðòûí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ çºâøººðëèéã ýíý îíû 9 ä¿ãýýð ñàðä íýìæ àâààä áàéíà.

Ìîíãîëáàíê “Áàíêñ¿ëæýý” ñèñòåì, áàíê õîîðîíäûí áàãà ä¿íòýé ã¿éëãýýíèé òºëáºð òîîöîîíû ñèñòåì áîëîí òºëáºðèéí êàðòûí ñ¿ëæýýíèé íàéäâàðòàé, òàñðàëòã¿é àæèëëàãààã õàíãàí àæèëëàæ áàéíà. 2012 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 3-íû ºäðèéã äóóñòàëõ õóãàöààíä ¯íäýñíèé öàõèì ã¿éëãýýíèé òºâººð íèéò 449.3 òýðáóì òºãðºãèéí ä¿íòýé 10.4 ñàÿ øèðõýã êàðòûí ã¿éëãýý, 323.7 òýðáóì òºãðºãèéí ä¿íòýé 2.3 ñàÿ øèðõýã áàãà ä¿íòýé ã¿éëãýý õèéãäýæ, Áàíêñ¿ëæýý ñèñòåìýýð 48.8 èõ íàÿä òºãðºãèéí ä¿íòýé 572.2 ìÿíãàí øèðõýã èõ ä¿íòýé ã¿éëãýý àìæèëòòàé áîëîâñðóóëàãäñàí áàéíà.

Òºëáºðèéí ñèñòåìèéí íàéäâàðòàé, òàñðàëòã¿é àæèëëàãààã õàíãàõ çîðèëãîîð òºëáºðèéí ñèñòåìèéí îðîëöîã÷èéí íººö òºâ, ò¿¿íä òàâèãäàõ òåõíèêèéí çîõèñòîé øààðäëàãûã òîäîðõîéëæ, Ìîíãîëáàíêíû Åðºíõèéëºã÷èéí 2012 îíû À-40 ä¿ãýýð òóøààëààð áàòëóóëæ, ñèñòåìèéí îðîëöîã÷èä õ¿ðã¿¿ëýâ. Ò¿¿í÷ëýí, Òºëáºð òîîöîîíû ñèñòåìèéí îíöãîé áàéäëûí ¿åä àæèëëàõ òºëºâëºãººã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëæ, Ìîíãîëáàíêíû Åðºíõèéëºã÷èéí 2012 îíû À-94 ä¿ãýýð òóøààëààð áàòëóóëñàí áºãººä ñèñòåìèéí îðîëöîã÷èä ººðñäèéí îíöãîé áàéäëûí òºëºâëºãººã íèéö¿¿ëýí øèíý÷ëýõèéã ¿¿ðýã áîëãîñîí.

Òºëáºð òîîöîîíû ¿íäýñíèé çºâëºëèéí IX õóðàëäààíû õ¿ðýýíä áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóäàä çîðèóëñàí Ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí äýä á¿òöèéí çàð÷ìóóä ñýäýâò ñåìèíàðûã ÕÁÍÃÓ-ûí Òºâ áàíêòàé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí. Ýäãýýð çàð÷ìóóäûã Îëîí óëñûí òºëáºð òîîöîîíû áàíê, ¯íýò öààñíû õîðîîíû îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ õàìòðàí 2012 îíä øèíý÷èëñýí íü çàõ çýýëèéí õýâèéí áîëîí õÿìðàëûí ¿åä ÷ òºëáºð òîîöîîã íàéäâàðòàé, òàñðàëòã¿é áàéäëààð ã¿éöýòãýõ, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ, ýðñäëèéí óäèðäëàãûã ñàéæðóóëàõ, Òºâ áàíê, ýðõ á¿õèé áóñàä áàéãóóëëàãûí õàìòûí îðîëöîî, ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ çîðèëãîòîé þì.

3.2 Ìºíãºíèé áîäëîãûí çîðèëãî, ò¿¿íä õ¿ðýõ àðãà çàìûã îëîí íèéòýä èë òîä, íýýëòòýé áàéëãàæ, Òºâ áàíêíû áîäëîãîä èòãýõ èòãýëèéã íýìýãä¿¿ëýí èíôëÿöèéí õ¿ëýýëòýä íºëººëºõ ÷àäàìæàà äýýøë¿¿ëíý.

Îëîí íèéòòýé õàðèëöàõ òóëãóóð çàð÷ìóóä (èë òîä áàéäàë, Òºâ áàíêèíä èòãýõ èòãýë, õàðààò áóñ áàéäàë, Òºâ áàíêíû õàðèóöëàãà)-ûã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ Ìîíãîëáàíê îëîí íèéòòýé õàðèëöàõ ñòðàòåãèéã òîìú¸îëîõ, õîëáîãäñîí íýãæèéã õ¿íèé íººöººð áýõæ¿¿ëýõýä àíõààð÷ àæèëëàâ.

35


Ìîíãîëáàíêíû Çàõèðëóóäûí çºâëºëèéí ìºíãºíèé áîäëîãûí øèéäâýð ãàðãàëòààð 2012 îíä íèéò 6 óäàà õóðàëäàõ õóðëûí òîâûã öàõèì õóóäñààð äàìæóóëàí îëîí íèéòýä óðüä÷èëàí çàðëàâ. Ìºíãºíèé áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãñë¿¿äýä ãàðñàí ººð÷ëºëòèéã òóõàé á¿ð îëîí íèéòýä ìýäýýëýõèéí çýðýãöýý õóðëûí ïðîòîêîëûã á¿ðýí ýõýýð öàõèì õóóäñàíä áàéðøóóëàõ àæëûã ýõë¿¿ëýýä áàéíà. Ìºíãº, õàíøèéí áîäëîãîîð ñýòã¿¿ë÷äýä ÿðèëöëàãà, òàéëáàð ºãºõ àæëûã ¿ðãýëæ¿¿ëýâ. Òºñºâ, ìºíãºíèé áîäëîãûí óÿëäààã õàíãàõ àæëûí õ¿ðýýíä Ìîíãîëáàíêíààñ Çàñãèéí ãàçàðò ìºíãºíèé áîäëîãîòîé õîëáîîòîé õ¿ðã¿¿ëñýí àëáàí áè÷ã¿¿äèéã èë òîä áîëãîõ àæëûã ýõë¿¿ëýâ.

Ìîíãîëáàíê “Òºâ áàíê /Ìîíãîëáàíê/-íû òóõàé” õóóëèéí äàãóó ìºíãºíèé ñòàòèñòèê ìýäýýëýë áîëîí æèëèéí òàéëàíãàà Çàñãèéí ãàçàðò õ¿ðã¿¿ëýõ; ìºíãº, çýýë, ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí áàéäëûã óëèðàë òóòàì òîìîîõîí ñîíèí õýâëýëýýð äàìæóóëàí íèéòýä ìýäýýëñýýð èðëýý.

Ìîíãîëáàíê öàõèì õóóäàñíû ìýäýý ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâ, øóóðõàé áàéäëûã õàíãàæ àæèëëàâ. ßëàíãóÿà âàëþòûí äóóäëàãà õóäàëäàà, Òºâ áàíêíû ¿íýò öààñíû àðèëæàà çýðýã ìºíãºíèé áîäëîãûí ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààíû ìýäýýëëèéã ñàíõ¿¿ãèéí çàõ, àðä èðãýäýä ò¿ðãýí øóóðõàé õ¿ðã¿¿ëæ àæèëëàâ. Öàõèì õóóäàñíû àãóóëãà, äèçàéíûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àæëûã ¿ðãýëæë¿¿ëýõèéí ñàöóó “Çýýëèéí òºëºâèéí ñóäàëãàà”, “Çîõèñòîé õàðüöààíû øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä” öýñ¿¿äèéã øèíýýð íýìæ îðóóëàâ. Ìîíãîëáàíêíû öàõèì õàÿãààð èðñýí èðãýäèéí àñóóëò, õ¿ñýëòýä òóõàé á¿ð õàðèó ºãºõ, çîõèõ æóðìûí äàãóó øèéäâýðëýæ àæèëëàâ.

Íèéãìèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñýë áîëîõ Twitter, Facebook õýðýãñë¿¿äýä Ìîíãîëáàíêíû õóóäñûã íýýæ îëîí íèéòýä ìýäýýëëèéã õ¿ðã¿¿ëæ ýõýëëýý. Ìîíãîëáàíêíû ñàðûí ñòàòèñòèêèéí áþëëåòåíèéã “IÐad” ñèñòåìýýð àøèãëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëëýý. Èíãýñíýýð IÐad-í õýðýãëýã÷èä òîî ìýäýýëëèéã òîõèðîìæòîé õýëáýðýýð ¿çýõ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ºðãºí áîëîìæ íýýãäýæ áàéíà.

Ìîíãîëáàíêíààñ îëîí íèéòèéã çîðèëòîò á¿ëã¿¿äýä õóâààí á¿ëýã òóñ á¿ðò òîõèðîõ õàìãèéí îíîâ÷òîé ñóâãóóäûã òîäîðõîéëîõîä àíõààð÷ àæèëëàâ. Òóõàéëáàë, äóíä ñóðãóóëèéí õ¿¿õä¿¿äýä ¿íèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí à÷ õîëáîãäëûã òàéëáàðëàõ, èõ äýýä ñóðãóóëèéí îþóòàí, ñàíõ¿¿ãèéí çàõûí îðîëöîã÷äîä ìºíãºíèé áîäëîãîîð ëåêö óíøèõ, ñýòã¿¿ë÷äýä óëèðàë á¿ð ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã îëîí àæëûã çîõèîí áàéãóóëàâ.

36


3.3 Ìºíãº óãààõ áîëîí òåððîðèçìûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõòýé òýìöýõ ¿éë àæèëëàãààã Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí ãýìò õýðýãòýé òýìöýõ áàéãóóëëàãà (ÔÀÒÔ)-ûí øààðäëàãàä íèéö¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã Çàñãèéí ãàçàðòàé õàìòðàí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëíý.

Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéäûí 2011 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 26-íû ºäðèéí 15 òîîò òóøààëûí äàãóó Ìºíãº óãààõ áîëîí òåððîðèçìûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõòýé òýìöýõ òóõàé õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ àæëûí õýñýã áàéãóóëàãäñàí. Ýíý àæëûí õýñýã 2011 îíû 10 äóãààð ñàðä õóóëèéí òºñëèéí ýõíèé õóâèëáàðûã áîëîâñðóóëæ Äýëõèéí áàíêíû ìýðãýæèëòí¿¿äýýñ ñàíàë àâ÷ 2012 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðûí 31-íèé ºäºð õóóëèéí òºñºë ÔÀÒÔ-ûí øààðäëàãàä íèéöýæ áàéãàà ýñýõèéã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð ÔÀÒÔ-ò õóóëèéí òºñëºº õ¿ðã¿¿ëñýí. 2012 îíû 5 äóãààð ñàðä ÔÀÒÔ-ààñ õóóëèéí òºñºë ÔÀÒÔ-ûí øààðäëàãàä íèéöýæ áàéãàà ãýäãèéã ìýäýãäñýí õàðèó èð¿¿ëñýí. Ò¿¿í÷ëýí, ÔÀÒÔ-ààñ õóóëèéí òºñºëä çàðèì ñàíàë èð¿¿ëñíèéã õóóëèéí òºñºëä íýìæ îðóóëñàí. 2012 îíû 6 äóãààð ñàðä Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ÿàìíààñ Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä, Ìîíãîëáàíêèíä õóóëèéí òºñºëä ñàíàë àâàõààð èð¿¿ëñíèé äàãóó 2012 îíû 6 äóãààð ñàðûí 28-íä Ìîíãîëáàíê õóóëèéí òºñºëä ñàíàëûã ÕÇÄÕß-íä õ¿ðã¿¿ëñýí. ÕÇÄÕß-íààñ ìýäýãäñýíèé äàãóó õóóëèéí òºñºëä ºãñºí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿äèéí ñàíàëûã íýãòãýæ 2012 îíû ÓÈÕ-ûí íàìðûí ÷óóëãàíààð õýëýëö¿¿õýýð òºëºâëºæ áàéíà. Ìîíãîëáàíê íü Ìºíãº óãààõ áîëîí òåððîðèçìûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõòýé òýìöýõ òóõàé õóóëü áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèíä îðîõ íýìýëò ººð÷ëºëòèéí òàëààð ãàðãàæ áàéãàà àõèö äýâøëèéã ÔÀÒÔ-ò óëèðàë á¿ð áè÷ãýýð áîëîí àìààð òàíèëöóóëæ, òàéëàãíàæ áàéíà.

37

Төслийн тооцоо судалгаа

III. ÒªÑËÈÉÍ ÒÎÎÖÎÎ ÑÓÄÀËÃÀÀ

3.1 ÄÎÒÎÎÄ ÌÀÊÐÎ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË

3.1.1 Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò

ÄÍÁ-èé áîäèò ºñºëò 2009 îíä 1.3 õóâèàð áóóð÷ áàéñàí áîë 2010 îíä 6.4 õóâüä, 2011 îíä 17.3 õóâüä õ¿ðëýý. 2011 îíû ºñºëòèéã 100 õóâü ãýæ ¿çâýë 41.4 õóâèéã á¿òýýãäýõ¿¿íèé öýâýð òàòâàð, 42 õóâèéã ¿éë÷èëãýý, 16.3 õóâèéã àæ ¿éëäâýð, áàðèëãûí ñàëáàð áèé áîëãîñîí áàéíà. Á¿òýýãäýõ¿¿íèé öýâýð òàòâàð 2011 îíä 23.2 õóâèàð ºñºõºä èìïîðò 45.1 õóâèàð íýìýãäñýíýýð ÍªÀÒ, ãàäààä õóäàëäààíû òàòâàðûí îðëîãî ºññºí íü íºëººëñºí áàéíà. ¯éë÷èëãýýíèé ñàëáàðààñ õóäàëäààíû ñàëáàð 42.5 õóâü, òýýâýð àãóóëàõûí ¿éë÷èëãýý 13.8 õóâü, àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðààñ óóë óóðõàé 8.7 õóâü, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýë 16 õóâèàð òóñ òóñ ºñ÷ýý.

Õ¿ñíýãò 1: Áîäèò ÄÍÁ, ñàëáàðààð, òýðáóì òºãðºã

Ýõ ñóðâàëæ: ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî

ÄÍÁ-èéã ýðýëò òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë ¿íäñýí õºðºíãèéí õóðèìòëàë 2011 îíä 69.9 õóâü, õóâèéí õýðýãëýý 13.3 õóâèàð òóñ òóñ íýìýãäñýí íü ºñºëòºä ãîë íºëºº ¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Ýöñèéí õýðýãëýý ºìíºõ îíóóäûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä ãîë õóâü ýçýëæ áàéñàí áîë 2010 îíîîñ õóðèìòëàëûí õóâü ºíäºð æèí ýçëýõ áîëñîí. Ýíý íü ºñºí íýìýãäýæ áàéñàí ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûí íºëººãººð ¿íäñýí õºðºíãèéí õóðèìòëàë ºññºíòýé õîëáîîòîé.

38


Çóðàã 1: Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ºñºëòèéí çàäàðãàà (ýðýëò òàëààñàà)

Çóðàã 2: Áîäèò ÄÍÁ-èé á¿òýö, 2011 îíû ýõíèé õàãàñ æèëèéí áàéäëààð

Ýõ ñóðâàëæ: ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî

2012 îíû ýõíèé õàãàñ æèëèéí áàéäëààð ÄÍÁ ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 13.2 õóâèàð ºñºâ. Á¿òýýãäýõ¿¿íèé òàòâàð 23.2 õóâü, ìýäýýëýë õîëáîî 20.8 õóâü, õºäºº àæ àõóé 18.1 õóâü, õóäàëäàà 15.5 õóâü, ¿éë÷èëãýýíèé áóñàä ñàëáàð 9.5 õóâèàð òóñ òóñ ºññºí íü íèéò ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí 78.3 õóâèéã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà. 2012 îíû ýõíèé õàãàñ æèëèéí áàéäëààð áîäèò ÄÍÁ-èé 44 õóâèéã ¿éë÷èëãýý, 25 õóâèéã àæ ¿éëäâýð, áàðèëãà, 14 õóâèéã õºäºº àæ àõóé, 16 õóâèéã á¿òýýãäýõ¿¿íèé öýâýð òàòâàð òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà.

Øèãòãýý 1: Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí áîëîìæèéã èðãýäýä õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ íü

Ìàíàé ýäèéí çàñàã 2011 îíä îíû ¿íýýð 31 õóâü, çýðýãö¿¿ëýõ ¿íýýð 17.5 õóâèàð ºññºí íü ñ¿¿ëèéí 20 æèëä ãàðààã¿é ºíäºð ºñºëò áèëýý. Òýãâýë ýäèéí çàñãèéí ýíýõ¿¿ ºíäºð ºñºëò èðãýäèéí àìæèðãààíû ò¿âøèí, áîäèò îðëîãûã íýìýãä¿¿ëæ, íèéò èðãýäýä òýãø õóâààðèëàãäàæ ÷àäàæ áàéíà óó? ãýäýã íü ÷óõàë àñóóäàë þì. Ñ¿¿ëèéí ¿åä “õ¿ðòýýìæòýé ºñºëò” ãýäýã óõàãäàõóóí îëîí óëñûí ò¿âøèíä èõýýõýí ÿðèãäàõ áîëæ, ýäèéí çàñàã÷äûí àíõààðàë òàòñàí àñóóäàë áîëîîä áàéíà.

“Õ¿ðòýýìæòýé ºñºëò” ãýäýã íü óðò õóãàöààíû ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé ºñºëòèéã áèé áîëãîõ çàìààð òýãø áóñ áàéäàë, ÿäóóðëûí ò¿âøèíã áóóðóóëæ, íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ, ýìçýã á¿ëãèéí íèéãìèéí õàìãààëëûã äýýøë¿¿ëýõèéã îéëãîíî. ªºðººð õýëáýë, èðãýí á¿ð á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõýä õóâü íýìýð îðóóëæ, ¿ð ä¿íä íü áèé áîëñîí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòººñ òýãø ¿ð ºãººæ õ¿ðòýõ þì /everyone must be able to share in the process of economic growth and enjoy the fruits of their own contribution to the increase in productivity/.Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò íü:

• ßäóóðëûã òîãòâîðòîé áóóðóóëäàã áàéõ;• Àæèë ýðõëýëò, õºðºíãº îðóóëàëòûã èõ õýìæýýãýýð íýìýãä¿¿ëäýã áàéõ;• Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæèéã äýýøë¿¿ëäýã áàéõ (òýãø áóñ áàéäàë áóóðàõ);• Íèéãìèéí õàìãààëëûã íýìýãä¿¿ëæ, íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéíõíèéã äýìæäýã áàéõ;• Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ýåðýã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã áàéõ íºõöºë¿¿äèéã õàíãàæ áàéãàà áîë

õ¿ðòýýìæòýé ºñºëò áîëíî.

39


Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õ¿ðòýýìæòýé áàéõûí òóëä ºñºëòèéí õóðä áîëîí õýìæýý ÷óõàë áàéäàã. Òîãòâîðòîé, ºíäºð ºñºëò íü ýäèéí çàñãèéã òîìðóóëæ, óëìààð õºðºíãº îðóóëàëò, àæèë ýðõëýëòèéí áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëäýã. Èíãýõäýý ýäèéí çàñãèéã òºðºëæ¿¿ëæ, îëîí ñàëáàðûã õàìàðñàí ¿ð àøèãòàé íººöèéí õóâààðèëàëòûã õèéõ çàìààð õ¿ðòýýìæòýé ºñºëòèéí ¿ð ºãººæèéã õàðüöàíãóé óðò õóãàöààíä õ¿ðòýõ áîëîìæòîé áîëîõ þì. Ó÷èð íü ºñºëòººñ ¿ð àøèã õ¿ðòýæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íèéãìèéí á¿ëãèéí îðëîãûã óðò õóãàöààíä íýìýãä¿¿ëýõ àðãà íü îðëîãûí øóóä õóâààðèëàëò áóñ á¿òýýìæòýé àæèë ýðõëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäàë áàéäàã. ªñºëòèéã áîãèíî õóãàöààíä íýìýãä¿¿ëýõýä ÷èãëýñýí áîäëîãûí ýìçýã á¿ëãèéíõýíä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã ¿ð äàãàâðûã ñààðìàãæóóëàõûí òóëä Çàñãèéí ãàçàð áîãèíî õóãàöààíä îðëîãûí õóâààðèëàëòûí àðãûã õýðýãëýæ áîëîõ õýäèé ÷ ýäãýýð øèëæ¿¿ëã¿¿ä íü óðò õóãàöààíû øèéäýë áîëæ ÷àäàõã¿é.

Õ¿ðòýýìæòýé ºñºëòèéã áèé áîëãîõûí òóëä:• Õ¿íèé õºãæëèéã äýýøë¿¿ëýõ;• Èë òîä, õàðèóöëàãàòàé çàñàãëàëûã áèé áîëãîõ;• Èõ õýìæýýíèé õºðºíãº îðóóëàëòûã äýä á¿òöýä çàðöóóëàõ;• Õàðèëöàí óÿëäàà á¿õèé ìàêðî áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé.

Õ¿ñíýãò 2: Õ¿ðòýýìæòýé ºñºëòèéã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éëñ

Ìàêðî íºõöºë¿¿ä Ìèêðî õ¿÷èí ç¿éëñ Õ¿ðòýýìæòýé ºñºëòèéí ýëåìåíò¿¿ä

Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé áàéäàë;

• Èíôëÿöèéí íàì ò¿âøèí• Òºñºâ áîëîí óðñãàë

òýíöëèéí áàãà àëäàãäàë• ªð/ÄÍÁ-èé áàãà õàðüöàà

Óëñ òºðèéí òîãòâîðòîé áàéäàë;

Ãàäààä õóäàëäààíû íýýëòòýé áàéäàë;

Õ¿í àìûí áàãà ºñºëò;

Ýìçýã á¿ëãèéíõíèé íèéãìèéí õàìãààëëûã ñàéæðóóëàõ;

Ãîë ñåêòîðóóä äýõ øóóä õºðºíãº îðóóëàëòûí ºñºëò;

Àæ ¿éëäâýðæèëòèéí áîäëîãóóä

Õ¿ì¿¿í êàïèòàë äàõü õºðºíãº îðóóëàëò;

• Áîëîâñðîë• Ýð¿¿ë ìýíä• Íèéãìèéí õàíãàìæ

Äýä á¿òýö äýõ õºðºíãº îðóóëàëò;

Íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé òýãø áóñ áàéäëûã áóóðóóëàõ;

Àðüñ ºíãº, íàñ, õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëòûã áàãàñãàõ;

Óð ÷àäâàð, á¿òýýìæèéã ñàéæðóóëàõ;

Ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ;

• Áè÷èë ñàíõ¿¿• ÆÄ¯-èéí ñàíõ¿¿æèëò• Õºðºíãèéí çàõ

Óðò õóãàöààíû òîãòâîðòîé, ºíäºð ºñºëò;

Õàðüöàíãóé äàâóó òàëûã òîäîðõîéëîõ á¿òöèéí øèëæèëò:

• ¯éëäâýðëýëèéí òºðºëæèëò

• Ýêñïîðòûí äèâåðñèôèêàöè

• Áèçíåñèéí òààòàé îð÷èí

Ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîëûí òýãø áîëîìæ;

Àáñîëþò ÿäóóðëûí áóóðàëò;

Ýõ ñóðâàëæ: Tony Addison, 2012, “What is Inclusive growth?” Nordic-Baltic MDB

40


Ìàíàé îðíû õ¿ðòýýìæòýé ºñºëò: Ìàíàé îðíû ýäèéí çàñàã ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õóðäòàé ºñ÷ áàéãàà áîëîâ÷ ºñºëòèéí õýëáýëçýë ºíäºð áàéãààãààñ òîãòâîðòîé áàéæ ÷àäàõã¿é áàéíà.

Çóðàã 3: Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò Çóðàã 4: Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í áà ¯íäýñíèé íèéò îðëîãî

3886.732975

3557.338668

0

50

100

150

200

250

300

350

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

ìÿí.¥

Çºð¿¿, ÁÃÒÍýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁÍýã õ¿íä íîãäîõ ¯ÍÎ

Ýõ ñóðâàëæ: ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî Ýõ ñóðâàëæ: ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî

Íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ 2011 îíä 3.89 ñàÿ òºãðºã áàéãàà áîë íýã õ¿íä íîãäîõ ¯ÍÎ 3.56 ñàÿ òºãðºã áàéíà. Íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ áîëîí ¯ÍÎ ºñ÷ áàéãàà áîëîâ÷ òýäãýýðèéí õîîðîíäûí çºð¿¿ æèë èðýõ òóñàì èõýññýýð áàéíà. Ýíý íü ìàíàé íóòàã äýâñãýð äýýð áèé áîëæ áàéãàà áîëîâ÷ ãàäàãøèëæ áóé îðëîãî ºñ÷ áàéíà ãýñýí ¿ã.

Çóðàã 5: Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí Çóðàã 6: Æèíè èíäåêñ

11.3

9.2

11.6

9.9

7.710.24801636

8.900367949

-1.268598942

6.365161685

17.51364873

-5

0

5

10

15

20

0

2

4

6

8

10

12

14

2007 2008 2009 2010 2011

õóâü

Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ÁÃÒ

Ýõ ñóðâàëæ: ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî Ýõ ñóðâàëæ: Äýëõèéí áàíê, “Ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëûí Ìîíãîëûí ÿäóóðàë, îðëîãûí õóâààðèëàëòàä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº” ñóäàëãààíû àæèë

Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí 2009 îíîîñ õîéø áóóð÷ áàéãàà áºãººä àæèëã¿éäýë, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí õîîðîíä ñºðºã õàìààðàë àæèãëàãäàæ áàéíà. Õàðèí òýãø áóñ áàéäàë ýäèéí çàñãèéí ºñºëòººñ ¿ë õàìààðàí æèë èðýõ òóñàì íýìýãäñýýð áàéíà.

41


Çóðàã 7: ßäóóðàë áà Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò Çóðàã 8: ßäóóðëûí ìýäðýìæ

2006

200720082009 2010

2011

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

45%

-5% 0% 5% 10% 15% 20%

ÿäóó

ðëû

í ò¿

âøèí

ýäèéí çàñãèéí ºñºëò

3.1 2.93.4

2.6

5.25.6

6.1

3

4 4.14.6

2.8

0

1

2

3

4

5

6

7

0

1

2

3

4

5

6

7

2008 2009 2010 2011

õóâü

èíäå

êñ

Õîò Õºäºº ßäóóðëûí ìýäðýìæ, óëñ

Ýõ ñóðâàëæ: ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî Ýõ ñóðâàëæ: ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî

2011 îíû áàéäëààð íèéò õ¿í àìûí 29.8 õóâü íü ÿäóóðëûí øóãàìààñ äîîø îðëîãîòîé èðãýä áàéíà. ßäóóðëûí ìýäðýìæ 2008 îíîîñ õîéø òàñðàëòã¿é ºñ÷ áàéñàí áîë 2011 îíä 2.8 áîëæ áóóðñàí (ýíý íü 2011 îíä ÿäóóðëûí ò¿¿âýð ñóäàëãààíû àðãà÷ëàë ººð÷ëºãäñºíòýé õîëáîîòîé) áàéíà. Ýíýõ¿¿ áóóðàëòàä õºäºº îðîí íóòàã äàõü ÿäóóðëûí ò¿âøíèé áóóðàëò ãîë íºëºº ¿ç¿¿ëæýý.

Äýýðõ íºõöºë áàéäëûã íýãòãýí ä¿ãíýâýë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé îðíû àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí áóóð÷, àæèë ýðõëýëò íýìýãäýæ, ¿éëäâýðëýë ºñ÷, ýäèéí çàñãèéí ºíäºð ºñºëòòýé áàéãàà õýäèé ÷ òýãø áóñ áàéäàë, ÿäóóðëûí ò¿âøèí òºäèéëºí áóóðààã¿é áàéãààãààñ ýäèéí çàñãèéí ºñºëò òºäèéëºí õ¿ðòýýìæòýé áàéæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Èéìä ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí õýëáýëçëèéã áóóðóóëæ, òîãòâîðòîé áºãººä õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ àðãà çàìóóäûã ñóäàëæ íýâòð¿¿ëýõ íü ÷óõàë þì.

3.1.2 Èíôëÿöè, ò¿¿íèé ººð÷ëºëò¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Õîðîîíîîñ õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñ (Õ¯È) òîîöîõ áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñàãñûã øèíý÷èëæ, 2012 îíû 1 ä¿ãýýð ñàðààñ ýõëýí îëîí íèéòýä çàðëàñàí.

Òóñ øèíý÷èëñýí òîîöîîãîîð 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí ýöýñò õýðýãëýýíèé ¿íèéí óëñûí èíäåêñ ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 14.9 õóâü, Óëààíáààòàð õîòûí õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñ 15.6 õóâèàð òóñ òóñ ºññºí. Ñóóðü èíôëÿöè 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð æèëèéí 10.1 õóâü áàéâ.

42


Çóðàã 9: Õ¯È-èéí æèëèéí ººð÷ëºëò

Óëààíáààòàð õîòûí õýðýãëýýíèé ¿íèéí æèëèéí ººð÷ëºëòèéã 2012 îíû ýõíèé 8 ñàðûí áàéäëààð àâ÷ ¿çâýë õ¿íñíèé áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í, òýð äóíäàà ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿í (63.5%) áîëîí õ¿íñíèé íîãîîíû á¿ëýã (26.3%), ìºí áýëýí õóâöàñ (17.4%), çî÷èä áóóäàë, íèéòèéí õîîëíû (23.5%) á¿ëãèéí ¿í¿¿ä õàìãèéí ºíäºð õóâèàð ºñºâ. 2012 îíä èíôëÿöèéí õóâüä îíöëîõ ÿâäàë íü õýäèéãýýð íèéò íóòãèéã õàìàðñàí çóäûí íºõöºë áàéäàë ¿¿ñýýã¿é áîëîâ÷ ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé íèéë¿¿ëýëòèéí õîìñäëîîñ ¿¿äñýí ¿íèéí îãöîì ºñºëò áàéâ. 2012 îíû ýõíèé óëèðàëä ñàðä äóíäæààð 14.9 õóâü ºññºí ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé á¿ëãèéí ¿íý 2 äóãààð óëèðëààñ ýõëýí ñààð÷, ñàðä äóíäæààð 1.7 õóâèàð ºñ÷ýý. Ãýâ÷ ºìíºõ îíóóäàä çóíû ñàðä áóþó 6, 7 äóãààð ñàðóóäààñ ýõëýí àæèãëàãääàã áàéñàí ìàõíû ¿íèéí áóóðàëò ýíý æèë 8 ñàðààñ ýõýëñýí íü èíôëÿöè ºíäºð ò¿âøèíä õàäãàëàãäàõàä ãîëëîí íºëººëæ áàéëàà.

Çóðàã 10: Õ¯È-èéí æèëèéí ººð÷ëºëò, á¿ëãýýð

43


Õàðèí õ¿íñíýýñ áóñàä áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí ºñºëò íü õàðüöàíãóé ýðýëòèéí øèíæ ÷àíàðòàé áóþó ¿¿íä òºñâèéí òýëýëò, öàëèíãèéí ºñºëò áîëîí ýõ îðíû õèøèã õóâèéí íºëºº äàâàìãàéëàõ øèíæòýé áàéâ.

Óëààíáààòàð õîòûí õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñèéí ººð÷ëºëòèéã á¿ëãýýð íü çàäàëæ ¿çâýë æèëèéí èíôëÿöè 15.6 õóâü ãàðàõàä 8.1 íýãæ õóâü íü õ¿íñíèé áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé á¿ëãèéí ¿íý (¿¿íýýñ 6.4 íýãæ õóâü íü ìàõ ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿í), 2.2 íýãæ õóâü íü õóâöàñ, áºñ áàðàà, ãóòëûí á¿ëãèéí ¿íý, 2.0 íýãæ õóâü íü îðîí ñóóö, óñ, ò¿ëø öàõèëãààíû á¿ëãèéí ¿íèéí ºñºëò òóñ òóñ á¿ðä¿¿ëæ áàéâ.

Çóðàã 11: Óëààíáààòàð õîòûí æèëèéí èíôëÿöèéí çàäàðãàà, á¿ëãýýð

3.1.3 Èíôëÿöè, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí 2012-2013 îíû òºñººëºë

Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, èíôëÿöèéí òºñººëºëä àøèãëàñàí ãàäààä õóâüñàã÷äûí òºëºâ

Ò¿¿õèé íåôüòèéí ¿íýÁàðóóíû îðíóóä áà Õÿòàäûí ºñºëò ñààðñíààð ãàçðûí òîñíû ýðýëò áóóð÷ 2012 îíû ýõíèé õàãàñò íèéò õýðýãëýý äîðâèòîé ºñººã¿é. Õàðèí ñ¿¿ëèéí ñàðóóäàä øàòàõóóíû æèæèãëýíãèéí ¿íý áóóðñàí, îëîí æèëèéí äóíäæèéí äàãóó õ¿éòýâòýð ºâºë áîëîõ òºëºâòýé, ìºí ßïîí óëñ öºìèéí ýð÷èì õ¿÷èéã øàòàõóóíààð îðëóóëàõ õàíäëàãàòàé áîëæ áàéãàà òóë îíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò õýðýãëýý ºñ÷ 2012 îíä 1 õóâü, 2013 îíä 1.3 õóâèéí ºñºëòòýé áàéõààð áàéíà. Ýíý îíä Ãàçðûí òîñ ýêñïîðòëîã÷ îðíóóä (OPEC)-ûí íèéë¿¿ëýëò 6.4 õóâèàð, óëñ òºðèéí òîãòâîðã¿é áàéäëûí óëìààñ Èðàí, Éåìåí, ªìíºä Ñóäàíû íèéë¿¿ëýëò ñààð÷ 1.6 õóâèàð ºñºõ òºëºâòýé áàéíà. Ò¿¿õèé íåôòèéí íèéò íèéë¿¿ëýëò 2012 îíä 3.5 õóâü ºñ÷ íèéë¿¿ëýëò íü ýðýëòýý äàâíà õýìýýí ñóäëàà÷èä òààìàãëàæ áàéãàà þì. Õýäèéãýýð èë¿¿äýë íèéë¿¿ëýëòýé áàéõ ÷ ýíý îíä ãàçðûí òîñíû ¿íý óëñ òºðèéí õóðöàäìàë áàéäëûí óëìààñ èõýýõýí õýëáýëçýëòýé áàéëàà. Òóõàéëáàë Èðàíû öºìèéí õºòºëáºðèéí ýñðýã ÀÍÓ, Åâðîïûí õîëáîîíîîñ Èðàíû ýñðýã õîðèã òàâüñàí íü óëñ òºðèéí

44


ýðñäýëèéã íýìýãä¿¿ëñýí òóë ºíãºðºã÷ 4 ä¿ãýýð ñàðä ¿íý îãöîì ºñ÷ WTI áðýíäèéí ãàçðûí òîñíû ¿íý 105$/áàððåëü áîëñîí. Õàðèí äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò áóóðñíààð ãàçðûí òîñíû ¿íý 8 äóãààð ñàðä 85$/áàððåëüä õ¿ð÷ áóóðñàí áîë ñ¿¿ëèéí ñàðóóäàä Ñèðèéí äîòîîäûí ìºðãºëäººí õóðöäàæ Éåìåí, Èðàê ðóó äàìæèí õàëäâàðëàõ ýðñäýë íýìýãäýýä áàéãààãààñ íèéë¿¿ëýëò ñààð÷ ãàçðûí òîñíû ¿íý ºñºí 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé áàéäëààð 96.5$/áàððåëü áîëîîä áàéíà. Äýëõèéí ãàçðûí òîñíû áîäèò ýðýëò ñóë áàéõ òóë öààøèä 2012 îíû ñ¿¿ëýýð WTI ãàçðûí òîñíû ¿íý 94$/áàððåëü, 2013 îíä 99.2$/áàððåëü áîëíî õýìýýí ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãóóä òààìàãëàæ áàéíà. 2014-2016 îíä ýðýëò ñýðãýæ æèëèéí 2 õóâèéí ºñºëòòýé áàéõ òºëºâòýé áàéíà.

Çýñèéí ¿íý2012 îíû ýõíèé óëèðàëä 8445$/òí áàéñàí çýñèéí ¿íý 2 äóãààð óëèðëààñ ýõëýí Õÿòàä, ÀÍÓ-í ºñºëò ñààð÷ Åâðî á¿ñèéí õÿìðàë ã¿íçãèéð÷ áàéãààãààñ áóóðàí 5 ñàðä 7434$/òí áîëñîí. Öààøèä íºõöºë áàéäàë äýýðäýõã¿é ãýæ ¿çñýí çàðèì ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãóóä 2012 îíû ¿íèéí òºñººëëºº óäàà äàðàà áóóðóóëààä áàéíà. 2012 îíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò çýñèéí ¿íýä àì.äîëëàðûí õàíøèéí ÷àíãàðàëò, Õÿòàäûí áàðèëãûí ñàëáàðûí óíàëò ñºðãººð íºëººëºõ áîëîâ÷ Òºâ áàíêóóä ìºíãºíèé òºëºâèéã ñóëðóóëæ áàéãàà, Õÿòàäûí Òºâ áàíê õ¿¿íèé ò¿âøèíã áóóðóóëæ áàéãàà çýðýã íü çýñèéí ¿íèéã ÿëèìã¿é äýìæèõýýð áàéíà. 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé áàéäëààð òîíí çýñ 7606 àì.äîëëàð/òí áàéãàà áîë îíû ýöýñ ð¿¿ áàãà çýðýã ºñºõ õ¿ëýýëòòýé áàéíà. 2012 îíä Õÿòàäûí ýäèéí çàñàã õàìãèéí áàãàäàà 6 õóâü ºñíº ãýæ òîîöâîë çýñèéí ýðýëò 2.9 õóâü, íèéë¿¿ëýëò 2.8 õóâèàð ºñºõ áà çàõ çýýëä 146 ìÿíãàí òîíí çýñèéí èë¿¿äýë áèé áîëîõ ìàãàäëàëòàé ó÷èð çýñèéí ¿íý îíû ýõíèé ò¿âøèíä õ¿ðýõýýðã¿é áàéíà. Õàðèí Åâðî á¿ñèéí ºñºëò 2013 îíîîñ ñýðãýæ ýõýëíý ãýâýë çýñèéí ýðýëò 4.7 õóâü íýìýãäýæ, çàõ çýýëä 56 ìÿíãàí òîííûí äóòàãäàë ¿¿ñ÷ çýñèéí ¿íèéã äýìæèí 8456$/òí-ä õ¿ðãýõ áîëîìæòîé õýìýýí òààìàãëàæ áàéíà. Ãýâ÷ àæ ¿éëäâýðèéí çîãñîíãè áàéäàëòàé óÿëäàí äýëõèéí çàõ çýýë äýõ çýñèéí ¿íý áóóðàõ õàíäëàãà èë¿¿ äàâàìãàéëàõ ìàãàäëàëòàé þì.

Àëòíû ¿íýÍýã óíö àëòíû ¿íý 2012 îíû ýõýíä 1692$ áàéñàí ÷ ò¿¿íýýñ õîéø áóóð÷ 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé áàéäëààð 1626$-ò õ¿ðýýä áàéíà. Ó÷èð íü Åâðî á¿ñèéí õÿìðàë ã¿íçãèéð÷ áàéãààãààñ õºðºíãº îðóóëàã÷èä áàãà ýðñäýëòýé ¿íýò öààñ áóþó ÀÍÓ-í çàñãèéí ãàçðûí áîíäîä õºðºíãºº èõýýð áàéðøóóëæ áàéãàà íü àì.äîëëàðûí õàíø áóñàä ãîëëîõ âàëþòûí ýñðýã ÷àíãàðàõ ¿íäýñ áîëæýý. Àì.äîëëàð ÷àíãàðñíààð àëòíû ¿íý 7, 8 äóãààð ñàðóóäàä áóóðñàí áàéíà. Õàðèí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºº äýìæèõ çîðèëãîîð ÀÍÓ-ûí Õîëáîîíû íººöèéí áàíê Õÿòàä áîëîí Åâðîïûí õîëáîîíû íýãýí àäèë ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ òîõèîëäîëä àì.äîëëàðûí õàíø ñóëàð÷ àëòíû ¿íý ºñºõ áîëîìæòîé. Ò¿¿í÷ëýí îíû ñ¿¿ëèéí õàãàñ æèë, 2013 îíä ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé áóñ áàéäàë íýìýãäýæ, õ¿¿ãèéí ò¿âøèí äîîãóóð áàéõààð áàéãàà íü áèçíåñ ýðõëýã÷èä õºðºíãºº àëòàíä èõýýð áàéðøóóëæ

45


àëòíû ýðýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõýýð áàéíà. Èéìä 2012 îíä àëòíû íèéò õýðýãëýý 3.1 õóâü, 2013 îíä 3 õóâèàð òóñ òóñ ºñíº õýìýýí EIU-í ñóäëàà÷èä ¿çýæ áàéíà. 2011 îíä îëáîðëîëòòîé õîëáîîòîé àñóóäëóóäûí óëìààñ àëòíû íèéë¿¿ëýëò áóóð÷ áàéñàí áîë 2012 îíä íèéë¿¿ëýëò ñýðãýæ 3 õóâèàð ºñºõ áºãººä öààøèä àëòíû îëáîðëîëò íýìýãäýõ òºëºâòýé áàéíà. Èéìä ýðñäýëèéí ýñðýã áàòàëãàà, ¿íý öýíèéã õàäãàëàõ õýðýãñýë áîëîõ àëòíû ýðýëò 2012, 2013 îíä ºíäºð áàéõ íü àëòíû ¿íèéã äýìæèõ áîëîâ÷ íèéë¿¿ëýëò ñýðãýæ çàõ çýýëä èë¿¿äýë áèé áîëîõîîñ ãàäíà 2013 îíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò ýäèéí çàñàã ñýðãýìýãö õºðºíãèéí óðñãàë èë¿¿ àøèãòàé ñàëáàð ðóó ÷èãëýõ òóë àëòíû ¿íý áóóðàõ ìàãàäëàëòàé þì. Bloomberg áîëîí EIU-í òîîöîîëæ áàéãààãààð 2012 îíû ñ¿¿ëýýð 1 óíö àëòíû ¿íý 1670$ áîëæ ºñºõ áîë 2013 îíû ñ¿¿ëýýð 1557$-ä õ¿ð÷ áóóðàõààð áàéíà.

Í¿¿ðñíèé ¿íýÕÿòàäûí ýäèéí çàñàã, àæ ¿éëäâýðèéí ºñºëò ñààð÷, ÀÍÓ òýðã¿¿òýé îðíóóä áàéãàëèéí õèé, óñàí öàõèëãààí ñòàíö çýðýã áàéãàëüä èë¿¿ õîð áàãàòàé ýð÷èì õ¿÷èéã èõýýð õýðýãëýæ áàéãààãèéí äýýð Ýíýòõýã áîëîí áóñàä îðíóóäûí ýðýëò áóóðñíààð í¿¿ðñíèé íèéò ýðýëòèéí ºñºëò ñààð÷ 2012 îíû ýöñèéí áàéäëààð 2 õóâüä õ¿ðíý õýìýýí ñóäëàà÷èä ¿çýæ áàéíà. Õàðèí ýíý îíä í¿¿ðñíèé õýðýãëýýãýý íýìýãä¿¿ëýõ ãîë á¿ñ íü Åâðî á¿ñ áîëîîä áàéíà. Ó÷èð íü í¿¿ðñ áàéãàëèéí õèéíýýñ ¿íèéí õóâüä õàìààã¿é õÿìä òóë Åâðîï÷óóäàä èë¿¿ àøèãòàé þì. 2013 îíîîñ äýëõèéí ýäèéí çàñàã ñýðãýæ, ÀÍÓ-í áàéãàëèéí õèéí ¿íý íýìýãäìýãö í¿¿ðñíèé ýðýëò ýðãýýä ñýðãýæ 2013-2014 îíä 3.8 õóâèàð ºñºõººð áàéíà. Ãýñýí õýäèé ÷ Õÿòàä ýð÷èì õ¿÷íèé ñàëáàðòàà øèíý÷ëýëò õèéæ, ñýðãýýãäýõ ýð÷èì õ¿÷èíä àíõààðëàà õàíäóóëæ ýõëýýä áàéãàà íü í¿¿ðñíèé ýðýëòèéã 2008 îíû ºìíºõ õýìæýýíä õ¿ðãýæ ºñãºõººðã¿é áàéíà. Í¿¿ðñíèé ýðýëòèéã äàãààä 2012 îíû ýõíýýñ ¿íý áóóð÷ áàéãàà òóë ýíý îíä í¿¿ðñ îëáîðëîã÷èä ¿éëäâýðëýëýý èõýýð íýìýãä¿¿ëýõã¿é áàéõ òºëºâòýé. 2011 îíä í¿¿ðñíèé íèéë¿¿ëýëò 5.8 õóâèàð ºñ÷ áàéñàí áîë 2012 îíä 3.3 õóâü áîëæ áóóðàõààð áàéíà. 2013 îíîîñ ýðýëò íýìýãäýõýýð äàãààä íèéë¿¿ëýëò íýìýãäýæ, ºñºëò íü 3.6 õóâü áîëîõîîð áàéíà. Åðºíõèéäºº 2012 îíä çàõ çýýëä èë¿¿äýë áèé áîëîõ òóë 8 äóãààð ñàðûí 1-íèé áàéäëààð 83.25$/òí áàéãàà ýð÷èì õ¿÷íèé í¿¿ðñíèé ¿íý õàìãèéí èõäýý 93$/òí áîëîõ, 2013-2014 îíä ýðýëò ñýðãýõýýð 97$/òí áîëíî õýìýýí Bloomberg-í ñóäëàà÷èä òààìàãëàæ áàéíà.

Çóðàã 12: Ò¿¿õèé ýäèéí ¿íèéí èíäåêñ (2010=100õóâü ) Çóðàã 13: Ò¿¿õèé ýäèéí ¿íèéí ºñºëò (% )

46


Èíôëÿöè, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí òºñººëºë

Èíôëÿöèéí òºñººëºëÍèéë¿¿ëýëòèéí òàëûí õ¿÷èí ç¿éëñ, ò¿¿í äîòîð ìàõíû ¿íèéí íºëººãººð Óëààíáààòàð õîòûí æèëèéí èíôëÿöè 2012 îíû ýõíèé 4 ñàðä òàñðàëòã¿é ºñ÷ 17.8 õóâüä õ¿ðñýí ÷, 6, 7 äóãààð ñàðóóäàä äàðààëàí áóóðñààð 14.9 õóâüä õ¿ðýýä áàéíà. Õàðèí 8 äóãààð ñàðä õ¿íñíèé ¿íý, ò¿¿í äîòîð ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîí ñ¿¿, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý áóóðñàí õýäèé ÷, áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýý áîëîí îðîí ñóóö, öàõèëãààí, ò¿ëøíèé ¿íèéí ºñºëòººñ øàëòãààëàí æèëèéí èíôëÿöè ÿëàìã¿é ºñ÷ 15.6 õóâüä õ¿ð÷ýý.

2012 îíû 3 äóãààð óëèðëààñ 2013 îí äóóñòàë æèëèéí èíôëÿöèéí òºñººëºë, ò¿¿íèé èòãýõ ìóæèéã äîîð õàðóóëàâ.

Çóðàã 14: Æèëèéí èíôëÿöèéí òºñººëºë

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

14.0

16.0

18.0

20.0

2011 01 2011 02 2011 03 2011 04 2012 01 2012 02 2012 03 2012 04 2013 01 2013 02 2013 03 2013 04

õóâü

Ýõ ¿¿ñâýð: Ìîíãîëáàíêíû òîîöîî

Ýíý îíä Óëààíáààòàð õîòûí æèëèéí èíôëÿöè 12.3 õóâèéí ãîë÷òîé, 90 õóâèéí ìàãàäëàëûí èòãýõ ò¿âøèíä 11.6-16.5 õóâèéí õîîðîíä, 2013 îíû ýöýñò 7.0 õóâèéí ãîë÷òîé, 90 õóâèéí ìàãàäëàëûí èòãýõ ò¿âøèíä 2.1-11.4 õóâèéí õîîðîíä áàéõûã èëòãýæ áàéíà. Òºñººëëèéã ìºíãºíèé áîäëîãûí îäîîãèéí òºëºâ ººð÷ëºãäºõã¿é ãýñýí òààìàãëàë äýýð ¿íäýñëýí òîîöîâ.

Èðýõ ñàðóóäàä òºðèéí çîõèöóóëàëòòàé çàðèì áàðàà áîëîõ äóëààí, öàõèëãààíû ¿íý ºñºõººð õ¿ëýýãäýæ áàéãàà õýäèé ÷, ìàõíû ¿íý áóóõààð áàéãàà òóë íèéë¿¿ëýëòèéí øàëòãààíòàé èíôëÿöèéí äàðàìòûã íèéëáýð ä¿íãýýðýý áóóðóóëàõààð áàéíà. 2012 îíû ñ¿¿ëèéí õàãàñ æèëä öàëèí áîëîí òºñâèéí çàðäëûí ºñºëò ¿íèéí ºñºëòèéã äàãóóëàõ

47


õýäèé ÷ ýðýëòèéí øàëòãààíòàé èíôëÿöèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõýýðã¿é áàéíà. Ýíý íü ñ¿¿ëèéí õàãàñ æèëä ñàð á¿ð èðãýäýä îëãîæ áàéñàí ìºíãºí òýòãýìæ çîãññîí, õºðºíãèéí äîòîãøëîõ óðñãàëûí ºñºëò áóóð÷ ìºíãº, çýýëèéí ¿ç¿¿ëýëò õóìèãäàæ áàéãàà íü ýðýëòèéí øàëòãààíòàé èíôëÿöèéí äàðàìò áóóðàõ íºõöºë áîëîõîîð áàéãàà þì.

Õàðèí èðýõ îíû õóâüä èíôëÿöèéí äàðàìò õàðüöàíãóé áàãàñàõ òºëºâòýé áàéíà. Èíôëÿöè èéíõ¿¿ áóóðàõààð õ¿ëýýãäýæ áóé íü ãîë÷ëîí ýðýëòèéí øàëòãààíòàé èíôëÿöèéí õ¿ëýýëò áàãà áàéãààòàé õîëáîîòîé. Òóõàéëáàë, Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé õóóëü èðýõ îíîîñ õýðýãæèæ ýõýëñíýýð òºñâèéí õóðäòàé òýëýëò ñààðàõ, Åâðî á¿ñèéí ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé áóñ áàéäàë íýìýãäýæ áàéãààãààñ õºðºíãèéí äîòîãøëîõ óðñãàë áîëîí ãàäààä ýðýëò ýð÷èìæèõýýðã¿é áàéãàà çýðýã íü ìºíãºíèé áîëîí ýðýëòèéí øàëòãààíòàé èíôëÿöèéí äàðàìòûã áóóðóóëàõààð áàéíà. Ãýõäýý ýíýõ¿¿ íºõöºë áàéäàë íü øèíý Çàñãèéí ãàçðààñ òºñâèéí õýò òýëýõ áîäëîãî ÿâóóëàõã¿é áàéõ òîõèîëäîëä ë áèåëýõ áîëîìæòîé þì.

Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí òºñººëºë2012 îíû ñ¿¿ëèéí õàãàñ æèëä óóë óóðõàé, àæ ¿éëäâýð, òýýâðèéí ñàëáàðûí ºñºëò îíû ýõíèé õàãàñ æèëòýé îéðîëöîî áàéõ áîë íèéò ýðýëòèéí áóóðàëòòàé õîëáîîòîéãîîð áººíèé áà æèæèãëýí õóäàëäàà, ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðóóäûí ºñºëò áóóðàõààð áàéíà. Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðûí ºñºëò îíû ñ¿¿ëèéí õàãàñ æèëä ìºí ºíäºð áàéõààð õ¿ëýýãäýæ áàéãàà áºãººä 2012 îíû ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä òóñ ñàëáàð ºíäºð õóâü íýìýð îðóóëàõààð áàéíà. Íèéò ä¿íäýý ýäèéí çàñãèéí ºñºëò 2012 îíû ýöýñò ºìíºõ îíîîñ áóóð÷ 12-14 îð÷èì õóâüòàé áàéõààð áàéíà.

Ýðýëòèéí òàëûí õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õóâèéí õýðýãëýý, çàñãèéí ãàçðûí çàðäàë íýìýãäýæ áàéíà. Õóâèéí õýðýãëýýíèé ºñºëòºä òºðèéí àëáàí õààã÷äûí íýðëýñýí öàëèíã 80000 òºãðºã, 23 õóâèàð ºñãºñíººð ºðõèéí îðëîãî íýìýãäñýí, õýðýãëýýíèé çýýëèéí ºñºëò îíû ýõíèé õàãàñò ºíäºð áàéñàí çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëæ áàéíà. Òºñâèéí çàðöóóëàëò áàòëàãäñàí òºñâèéí 70 õóâüòàé òýíöýõ ã¿éöýòãýëòýé áàéãàà áîëîâ÷ ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 42 õóâèàð ºñººä áàéíà. Õàðèí ãàäààä õóäàëäààíû àëäàãäàë ýêñïîðòûí ãîë íýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí áóóðàëòààñ øàëòãààëàí îíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò óëàì íýìýãäýõýýð áàéíà.

2013 îíä Îþó òîëãîéí îðä ¿éë àæèëëàãààãàà ýõëýõòýé õîëáîîòîéãîîð àëò, çýñèéí ¿éëäâýðëýë íýìýãäýæ, óóë óóðõàéí ñàëáàðò îãöîì ºñºëò ãàðàõààð õ¿ëýýãäýæ áàéíà. Òóñ ñàëáàðûã äàãàí òýýâðèéí àãóóëàõ, öàõèëãààí, äóëààí çýðýã ñàëáàðóóäûí ºñºëò ìºí íýìýãäýõýýð áàéíà. Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí ¿éëäâýðëýëèéí ºñºëò 2013 îíû ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä ÷óõàë õóâü íýìýð îðóóëàõ õýäèé ÷ ãàäààä ýäèéí çàñãèéí òààã¿é íºõöºë á¿ðýí àðèëàõààðã¿é áàéãààãààñ ýêñïîðòûí îðëîãî, òºñâèéí îðëîãî, öààøëààä íèéò ýðýëò áóóð÷, ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûí ºñºëò áóóðàõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

48


Òºñººëëèéí òîäîðõîé áóñ áàéäàë Ñóóðü òºñººëëèéã ººð÷èëæ áîëçîøã¿é äàðààõ ãàäààä áîëîí äîòîîä ýðñäýë¿¿ä áàéãààã äîð òîâ÷ òàéëáàðëàâ.

Äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí òîäîðõîé áóñ áàéäàë: Ñóóðü òºñººëëèéí ¿íäñýí ýðñäýë íü äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí òºëºâèéí òîäîðõîé áóñ áàéäàë áîëæ áàéíà. 2011 îíû ñ¿¿ë÷, 2012 îíû ýõíýýñ õºãæèíã¿é îðíóóäûí ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàë ã¿íçãèéð÷, ò¿¿õèé ýäèéí òîìîîõîí õýðýãëýã÷ Õÿòàäûí ºñºëò ñààð÷ áàéãàà íü ìàíàé óëñûí ýêñïîðòûí ãîë ò¿¿õèé ýäèéí ¿íýä ñºðãººð íºëººëºõ, öààøëààä ýêñïîðòûí îðëîãûã áóóðóóëàõ ýðñäýëòýé. Ò¿¿í÷ëýí äýëõèéí ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàë ã¿íçãèéðâýë ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëò áóóð÷, ýð÷èìòýé õºãæèæ áóé îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí áîäèò ñåêòîð, ¿éëäâýðëýëèéã áóóðóóëàõ çàìààð ìàíàé ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ýðýëòèéí øàëòãààíòàé èíôëÿöèéí äàðàìòûã áóóðóóëàõ áîëíî. Ýêñïîðòûí ãîë íýðèéí áàðààíû ¿íèéí òîäîðõîé áóñ áàéäàë: Õºãæèíã¿é îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ñààðàëò íýìýãäýæ, óëìààð óíàëòàä îðâîë Õÿòàäûí ýêñïîðòûí ýðýëò õóìèãäàæ äýëõèéí çàõ çýýë äýýð çýñ, í¿¿ðñ, òºìðèéí õ¿äðèéí ýðýëò, ¿íý áóóðàõ áîëíî. ¯¿íèé íºëººãººð ìàíàé îðíû õóâüä çýñèéí ýêñïîðòûí ¿íý, îðëîãî áóóð÷ 2008-2009 îíû õÿìðàëûí íºõöºë áàéäàë äàõèí äàâòàãäàæ ÷ áîëçîøã¿é ýðñäýëòýé áàéíà.

2013 îíîîñ õýðýãæèæ ýõëýõ “Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé” õóóëèéí òºñâèéí çàðëàãûí õÿçãààðóóäûã õàíãàõã¿éãýýð òºñâèéã áàòëàõ ýðñäýë: “Òºñâèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí òóõàé” õóóëèéí õ¿ðýýíä õèéãäñýí Òºñâèéí äóíä õ¿ðýýíèé ìýäýãäëèéí çàðëàãûí ä¿íãýýñ õýòð¿¿ëýõ, áàòëàãäñàí òºñâººñ ãàäóóðõ çàðäàë íýìýãäýõ ýðñäýë ºíäºð áàéíà. ¯¿íä êîíöåññèéí òóõàé õóóëèàð áàòëàãäñàí õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñë¿¿ä áîëîí Õºãæëèéí áàíêíû çýýëýýð ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ õºãæëèéí áàðèìæààòàé òºñºë, õºòºëáºðèéí ñàíõ¿¿æèëòòýé õîëáîîòîé òºñâèéí õºðºíãèéí çàðäàë ýðñ íýìýãäýõ ýðñäýëòýé áàéíà. Èéì òºñâèéí çàðäëûí ºñºëò íü ýðýëòèéí øàëòãààíòàé èíôëÿöèéí äàðàìòûã óëàì ýð÷èìæ¿¿ëýõ áîëíî.

Ãîë íýðèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé íèéë¿¿ëýëò äîãîëäñîíîîñ ¿íý ºñºõ ýðñäýë: Õýðýãëýýíèé ñàãñàíä ºíäºð õóâèéí æèí ýçýëäýã ãîë íýðèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í, òýð äóíäàà ìàõíû íèéë¿¿ëýëòèéí ººð÷ëºëò èíôëÿöèä áîãèíî õóãàöààíä õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Ýíý æèë îëîí æèëèéí äóíäæààñ èë¿¿ õ¿éòýí ºâºë áîëîõîîð áàéãàà áîëîí õóâèéí ñåêòîðûí ìàõ ýêñïîðòëîõ õ¿÷èí ÷àäàë íýìýãäñýíòýé õîëáîîòîéãîîð Óëààíáààòàð áîëîí áóñàä òîìîîõîí õîòûí ìàõíû íèéë¿¿ëýëò áèäíèé òîîöîîëñíîîñ èë¿¿ õýìæýýãýýð áóóð÷, óëìààð ¿íý ºñºõ ýðñäýëòýé áàéíà. ¯¿íèé íºëººãººð íèéë¿¿ëýëòèéí øàëòãààíòàé èíôëÿöèéí äàðàìò íýìýãäýõ áîëíî.

49


Òºðèéí çîõèöóóëàëòòàé á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íý ºñºõ ýðñäýë: Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ¿éëäâýðëýëèéí çàðäàë íýìýãäýæ áàéãààãààñ òºðèéí çîõèöóóëàëòòàé 10 ãàðóé á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýýíèé ¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõ íºõöºë á¿ðäýýä áàéíà. Òóõàéëáàë öàëèí õºëñíèé ¿íèéí ºñºëòººñ øàëòãààëàí áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýý, ñóðãàëòûí òºëáºð, øàòàõóóí, í¿¿ðñíèé ¿íèéí ºñºëòººñ øàëòãààëàí öàõèëãààí, äóëààíû ¿íèéã 2012-2013 îíä æèëä äóíäæààð 15-20 õóâèàð ºñãºõ øààðäëàãàòàé áàéãàà òàëààð òºðèéí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãààñ òîîöñîí áàéíà. Èéìä òºðèéí çîõèöóóëàëòòàé çàðèì á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý ºñºõ ýðñäýëòýé.

Øàòàõóóíû ¿íý ºñºõ ýðñäýë: Øàòàõóóíû ¿íý ºñºõ äàðààõ õî¸ð òºðëèéí ýðñäýë áàéíà. Íýãä, óëñ òºðèéí òîãòâîðã¿é áàéäëààñ øàëòãààëàí íåôòü ýêñïîðòëîã÷ çàðèì îðíû íèéë¿¿ëýëò áóóðñíààð äýëõèéí çàõ çýýëä ò¿¿õèé íåôòèéí ¿íý íýìýãäýõ òîõèîëäîëä ÎÕÓ íåôòèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý ýêñïîðòûí òàòâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ ýðñäýëòýé. ¯¿íèé íºëººãººð äîòîîäûí çàõàä øàòàõóóíû ¿íý ºñ÷, èíôëÿöèéí äàðàìòûã íýìýãä¿¿ëýõ áîëíî. Õî¸ðò, ãàäààä ýäèéí çàñãèéí òààã¿é íºõöºë áàéäëûí óëìààñ òºãðºãèéí àì.äîëëàðòàé õàðüöàõ õàíø ñóëðàõ ýðñäýë ºíäºð áàéãàà íü øàòàõóóíû òºãðºãººð èëýðõèéëýãäýõ ¿íèéã íýìýãä¿¿ëýõ ýðñäýëòýé áàéíà.

3.1.4 Ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò, ò¿¿íèé ººð÷ëºëòèéí øàëòãààí

Ìºíãºíèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áà èíôëÿöèÓëèðëûí çîõèöóóëàëò õèéãäñýí Ì1 áîëîí Ì2 ìºíãºíèé æèëèéí ºñºëò 2011 îíû 8 äóãààð ñàðààñ õîéø ñààðñààð 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð õàðãàëçàí 3.3 õóâü, 17.9 õóâüä õ¿ðýýä áàéíà. Ìºíãºíèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä èéíõ¿¿ áóóðàõ áîëñîí íü äîòîîä ýäèéí çàñãèéí èäýâõæèë ñóëàð÷, ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëòûí äîòîãøëîõ óðñãàë áóóðñíààñ ãîëëîí øàëòãààëàâ. Òóõàéëáàë, áîäèò ýäèéí çàñãèéí ºñºëò 2012 îíû ýõíèé 2 óëèðëûí áàéäëààð õ¿ëýýãäýæ áàéñàí ò¿âøíýýñ áàãà áóþó 13.2 õóâü ãàðñàí, 2012 îíû ýõíèé 8 ñàðûí áàéäëààð òºñâèéí îðëîãûí òºëºâëºãºº 17 îð÷èì õóâèàð òàñàðñàí, òºëáºðèéí òýíöëèéí õºðºíãº ñàíõ¿¿ãèéí òýíöëèéí àøèã 2012 îíû 2 äóãààð óëèðàëä ºìíºõ óëèðëààñ 47 õóâèàð áóóð÷ýý.

Õ¿íñíèé áóñ æèëèéí èíôëÿöèéí ºñºëò 2012 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðààñ ýõëýí ñààð÷, 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð 10.7 õóâüä õ¿ðýýä áàéãàà íü ºìíºõ îíóóäàä àæèãëàãääàã áàéñàí ìºíãºíèé ìº÷ëºãèéí îðãèë ¿åýñ 8-9 ñàðûí äàðàà õ¿íñíèé áóñ æèëèéí èíôëÿöè õàìãèéí ºíäºð ò¿âøèíä õ¿ð÷ öààø íü áóóðäàã ç¿é òîãòîë õàäãàëàãäàæ áàéãààã èëòãýæ áàéíà. Õýðâýý ýíý õàìààðàë öààøèä ¿ðãýëæèëíý ãýæ ¿çâýë õ¿íñíèé áóñ æèëèéí èíôëÿöè öààøèä ÷ áóóðàõ õàíäëàãàòàé þì.

50


Ìºíãºíèé øèíæèëãýýíä ºðãºí õýðýãëýãääýã èíôëÿöèéí õºòº÷ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä (áîäèò Ì2 ìºíãºíèé èë¿¿äýë (äóòàãäàë) áîëîí áîäèò Ì2 ìºíãºíèé çºð¿¿)3-èéã òîîöîí ¿ç¿¿ëýâ. Ìàíàé óëñûí ýäèéí çàñàãò 2012 îíû ýõíèé 8 ñàðä áîäèò Ì2 ìºíãºíèé ýðýëò íü íèéë¿¿ëýëòýýñýý äóíäæààð 4.4 õ¿ðòýë õóâèàð äàâñàí íü ýäèéí çàñàã äàõü õ¿¿íèé õýìæýý ºñºõ ñóóðü íºõöºë áîëîâ. Èíãýñíýýð ýäèéí çàñàã äàõü ìºíãºíèé åðºíõèé òºëºâèéã õàòóóðóóëæ áàéãàà òóë ýäèéí çàñãèéí õýò õàëàëò áóóðàõ, ýðýëòèéí ãàðàëòàé èíôëÿöèéí äàðàìò áàãàñàõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà.

Çóðàã 15: Óëèðëûí çîõèöóóëàëò õèéãäñýí Ì1, Ì2 ìºíãºíèé æèëèéí ºñºëò áà õ¿íñíèé áóñ èíôëÿöè à.Ì1 ìºíãº áà èíôëÿöè á. M2 ìºíãº áà èíôëÿöè

Áîäèò Ì2 ìºíãºíèé çºð¿¿ íü ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò ýäèéí çàñãèéí óðò õóãàöààíû òýíöâýðò ¿åèéí ìºíãºíèé ýðýëòýýñ õýð çºð¿¿òýé áàéãààã èëýðõèéëäýã. Çóðãààñ õàðàõàä òóñ ¿ç¿¿ëýëò 2011 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðààñ õîéø òàñðàëòã¿é áóóðñàí áºãººä 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð-2.8 õóâü îð÷èìä áàéíà. Ýíý íü ýäèéí çàñàã äàõü ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò íü óðò õóãàöààíû òýíöâýðò óòãààñ áóóñàí áàéãààã èëýðõèéëæ áàéãàà òóë öààøèä õýðâýý ýíý áàéäàë õàäãàëàãäàíà ãýæ ¿çâýë ýäèéí çàñãèéí áîëîí ìºíãºíèé ìº÷ëºãººñ èíôëÿöèä ¿ç¿¿ëýõ äàðàìò áàãà áàéõ áîëíî.

Ýìïèðèê òîîöîîíû ¿ð ä¿íãýýð áîäèò Ì2 ìºíãºíèé èë¿¿äýë (äóòàãäàë), áîäèò Ì2 ìºíãºíèé çºð¿¿ íü æèëèéí èíôëÿöèä 5-6 ñàðûí õîöðîëòòîé íºëººëäºã áàéíà. Èéìä ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áóóðñààð áàéãàà ºíºº ¿åä 2012 îí äóóñòàë ýðýëòèéí øèíæ ÷àíàðòàé èíôëÿöèéí äàðàìò áàãà áàéõ áîëîìæòîéã õàðóóëæ áàéíà.

Äýýðõ á¿õ ¿ð äàãàâðóóä áîäèò áàéäàë äýýð èëðýõ ýñýõ íü öààøèä ìºíãºíèé àãðåãàòóóä õýðõýí ººð÷ëºãäºõººñ õàìààðíà. Õàðèí òºñâèéí òîäîòãîë áîëîîä çýýëèéí ºñºëòèéí õàíäëàãààñ õàìààðààä äîòîîä ýõ ¿¿ñâýðýýð ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò õýð íýìýãäýõ íü òîäîðõîéëîãäîõîîð áàéíà. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ìýäýýãýýð Õºãæëèéí áàíê òàòàí òºâëºð¿¿ëñýí ýõ ¿¿ñâýðýýñýý ýðãýëòýíä îðóóëæ ýõëýýä áàéãàà (ÓÁ õîòûí çàìûã ñàéæðóóëàõ òºñë¿¿äýä çîðèóëæ 100 òýðáóì òºãðºãèéã îëãîõîîð áîëñîí) íü ìºíãºíèé çàõûí èäýâõèæèëò, ýäèéí çàñãèéí òýëýëòèéã òýòãýõ áîäèò àëõàì áîëæ áàéíà.

3 Ìºíãºíèé àãðåãàòóóäàä ñóóðèëñàí õºòº÷ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü äóíä, óðò õóãàöààíû èíôëÿöèéí òºëºâèéí òàëààðõ ÷óõàë ìýäýýëëèéã ººðòºº àãóóëäàã. Ìºíãºíèé øèíæèëãýýíä ñóóðèëñàí õºòº÷ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü ýäèéí çàñãèéí ìº÷ëºã, ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýë äýýðõ ººð÷ëºëò áîëîí ìºíãºíä àãóóëàãäàõ íýìýëò ìýäýýëëèéã ººðòºº íýãýí çýðýã àãóóëäãààðàà îíöëîãòîé.

51


Çóðàã 16: Áîäèò Ì2 ìºíãºíèé èë¿¿äýë (äóòàãäàë) áîëîí áîäèò Ì2 ìºíãºíèé çºð¿¿à) Áîäèò Ì2 ìºíãºíèé èë¿¿äýë (äóòàãäàë) b) Áîäèò Ì2 ìºíãºíèé çºð¿¿

-65%

-45%

-25%

-5%

15%

35%

-65%

-45%

-25%

-5%

15%

35%20

03M

11

2004

M04

2004

M09

2005

M02

2005

M07

2005

M12

2006

M05

2006

M10

2007

M03

2007

M08

2008

M01

2008

M06

2008

M11

2009

M04

2009

M09

2010

M02

2010

M07

2010

M12

2011

M05

2011

M10

2012

M03

2012

M08

õóâü

Annual headline inflation

Real M2 money overhang

Annual non-food inflation-35%

-25%

-15%

-5%

5%

15%

25%

35%

-35%

-25%

-15%

-5%

5%

15%

25%

35%

2003

M11

2004

M04

2004

M09

2005

M02

2005

M07

2005

M12

2006

M05

2006

M10

2007

M03

2007

M08

2008

M01

2008

M06

2008

M11

2009

M04

2009

M09

2010

M02

2010

M07

2010

M12

2011

M05

2011

M10

2012

M03

2012

M08

õóâü

Annual inflation

Real M2 money gap

Annual non-food inflation

Øèãòãýý 2: Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ýìçýã áàéäëûí ¿íýëãýý

Ãëîáàë ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí øîêóóä èë¿¿ ºíäºð äàâòàìæòàé áîëæ, õºãæèæ áóé îðíóóäûí ýäèéí çàñàã, ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëä îëîí ñóâàã (õóäàëäàà, ñàíõ¿¿ãèéí õºðºíãèéí óðñãàë áîëîí õºðºíãº îðóóëàëò)-ààð äàìæèí áîãèíî õóãàöààíä òàðõàõ áîëñîí. Ò¿¿í÷ëýí èíñòèòóöè, çàñàãëàë íü ñóë, ìàêðî ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàí óÿëäààã¿é áîäëîãî íü ýäèéí çàñãèéã ãàäààä øîêîíä èë¿¿ ºðòºìòãèé áîëãîæ, õÿìðàëä õºòºëäºã áîëîõûã ºìíºõ õÿìðàëóóä õàðóóëñàí. Ãàçàð ç¿éí áàéðøèë, ýäèéí çàñãèéí á¿òöýýñ õàìààðñàí “òºðºëõ”-èéí ýìçýã áàéäàë ºíäºðòýé îðíû õóâüä äàðõëààã ñàéæðóóëàí ãëîáàë ñºðºã øîêèéã õîõèðîë áàãàòàé äàâàí òóóëàõ ÷àäàìæèéã ñàéæðóóëàõ íü òóéëààñ ÷óõàë þì. Åâðîïûí õîëáîîíû çàðèì óëñóóäûí ºðèéí õÿìðàë, Îéðõè äîðíîä äàõü óëñ òºðèéí òîãòâîðã¿é áàéäëààñ ¿¿äýëòýé ãëîáàë ýäèéí çàñãèéí òîäîðõîé áóñ áàéäàë ºíäºð áàéãàà ýíý ¿åä äîòîîä ýäèéí çàñãèéí ýìçýã áàéäëûã òîãòìîë ñóäàëæ, ò¿¿íä ¿íäýñëýí ýäèéí çàñãèéí äàðõëàà, ÷àäàìæèéã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëä õîëáîãäîõ àðãà õýìæýýã àâàõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéíà.

Åðºíõèéäºº ýäèéí çàñãèéí ýìçýã áàéäëûí ¿íýëãýý íü ìèêðî áîëîí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñëýëýýñ ãàð÷ èðäýã. Ìèêðî ýäèéí çàñãèéí õàíäëàãà íü øîêûí ºðõ¿¿äèéí àìüæèðãààíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººíä àíõààðäàã áîë ìàêðî ýäèéí çàñãèéí õàíäëàãà íü øîêûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä ¿ç¿¿ëýõ íºëººã èë¿¿òýé àâ÷ ¿çäýã. Ãýõäýý õºãæèæ áóé îðíû õóâüä ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëä ºðòºõ ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ýìçýã áàéäëûã ¿íýëýõ öîðûí ãàíö õàíäëàãà ãýæ áàéõã¿é. Õýäèé îëîí àðãà ç¿é, õàíäëàãà õºãæèæ áàéãàà ÷ ñ¿¿ëèéí ¿åä ¿íäñýí 2 õàíäëàãà èë¿¿òýé àøèãëàãäàæ áàéíà (Seth & Ragab 2012).

Ýõíèé õàíäëàãà íü ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàë ðóó õºòëºõ ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ýìçýã áàéäëûã àâ÷ ¿çäýã. Õî¸ðäàõü õàíäëàãà íü ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ýìçýã áàéäàë (óëñ îðíûã ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí øîêîíä ºðò¿¿ëýõ)-ä ýäèéí çàñãèéí îíöëîã áîëîí á¿òýöòýé õîëáîîòîé ÿìàð õ¿÷èí ç¿éëñ (õýìæýý, ãàçàð ç¿éí áàéðøèë, õóäàëäàà áîëîí õºðºíãèéí óðñãàëààñ õàðààò áàéäàë) íºëººëæ áàéãààä áîëîí øîêûí øèëæèõ ìåõàíèçìä èë¿¿òýé àíõààðäàã.

Ýíý ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí ýìçýã áàéäëûí øèíæ òýìäýã, øàëòãààíû øèíæèëãýýã Äýëõèéí áàíêíû àðãà÷ëàëûã àøèãëàí ã¿éöýòãýæ, ýäèéí çàñãèéí äàðõëààã áýõæ¿¿ëýõ áîäëîãûí ñàíàëûã áîëîâñðóóëàâ. Òóñ àðãà÷ëàë íü ìèêðî, ìàêðî ýäèéí çàñãèéí õàíäëàãûã äàâõàð àãóóëàõààñ ãàäíà, äýýð äóðüäñàí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí 2 óðñãàëûã õàìòàä íü áàãòààñíààðàà îíöëîã äàâóó òàëòàé.

52


Ò¿¿í÷ëýí ìèêðî ýäèéí çàñãèéí áóþó íèéãìèéí ýìçýã áàéäëûã äàâõàð õàìàðñàí íü ýäèéí çàñàã õÿìðàëûí íºõöºë áàéäàëä øèëæâýë íèéãìèéí õóâüä ÿìàð õ¿íäðýë áýðõøýýëèéã äàãóóëàõààð áàéãààã äàâõàð òîäîðõîéëîõ áîëîëöîîã òóñ ¿íýëãýýíèé àðãà÷ëàë îëãîõ þì.

Ìîíãîëûí ìàêðî ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ýìçýã áàéäàëä ¿íýëãýý õèéæ, 2012 îíû 2 äóãààð óëèðëûí ýöñèéí áàéäëààðõ ¿ð ä¿íã Õ¿ñíýãò 3-ò õàðóóëàâ. 2012 îíû 2 äóãààð óëèðëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ãàäààä øîêîíä ºðòºõ ýìçýã áàéäàë ºíäºð, òºñâèéí ýìçýã áàéäàë äóíä, ìºíãº áîëîí âàëþòûí õàíøèéí ýìçýã áàéäàë ºíäºð, ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí ýìçýã áàéäàë äóíä, íèéãìèéí ýìçýã áàéäàë äóíä ãýñýí ¿ð ä¿í ãàð÷ áàéíà. Íèéò 25 ¿ç¿¿ëýëòýýñ çºâõºí 2 ¿ç¿¿ëýëò (Ãàäààä âàëþòûí íººö, ÄÍÁ-èé õàðüöàà áîëîí ªºðèéí õºðºíãº, íèéò àêòèâûí õàðüöàà)-èéí õóâüä ë ýìçýã áàéäàë áàãà áàéíà. Òóõàéëáàë, ºìíºõ õÿìðàëààñ ñóðãàìæ àâ÷, õºðºíãèéí äîòîãøëîõ óðñãàë ºíäºðòýé ¿åä òºãðºãèéí õàíøèéí õýò ÷àíãàðàëòûã áèé áîëãîõã¿é áàéõ çîðèëãîîð ñòåðèëèçàöè, èíòåðâåíöèéí áîäëîãî áàðèìòàëñíû ä¿íä ãàäààä âàëþòûí àëáàí íººö íýìýãäñýí.

Õ¿ñíýãò 3: Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ýìçýã áàéäëûí ¿íýëãýý: 2012 îíû 2 äóãààð óëèðàë

Õýìæèëò ¯ç¿¿ëýëòÝìçýã

áàéäàë áàãà

Ýìçýã áàéäàë äóíä

Ýìçýã áàéäàë ºíäºð

Ýõ ñóðâàëæ

Ãàäààä

Ò¿¿õèé ýäèéí ýêñïîðò/Íèéò ýêñïîðò 88.6%

Òºëáºðèéí òýíöëèéí òîéì

Ýêñïîðò/ÄÍÁ 56.7% Ñòàòèñòèêèéí áþëëåòåíü

ÃÂÖÀÍ/Íèéò ãàäààä ñàíõ¿¿æèëòèéí õýðýãöýý

4.91 ñàð

Ñòàòèñòèêèéí áþëëåòèíü, Òºëáºðèéí òýíöëèéí òîéì

Óðñãàë òýíöýë/ÄÍÁ -22.5%Òºëáºðèéí òýíöëèéí òîéì

Òºñºâ

Òºñâèéí ¿íäñýí òýíöýë*/ÄÍÁ -4.3% Òºñâèéí

ñàðûí ìýäýý

Óëñûí ºð/ÄÍÁ 27.5% Ãàäààä ºðèéí òîéì

Càíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýðèéí õýðýãöýý/ÄÍÁ

10.4%

Òºñâèéí ñàðûí ìýäýý

Çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé çàðäàë /Íèéò çàðäàë

78.7%

Ò¿¿õèé ýäèéí îðëîãî/íèéò îðëîãî 49.7%

Ìºíãº áà Âàëþòûí

õàíø

Èíôëÿöè 15.1% ¯ÑÕÁîäèò õ¿¿ (Áîäëîãûí õ¿¿) -1.9% Ñòàòèñòèêèéí

áþëëåòåíüÂàëþòûí õàíøèéí óÿí õàòàí áàéäàë Çîõèöóóëàëòòàé

õºâºã÷

Ãàäààä âàëþòûí íººö/ÄÍÁ 31.7% Ñòàòèñòèêèéí

áþëëåòèíü

53


Ñàíõ¿¿

Ãàäààä âàëþòûí ºð òºëáºðèéí íèéò ºð òºëáºðò ýçëýõ õóâü

24.4% Áàíêóóäûí íýãäñýí òàéëàíªºðèéí õºðºíãº, íèéò

àêòèâûí õàðüöàà 8.2%

×àíàðã¿é çýýë, íèéò çýýëèéí õàðüöàà 4.9% Ìîíãîëáàíê,

¯ÑÕ-íû Ñòàòèñòèêèéí áþëëåòåíüÇýýë, äåïîçèòûí õàðüöàà 98.7%

Íèéãýì

ßäóóðëûí ìýäðýìæ** 2.7¯ÑÕ-íû Ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë

Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí 7.7% ªäðèéí $1.25-ààñ áàãà îðëîãî ÿäóó÷óóäûí òîî/íèéò õ¿í àì

29.8%

Æèíè èíäåêñ 0.44 Äýëõèéí áàíê

ßäóóðëààñ õàìãààëàõ õºòºëáºð

Õàðèó ¿éëäýëòýé

ñóë óÿëääàã

Òýìäýãëýãýý: * Õ¿¿íèé òºëáºðèéã õàñ÷ òîîöñîí òºñâèéí öýâýð òýíöýë. ** Áàãà (1 íýãæ õóâèéí ºñºëòèéí áóóðàëò íü (<0.5) íýãæ õóâèàð ÿäóóðëûã ºñãºäºã); Äóíä ( 1 íýãæ õóâèéí ºñºëòèéí áóóðàëò íü (0.5-1) íýãæ õóâèàð ÿäóóðëûã ºñãºäºã; ªíäºð (1 íýãæ õóâèéí ºñºëòèéí áóóðàëò íü (>1) íýãæ õóâèàð ÿäóóðëûã ºñãºäºã). Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîëáàíêíû ÌÁÑÃ-ûí òîîöîî

Îäîîãîîð ãàäààä âàëþòûí íººö ÄÍÁ-èé 1/3-òýé òýíö¿¿ áàéãàà íü ò¿ð çóóðûí øèíæòýé ãàäààä øîêûí õàíøèä èðýõ äàðàìòûã áóóðóóëàõ, îëîí íèéòèéí õàíøèéí òàëààðõ õ¿ëýýëòýä ýåðýã íºëººëºõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéíà. Ãýõäýý òóñ íººö íü èìïîðòûí 5 ñàðûí õýðýãöýýíýýñ áàãà òóë ãàäààä øîêîíä õàðèó ¿éëäýë ¿ç¿¿ëýõýä õàíãàëòã¿é. Õàðèí ººðèéí õºðºíãº, íèéò àêòèâûí õàðüöàà 8.2 õóâü áàéãàà íü áàíêíû ñàëáàðûí ¿ç¿¿ëýëò õàðüöàíãóé ñàéæèð÷ áàéãààã èëýðõèéëýõ áîëîâ÷ öààøèä ýíý õýâýýð õàäãàëàãäàæ ÷àäàõ íü ýðãýëçýýòýé þì.

Óóë óóðõàéí ñàëáàðò ò¿øèãëýñýí ìàíàé ýäèéí çàñãèéí á¿òýö íü ýäèéí çàñãèéí ýìçýã áàéäàë ºíäºð áàéõ ñóóðü õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà. Åâðîïûí ºðèéí õÿìðàë õ¿íäýð÷, äýëõèéí ýäèéí çàñàã óíàëòàíä îðâîë ìàíàé ýäèéí çàñàã ãàäààä õóäàëäàà, õºðºíãèéí óðñãàëààð äàìæèí ºðòºõ ÿâäàë ìàø ºíäºð áàéíà. Òóõàéëáàë, ìàíàé ýêñïîðòûí áàðààíû äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ¿íý îãöîì áóóð÷, ýêñïîðòûí îðëîãî çîãñîíãè áàéäàëä îðîõ òîõèîëäîëä ãàäààä âàëþòûí öýâýð àëáàí íººö íü 4.3 ñàðûí èìïîðòûí õýðýãöýýã ë õàíãàíà. Ìºí õóäàëäààíû àëäàãäàë íýìýãäýõ òóë òºãðºãèéí õàíøèéã ñóëðóóëæ, èíôëÿöèéí äàðàìòûã ºñãºõèéí çýðýãöýý ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã øóóä õÿçãààðëàõ áîëîìæòîé. Òºñºâ äýõ ò¿¿õèé ýäèéí îðëîãî áóóðàõ òóë òºñâèéí íèéò çàðäëûí 50 îð÷èì õóâèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí àñóóäàë õ¿íäðýõ áºãººä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé òºñâèéí çàðäëûã ÷ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ ÷àäàõã¿éä õ¿ðýõýýð áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí òºñâèéí àëäàãäàë íýìýãäýæ, ò¿¿íèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Çàñãèéí ãàçðûí ºð ºñºõ íü ýäèéí çàñãèéí ýìçýã áàéäàë óëàì íýìýãäýõ ýðñäëèéã äàãóóëíà. Õýðâýý òºñâèéí àëäàãäëûã Ìîíãîëáàíêíû çýýëýýð ñàíõ¿¿æ¿¿ëáýë òºãðºãèéí õàíøèéí ñóëðàõ äàðàìò íýìýãäýæ, èíôëÿöèéã óëàì ýð÷èìæ¿¿ëíý.

Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí ýìçýã áàéäàë “äóíä”-ààñ “ºíäºð” òºëºâ ð¿¿ øèëæèõ ýðñäýëòýé. Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí áàëàíñ äàõ äîëëàðæèëò áóóð÷, ººðèéí õºðºíãº íýìýãäýí ýðñäýë äààõ ÷àäâàð ºñ÷ áóé õýäèé ÷ ìº÷ëºã äàãàñàí ìºíãº, çýýëèéí ºñºëò íü òóñ ñàëáàðûí ýìçýã áàéäëûã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Õºðºíãèéí öýâýð äîòîãøëîõ óðñãàëûã äàãàí áàíêíû ñàëáàð

54


äàõü äåïîçèòûí ºñºëò ñààð÷ áàéãàà íü öààøèä çýýëèéí õÿçãààðëàëò ¿ðãýëæëýõ ýðñäëèéã äàãóóëæ áàéíà. Òóõàéëáàë, çýýë, õàäãàëàìæèéí õàðüöàà 1-ýýñ ºíäºð áàéãàà íü çýýëèéí ýðãýí òºëºëò øèíý çýýë áîëæ ãàðàõã¿é áàéõ íºõöºë áîëæ áàéíà. Èéì áàéäàë óäààí ¿ðãýëæëýõ íü ìºíãº ¿ðæèõ ïðîöåññûã óäààøðóóëæ, çýýëèéí ýðñäëèéã õóðèìòëóóëàí áàíêíû ñàëáàð ýðñäýëä îðîõ àþóëòàéã àíõààðàõ íü ç¿éòýé. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò 1 õóâèàð áóóðàõàä ÿäóóðëûí ò¿âøèí 2.7 íýãæ õóâèàð ºñºõ áóþó 73 ìÿíãàí èðãýí ÿäóóðëûí àíãèëàëä øèëæèõýýð áàéíà. Ãàäààä ýäèéí çàñãèéí òààã¿é íºëºº íýìýãäýõ òóñàì íèéãìèéí àìüæèðãàà äîðäîæ òºñâèéí çàðëàãûã áóóðóóëàõàä òºâºãòýé áàéõ áîëíî.

Ò¿¿í÷ëýí ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ýìçýã áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, òýäãýýðýýñ ¿¿ñãýñýí èíäåêñ¿¿ä íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëò áîëîí èíôëÿöèéí õºòº÷ ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéãààã õàðóóëñàí íü ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû áàñ íýã îíöëîã þì. Òóõàéëáàë, ìàêðî ýäèéí çàñãèéí ýìçýã áàéäëûí äýä á¿ëã¿¿äèéí èíäåêñ¿¿ä äîòðîîñ ãàäààä ñåêòîð áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí ýìçýã áàéäëûí èíäåêñ íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëò áîëîí èíôëÿöèéí õºòº÷ ¿ç¿¿ëýëò áîëæ áàéíà. ¯¿í äîòðîî ãàäààä âàëþòûí íººö/ÄÍÁ õàðüöàà, çýýë/äåïîçèòûí õàðüöàà áîëîí çýýë/ÄÍÁ õàðüöààíû ºñºëò íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí, õàðèí ãàäààä âàëþòûí íººö/ÄÍÁ õàðüöàà, ýêñïîðò/ÄÍÁ õàðüöàà áîëîí çýýë/ÄÍÁ õàðüöàà íü èíôëÿöèéí õàìãèéí ñàéí õºòº÷ ¿ç¿¿ëýëò áàéõààð áàéíà. Èéìä ýäãýýð èíäåêñ áîëîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí äèíàìèêèéã àíõààðàëòàé àæèãëàõ íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëò áîëîí èíôëÿöèéí öààøäûí òºëºâèéã óðüä÷èëàí òîäîðõîéëæ, èðýýä¿éã õàðñàí ìàêðî áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîõ þì.Ýäèéí çàñãèéí øîêûã øèíãýýõ ýñõ¿ë ò¿¿íèé ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã õîõèðîë áàãàòàé äàâàí òóóëàõ ÷àäâàð, äàðõëààã áýõæ¿¿ëýõèéí òóëä äàðààõ áîäëîãûí õóâèëáàðò àíõààðàë õàíäóóëàõ íü çîõèìæòîé áàéíà. ¯¿íä:

Ìàêðî ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõ áîäëîãûã áîãèíî, äóíä õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëýõ. Ýäèéí çàñãèéí äîòîîä òýíöâýð áèé áîëãîõûí òóëä ºð óëàì íýìýãäýõýýðã¿é áàéõ òºñâèéí áîäëîãûã íàì, òîãòâîðòîé èíôëÿöèéí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ áîëäëîãîòîé õîñëóóëàõ íü ÷óõàë áîëëîî. Õàðèí ãàäààä òýíöâýðèéã õóäàëäààíû òýíöýë áîëîí ãàäààä ºðèéí çîõèñòîé ò¿âøèíã õîñëóóëàõ áàéäëààð á¿ðä¿¿ëýõ þì. Èéìä ýäèéí çàñãèéí øîêûã ñààðìàãæóóëàõ áîëîí øèíãýýõ ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ, õºðºíãèéí óðñãàëûí õýëáýëçëèéí ñºðºã íºëººã áóóðóóëàõûí òóëä òºñâèéí áîëîí ìºíãºíèé áîäëîãûã õî¸óëàíã íü ìº÷ëºã ñºðñºí áàéäëààð õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. Èíãýõäýý èíòåðâåíöè-ñòåðèëèçàöèéí õîñëîëûã õýðýãëýõýýñ ãàäíà ìàêðî çîõèñòîé áîäëîãûí õýðýãñë¿¿ä, áîãèíî õóãàöààíä õºðºíãèéí óðñãàëä õÿíàëò òîãòîîõ çýðýã àðãà õýðýãñëèéã õîñëóóëàí àøèãëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí óóë óóðõàéí ñàëáàðààñ îðîõ îðëîãîîð “Ñàí” áàéãóóëæ, ò¿¿íèéã õèëèéí ÷àíàäàä ãàäààä âàëþòààð äèâåðñèôèêàöè õèéí õºðºíãº îðóóëàëòàä áàéðøóóëàõ íü ç¿éòýé. Ýíý íü ìº÷ëºã ñºðñºí òºñâèéí áîäëîãî òºäèéã¿é Ãîëëàíä ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ øàëãàðñàí àðãà áèëýý.

Çàõ çýýëèéí ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëýõ áîäëîãûã áîãèíî õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëýõ. Çàñãèéí ãàçðûí îðîëöîîã áîëîìæèò õýìæýýíä áóóðóóëàõ, ¿¿íèé òóëä òºñâèéí çàðäëûí õýò òýëýëòèéã õÿçãààðëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí, õºâºã÷ âàëþòûí õàíøèéí ñèñòåìèéã á¿ðä¿¿ëñýíýýð âàëþòûí õàíø øîê øèíãýýã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ, ãàäààä õóäàëäààíä ÷ºëººò çîõèöóóëàëò õèéãäñýíýýð ýäèéí çàñãèéí äîòîîä, ãàäààä òýíöâýð õàíãàãäàõ, ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëààñ ñýðãèéëýõ þì. ¯¿íèé çýðýãöýý ñòðàòåãèéí èìïîðò (øàòàõóóí,

55


çàðèì íýð òºðëèéí õ¿íñ) áîëîí äîòîîäûí ºðãºí õýðýãëýýíèé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í (ìàõ, õ¿íñíèé íîãîî, ãóðèë, áóäàà)-èé íèéë¿¿ëýëòèéí ¿ð àøèãòàé òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ íü òóéëààñ ÷óõàë áàéíà. Ýíý íü èíôëÿöèéã òîãòâîðòîé íàì ò¿âøèíä áàðèõ çîðèëãîòîé íèéöòýé òºäèéã¿é áîäèò õàíøèéí ÷àíãàðàëòûã ñààðìàãæóóëàõ òóë Ãîëëàíä ºâ÷íèé ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã áóóðóóëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé.

Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ áîäëîãûã óðò õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëýõ. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò á¿õýëäýý ãàäààä ýðýëòýýñ õàìààð÷ áàéõ õýäèé ÷ äîòîîä ýðýëòèéã ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ çàìààð áýõæ¿¿ëýõ íü äýýðõ ýìçýã áàéäëûã áóóðóóëàõ ¿ð ä¿íòýé àðãà ãýäýã íü îëîí óëñûí òóðøëàãààð õàðàãäñàí. Çàñãèéí ãàçðààñ íîîñ, íîîëóóðûí ñàëáàðûã äýìæèõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã áèé áîëãîõîä 2011 îíä àíõààð÷ àæèëëàñàí. ¯¿íèé ä¿íä îëáîðëîõ ñàëáàðààñ áóñàä ñàëáàðûí ýêñïîðò íýìýãäýõ ó÷èðòàé. Óã áîäëîãûí ¿ð ä¿íã òîîöîõ õàðààõàí áîëîîã¿é áàéíà. ¯¿íòýé çýðýãö¿¿ëýýä õºäºëìºðèéí àãóóëàìæ ºíäºðòýé áóñàä ñàëáàðò õºðºíãº îðóóëàõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëæ, ýäèéí çàñãèéí òºðºëæèëò, îëîí òóëãóóðò áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà.

3.1.5 Çýýë2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð çýýëèéí ºðèéí ¿ëäýãäýë õýìæýý 6675.1 òýðáóì òºãðºãò õ¿ð÷, ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 37.0 õóâèàð ºññºí áàéíà. Ýíý ºñºëòèéí 15.4 íýãæ õóâèéã õóâèéí õýâøèëä îëãîñîí çýýë, 15.6 íýãæ õóâèéã èðãýäèéí çýýë, 6.1 íýãæ õóâèéã áóñàä ñàëáàð ýçýëæ áàéíà.

Çóðàã 17: Èðãýäèéí çýýëèéí æèëèéí ºñºëòèéí çàäàðãàà

-20

-10

0

10

20

30

40

50

60

70

80

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

õóâü

Áóñàä Èðãýä Õóâèéí õýâøèë Çýýëèéí æèëèéí ººð÷ëºëò

2012 îíä îëãîñîí çýýëèéí õýìæýý íýìýãäñýí ÷ 2011 îíä 61.2 õóâèàð ºññºí ºñºëòòýé õàðüöóóëàõàä áàãà áàéãàà íü 2012 îíä õºðºíãèéí äîòîãøëîõ óðñãàëûí ºñºëò áóóðñàí, óëìààð ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëòûí ºñºëò ñààðñàí, èíôëÿöèéí ºñºëò çýðýãòýé øóóä õîëáîîòîé.

56


Çóðàã 18: Çýýëèéí æèëèéí ºñºëòèéí çàäàðãàà, ñàëáàðààð

-20

0

20

40

60

80

100

I2010

II2010

III IV I2011

II III IV I2012

II

õóâü

Áóñàä Òýòãýâðèéí çýýë

Öàëèíãèéí çýýë Õýðýãëýýíèé çýýë

Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéí çýýë Èïîòåêèéí çýýë

Èðãýäèéí çýýëèéí ºñºëò

0

20

40

60

80

100

IV I2009

II III IV I2010

II2010

III IV I2011

II III IV I2012

II

õóâü

Èïîòåêèéí çýýë Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéí çýýë Õýðýãëýýíèé çýýë

Öàëèíãèéí çýýë Òýòãýâðèéí çýýë Áóñàä

Èðãýäèéí çýýëèéí ºñºëò 2011 îíû 2 äóãààð óëèðàë õ¿ðòýë æèãä ºññºí áîë 3 äóãààð óëèðëààñ ýõëýí áóóð÷ áàéíà.

Çýýëèéí ºðèéí ¿ëäýãäëèéí ºñºëòèéã ÄÍÁ-èé ñàëáàðóóäààð àâ÷ ¿çâýë 2011 îíû 1 ä¿ãýýð óëèðëààñ èðãýäèéí õýðýãëýýíèé çýýë, ¿ë õºäëºõ õºðºíãº, áóñàä ãýñýí àíãèëàë äýýðõ ñàëáàðóóäûí ºñºëò íèéò çýýëèéí ºñºëòºä ãîëëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Äýýðõè ñàëáàðóóäûí ºñºëòòýé õîëáîîòîéãîîð õºäºº àæ àõóé, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð, áàðèëãûí ñàëáàðûí íèéò çýýëä ýçëýõ õóâü áóóðñàí áàéíà.

Çóðàã 19: Çýýëèéí ºñºëòèéí çàäàðãàà, ÄÍÁ-èé ñàëáàðààð

57


Çóðàã 20: Çýýëèéí á¿òýö, ÄÍÁ-èé ñàëáàðààð

0

20

40

60

80

100

I2009

II III IV I2010

II III IV I2011

II III IV I2012

õóâü

Õºäºº àæ àõóé Áàðèëãà Óóë óóðõàé, îëáîðëîõ ¿éëäâýðÁîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð Áººíèé áîëîí æèæèãëýí õóäàëäàà Òýýâýð¯ë õºäëºõ õºðºíãº Áóñàä Èðãýäèéí õýðýãëýýíèé çýýë

3.1.6 Çýýëèéí õ¿¿Òºãðºãèéí çýýëèéí õ¿¿ 2011 îíä 17.2 õóâü õ¿ðòýë áóóðñàí áîëîâ÷ 2012 îíû ýõíýýñ 2.8 íýãæýýð, ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 1.1 íýãæýýð, âàëþòûí çýýëèéí õ¿¿ îíû ýõíýýñ 2 íýãæýýð, ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 1.4 íýãæýýð òóñ òóñ ºñëºº. 2012 îíîîñ èíôëÿöè ºñ÷, âàëþòûí õàíø ÷àíãàðñàí, õºðºíãèéí äîòîãøëîõ óðñãàë áóóðñàí, çýýëèéí ýðýëò íýìýãäñýí çýðýã íü çýýëèéí õ¿¿ã ºñãºõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëæ 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð áàíêóóäûí òºãðºãèéí çýýëèéí äóíäàæ õ¿¿ 18.3 õóâü, âàëþòûí çýýëèéí æèëèéí äóíäàæ õ¿¿ 14.1 õóâü áîëæ ºññºí áàéíà.

Çóðàã 21: Çýýëèéí õ¿¿

-10

-5

0

5

10

15

20

25

30

2008 2009 2010 2011 2012

õóâü

Òºãðºãèéí çýýëèéí õ¿¿

Âàëþòûí çýýëèéí õ¿¿

Òºãðºãèéí áîäèò õ¿¿

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012*

Òºãðºãèéí çýýëèéí õ¿¿ 26.9 21.8 20.6 21.7 20 17.2 18.3

Âàëþòûí çýýëèéí õ¿¿ 16 14.2 15.4 17 14.3 12.7 14.1

Çýýëèéí æèëèéí äóíäàæ íýðëýñýí õ¿¿, õóâèàð

(*) - 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð

Ãýâ÷ äýýð äóðäñàí õ¿¿ãèéí ò¿âøèí íü çºâõºí íýðëýñýí ¿ç¿¿ëýëò áºãººä íýðëýñýí ¿ç¿¿ëýëòèéã àëèâàà õºðºíãº îðóóëàëòûí øèéäâýðò àøèãëàõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé þì. Èéìýýñ ýäèéí çàñàã÷èä áîäèò õ¿¿ ãýäýã óõàãäàõóóíûã àøèãëàäàã áºãººä çýýëèéí áîäèò õ¿¿ íü çýýëèéí íýðëýñýí õ¿¿íýýñ õ¿ëýýãäýæ áóé èíôëÿöèéã õàñ÷ òîîöñîí ¿ç¿¿ëýëò þì. Èíôëÿöè ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 8.5 íýãæ õóâèàð ºñ÷ òºãðºãèéí áîäèò õ¿¿íèé ò¿âøèíã áóóðóóëñàí áºãººä òºãðºãèéí áîäèò õ¿¿íèé ò¿âøèí 2011 îíû 8 äóãààð ñàðä 7.5 õóâü áàéñàí áîë 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð 6.1 õóâüòàé áàéíà.

58


3.1.7 Òºãðºãèéí ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ õàíøèéí õýëáýëçýë, ãàäààä âàëþòûí óðñãàë

Òºãðºãèéí ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ õàíø. Òºãðºãèéí ãàäààä âàëþòòàé õàðüöàõ õàíø ñ¿¿ëèéí 42 ãàðóé ñàðûí òóðø õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áàéíà. Ýíý îíû ýõíýýñ 8 äóãààð ñàðûí ýöýñò òºãðºãèéí àì.äîëëàðòàé õàðüöàõ Ìîíãîëáàíêíààñ çàðëàñàí õàíø 1.2 õóâèàð ÷àíãàðñàí áºãººä äóíäæààð 1242.55 òºãðºã îð÷èìä, ºäºðò äóíäæààð 0.01 õóâèéí õýëáýëçýëòýé áàéâ.

Çóðàã 22: Òºãðºãèéí àì.äîëëàðòàé õàðüöàõ Ìîíãîëáàíêíààñ çàðëàñàí õàíøèéí õºäºëãººí

Çóðàã 23: Òºãðºãèéí àì.äîëëàðòàé õàðüöàõ õàíøèéí íýã ºäðèéí ººð÷ëºëò

1100

1150

1200

1250

1300

1350

1400

1450

1500

1550

1600

1/3

1/25

2/18

3/14 4/5

4/27

5/19

6/13 7/5

8/1

8/23

9/14

10/6

10/2

811

/21

12/1

31/

51/

272/

183/

16 4/9

5/1

5/23

6/15

7/10 8/6

8/28

2011 2012

.

.

,

,

20

4 1 314

53

110

141

66

158 5 0

0

20

40

60

80

100

120

140

160

<-1%

[-1%

;-0.8

%]

[-0.

8%;-0

.6%

]

[-0.

6%;-0

.4%

]

[-0.

4%;-0

.2%

]

[-0.

2%;0

%]

[0%

;+0.

2%]

[+0.

2%;+

0.4%

]

[+0.

4%;+

0.6%

]

[+0.

6%;+

0.8%

]

[+0.

8%;+

1%]

>1%

Õàíø èéíõ¿¿ òîãòâîðòîé áàéãàà íü: (i) Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàãò îðñîí íèéò ãàäààä âàëþòûí óðñãàëûí õýìæýý 2012 îíû ýõíèé 8 ñàðûí áàéäëààð ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åýñ 1.08 äàõèí íýìýãäñýí áîëîâ÷, ýäèéí çàñãèéí õóðäàöòàé òýëýëòòýé óÿëäàí ãàäààä âàëþòûí ãàðàõ óðñãàëûí ºñºëòèéí õóðäàö ýðñ íýìýãäýæ, õýìæýý íü 1.18 äàõèí ºññºíººð ãàäààä âàëþòûí öýâýð îðîõ óðñãàë 166 õóâèàð áóóðñàí4, (ii) Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä âàëþòûí àëáàí íººö 2.7 òýðáóì àì.äîëëàðò õ¿ð÷ íýìýãäñýíèé çýðýãöýý Ìîíãîëáàíê, Õÿòàäûí Àðäûí áàíê õîîðîíä ºíãºðñºí îíä 5 òýðáóì þàíüòàé òýíöýõ õýìæýýíèé ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòèéí ñâîï õýëöýë õèéõ ãýðýý áàéãóóëñíûã ýíý îíä 10 òýðáóì õ¿ðòýë íýìýãä¿¿ëñýí íü èðãýäèéí òºãðºãò èòãýõ èòãýë áýõæèõýä ýåðýãýýð íºëººëñºí, (iii) áàíêóóäûí ãàäààä âàëþòûí óðñãàëûã óäèðäàõ, çîõèöóóëàõ, øèíãýýõ ÷àäàâõè õàðüöàíãóé ñàéæèðñàí, (iv) ãàäààä âàëþòûí äîòîîäûí çàõàä õàíøèéí ýðñäýëèéã óäèðäàõ ñâîï, ôîðâàðä çýðýã ñàíõ¿¿ãèéí ¿¿ñìýë õýðýãñë¿¿ä íýâòýð÷, òýäãýýðèéí õýðýãëýý íýìýãäñýí çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñòýé õîëáîîòîé þì.

Òºãðºãèéí íýðëýñýí ¿éë÷èëæ áóé õàíø 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí ýöñèéí áàéäëààð ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åýñ 5.8 õóâèàð ñóëàð÷, áîäèò ¿éë÷èëæ áóé õàíø 7.0 õóâèàð

4 2012 îíû ýõíèé 8 ñàðûí òºëáºðèéí òýíöëèéí ã¿éöýòãýëýýð èìïîðò 1.15 äàõèí ºññºíººð áàðààíû ãàäààä õóäàëäààíû àëäàãäàë 1.34 äàõèí, ¿éë÷èëãýýíèé ãàäààä õóäàëäààíû àëäàãäàë 1.34 äàõèí ºñ÷, óðñãàë òýíöëèéí àëäàãäàë 1.24 äàõèí íýìýãäñýí íü ýäèéí çàñàãò îðæ èðñýí ãàäààä âàëþò òºëáºðèéí óðñãàë äàíñààð äàìæèí ãàäàãøèëæ áàéãààã èëýðõèéëæ áàéíà.

59


÷àíãàð÷ýý. Òºãðºãèéí áîäèò ¿éë÷èëæ áóé õàíøèéí ÷àíãàðàëòûí 6.4 õóâèéã äîòîîä áîëîí ãàäààä õóäàëäààíû ò¿íø îðíóóä äàõü èíôëÿöèéí çºð¿¿ òàéëáàðëàæ áàéíà. 5

Çóðàã 24: Òºãðºãèéí íýðëýñýí áîëîí áîäèò ¿éë÷èëæ áóé õàíø5

Çóðàã 25: Áîäèò ¿éë÷èëæ áóé õàíøèéí ººð÷ëºëòèéí á¿òýö

-12%

-9%

-6%

-3%

0%

3%

6%

9%

12%

I II III

IV

I II III

IV

I II III

IV

I II m8

2009 2010 2011 2012

, , %

, , %

, , %0.60

0.62

0.64

0.66

0.68

0.70

0.72

0.74

0.76

0.78

0.80

0.60

0.70

0.80

0.90

1.00

1.10

1.20

1.30

1.40

1.50

1.60

I II III

IV

I II III

IV

I II III

IV

I II m8

2009 2010 2011 2012

/ /

/ /

Õýäèéãýýð òºãðºãèéí íýðëýñýí õàíø òîãòâîðòîé áàéãàà ÷, óóë óóðõàéí ñàëáàðûí á¿òýýí áàéãóóëàëò, ò¿¿íòýé óÿëäñàí õºðºíãèéí äîòîãøëîõ óðñãàëààñ øàëòãààëàí öààøèä áîäèò õàíø6 ÷àíãàðàõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Ýíý íü ýäèéí çàñàã ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðààñ õýò õàìààðàëòàé áîëîõ, äîòîîäûí ¿éëäâýðëýë, ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã óðò õóãàöààíä áóóðóóëàõ ñºðºã ¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýæ áîëçîøã¿é þì.

Ãàäààä âàëþòûí óðñãàë. Ýíý îíû 8 äóãààð ñàðûí ýöñèéí áàéäëààð ãàäààä âàëþòûí íèéò îðîõ óðñãàë ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åýñ 8.4 õóâèàð, ãàðàõ óðñãàë 18.0 õóâèàð ºññºíººð, öýâýð îðîõ óðñãàë 165.8 õóâèàð áóóð÷ýý. Ãàäààä âàëþòûí öýâýð ãàäàãøëàõ óðñãàëûí õýìæýý îíû ýõíýýñ 205.3 ñàÿ àì.äîëëàðòàé òýíöýõ õýìæýýíä õ¿ðñýí áàéíà. 7

Çóðàã 26: Ãàäààä âàëþòûí öýâýð óðñãàë7Çóðàã 27: Ãàäààä âàëþòûí îðîõ óðñãàëûí á¿òýö

(2012 îíû ýõíèé 8 ñàð/)

-300

-200

-100

0

100

200

300

400

500

I II III

IV

I II III

IV

I II III

IV

I II m8

2009 2010 2011 2012

.

3

37%

5%

5%

31%

8%

,

11%3%

5 Ãàäààä òºëáºð, òîîöîîíä õýðýãëýãäýæ áóé âàëþòûí òºðëººð íü æèãíýæ òîîöñîí íýðëýñýí áà áîäèò ¿éë÷èëæ áóé õàíø.

6 Áîäèò õàíø íü õóäàëäààíû ò¿íø îðíóóäòàé õàðüöóóëñàí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé õàðüöàíãóé ¿íý áºãººä íýðëýñýí õàíø áîëîí èíôëÿöèéí çºð¿¿ ãýñýí õî¸ð ñóâãààð äàìæèí ººð÷ëºãäºæ áàéäàã.

7 Îðîõ óðñãàëààñ ãàðàõ óðñãàëûã õàññàí öýâýð ä¿í.

60


Ãàäààä âàëþòûí îðîõ óðñãàëûí á¿òöýä ýêñïîðòûí îðëîãî 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð 37 õóâü, ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëò 31 õóâü, ãàäààäààñ àâñàí çýýë 8 õóâü, áýëýí ìºíãº áà õàðèëöàõ 11 õóâü, óðñãàë øèëæ¿¿ëýã 5 õóâü, ¿éë÷èëãýý 5 õóâèéã òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà. Õàðèí ãàðàõ óðñãàëûí 68 õóâèéã èìïîðòûí òºëáºð, 4 õóâèéã áýëýí ìºíãº áà õàðèëöàõ äàíñíû ãàðàõ óðñãàë, 10 õóâèéã ¿éë÷èëãýýíèé òºëáºð, 7 õóâèéã ãàäààä çýýëèéí òºëáºð, 2 õóâèéã óðñãàë øèëæ¿¿ëýã òóñ òóñ á¿ðä¿¿ëæýý.

Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ýåðýã õ¿ëýýëò, ãàäààä õóäàëäààíû òýëýëò, áèçíåñèéí áîëîí ñàíõ¿¿ãèéí ¿éë àæèëëàãààíû èäýâõæèë, õºãæëèéí òºñºë, õºòºëáºð¿¿äèéí õýðýãæèëòòýé óÿëäàí öààøèä ýäèéí çàñàã äàõü ãàäààä âàëþòûí óðñãàëûí õýìæýý8 îãöîì íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

3.1.8 Ìîíãîë óëñûí ãàäààä ñåêòîðûí òîéì (2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí áàéäëààð)

Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä õóäàëäààíû òîéì

Ãàäààä õóäàëäààíû íèéò áàðàà ýðãýëò, õóäàëäààíû íºõöºë. Íèéò áàðàà ýðãýëòèéí ìºíãºí ä¿í òàéëàíò õóãàöààíû ýöýñò 7531.1 ñàÿ àì.äîëëàðò õ¿ð÷, ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åýñ 7 õóâèàð áóþó 492.3 ñàÿ àì.äîëëàðààð ºñ÷ýý. ¯¿íä ýêñïîðò 23.9 ñàÿ àì.äîëëàðààð, èìïîðò 468.4 ñàÿ àì.äîëëàðààð òóñ òóñ íýìýãäñýí íü íºëººëºâ.

Íèéò áàðàà ýðãýëòèéí æèëèéí ºñºëòèéí õóðä íü ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åýñ 80 íýãæ õóâèàð áóóð÷ýý. Ýíý îíû ýõíèé 8 ñàðûí èìïîðòûí æèëèéí ºñºëò 2011 îíû ìºí ¿åýñ 10.1 äàõèí, ýêñïîðòûí æèëèéí ºñºëò 70.1 äàõèí áóóðñàí íü õóäàëäààíû ýðãýëòèéí æèëèéí ºñºëò ñààðàõàä íºëººëæýý.

Õºðø îðíóóäòàé õèéñýí õóäàëäààã àâ÷ ¿çâýë, íèéò áàðàà ýðãýëòèéí 52.4 õóâü áóþó 3942.7 ñàÿ àì.äîëëàðûí õóäàëäààã ÁÍÕÀÓ-òàé, 17.4 õóâü áóþó 1312.7 ñàÿ àì.äîëëàðûí õóäàëäààã ÎÕÓ-òàé òóñ òóñ õèéñýí áàéíà. Ýíý íü ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åýñ õàðãàëçàí 1, 20 íýãæ õóâèàð òóñ òóñ ºññºí ¿ç¿¿ëýëò þì.

8 Çºâõºí ýäèéí çàñàãò îðæ èðýõ ãàäààä âàëþòûí óðñãàë ÷ áóñ, ìºí ãàäàãøëàõ óðñãàë ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéíà.

61


Çóðàã 28: Ýêñïîðò, èìïîðòûí ºñºëòèéí õóðä (3 ñàðûí äóíäæààp)

Õ¿ñíýãò 4: Ãàäààä õóäàëäààíû ýðãýëò (ñàÿ àì.äîëëàð)

-70%

-20%

30%

80%

130%

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8

2010 2011 2012

,

Ýõ ñóðâàëæ: ÃÅÃ Ýõ ñóðâàëæ: ÃÅÃ

Çóðàã 29: Âàëþòûí òºëáºðòýé õóäàëäàà Çóðàã 30: Õóäàëäààíû íºõöºëèéí èíäåêñèéí æèëèéí ººð÷ëºëò

(350.00)

(300.00)

(250.00)

(200.00)

(150.00)

(100.00)

(50.00)

-

50.00

-70%

-20%

30%

80%

130%

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8

2011 2012

, .

-40%

-30%

-20%

-10%

0%

10%

20%

30%

40%

50%

-60%

-40%

-20%

0%

20%

40%

60%

80%

Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîëáàíê Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîëáàíê

Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä õóäàëäààíû íºõöºëèéí èíäåêñ /2000 îíû ñóóðüòàé/ òàéëàíò õóãàöààíû ýöýñò 1.448-ò õ¿ð÷ ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä 17.3 õóâèàð áóóðëàà. ¯¿íä íåôòèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí ºñºëò áîëîí ýêñïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé áóóðàëò ãîëëîí íºëººëæýý.

Ýêñïîðò. Íèéò ýêñïîðòîä ýçëýõ àøèãò ìàëòìàëûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýçëýõ õóâü ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ ººð÷ëºëòã¿é áóþó 90 õóâüòàé áàéâ.

×óëóóí í¿¿ðñ, çýñèéí áàÿæìàë, òºìðèéí õ¿äýð áà áàÿæìàë, áîëîâñðóóëààã¿é íåôòü ãýñýí ãîëëîõ 4 ò¿¿õèé ýäèéí ýêñïîðò íü àøèãò ìàëòìàëûí ýêñïîðòûí 91 õóâü, íèéò ýêñïîðòûí 82 õóâèéã òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà. Ýíý íü ºíãºðñºí îíû ìºí òóñ á¿ð 4 õóâèàð ºññºí ¿ç¿¿ëýëò þì.

62


Çóðàã 31: Ýêñïîðòûí ººð÷ëºëò äýõ ¿íèéí áîëîí òîî õýìæýýíèé íºëººëºë

%

%

%

1. 93 274% (59) -174% 34 142%

39 42% 54 58% 93 389%

7 -7% (111) 107% (104) -435%

41 51% 40 49% 81 340%

66 115% (9) -15% 57 238%

(6) 23% (21) 77% (27) -114%

(60) 93% (5) 7% (65) -271%

, , 4 111% (0) -11% 4 15%

2 -44% (7) 144% (5) -20%

2. , 44 280% (28) -180% 16 65%

46.5 207% (24.0) -107% 22.5 94%

(2.9) 42% (4.0) 58% (7.0) -29%

3. (71) 276% 45 -176% (26) -107%

65.9 276% (42.1) -176% 23.9

Ýõ ñóðâàëæ: ÃÅÃ

Õ¿ñíýãò 5: Ýêñïîðòûí áàðààíû ã¿éöýòãýë

/ ( . , )

% / ( . , )

% % % 2

1. 2,594 90% 2,560 90% 34 1% 1.2%

12,084 1,247 43% 11,687 1,154 41% 93 8% 4%

382 558 19% 377 662 23% (104) -16% -4%

/ . 4,309 356 12% 3,749 275 10% 81 30% 3%

2,146 207 7% 1,493 150 5% 57 38% 2%

. 77 73 3% 83 100 4% (27) -27% -1%

1,413 61 2% 2,708 126 4% (65) -52% -3%

, , 282 66 2% 265 62 2% 4 6% 0%

/ 3 26 1% 3 31 1% (5) -15% 0%

2 . , 164.3 6% 148.7 5% 16 10% 0.5%

. 3,418 137 5% 2,433 115 4% 22.5 20% 15%

. 297 27 1% 325 34 1% (7.0) -21% -5%

3 . 114 4% 139 5% (26) -18% -0.9%

2,872 2,848 24 1%

% 2 - (contribut ion to the growth)

2012 2011


Ýêñïîðòûí 23.9 ñàÿ àì.äîëëàðûí æèëèéí ºñºëò íü òîî õýìæýýíèé æèëèéí ºñºëòººñ øàëòãààëæ 276 õóâèàð ºññºí áîë ¿íèéí ä¿íãèéí áóóðàëòààñ øàëòãààëæ 176 õóâèàð áóóðñàí áàéíà.

Á¿ëýã òóñ á¿ðýýð àâ÷ ¿çâýë àøèãò ìàëòìàëûí ýêñïîðò òîî õýìæýýíèé ºñºëòººñ øàëòãààëæ 274 õóâèàð ºññºí áîë ¿íèéí áóóðàëòààñ øàëòãààëæ 174 õóâèàð áóóðñàí áàéíà. ¯¿íýýñ ÷óëóóí í¿¿ðñ, òºìðèéí õ¿äýð ãýñýí 2 á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íý, òîî õýìæýý çýðýã ºññºí íü íèéò ýêñïîðòûã 174 ñàÿ àì.äîëëàðààð íýìýãä¿¿ëñýí áîë çýñèéí ¿íèéí

63


ä¿í, ìºíãºæººã¿é àëò, öàéðûí áàÿæìàë ãýñýí 2 á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýý, ¿íèéí ä¿í çýðýã áóóðñíààñ íèéò ýêñïîðò 92 ñàÿ àì.äîëëàðààð áàãàññàí áàéíà.

Íîîñ, íîîëóóðàí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâüä ¿íèéí ä¿í áóóðñàí áîëîâ÷ òîî õýìæýý íü ºññºíººð íèéò ýêñïîðòûí ºñºëòèéí 65 õóâèéã á¿ðä¿¿ëæýý.

Ýêñïîðòûí 1 õóâèéí æèëèéí ºñºëò íü á¿õýëäýý àøèãò ìàëòìàëûí ýêñïîðòûí 1.2 õóâèéí ºñºëòººð òàéëáàðëàãäàæ áàéíà. ¯¿íä, ÷óëóóí í¿¿ðñíèé ýêñïîðòûí 8 õóâèéí ºñºëò íü óã á¿ëãèéí ºñºëòèéí 4 õóâèéã, òºìðèéí õ¿äýð áà áàÿæìàëûí 30 õóâèéí ºñºëò íü 3 õóâèéã, áîëîâñðóóëààã¿é íåôòèéí 38 õóâèéí ºñºëò íü 2 õóâèéã á¿ðä¿¿ëñýí áîë áóñàä á¿òýýãäýõ¿¿í 8 õóâèàð ºñºëòèéã áóóðóóëæýý.

Íîîñ, íîîëóóðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðò 10 õóâèàð ºññºí íü ºñºëòèéí 0.5 õóâèéã á¿ðä¿¿ëñýí áîë áóñàä òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýêñïîðò 18 õóâèàð áóóðñàí íü ºñºëòèéã 0.9 õóâèàð áóóðóóëæ, öýâýð ä¿íãýýð íèéò ýêñïîðòûí ºñºëòèéã 0.4 õóâèàð áóóðóóëñàí áàéíà.

Àëòíû äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ¿íý 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí 31-íèé áàéäëààð óíö òóòàìä 1691.9 àì. äîëëàð õ¿ðñíýýð ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åýñ 8 õóâèàð áóóðñàí áîë ºìíºõ ñàðààñ 4 õóâèàð ºññºí áàéíà. À çýðýãëýëèéí öýâýðø¿¿ëñýí çýñ áîëîí öàéðûí ¿íý 2012 îíû 7 äóãààð ñàðûí 31-íèé áàéäëààð 7576.5, 1806.0 àì.äîëëàðò õ¿ð÷, ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åýñ õàðãàëçàí 18 õóâü, 20 õóâèàð áóóðñàí áîë ºìíºõ ñàðààñ çýñèéí õàíø 0.1 õóâèàð, öàéðûíõ 2.4 õóâèàð ÷àíãàðñàí áàéíà.

Çóðàã 32: Ëîíäîíãèéí ìåòàëëûí áèðæ äýýðõ çýñ, öàéð áîëîí äýëõèéí çàõ çýýë äýõ àëòíû ¿íý

Çóðàã 33: ×óëóóí í¿¿ðñíèé ýêñïîðò, çàõ çýýëèéí ¿íý, ñàðààð

0

2,000

4,000

6,000

8,000

10,000

12,000

1,000

1,200

1,400

1,600

1,800

2,000

2,200

2,400

2,600

2,800

3,000

1 1 2 3 4 5 5 6 7 8 9 9 101112 1 1 2 3 4 5 6 6 7 8 9 9 101112 1 2 2 3 4 5 6 6 7 8

2010 2011 2012

($/ ) ($/ ) / ($/ )/

0

50

100

150

200

250

300

350

25

35

45

55

65

75

85

95

105

115

125

1 3 5 7 9 11 1 3 5 7 9 11 1 3 4 5 6 7 8

2010 2011 2012

( ,

. )

Ýõ ñóðâàëæ: Bloomberg Ýõ ñóðâàëæ: ÃÅÃ, ÝÁÝÕß

Èìïîðò. 2012 îíû ýõíèé 8 ñàðûí áàéäëààð íèéò èìïîðòûí 51 õóâèéã ¿éëäâýðëýëèéí îðö áîëîí íåôòèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, 15 õóâèéã ºðãºí õýðýãëýý, õ¿íñíèé áàðàà, ¿ëäñýí 34 õóâèéã áóñàä òºðëèéí èìïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿í ýçýëæ áàéíà.

64


¯éëäâýðëýëèéí îðö, íåôòèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí õóâü ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åýñ áàðàã ººð÷ëºãäººã¿é õýäèé ÷ äîòðîî íåôòèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâèéí æèí ºñ÷, ¿éëäâýðëèéí îðöûí õóâèéí æèí áóóðñàí áàéíà. Õàðèí ºðãºí õýðýãëýý, õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé íèéò èìïîðòîä ýçëýõ õóâèéí æèí ººð÷ëºëò áàãàòàé, òîãòâîðòîé õýâýýð áàéíà.

Õ¿ñíýãò 6: Èìïîðòûí áàðààíû ã¿éöýòãýë (ñàÿ àì.äîëëàð)

/ ( , . )

% / ( , . )

% 2

1,435 31% 1,405 34% 29 2% 1%

, . 8,893 794 55% 5,286 844 60% (49) -6% -3%

674 533 37% 561 468 33% 64 14% 5%

, . 24,069 38 3% 30,984 40 3% (1) -3% 0%

87,884 69 5% 319,044 54 4% 16 29% 1%

943 20% 727 17% 216 30% 5%

501,488 571 61% 429,498 461 63% 110 24% 15%

-92, -95 160,456 202 21% 132,343 136 19% 66 48% 9%

-80 156,352 170 18% 116,823 130 18% 40 31% 6%

558 12% 461 11% 97 21% 2%

32 317 57% 34 270 59% 47 18% 10%

688 107 19% 659 90 20% 17 19% 4%

1,199 48 9% 2,524 32 7% 16 49% 3%

11,154 85 15% 10,610 68 15% 17 25% 4%

136 3% 120 3% 16 13% 0%

, , 82,455 48 36% 61,433 38 32% 10 26% 8%

, 3,466 13 10% 2,474 9 8% 4 47% 4%

15,851 21 15% 14,712 22 18% (1) -3% -1%

20,242 19 14% 15,021 14 11% 5 39% 4%

53,723 9 7% 60,038 11 10% (2) -18% -2%

42,463 25 18% 39,506 26 22% (1) -5% -1%

1,588 34% 1,478 35% 110 7% 3%

1,588 1,478 110 7% 7%

4,660 4,191 468 11% 11%% 2 - (contribut ion to the growth)

2012 2011


Èìïîðòûí 11 õóâèéí ºñºëòèéí 5 õóâèéã íåôòèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºñºëò, 2 õóâèéã ºðãºí õýðýãëýýíèé, ¿ëäñýí 7 õóâèéã ¿éëäâýðëýëèéí îðö, õ¿íñ áîëîí áóñàä á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºñºëò á¿ðä¿¿ëæýý.

Íåôòèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðò ºìíºõ îíîîñ 30 õóâèàð áóþó 216 ñàÿ àì.äîëëàðààð, ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà 21 õóâèàð áóþó 97 ñàÿ àì.äîëëàðààð, áóñàä èìïîðò 7 õóâèàð áóþó 110 ñàÿ àì.äîëëàðààð òóñ òóñ ºññºí íü ýíýõ¿¿ ºñºëòºä ãîëëîí íºëººëæýý.

Èìïîðò ¿íèéí ä¿íãèéí ºñºëòººñ øàëòãààëæ 227.3 ñàÿ àì.äîëëàðààð, òîî õýìæýýíèé ºñºëòººñ øàëòãààëæ 241.1 ñàÿ àì.äîëëàðààð, íèéòäýý 468.4 ñàÿ àì.äîëëàðààð ºññºí áàéíà.

Íåôòèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí 215.8 ñàÿ àì.äîëëàðûí ºñºëòèéí 70 õóâü áóþó 150.2 ñàÿ àì.äîëëàð íü òîî õýìæýýíèé ºñºëòººñ, 30 õóâü áóþó 65.7 ñàÿ àì.äîëëàð íü õèëèéí ¿íèéí ºñºëòòýé õîëáîîòîé áàéíà. Õèëèéí ¿íý 2011 îíû 5 äóãààð ñàðààñ

65


ýõëýí õóðäàöòàé ºñ÷ ýõýëñýí áºãººä 2012 îíû ýõíýýñ áóóðàõ õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéñàí áîëîâ÷ 8 äóãààð ñàðä áóöààä ºññºí áàéíà. ªðãºí õýðýãëýýíèé á¿òýýãäýõ¿¿í òîî õýìæýýíèé ºñºëòººñ øàëòãààëæ 7 õóâèàð , ¿íèéí ä¿íãýýñ øàëòãààëæ 93 õóâèàð ºññºí áàéíà.

¯éëäâýðëýëèéí îðöûí èìïîðò òîî õýìæýýíèé ºñºëòººñ øàëòãààëæ 36 õóâèàð áóþó 10.7 ñàÿ àì.äîëëàðààð, ¿íèéí ä¿íãýýñ øàëòãààëæ 64 õóâèàð áóþó 18.8 ñàÿ àì.äîëëàðààð ºññºí áàéíà. 9

Çóðàã 34: Íåôòèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðò,

õèëèéí äóíäàæ ¿íýÇóðàã 35: Õýðýãëýýíèé èìïîðòûí õàíäëàãà

(3 ñàðûí ãóëñàõ äóíäàæ)9

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

020406080

100120140160180

2 4 6 8 10 12 2 4 6 8 10 12 2 4 6 8 10 12 2 4 6 8 10 12 2 4 6 8

2008 2009 2010 2011 2012

( )

-40%

0%

40%

80%

120%

160%

-100%

0%

100%

200%

300%

400%

12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 2 3 4 5 6 7 8

2010 2011 2012

-

Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîëáàíê, ÃÅÃ Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîëáàíê

Òºëáºðèéí òýíöýëÒºëáºðèéí òýíöýë ýõíèé õàãàñ æèëèéí áàéäëààð 471.1 ñàÿ àì.äîëëàðûí àøèãòàé áàéíà. Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí õºãæèë, ýäèéí çàñãèéí òýëýëòòýé õîëáîîòîéãîîð òºëáºðèéí òýíöëèéí óðñãàë äàíñ òàéëàíò õóãàöààíä 1410.7 ñàÿ àì.äîëëàðûí àëäàãäàëòàé ãàðñàí õýäèé ÷, õºðºíãº ñàíõ¿¿ãèéí äàíñ 1679.1 ñàÿ àì.äîëëàðûí àøèãòàé10 áàéñíààð íèéò òýíöýë àøèãòàé õýâýýð ãàðàâ.

Çóðàã 36: Òºëáºðèéí òýíöýë Çóðàã 37: Óðñãàë òýíöýë

-1,000

-500

0

500

1,000

1,500

I II III IV I II III IV I II

2010 2011 2012

$

-1,000

-800

-600

-400

-200

0

200


2010 2011 2012

$

9 Íèéò èìïîðòûí 70%-èéã á¿ðä¿¿ëäýã 136 á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ ºðãºí õýðýãëýýíèé ãýñýí 48 á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâüä òîîöîîëîâ.

10 Àëäàà áà îðõèãäóóëãûí ä¿í 288.2 ñàÿ àì.äîëëàð

66


Óðñãàë äàíñ. Óðñãàë äàíñíû àëäàãäàë ÄÍÁ-èé 31 õóâüòàé òýíö¿¿ áàéíà. Òàéëàíò õóãàöààíä ýäèéí çàñãèéí áîäèò ºñºëò 13.2 õóâüä õ¿ð÷, äîòîîäûí ýðýëò îãöîì íýìýãäñýíýýð òºëáºðèéí òýíöëèéí óðñãàë äàíñíû àëäàãäàë ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åýñ 34.6 õóâèàð ºñ÷ 1410.7 ñàÿ àì.äîëëàðò õ¿ð÷ýý. Ýíý íü áàðààíû ãàäààä õóäàëäààíû àëäàãäàë 53.2 õóâèàð ºñ÷ 631.3 ñàÿ àì.äîëëàðò, ¿éë÷èëãýýíèé ãàäààä õóäàëäààíû àëäàãäàë 36.8 õóâèàð ºñ÷ 662.7 ñàÿ àì.äîëëàðò òóñ òóñ õ¿ðñíýýð òàéëáàðëàãäàæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí áàðààíû ãàäààä õóäàëäààíû ýðãýëò ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä 17.2 õóâèàð ºñ÷ 5155.8 ñàÿ àì.äîëëàðò õ¿ð÷ýý. Ò¿¿í÷ëýí ãîëëîõ ò¿¿õèé ýäèéí ýêñïîðòûí òîî õýìæýý ºññºí õýäèé ÷ ò¿ëø, øàòàõóóí, ºðãºí õýðýãëýýíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðò íýìýãäñýíýýð èìïîðòûí ä¿í ýêñïîðòîîñ 6.8 íýãæ õóâèàð èë¿¿ õóðäàöòàé ºññºí áàéíà. Ýíý íü áàðààíû ãàäààä õóäàëäààíû àëäàãäàë ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åýñ 53.2 õóâèàð áóþó 219.3 ñàÿ àì.äîëëàðààð ºñºõºä ãîëëîí íºëººëæýý.

¯éë÷èëãýýíèé ãàäààä õóäàëäààíû çàðäàë èìïîðòûí ºñºëòòýé óÿëäàí íýìýãäýæ áàéíà. Òàéëàíò õóãàöààíä ¿éë÷èëãýýíèé ãàäààä õóäàëäààíû îðëîãî ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä 23.7 õóâèàð ºñ÷ 300.6 ñàÿ àì.äîëëàðò õ¿ðñýí áîëîâ÷ çàðäàë íü èë¿¿ õóðäàöòàé áóþó 32.4 õóâèàð ºñ÷ 963.3 ñàÿ àì.äîëëàð áîëñíîîð ¿éë÷èëãýýíèé õóäàëäààíû àëäàãäàë 36.8 õóâèàð ºñºâ. ̄ ¿íä èìïîðòûí áàðààíû òýýâýðëýëòèéí çàðäàë ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åýñ 31.0 õóâèàð ºñ÷ 584.7 ñàÿ àì.äîëëàðò, àÿëàë æóóë÷ëàë áîëîí áóñàä ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë 34.8 õóâèàð ºñ÷ 378.6 ñàÿ àì.äîëëàðò õ¿ðñýí íü íºëººëæýý.

Çóðàã 38: Áàðààíû ãàäààä õóäàëäàà Çóðàã 39: ¯éë÷èëãýýíèé ãàäààä õóäàëäàà

-400

-350

-300

-250

-200

-150

-100

-50

0

50


2010 2011 2012

$

-500

0

500

1,000

1,500

2,000


2010 2011 2012

$

Îðëîãûí äàíñíû àëäàãäàë ºíãºðñºí îíû ò¿âøèíä áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, õóâèéí õýâøëèéí àæ àõóéí íýãæ /ÀÀÍ/, èðãýä íü ýäèéí çàñãèéí õàðüÿàò áóñààñ àâñàí ãàäààä çýýë, ºðèéí áè÷èã áîëîí õàðèëöàõ, õàäãàëàìæèéí õ¿¿íèé òºëáºð, íîãäîë àøèãò 200.0 ñàÿ àì.äîëëàðûã òºëæ, Ìîíãîë Óëñûí ÀÀÍ-¿¿äýä àæèëëàæ áóé õàðüÿàò áóñ èðãýäýä 117.5 ñàÿ àì.äîëëàðûí öàëèí õºëñ áîëîí ò¿¿íòýé àäèëòãàõ îðëîãî øèëæ¿¿ëñíýýð öýâýð îðëîãûí äàíñ 283.7 ñàÿ àì.äîëëàðûí àëäàãäàëòàé ãàðàâ.

67


Óðñãàë øèëæ¿¿ëãèéí äàíñíû àøèã íýìýãäæýý. Ãàäààä óëñ îðíóóäàä àæèëëàæ, àìüäàð÷ áóé èðãýäýýñ õ¿ëýýí àâñàí ãóéâóóëãà, ãàäààäûí Çàñãèéí ãàçàð, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí øèëæ¿¿ëñýí õàíäèâ òóñëàìæèéí ä¿í ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 62.4 ñàÿ àì.äîëëàðààð ºñ÷, õàðèí ãàäààäûí óëñ îðíóóä ðóó øèëæ¿¿ëñýí õóâèéí ãóéâóóëãà, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿í÷ëýëèéí çàðäëûí ä¿í 24.7 ñàÿ àì.äîëëàðààð ºññºí íü óðñãàë øèëæ¿¿ëãèéí äàíñíû ä¿í 29.2 õóâèàð ºñ÷ 167.0 ñàÿ àì.äîëëàðò õ¿ðýõýä íºëººëæýý.

Õºðºíãº, ñàíõ¿¿ãèéí äàíñ. Õºðºíãº áà ñàíõ¿¿ãèéí äàíñíû àøèã 10.5 õóâèàð ºñºâ. Äîòîîäûí áîëîí îëîí óëñûí çàõ çýýë äýõ òîäîðõîé áóñ íºõöºë áàéäëûí óëìààñ ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëò ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ áóóðñàí ÷ Ìîíãîë Óëñûí Õºãæëèéí áàíê 600 ñàÿ àì.äîëëàðûí ºðèéí áè÷ãèéã îëîí óëñûí çàõ çýýë äýýð àìæèëòòàé àðèëæààëñíààð áàãöûí õºðºíãº îðóóëàëòûí äàíñ àøèãòàé ãàð÷, óëìààð íèéò õºðºíãº, ñàíõ¿¿ãèéí äàíñíû òýíöýë ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 159.9 ñàÿ àì.äîëëàðààð íýìýãäæýý.

Çóðàã 40: Ñàíõ¿¿ãèéí äàíñ Çóðàã 41: Ãàäààä âàëþòûí öýâýð íººö

976

637

1,145

2,091

2,340

2,718

5

10

15

20

25

0

500

1,000

1,500

2,000

2,500

3,000

2007 2008 2009 2010 2011 2012Q2

7 $

( )

( , )

-1,000

-500

0

500

1,000

1,500

2,000


2010 2011 2012

$

,

Ãàäààä õºðºíãº îðóóëàëòûí ïîçèöÌîíãîë Óëñûí ãàäààä õºðºíãº îðóóëàëòûí ïîçèö (öýâýð) 2012 îíû 2-ð óëèðëûí ýöýñò 10082.7 ñàÿ àì.äîëëàð áàéâ. ªºðººð õýëáýë, Ìîíãîë Óëñûí ãàäíààñ òàòñàí õºðºíãº îðóóëàëòûí õýìæýý íü ãàäàãø õèéñýí õºðºíãº îðóóëàëòààñ 10.1 òýðáóì àì.äîëëàðààð èõ áàéíà. Ýíý íü ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëòûí áîëîí áóñàä õºðºíãº îðóóëàëò, ÿëàíãóÿà óëñûí ºðèéí ¿ëäýãäëýýñ ãîëëîí õàìààð÷ áàéíà.

68


Õ¿ñíýãò 7: Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä õºðºíãº îðóóëàëòûí ïîçèö – 2012 îíû 2-ð óëèðëûí áàéäëààð/ . /

. 5,820.9 . 15,903.6

1. ( ) 1,062.5 6. ( ) 11,082.51.1 1,060.4 6.1 4,351.81.2 2.1 6.2 6,730.7

2. 24.4 7. 913.92.1 20.2 7.1 85.72.2 4.2 7.2 828.3

3. 0.5 8. 0.5

4. 1,825.4 9. 3,906.74.1 496.3 9.1 277.64.2 21.7 9.2 3,394.9

4.2.1 0.0 9.2.1 264.54.2.2 0.0 9.2.2 1,891.84.2.3 21.7 9.2.3 291.34.2.4 0.0 9.2.4 947.3

4.3 1,307.5 9.3 110.34.4 0.0 9.4 124.0

5. 2,908.25.1 178.65.2 68.0 10. ( ) (10,020.0)5.3 - ( ) 0.2 11. ( ) (889.5)5.4 2,661.4 12. ( ) (0.0)5.5 0.0 13. ( ) (2,081.3)5.6 ( ) 0.0 14. 2,908.25.7 0.0

. (10,082.7)

Ãàäààä àêòèâ. Ìîíãîë Óëñààñ ýäèéí çàñãèéí õàðüÿàò áóñò îðóóëñàí õºðºíãº îðóóëàëòûí ä¿í 5820.9 ñàÿ àì.äîëëàð áàéíà. ¯¿íèé 50 õóâèéã ãàäààä âàëþòûí àëáàí íººö, 31 õóâèéã áóñàä õºðºíãº îðóóëàëòûí àêòèâ, 18 õóâèéã øóóä õºðºíãº îðóóëàëò òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà.

Çóðàã 42: Ãàäààä àêòèâ Çóðàã 43: Ãàäààä ïàññèâ

02,0004,0006,0008,000

10,00012,00014,00016,00018,000

IV I II III IV I II

2010 2011 2012

$

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

7,000

8,000

IV I II III IV I II

2010 2011 2012

$

Ãàäààä ïàññèâ. Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí õàðüÿàòàä ãàäààäààñ îðóóëñàí õºðºíãº îðóóëàëòûí ä¿í 15903.6 ñàÿ àì.äîëëàðò õ¿ð÷ýý. ¯¿íèé 70 õóâèéã ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëò, 25 õóâèéã áóñàä õºðºíãº îðóóëàëòûí ïàññèâ, ¿ëäñýí 6 õóâèéã áàãöûí õºðºíãº îðóóëàëò òóñ òóñ ýçýëæ áàéíà.

Ìîíãîë Óëñ äàõü ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëòûí 39 õóâèéã áóþó 4351.8 ñàÿ àì.äîëëàðûã õóâü íèéë¿¿ëýã÷èéí ä¿ðìèéí ñàí äàõü õºðºíãº îðóóëàëò, ¿ëäñýí 61 õóâü áóþó 6730.7 ñàÿ àì.äîëëàðûã òîëãîé êîìïàíèàñàà àâñàí çýýë ýçýëæ áàéíà.

69


Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä ºðèéí ñòàòèñòèê

Ìîíãîë Óëñûí íèéò ãàäààä ºðèéí ¿ëäýãäýë 2012 îíû 2-ð óëèðëûí áàéäëààð 11.4 òýðáóì àì.äîëëàðò õ¿ð÷ ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 3.3 òýðáóì àì.äîëëàðààð áóþó 1.4 äàõèí íýìýãäñýí áàéíà. ¯¿íèéã ñàëáàðûí õóâü õýìæýýãýýð íü àâ÷ ¿çâýë:

Òºðèéí áàéãóóëëàãà: Çàñãèéí ãàçàð, Ìîíãîëáàíêíû ãàäààä ºð 651.0 ñàÿ àì.äîëëàðààð íýìýãäýæ, 2775.7 ñàÿ àì.äîëëàðò õ¿ð÷ýý.

Õóâèéí õýâøèë: Áàíê, áóñàä ñåêòîð, õºðºíãº îðóóëàã÷èéí çýýëèéã ýäèéí çàñãèéí õàðúÿàò áóñò ºãºõ á¿õ òºðèéí ºãëºãèéã á¿õýëä íü õóâèéí õýâøëèéí ñàëáàðûí ãàäààä ºð ãýæ îéëãîõ áºãººä æèëèéí õóãàöààíä 2667.5 ñàÿ àì.äîëëàðààð íýìýãäýæ 8660.0 ñàÿ àì.äîëëàðò õ¿ðñýí áàéíà. Ýíý íü íèéò ãàäààä ºðèéí 76 õóâèéã ýçëýæ áàéãàà þì. Õ¿ñíýãò 8: Ãàäààä ºð Çóðàã 44: Ãàäààä ºðèéí ¿ëäýãäýë

4,137.2 11,030.5 6,893.3 2.7I. 1,767.0 2,533.4 766.4 1.4II . 264.5 268.9 4.4 1.0II I . 483.6 659.0 175.4 1.4

76.9 76.6 -0.2 1.0 406.8 582.4 175.6 1.4

IV. 588.4 1,130.4 542.0 1.9 236.0 617.6 381.6 2.6

352.5 512.9 160.4 1.5V. 893.4 6,438.7 5,545.3 7.2

3/30/2011 3/30/2012

0%

40%

80%

120%

160%

200%

0

2,000

4,000

6,000

8,000

10,000

12,000

I II III IV I II III IV I

2010 2011 2012

$

, YoY ( )

3.1.9 Ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí òîãòâîðòîé áàéäàë

Áàíêíû ñàëáàð íü 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí ýöñèéí áàéäëààð íèéò 14 áàíê, 1371 ñàëáàð íýãæ, 13162 àæèëòàíòàéãààð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ áàéãàà áºãººä íèéò 7.3 ñàÿ õàðèëöàã÷èä áàéãààãààñ õàäãàëàìæ ýçýìøèã÷èä 1.9 ñàÿ, çýýëäýã÷èä 598.6 ìÿíãàä õ¿ðëýý.

Áàíêíû ñàëáàðûí íèéò àêòèâûí õýìæýý 2012 îíû ýõíèé 8 äóãààð ñàðûí ýöñèéí áàéäëààð 9.9 èõ íàÿä òºãðºãò õ¿ð÷ ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 28.6 õóâèàð áóþó 2.2 èõ íàÿä òºãðºãººð ºñ÷, íèéò 8.8 èõ íàÿä òºãðºãèéí ýõ ¿¿ñâýð òàòàí òºâëºð¿¿ëæýý. Îíû ýõíèé 8 ñàðûí áàéäëààð õºðâºõ àêòèâ á¿õèé õºðºíãºä 2.8 èõ íàÿä òºãðºãèéã áàéðøóóëñíààð òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðûí õàðüöàà 31.7 õóâüä õ¿ðëýý.

70


Çóðàã 45: Õºðâºõ àêòèâûí äèíàìèê Çóðàã 46: Ýõ ¿¿ñâýðèéí äèíàìèê

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

10/1

6/2…

11/1

7/2…

12/1

9/2…

1/1/

2010

2/2/

2010

3/6/

2010

4/7/

2010

5/9/

2010

6/10

/201

07/

12/2

010

8/13

/201

09/

30/2

010

10/3

0/2…

11/3

0/2…

12/3

1/2…

1/31

/201

12/

28/2

011

3/31

/201

14/

30/2

011

5/31

/201

16/

30/2

011

7/31

/201

18/

31/2

011

9/30

/201

110

/31/

2…11

/30/

2…12

/31/

2…1/

31/2

012

2/29

/201

23/

31/2

012

4/30

/201

25/

31/2

012

6/30

/201

27/

31/2

012

8/31

/201

2

I 0

2000

4000

6000

8000

10000

I

Áàíêóóäûí õºðâºõ àêòèâûí 26.6 õóâü áîëîõ 734.5 òýðáóì òºãðºãèéã áîãèíî õóãàöààò õºðºíãº îðóóëàëòàä, 73.4 õóâü áîëîõ 2 èõ íàÿä òºãðºãèéã ìºíãºí õºðºíãºä áàéðøóóëæýý. Õºðâºõ àêòèâûí õýìæýý òàéëàíò îíû 6 äóãààð ñàðààñ ýõëýí áóóðñàí íü áàíêóóä Òºâ áàíêèí äàõü íººöºº áóóðóóëæ, çýýë îëãîëòûã íýìýãä¿¿ëñýíòýé õîëáîîòîé áàéíà. Ýõ ¿¿ñâýðèéí ºñºëòºä òºñëèéí çýýëèéí ñàíõ¿¿æèëò áîëîí õàðèëöàõ, õàäãàëàìæèéí ºñºëò ãîëëîí íºëººëæýý. Äýýðõ çóðãààñ õàðàõàä õºðâºõ àêòèâ áîëîí ýõ ¿¿ñâýðèéí äèíàìèê íü ñèñòåìèéí íºëºº á¿õèé áàíêóóäûí11 ¿ç¿¿ëýëòýýñ õàìààð÷ áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.

Çóðàã 47: Õºðâºõ àêòèâûí ººð÷ëºëò Çóðàã 48: Ýõ ¿¿ñâýðèéí ººð÷ëºëò

-0.1

0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

0.6

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

Çóðàã 49: Õºðâºõ ÷àäâàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

11 Ñèñòåìèéí íºëºº á¿õèé áàíê íü áàíêíû ñèñòåìèéí íèéò àêòèâûí 5-ààñ äýýø õóâèéã ýçýëæ áóé áàíêûã õýëýõ áºãººä îäîîãîîð íèéò 5 áàíê áàéíà.

71


Ýõ ¿¿ñâýðèéí õýìæýý òîãòìîë íýìýãäýæ áàéãàà áºãººä 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí ýöñèéí áàéäëààð ýõ ¿¿ñâýðèéí ñàðûí ºñºëò 0.9 õóâü, æèëèéí ºñºëò 26.1 õóâü áàéãàà áîë ºíãºðñºí íýã æèëèéí õóãàöààí äàõü ñàðûí äóíäàæ ºñºëò íü 1.9 õóâü, æèëèéí äóíäàæ ºñºëò íü 36.3 õóâü áàéíà. Õºðâºõ àêòèâ íü 2012 îíû 8 äóãààð ñàðä ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 8.0 õóâèàð ºññºí áîë ºìíºõ ñàðààñ 5.1 õóâèàð áóóð÷ýý. Õàðèí ºíãºðñºí íýã æèëèéí õóãàöààíû æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 13.6 õóâü, ñàðûí äóíäàæ ºñºëò 0.5 õóâü áàéíà.

Çýýëèéí ºñºëò ºíäºð áàéñàíòàé õîëáîîòîéãîîð 2011 îíû ýõíèé óëèðëààñ ýõëýí Òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàð (ÒÒÃ×)-ûí ¿ç¿¿ëýëò áóóð÷ áàéñàí áºãººä 2011 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä ÒÒÃ×-ûí õàðüöààã 25 õóâüä õ¿ðãýñíýýð ÒÒÃ×-ûí ¿ç¿¿ëýëò 36 õóâüä õ¿ð÷ òîãòâîðæèæ áàéíà. Òàéëàíò õóãàöààíä Òºâ áàíêíû ¿íýò öààñíû ¿ëäýãäýë îíû ýõíýýñ 46.8 õóâèàð áóþó 417.1 òýðáóì òºãðºãººð áóóðñàí áîë ãàäààäûí áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãàä áàéðøóóëñàí õºðºíãº 42.1 õóâèàð áóþó 219.7 òýðáóì òºãðºãººð áóóð÷ýý. ªíãºðñºí îíîîñ ýõýëñýí çýýëèéí õóðäòàé ºñºëò íü ÒÒÃ×-ûã áóóðóóëæ áàéñàí áîë ýíý îíû ýõíýýñ ýõëýí çýýëèéí ºñºëòèéí õóðä ñààð÷ ÒÒÃ×-ûí ¿ç¿¿ëýëò õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áîëñîí áàéíà.

Çóðàã 50: Çýýëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä (òýðáóì òºãðºãººð)

Áàíêóóäûí õºðºíãº îðóóëàëòûí ¿íäñýí á¿òýýãäýõ¿¿í, íèéò àêòèâûí 64 õóâèéã ýçýëæ áóé çýýëèéí ¿ëäýãäýë 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí ýöñèéí áàéäëààð 6.5 èõ íàÿä òºãðºãò õ¿ð÷ îíû ýõíýýñ 19.3 õóâèàð áóþó 1.1 èõ íàÿä òºãðºãººð, ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 39.1 õóâèàð áóþó 1.8 èõ íàÿä òºãðºãººð ºñ÷ýý. Íèéò çýýëèéí áàãöûí 53.9 õóâü áóþó 3.5 èõ íàÿä òºãðºãèéã õóâèéí ñåêòîðò, 41.9 õóâü áóþó 2.7 èõ íàÿä òºãðºãèéã èðãýäýä îëãîîä áàéãàà áîë 2.4 õóâü áîëîõ 156 òýðáóì òºãðºãèéã êàðòûí çýýë õýëáýðýýð îëãîæýý. Îíû ýõíýýñ íèéò çýýëèéí ¿ëäýãäëèéí 67.9 õóâü áîëîõ 4.4 èõ íàÿä òºãðºãèéã äîòîîä âàëþòààð, ¿ëäýõ 32.1 õóâü áîëîõ 2.1 èõ íàÿä òºãðºãèéã ãàäààä âàëþòààð îëãîñîí áàéíà. Îíû ýõíýýñ ãàäààä âàëþòààð îëãîñîí çýýëèéí æèëèéí äóíäàæ ºñºëò íü 36.6 õóâü áàéãàà áîë òºãðºãèéí çýýëèéí æèëèéí äóíäàæ ºñºëò íü 57 õóâüä õ¿ð÷ýý.

72


Çóðàã 51: Çýýëèéí ¿ëäýãäýë ÝÇ-ûí ñàëáàðààð (õóâèàð)

Çóðàã 52: Ãîë ñàëáàðóóäûí çýýëèéí äèíàìèê (òýðáóì òºãðºãººð, óëèðëààð)

0

200

400

600

800

1000

1200

8.01 8.02 8.03 8.04 9.01 9.02 9.03 9.04 10.01 10.02 10.03 10.04 11.01 11.02 11.03 11.04 12.01 12.02

,

2%

,

17%

14%

13%

12%

11%

3%

28%

Çýýëèéí ¿ëäýãäëèéã ýäèéí çàñãèéí ãîëëîõ ñàëáàðóóäààð àíãèëàõàä ¿íäñýí 5 ñàëáàðò íèéò çýýëèéí áàãöûí 66 õóâü íîãäîæ áàéãàà íü ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä ººð÷ëºëò îðîîã¿é áàéíà. Äýýðõè ñàëáàðóóäàä 2011 îíîîñ ýõëýí çýýëèéí ýðýëò íýìýãäñýí, çýýë îëãîëò ºññºí áà æèëèéí ºñºëòèéí õóâèàð ìýäýýëýë, õîëáîî (58%), áàðèëãà (47.9%), ¿ë õºäëºõ õºðºíãº (47.4%), óóë óóðõàé (47.3%), áîëîâñðîë (43.6%) çýðýã ñàëáàðóóä ºíäºð ºñºëòòýé áàéëàà.

2011 îíîîñ ýõëýí çýýëèéí ºñºëò îãöîì íýìýãäñýí õýäèé ÷ óã ¿ç¿¿ëýëò 2012 îíû ýõíýýñ ýõëýí áóóð÷ áàéíà. Îíû ýõíèé 8 ñàðûí áàéäëààð çýýëèéí æèëèéí ºñºëò 39.1 õóâüä õ¿ðñýí íü ºìíºõ îíû ìºí ¿åèéí çýýëèéí æèëèéí ºñºëòººñ 14.3 íýãæýýð áóóð÷ýý. Çýýëèéí ºñºëò áîëîí ýðñäýëèéí ñàíãèéí õîîðîíäûí õàìààðëûã õàðàõàä ºíãºðñºí õóãàöààíä çýýëèéí ºñºëò ºíäºð áàéõàä ýðñäýëèéí ñàíãèéí õóâèéí æèí áóóðäàã, ýñðýã òîõèîëäîëä ýðñäýëèéí ñàíãèéí õóâèéí æèí íýìýãääýã õàíäëàãà áàéíà. Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí çàõ çýýëèéí õÿìðàëààñ ¿¿äýí óëñ îðíóóäàä ýäèéí çàñãèéí ìº÷ëºã ñºðñºí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëýõèéã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà, ýäèéí çàñàã ñàíõ¿¿ãèéí ãîëëîõ áàéãóóëëàãóóäààñ ñàíàë áîëãîæ áàéãàà þì.

Çóðàã 53: Ýðñäýëèéí ñàí áà çýýëèéí õàìààðàë (òýðáóì òºãðºãººð)

73


¯¿íòýé õîëáîîòîéãîîð Ìîíãîëáàíêíààñ çýýëä äèíàìèê ýðñäýëèéí ñàíã áàéãóóëàõ òàëààð õîëáîãäîõ ñóäàëãààã õèéæ áàéíà. Ýðñäýëèéí ñàíãèéí õýìæýý íü íèéò ÷àíàðã¿é çýýëèéí ººð÷ëºëòèéã äàãàæ õºäºëäºã áºãººä îíû ýõíèé 8 ñàðûí áàéäëààð ýðñäýëèéí ñàíãèéí õýìæýý íü íèéò ÷àíàðã¿é çýýëèéí 72.3 õóâèéã ýçýëæ áàéíà.

×àíàðã¿é çýýëèéí õýìæýý 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí ýöñèéí áàéäëààð 167.4 òýðáóì òºãðºãò õ¿ð÷ îíû ýõíýýñ ººð÷ëºëòã¿é áàéãàà áîë ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 17.4 õóâèàð áóþó 35.2 òýðáóì òºãðºãººð áóóð÷ýý. Íèéò çýýëèéí õýìæýý íýìýãäýæ áàéãàà ¿åä ÷àíàðã¿é çýýëèéí ¿ëäýãäýë áóóð÷ áàéãàà íü ÷àíàðã¿é çýýëèéí õàðüöààã 2.6 õóâüä õ¿ðãýæ îíû ýõíýýñ 0.5 íýãæýýð, ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 1.7 íýãæýýð áóóðñàí ¿ç¿¿ëýëòòýé áàéíà. ×àíàðã¿é çýýëèéí ¿ëäýãäëèéí 67.9 õóâü áîëîõ 113.7 òýðáóì òºãðºãèéã õóâèéí ñåêòîðò îëãîñîí çýýë, 20.8 õóâü áîëîõ 34.9 òýðáóì òºãðºãèéã èðãýäýä îëãîñîí çýýëèéí ¿ëäýãäýë ýçýëæ áàéíà.

Çóðàã 54: ×àíàðã¿é çýýë áîëîí ýðñäýëèéí ñàí (òýðáóì òºãðºãººð)

Çóðàã 55: Ãîë ñàëáàðóóäûí ÷àíàðã¿é çýýë (õóâèàð)

35%

13%,

13%

12%

7%

6%

3% 11%

-600

-400

-200

0

200

400

600

800

11/3

0/20

072/

28/2

008

5/30

/200

88/

31/2

008

11/1

/200

82/

28/2

009

5/30

/200

98/

31/2

009

11/1

/200

92/

28/2

010

5/30

/201

08/

31/2

010

11/1

/201

02/

28/2

011

5/30

/201

18/

31/2

011

11/1

/201

12/

29/2

012

5/31

/201

28/

31/2

012

Íèéò çýýëèéí 67.9 õóâèéã òºãðºãººð îëãîñîí çýýë ýçýëæ áàéãàà áºãººä ¿¿íèé 53.3 õóâü ÷àíàðã¿é àíãèëàëä áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäàä îëãîñîí çýýëèéí ÷àíàðûã àâ÷ ¿çâýë óóë óóðõàéí ñàëáàð äàõü ÷àíàðã¿é çýýëèéí õýìæýý 107.3 òýðáóì òºãðºãò õ¿ð÷ íèéò áàíêíû ñàëáàðûí ÷àíàðã¿é çýýëèéí 35 õóâèéã äàíãààð ýçýëæ áàéíà. Ýíý íü òóõàéí ñàëáàð äàõü ýðñäýëèéí õýìæýý ºíäºð áàéãààã õàðóóëæ áàéãàà þì.

Áàíêíû ñàëáàðûí àêòèâûí á¿òöýä ýçëýõ çýýëèéí õýìæýý ºññººð áàéãàà íü áàíêóóä Òºâ áàíêíû ¿íýò öààñ, Òºâ áàíêèí äàõü õàðèëöàõ, õàäãàëàìæèéí õýìæýýãýý áóóðóóëñíààñ õºðâºõ àêòèâûí õýìæýý áóóð÷, çýýëèéí ºðèéí ¿ëäýãäýë íü íèéò àêòèâûí 64 õóâüä õ¿ð÷ ºìíºõ îíîîñ 10.5 íýãæýýð ºñ÷ýý.

74


Çóðàã 56: Õºðºíãèéí á¿òýö (õóâèàð)

28%

26%

20%

20%

9%

19%

11%

7%

54%

48%

53%

64%

9%

7%

7%

8%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

2009.12

2010.12

2011.12

2012.08

Áàíêíû ñàëáàðò 2011 îíû ýöñýýñ ýõëýí ýõ ¿¿ñâýðèéí õýìæýý íýìýãäñýýð áàéíà. Áàíêóóäûí õàðèëöàõ 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí ýöñèéí áàéäëààð 2.3 èõ íàÿä òºãðºãò õ¿ð÷ ºìíºõ îíîîñ 15.1 õóâèàð áóþó 0.3 èõ íàÿä òºãðºãººð, íèéò õàäãàëàìæ 4.6 èõ íàÿä òºãðºãò õ¿ð÷ 24.9 õóâèàð áóþó 0.9 èõ íàÿä òºãðºãººð ºñ÷ýý. Òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí õàðèëöàõ 267 òýðáóì òºãðºãººð, èðãýäèéí õàðèëöàõ 92.2 òýðáóì òºãðºãººð òóñ òóñ íýìýãäñýí íü õàðèëöàõûí ºñºëòºä ãîëëîõ íºëººã ¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Õóãàöààòàé õàäãàëàìæèéí õýìæýý 25.6 õóâèàð áóþó 0.6 èõ íàÿä òºãðºãººð ºñ÷, 3.2 èõ íàÿä òºãðºãò õ¿ðñýí íü õàäãàëàìæèéí ºñºëòºä ãîëëîí íºëººëñºí áºãººä ýíý íü áàíêóóäûí ýõ ¿¿ñâýðèéí äóíäàæ õóãàöààã íýìýãä¿¿ëýõ, öààøëààä óðò õóãàöààò õºðºíãº îðóóëàëòûã ºñãºõ áîëîìæèéã áèé áîëãîæ áàéíà.

Çóðàã 57: Õàðèëöàõ, õàäãàëàìæèéí äèíàìèê (òýðáóì òºãðºãººð)

Áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãààñ òàòñàí ýõ ¿¿ñâýðèéí õýìæýý îíû ýõíèé 8 ñàðûí áàéäëààð 592.5 òýðáóì òºãðºãò õ¿ð÷ ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 107.2 òýðáóì òºãðºãººð áóþó 22.1 õóâèàð ºñ÷ýý.

Áàíêíû ñàëáàðûí ººðèéí õºðºíãèéí õýìæýý 2012 îíû ýõíèé 8 ñàðûí áàéäëààð 1.1 èõ íàÿä òºãðºãò õ¿ð÷ ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 46.4 õóâèàð áóþó 365.3 òýðáóì òºãðºãººð íýìýãäñýí íü áàíêóóäûí àøèãò àæèëëàãàà ñàéí áàéãàà áîëîí Òºâ áàíêíààñ

75


áàíêóóäûí õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí õýìæýýã 2 äàõèí íýìýãä¿¿ëýõ øèéäâýðòýé õîëáîîòîé þì. Íèéò ººðèéí õºðºíãèéí 80.9 õóâü áîëîõ 932.4 òýðáóì òºãðºã íü äîòîîäûí âàëþòààð áàéðøñàí áîë 19.1 õóâü áîëîõ 220.4 òýðáóì òºãðºã íü ãàäààä âàëþòààð áàéðøæýý.

Áàíêíû àøèãò àæèëëàãàà ñàéæèðñààð áàéãàà áºãººä 2012 îíû ýõíèé 8 ñàðûí áàéäëààð öýâýð àøãèéí õýìæýý 123.5 òýðáóì òºãðºãò õ¿ð÷ ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 23.1 òýðáóì òºãðºãººð íýìýãäëýý. Áàíêóóäûí àøèãò àæèëëàãàà èéíõ¿¿ íýìýãäýõýä õ¿¿ãèéí îðëîãûí ºñºëò ºíäºð áàéñàí íü íºëººëæýý. Õ¿¿ãèéí îðëîãûí õýìæýý 652.8 òýðáóì òºãðºãò õ¿ð÷ ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 166.1 òýðáóì òºãðºãººð ºññºí áîë õ¿¿ãèéí çàðäàë 393.7 òýðáóì òºãðºãò õ¿ð÷ ºìíºõ îíîîñ 103.7 òýðáóì òºãðºãººð íýìýãäæýý.

Íèéò ýõ ¿¿ñâýðò ýçëýõ õàðèëöàõ, õàäãàëàìæèéí õóâèéí æèí 70.1 õóâü áàéãàà íü ºìíºõ îíîîñ 4 íýãæýýð íýìýãäæýý. Õàðèí áàíê ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãààñ òàòñàí ýõ ¿¿ñâýðèéí íèéò ýõ ¿¿ñâýðò ýçëýõ õóâü õýìæýý ºìíºõ îíû ýöñýýñ 0.8 íýãæýýð ºñºâ.

Çóðàã 58: Ýõ ¿¿ñâýðèéí á¿òýö (õóâèàð)

20%

27%

23%

24%

46%

45%

44%

46%

16%

7%

5%

6%

14%

10%

11%

12%

4%

10%

9%

12%

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

2009.12

2010.12

2011.12

2012.08

,

76


Øèãòãýý 3: Ìýäðýìòãèé áàéäëûí øèíæèëãýý (ñòðåññ òåñò)

Îëîí óëñàä Òºâ áàíêóóä ìýäðýìòãèé áàéäëûí øèíæèëãýýã ìèêðî áîëîí ìàêðî ò¿âøèíä õèéäýã. Óã øèíæèëãýýíèé ¿íäñýí çîðèëãî ñèñòåìèéã ýðñäýëýýñ ñýðãèéëýõ, ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõàä ÷èãëýõ áºãººä òóõàéí ñàëáàð íü ãýíýòèéí ýðñäýë áèé áîëâîë ÿàæ íºëººëºõèéã ãàðãàæ èðäýã. Ìàêðî ìýäðýìòãèé áàéäëûí øèíæèëãýýã ýäèéí çàñãèéí òóõàéí íýã ¿ç¿¿ëýëò ººð÷ëºãäºõºä ñàíõ¿¿ãèéí ñàëáàðûí áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä íºëººëºõ íºëººëëèéã òîîöäîã áîë ìèêðî ò¿âøíèé øèíæèëãýý íü òóõàéí íýã ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãûí òºëáºðèéí ÷àäâàð, çîõèñòîé õàðüöààíû ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä ñàíõ¿¿ãèéí àëèâàà ýðñäýë õýðõýí íºëººëæ áîëîõûã òîîöîõ øèíæèëãýý þì. Ìýäðýìòãèé áàéäëûí øèíæèëãýýã äàðààõ 2 ýðñäýëèéí õóâüä òîîöëîî.

• Çýýëèéí ýðñäýëèéí ìýäðýìòãèé áàéäëûí øèíæèëãýý• Õºðâºõ ÷àäâàðûí ýðñäýëèéí ìýäðýìòãèé áàéäëûí øèíæèëãýý

Òóõàéí ýðñäýëèéí õóâüä áàíêíû ñàëáàðò íºëººëæ áîëîõ áîëîìæèò õóâèëáàðóóäûã (ñöåíàðè) ò¿¿õýí õóãàöààíä ¿ç¿¿ëæ áàéñàí íºëººëºë áîëîí øóóä òààìàãëàë ãýñýí ¿íäñýí õî¸ð àðãààð ñîíãîí àâ÷ õèéäýã. Çýýëèéí áîëîí çàõ çýýëèéí ýðñäýëèéí ¿íýëãýýíä ñîíãîñîí ñöåíàðèóä íü òóõàéí áàíê áîëîí íèéò ñàëáàðûí õýìæýýíèé ººðèéí õºðºíãèéí õ¿ðýëöýýíèé øààðäëàãàä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººã òîîöñîí áîë õºðâºõ ÷àäâàðûí ýðñäýëèéí ñòðåññ òåñòýýð òóõàéí öî÷ðîëîîñ íèéò ñàëáàð áîëîí òóõàéí áàíêíû òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðûí ¿ç¿¿ëýëòýä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººã òóñ òóñ òîîöëîî.

Çóðàã 59: Çýýëèéí ýðñäýëèéí ñòðåññ òåñò Çóðàã 60: Õºðâºõ ÷àäâàðûí ýðñäýëèéí ñòðåññ

32%28%

24%

35% 35% 35%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

40%

15%14%

14%

15% 15% 15%

5%

7%

9%

11%

13%

15%

17%Øîêûí äàðààØîêûí äàðàà Øîêûí ºìíºØîêûí ºìíº

Òàéëáàð: Çýýëèéí ýðñäýëèéí õóâüä ñóë, äóíä áîëîí õ¿÷òýé ñöåíàðèóäûã ñîíãîõäîî îäîîãèéí ÷àíàðûí àíãèëàëä á¿ðòãýëòýé áàéãàà çýýëèéí ¿ëäýãäýë íü õàðãàëçàí 10, 20 áîëîí 30 õóâèàð íýã àíãèëëààð áóóðàõ (ìóó çýýëèéí àíãèëàëä áàéãàà çýýë àíãèëàë øèëæèõã¿é) òîõèîëäëóóäûã ñîíãîëîî. Õºðâºõ ÷àäâàðûí ýðñäýëèéí õóâüä íèéò ýõ ¿¿ñâýðèéí 5, 10 áîëîí 15 õóâü íü ãàäàãøëàõ òîõèîëäîëä áàíêíû ñàëáàðûí òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðûí õàðüöààíä îðîõ ººð÷ëºëò¿¿äèéã õàðóóëàâ.

Íèéò çýýëèéí ¿ëäýãäëèéí 10 õóâü íü îäîî áàéãàà àíãèëëààñ íýã øàòààð áóóðàõàä ñóë ñöåíàðèéí õóâüä áàíêíû ñàëáàðûí ººðèéí õºðºíãèéí õ¿ðýëöýýíèé ¿ç¿¿ëýëò 0.5 íýãæ õóâèàð, äóíä ñöåíàðèéí õóâüä 1 íýãæ õóâèàð õàðèí õ¿÷òýé ñöåíàðèéí õóâüä 1.5 íýãæ õóâèàð òóñ òóñ áóóðàõààð áàéíà. Øèíæèëãýýíýýñ õàðàõàä ººðèéí õºðºíãèéí çîõèñòîé õàðüöààíû ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü äýýðõ ñöåíàðèéí äàðààõ áàéäëààð çºâøººðºãäºõ äîîä õÿçãààðëàëòààñ 1.8-ààñ 2.8 íýãæ õóâèàð ºíäºð áàéíà.

77


Íèéò ýõ ¿¿ñâýðèéí 5, 10 áîëîí 15 õóâü ãàäàãøëàõàä áàíêóóäûí òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðûí ¿ç¿¿ëýëò 3.4-ººñ 11.4 íýãæ õóâü õ¿ðòýë áóóðàõààð áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Ñóë áîëîí äóíäàæ ñöåíàðèéí õóâüä çîõèñòîé õàðüöààíû ¿ç¿¿ëýëòèéã á¿ðýí õàíãàæ áàéãàà áîë õ¿÷òýé ñöåíàðèéí õóâüä òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðûí çîõèñòîé õàðüöàà íü çºâøººðºãäºõ ò¿âøíººñ 1.2 íýãæýýð áàãà áîëîõîîð áàéíà.

Çîõèñòîé õàðüöààíû ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Ìîíãîëáàíêíû Åðºíõèéëºã÷èéí 2010 îíû 7 äóãààð ñàðûí 30-íû ºäðèéí 460 òîîò òóøààëààð áàòëàãäñàí “Áàíêíû ¿éë àæèëëàãààíû çîõèñòîé õàðüöààíû øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã òîãòîîæ, ò¿¿íä õÿíàëò òàâèõ æóðàì”-ûí äàãóó ººðèéí õºðºíãèéí çîõèñòîé õàðüöààíû øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áàíêíû ñàëáàðûí õýìæýýíä 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí ýöñèéí áàéäëààð 15.2 õóâüä õ¿ð÷ ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 1 íýãæýýð ºñ÷ýý. Õàðèí íýãä¿ãýýð çýðýãëýëèéí ººðèéí õºðºíãèéí õ¿ðýëöýýíèé ¿ç¿¿ëýëò 11.4 õóâü áàéãàà íü çîõèñòîé õàðüöààíû ¿ç¿¿ëýëòèéã á¿ðýí õàíãàæ áàéíà. Íèéò ýðñäýëýýð æèãíýñýí àêòèâûí õýìæýý 7.5 èõ íàÿä òºãðºãò õ¿ð÷ ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 2 èõ íàÿä òºãðºãººð íýìýãäëýý. 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí ýöñèéí áàéäëààð ººðèéí õºðºíãèéí çîõèñòîé õàðüöààíû äîîä õýìæýýã íýã ë áàíê õàíãàí àæèëëààã¿é áàéíà.

Çóðàã 61: ªºðèéí õºðºíãèéí õ¿ðýëöýýíèé ¿ç¿¿ëýëò

Òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðûí ¿ç¿¿ëýëò 2012 îíû 08 äóãààð ñàðûí ýöñèéí áàéäëààð 31.7 õóâüä õ¿ð÷ ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 4.6 íýãæýýð áóóð÷ýý. Ýíý íü Ìîíãîëáàíêíû òîãòîîñîí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã (25%) á¿ðýí õàíãàæ áàéíà.

Íýã çýýëäýã÷, ò¿¿íä õîëáîãäîõ ýòãýýäýä îëãîñîí çýýëèéí õÿçãààðëàëò áîëîí áàíêíû õîëáîãäîõ ýòãýýäýä îëãîñîí çýýëèéí õÿçãààðëàëòûã õàíãààã¿é áàéãàà çàðèì áàíêóóäàä àëáàäëàãûí àðãà õýìæýýã àâ÷ àæèëëàæ áàéíà. Ñèñòåìèéí õýìæýýíä çýýëèéí òºâëºðºë ºíäºð áàéãàà áºãººä 50 òîì çýýë, íèéò çýýëèéí õàðüöàà 2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí

78


ýöñèéí áàéäëààð 26.4 õóâüä õ¿ðñýí áîë 50 òîì çýýë, íèéò ººðèéí õºðºíãèéí õàðüöàà 149.7 õóâüä õ¿ðëýý.

Îíû ýõíèé 8 ñàðûí áàéäëààð ãàäààä âàëþòûí öýâýð íýýëòòýé ïîçèöèéí õýìæýý 9.8 òýðáóì òºãðºãò õ¿ðýâ. Áàíêíû ñàëáàðûí õýìæýýíä ãàäààä âàëþòûí çîõèñòîé õàðüöààíû ¿ç¿¿ëýëò íýãæ âàëþòûí õóâüä (±15%)-1.3 õóâü áàéãàà áîë íèéò âàëþòûí õóâüä (±40%) 2.9 õóâü áàéãàà íü çîõèñòîé õàðüöààíû øààðäëàãûã á¿ðýí õàíãàæ áàéíà.

Ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëò (FSI) óëñ îðíóóäòàé õàðüöóóëñàí ñóäàëãààÒóõàéí áàíêíû ýðñäýë äààõ ÷àäâàðûã èëýðõèéëäýã ãîëëîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí íýã íü ººðèéí õºðºíãèéí õ¿ðýëöýýíèé ¿ç¿¿ëýëò áºãººä ýíýõ¿¿ õàðüöàà 12 õóâü áàéõààð çààñàí áàéäàã. Óã ¿ç¿¿ëýëò íü áàíêíû ñàëáàðûí õýìæýýíä 15.2 õóâü áàéãàà íü áóñàä îðíóóäûí12 ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé îéðîëöîî áàéíà.

Çóðàã 62: ªºðèéí õºðºíãèéí çîõèñòîé õàðüöàà, % Çóðàã 63: ÍÇªÕ çîõèñòîé õàðüöàà, %

13.614.9

12.1 12.413.5

12.111.4

0.0

2.0

4.0

6.0

8.0

10.0

12.0

14.0

16.0

18.0

EUR EM G20 OECD WHD APD

Core FSIs for Deposit Takers EUR EM 15.9 17

13.6 14 ( ) 7.6 6 ( ) 0.5 1

( ) 4.6 14 27.8 28 64.4 55

15.9

17.4

15.014.7

16.5

15.1 15.2

13.0

13.5

14.0

14.5

15.0

15.5

16.0

16.5

17.0

17.5

18.0


Íýãä¿ãýýð çýðýãëýëèéí ººðèéí õºðºíãèéí ¿ç¿¿ëýëò ñàëáàðûí õýìæýýíä 11.4 õóâü áàéíà. Áàíêóóäûí ýðñäýë äààõ ÷àäâàðûã ñàéæðóóëàõ, ººðèéí õºðºíãèéí õýìæýýã íýìýãä¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ Ìîíãîëáàíêíû Åðºíõèéëºã÷èéí 2011 îíû 7 äóãààð ñàðûí 8-íû ºäðèéí 404 òîîò òóøààëààð õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãèéí äîîä õýìæýýã íýìýãä¿¿ëæ 16 òýðáóì òºãðºãò õ¿ðãýí 2013 îíû 5 äóãààð ñàðààñ ýõëýí õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãûã òàâüñàí.

Çýýëèéí ºíäºð ºñºëòººñ õàìààðààä ººðèéí õºðºíãèéí ¿ç¿¿ëýëò áóóð÷ áàéñàí õýäèé ÷ 2012 îíîîñ çýýëèéí ºñºëò òîãòâîðæèí áàíêóóäûí àøèãò àæèëëàãàà ºñ÷, çàðèì

12 WHD – (Western hemisphere countries), ED (emerging and developing economies) – õºãæèæ áàéãàà ýäèéí çàñàãòàé îðíóóä, OECD-ýäèéí çàñàã õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí îðíóóä(organization for eco-nomic cooperation and development), G20-èõ 20 îðíóóä (group of 20 countries), EUR- åâðîïûí îðíóóä (European countries), APD – àçè, íîìõîí äàëàéí îðíóóä(asian and pacifi c countries)

Óëñ îðíóóäûí áîëîí á¿ëã¿¿äèéí ñàíõ¿¿ãèéí òîãòâîðòîé áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ÎÓÂÑ-ä ìýäýýëñýí áîëîìæèò ñ¿¿ëèéí õóãàöààãààð íü àâñàí áîëíî.

79


áàíêóóä õóâü íèéë¿¿ëñýí õºðºíãº áîëîí õî¸ðäîã÷ ºãëºãèéí õýìæýýãýý íýìýãä¿¿ëñýí çýðýã íü ººðèéí õºðºíãèéí õ¿ðýëöýýíèé ¿ç¿¿ëýëòèéã ºñãºëºº.

Çóðàã 64: ×àíàðã¿é çýýë, íèéò çýýëèéí õàðüöàà (õóâèàð)

7.6

6.4

3.2

4.8

2.5 2.4 2.6

0.0

1.0

2.0

3.0

4.0

5.0

6.0

7.0

8.0

9.0


Áàíêíû òóõàé õóóëü øèíý÷ëýãäýí áàòëàãäñàíòàé õîëáîîòîéãîîð Ìîíãîëáàíê, Ñàíãèéí ÿàìíààñ õàìòðàí 2010 îíä “Àêòèâûã àíãèëàõ, ò¿¿íä ýðñäýëèéí ñàí áàéãóóëæ, çàðöóóëàõ æóðàì”-ûã øèíý÷ëýí áàòàëñàí áºãººä óã æóðìààð àêòèâûã àíãèëàõ ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ çààëòóóäûã èë¿¿ ÷àíãàòãàæ ºãñºí.

Çýýëèéí ÷àíàðûã õýìæèõ ãîë ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ ÷àíàðã¿é çýýëèéí õàðüöàà íü á¿ñ íóòãèéí ò¿âøíèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä õàðüöàíãóé áàãà õýìæýýíä áàéíà. Íèéò çýýëä ÷àíàðã¿é çýýëèéí ýçëýõ õýìæýý áóóð÷ áàéãàà íü íèéò çýýëèéí ºñºëòòýé õîëáîîòîé þì.

Áàíêíû ñàëáàðûí àøèãò àæèëëàãàà 2010 áîëîí 2011 îíä ñàéæèðñàí íü ººðèéí õºðºíãèéí ºãººæ áîëîí àêòèâûí ºãººæ ºñºõºä ãîëëîí íºëººëëºº. Áóñàä á¿ñ íóòãóóäòàé õàðüöóóëàõàä àêòèâûí ºãººæèéí õýìæýý 0.5-1.7 íýãæýýð èë¿¿ áàéãàà íü áàíêóóäûí àøèãò àæèëëàãàà ºíäºð áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

ªºðèéí õºðºíãèéí ºãººæèéí ¿ç¿¿ëýëò á¿ñ íóòãèéí ò¿âøèíòýé õàðüöóóëàõàä ºíäºð áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Äîîðõ çóðãààñ õàðàõàä Åâðîïûí á¿ñ íóòàãò õàìãèéí áàãà áóþó 4.6 õóâü áàéíà. Çýýëèéí õ¿¿ãèéí îðëîãî, ¿íýò öààñíû õ¿¿ãèéí îðëîãûí ºñºëòòýé õîëáîîòîéãîîð áàíêóóäûí àøèãò àæèëëàãàà ñàéæèð÷ áàéãàà áºãººä ýíý íü ººðèéí õºðºíãèéí ºãººæ, àêòèâûí ºãººæèéã íýìýãä¿¿ëýõýä ãîëëîõ íºëººã ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

80


Çóðàã 65: Àêòèâûí ºãººæèéí ¿ç¿¿ëýëò (õóâèàð) Çóðàã 66: ªºðèéí õºðºíãèéí ºãººæèèéí ¿ç¿¿ëýëò (õóâèàð)

4.614.0

15.0

7.7

19.5

14.8

16.1

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0EUR

EM

G20

OECD

WHD

APD

0.5 1.5

1.3

0.6

2.0

1.2

2.5

0.00.51.01.52.02.5

EUR

EM

G20

OECD

WHD

APD

Òàéëáàð: Àêòèâûí ºãººæ áîëîí ººðèéí õºðºíãèéí ºãººæèéã òîîöîîëîõäîî æèëèéí õóãàöààíä äóíäàæëàí òîîöîîëëûã õèéñýí áîëíî.

Ìîíãîëáàíêíû Åðºíõèéëºã÷èéí 2011 îíû 4 ä¿ãýýð ñàðûí 8-íû ºäðèéí 213 òîîò òóøààëààð òºëáºð ò¿ðãýí ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðûí çîõèñòîé õàðüöààíû ¿ç¿¿ëýëòèéã áàíêóóäàä òîãòîîñîí áºãººä óã õàðüöàà íü õàìãèéí áàãàäàà 18 õóâü áàéõààð çààñàí áîë ìºí îíû 11 ä¿ãýýð ñàðä 25 õóâüä õ¿ðãýõ øèéäâýð ãàðñàí.

Çóðàã 67: Õºðâºõ àêòèâ íèéò àêòèâûí õàðüöàà Çóðàã 68: Õºðâºõ àêòèâ ÁÕÝ¯ õàðüöàà

64.4

55.4

63.466.6

54.850.9

30.5

0.0

10.0

20.0

30.0

40.0

50.0

60.0

70.0

80.0


27.8

28.5

26.4

28.0

26.1

27.1

27.7

24.5

25.0

25.5

26.0

26.5

27.0

27.5

28.0

28.5

29.0


Íèéò àêòèâò ýçëýõ õºðâºõ àêòèâûí õýìæýý á¿ñ íóòãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ºíäºð áàéãàà áîë áîãèíî õóãàöààò ýõ ¿¿ñâýðò ýçëýõ õýìæýý õàðüöàíãóé áàãà áàéíà. Çýýëèéí ºñºëò ºíäºð áàéãàà íü äýýðõè õàðüöààã áóóðàõàä íºëººëæýý.

81


Øèãòãýý 4: Äèíàìèê çýýëèéí ýðñäýëèéí ñàí

Äýëõèé íèéòèéã õàìàðñàí 2007 îíä ýõýëñýí ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûí ¿ð äàãàâàðààñ äýëõèéí óëñ îðíóóä, õÿíàí øàëãàõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóäûí ç¿ãýýñ õÿìðàë ¿¿ñýõýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã ÿàðàëòàé àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéãààã îíöîëñîí. Ñ¿¿ëèéí ¿åä çàðèì óëñóóäàä èõýýõýí àøèãëàãäàæ áóé Ìàêðî-çîõèñòîé áîäëîãûã òóõàéí óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí îíöëîãò òîõèðóóëàí îíîâ÷òîé õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé ýñýõ òàëààð èõýýõýí àíõààðàë õàíäóóëæ áàéíà. Ìàêðî-ìºíãºíèé áîäëîãûã, Ìèêðî-õÿíàëò øàëãàëòûí ¿éë àæèëëàãààòàé ¿ð àøèãòàéãààð õîñëóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ, ýíýõ¿¿ õî¸ð çîðèëãûã õàìòàä íü õàíãàõ ÷àäàìæ á¿õèé áîäëîãûí õýðýãñëèéã áèé áîëãîõ õýðýãöýý çàéëøã¿é òóëãàð÷ áàéãàà áèëýý. Ýäãýýð áîäëîãûí õýðýãñë¿¿äèéí íýã íü Äèíàìèê áóþó Ìº÷ëºã ñºðñºí ýðñäýëèéí ñàí þì.

Äèíàìèê ýðñäýëèéí ñàíãèéí òóõàé îéëãîëòûã àíõ Èñïàíèéí Òºâ áàíêíààñ 2000 îíä òàíèëöóóëæ, òóõàéí ¿åä í¿¿ðëýýä áàéñàí õýò èõ çýýëèéí ºñºëòèéã òîãòâîðæóóëàõ çîðèëãîîð õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí. Òóñ óëñàä 1990-ýýä îíû äóíä ¿åýñ áàíêóóäûí õîîðîíä õÿìä, áàãà õ¿¿òýé çýýëèéí ¿éë÷èëãýýãýýð ºðñºëäºõ õàíäëàãà èõýññýíýýð çýýëèéí õýìæýý îãöîì ºñ÷, íèéò çýýë äýõ ÷àíàðã¿é çýýëèéí õóâèéí æèí áóóð÷ ýõýëñýí áºãººä ÷àíàðã¿é çýýëä õàðãàëçàõ çýýëèéí ýðñäýëèéí ñàíãèéí õóâèéí æèí íü áóñàä OECD-èéí îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä õàìãèéí áàãà (1999 îíû áàéäëààð) ¿ç¿¿ëýëòòýéä òîîöîãäîæ áàéñàí. Ò¿¿í÷ëýí òóñ óëñûí äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîäèò ºñºëò áîëîí çýýëèéí ýðñäýëèéí ñàíãèéí õóâèéí õîîðîíäûí êîððåëÿöèéí êîýôôèöåíò íü 1991-1999 îíûã õàìðàõ õóãàöààíä äýýðõ îðíóóäòàé õàðüöóóëàõàä õàìãèéí ºíäºð áàéñàí. ªºðººð õýëáýë, òóñ óëñûí çýýëèéí ýðñäýëèéí ñàíãèéí õóâü õýìæýý íü ýäèéí çàñãèéí ìº÷ëºãèéã äàãàñàí áóþó ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ¿åä áàãàñ÷, õÿìðàëûí ¿åä èõñýõ øèíæòýé áîëñîíîîñ ãàäíà, ºñºëòèéí ¿åä çýýëèéí ýðñäýëèéí áîäèò ¿íýëãýýã áóóðóóëàõ, ýðñäýë ºíäºðòýé òºñºëä çýýë îëãîõ ¿çýãäýë èõýñ÷ áàéñàí.

Èéìä, áàíêóóäààñ îëãîñîí çýýëèéã òàéëàí òýíöýëä öýâýð ä¿íãýýð òóñãàõäàà áîäèò ýðñäýëèéí õýìæýýã áóóðóóëæ ýñâýë ºñãºæ òóñãàõ çºð÷ëèéã àðèëãàõ, íóóãäìàë øèíæòýé áàéñàí ýðñäýëèéí ñàíãèéí õýìæýýã òàéëàíä òóñãóóëàõ ¿¿äíýýñ äèíàìèê ýðñäýëèéí ñàíã õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí.

Èñïàíèéí Òºâ áàíêíààñ íýã òàëààñ íóóãäìàë øèíæòýé áàéãàà çýýëèéí ýðñäýëèéã áîäèòîîð òàéëàí òýíöýëä òóñãàõ, íºãºº òàëààñ çýýëèéí ºñºëòºä õàìààðàõ ýðñäýëèéí ñàí áàéãóóëàëòûí öàã õóãàöààíû õîöðîãäëûã àðèëãàõ çîðèëãîîð Åðºíõèé ýðñäýëèéí ñàí (General provision)-ãèéí îíîâ÷òîé õýìæýýã òîîöîîëîõ ñòàòèñòèê çàãâàð÷ëàëûã áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí. Äèíàìèê ýðñäëèéí ñàí íü òýäýíä çýýëèéí õýò ºíäºð ºñºëòèéã õÿçãààðëàõ, õÿìðàëûí áóñ öàãò ò¿¿íýýñ õàìãààëàõ íººö ñàíã á¿ðä¿¿ëýõ áîëîìæèéã îëãîíî ãýæ ¿çñýí. Íèéò ýðñäýëèéí ñàíã i) Åðºíõèé áîëîí ii) Òóñãàé ýðñäýëèéí ñàíä àíãèëñàí áàéäàã.

Åðºíõèé ýðñäýëèéí ñàíãèéí ýäèéí çàñãèéí óòãà ñàíàà íü òóõàéí çýýëèéí çîðèóëàëò, ýäèéí çàñãèéí ñàëáàð íü íóóãäìàë ýðñäýëèéã äàãóóëæ áàéäàã òóë óã ýðñäýëèéã áàíêóóäààñ àíõ îëãîõ çýýëèéí ¿íýëãýýíä øèíãýýõ øààðäëàãàòàé ãýñýí áàéð ñóóðèéã Èñïàíèé Òºâ áàíê áàðèìòàëæ ýõýëñýí.

82


Çýýëèéí çîðèóëàëò, ýäèéí çàñãèéí ñàëáàð áîëîí åðºíõèé ýðñäýëèéí ò¿âøèíãýýñ õàìààð÷ åðºíõèé ýðñäýëèéí ñàíãèéí òîîöîîã 6 òºðëèéí çýýëèéí àíãèëëûí õóâüä ÿëãàâàðòàéãààð òîãòîîäîã. Äèíàìèê ýðñäýëèéí ñàíã íýâòð¿¿ëýõýä á¿ðòãýë, àóäèò, ñàíõ¿¿ãèéí òàéëàãíàë, òàòâàðûí õºíãºëºëòòýé õîëáîîòîéãîîð îëîí óëñûí ñòàíäàðòóóä, õóóëü, æóðàìòàé ¿ë íèéöýõ áàéäàë ¿¿ñäýã. Èñïàíèéí çàãâàðûã øóóä õýðýãæ¿¿ëýõýä ñàéí ÷àíàðûí çýýëèéí ýðñäëèéí ºãºãäëèéí ñàíã áèé áîëãîñîí áàéõ õýðýãòýé.

1997 îíû õÿìðàëûí äàðàà Àçèéí îðíóóäàä àêòèâûí ýðñäýëèéí ñàí áàéãóóëàõ õóâèéã íýìýãä¿¿ëýõ, øààðäëàãûã íàðèéâ÷ëàõ, îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä îéðòóóëàõ àæèë ýð÷èìòýé õèéãäñýí.

Ç¿¿í áîëîí ç¿¿í ºìíºä Àçèéí òýðã¿¿ëýõ ýäèéí çàñàãòàé îðíóóäàä çýýëèéí ýðñäýëèéí ñàíã ñàëáàð, ñàíõ¿¿ãèéí áàéäëààð íü ÿëãàâàðòàé áàéãóóëäàã òóðøëàãà ò¿ãýýìýë áàéíà. Ìºí ýíý íü ºìíºä Àçèéí îðíóóäàä ÷ áèé. Èíäîíåçèä áàðüöàà õºðºíãèéí ºíººãèéí ºðòãèéã öýâýðø¿¿ëñýí çýýëèéí ¿ëäýãäýë äýýð ñàí áàéãóóëæ áîëäîã áàéíà. Ôèëëèïèíèä ýðñäýë áàãàòàé õýâèéí çýýëä 1 õóâèàð, çýýëèéí àíõíû íºõöºëä ººð÷ëºëò îðóóëñàí áóþó á¿òöèéí ººð÷ëºëò õèéãäñýí õýâèéí çýýëä 5 õóâèàð ýðñäëèéí ñàí áàéãóóëäàã áàéíà. Èíäîíåçèéí áàíêóóä áàðüöàà õºðºíãèéí øèíæ ÷àíàðûã õàðãàëçàí ººð ººð õóâèàð ýðñäëèéí ñàíã áàéãóóëäàã. ÁÍÑÓ-ä êàðòûí áîëîí îðîí ñóóöíû çýýëä áèçíåñèéí çýýëýýñ ºíäºð õóâèàð ñàí áàéãóóëàõûã áàíêóóäààñ øààðääàã áàéíà. Ìºí äýýðõ îðíóóäàä çýýëèéí çýðýãëýë, ýðñäëèéí ¿íýëãýýíä òóëãóóðëàí òóñãàé ýðñäëèéí ñàí áàéãóóëäàã òóðøëàãàòàé áàéíà.

Àçèéí îëîí îðîíä îëîí óëñûí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí ñòàíäàðòûã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ áýëòãýë àæëûã ýõýëñýí áàéíà. ßïîí óëñ äîòîîäûí åðºíõèé á¿ðòãýëèéí ñòàíäàðòûã îëîí óëñûí ñòàíäàðòòàé íèéö¿¿ëýõ àæëûã õèéæ áàéãàà áîë Ìàëàéçàä 2010 îíä 39 ä¿ãýýð ÎÓÍÁÁÑ-ûã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæýý. Òàéëàíäàä 2013 îí ãýõýä á¿õ áàíêóóä çýýëèéí ýðñäëèéí ñàíã áàéãóóëàõäàà 39 ä¿ãýýð ÎÓÍÁÁÑòàíäàðòûí äàãóó õèéäýã áîëîõîîð òºëºâëºæ áàéíà.

Öººíã¿é Àçèéí óëñóóä îëîí óëñûí ñòàíäàðòûã çýýëèéí ýðñäëèéí ñàí áàéãóóëàõäàà ìºðäºæ àøèãëàäàã. Æèøýýëáýë Õîíã-Êîíã, Ñèíãàïóð, Ôèëëèïèí, ÁÍÑÓ çýðýã óëñóóä 39 ä¿ãýýð ÎÓÍÁÁÑ-ûã á¿ðýí àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí îðíóóä þì.

Ìîíãîë óëñûí õóâüä çýýëèéí ýðñäëèéí ñàíã 2010 îíä Ñàíãèéí ñàéä, Ìîíãîëáàíêíû Åðºíõèéëºã÷èéí õàìòàðñàí òóøààëààð øèíý÷ëýí áàòàëñàí “Àêòèâûã àíãèëàõ, àêòèâûí ýðñäëèéí ñàí áàéãóóëæ, çàðöóóëàõ æóðàì”-ûí äàãóó áàéãóóëæ áàéíà. Çýýëèéí áîëîí àêòèâûí ÷àíàðûí 5 àíãèëàë áàéäàã áºãººä çýýëèéã õóãàöààíû áîëîí ÷àíàðûí õ¿÷èí ç¿éëèéã õàðãàëçàí àíãèëäàã. Ìîíãîëáàíêíààñ àêòèâûí ýðñäëèéí ñàíãèéí íÿãòëàí áîäîõ á¿ðòãýëèéí îëîí óëñûí ñòàíäàðò, ìº÷ëºã ñºðñºí çýýëèéí ýðñäëèéí ñàíã íýâòð¿¿ëýõ áîëîìæèéí òàëààð ñóäàëæ áàéíà.

83


3.1.10 Ìîíãîë óëñûí òºñºâ

Ìîíãîë óëñûí òºñâèéí íýãäñýí îðëîãî áà òóñëàìæèéí ä¿í 2012 îíû ýõíèé 8 ñàðûí áàéäëààð 3125.0 òýðáóì òºãðºã, íèéò çàðëàãà áà öýâýð çýýëèéí ä¿í 3582.6 òýðáóì òºãðºãò õ¿ð÷ òýíöâýðæ¿¿ëñýí òºñâèéí íèéò òýíöýë 483.1 òýðáóì òºãðºãèéí àëäàãäàëòàé áàéíà.

Õ¿ñíýãò 9: 2012 îíû ýõíèé 7 ñàðûí óëñûí íýãäñýí òºñâèéí ã¿éöýòãýë (òýðáóì òºãðºã)

Ýõ ñóðâàëæ: Òºñâèéí ñàðûí ã¿éöýòãýë

Íèéò îðëîãî áà òóñëàìæèéí ä¿í 3125.0 òýðáóì òºãðºãò õ¿ðñýí íü ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 13.3 õóâü áóþó 368.0 òýðáóì òºãðºãººð èõ áàéíà. Òºñâèéí íèéò îðëîãî áà òóñëàìæèéí 98.8 õóâèéã á¿ðä¿¿ëñýí óðñãàë îðëîãî 14.2 õóâü áóþó 383.5 òýðáóì òºãðºãººð íýìýãäæýý. Óðñãàë îðëîãûí 90.0 õóâèéã á¿ðä¿¿ëñýí òàòâàðûí îðëîãî ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 18.7 õóâü áóþó 437.5 òýðáóì òºãðºãººð íýìýãäýæ 2780.2 òýðáóì òºãðºãò õ¿ðñýí áîë òàòâàðûí áóñ îðëîãî 14.9 õóâü áóþó 54.0 òýðáóì òºãðºãººð áóóð÷ýý. Äîòîîäûí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé òàòâàðûí îðëîãûí 80.0 õóâèéã á¿ðä¿¿ëñýí íýìýãäñýí ºðòãèéí àëáàí òàòâàð 19.2 õóâü áóþó 133.2 òýðáóì òºãðºã, òóñãàé çîðèóëàëòûí îðëîãî (äîòîîäûí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé òàòâàðûí îðëîãûí 2.7 õóâü) 27.9 õóâü 6.1 òýðáóì òºãðºãººð òóñ òóñ ºññºí áîë îíöãîé àëáàí òàòâàð (äîòîîäûí áàðàà, ¿éë÷èëãýýíèé òàòâàðûí îðëîãûí 17.3 õóâü) 6.4 õóâü áóþó 12.2 òýðáóì òºãðºãººð áóóðñàí íü àâòîáåíçèí, äèçåëü ò¿ëøèíä íîãäóóëàõ îíöãîé àëáàí òàòâàðûí õóâü õýìæýýã òýãëýñýíòýé õîëáîîòîé þì. Ìºí ãàäààä õóäàëäààíû îðëîãûí 99.9 õóâèéã á¿ðä¿¿ëäýã èìïîðòûí áàðààíû àëáàí òàòâàð ºíãºðñºí îíä æèëèéí 74.5 õóâèàð ºññºí ÷ ýíý îíû ýõíèé 8 ñàðûí áàéäëààð ºìíºõ îíû ìºí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä 2.7 õóâü áóþó 5.9 òýðáóì òºãðºãººð ºññºí áàéíà.

84


Çóðàã 69: Íèéò îðëîãî áà òóñëàìæ Çóðàã 70: Íèéò çàðëàãà áà öýâýð çýýë

Òºñâèéí çàðëàãà. Òºñâèéí íèéò çàðëàãà áà öýâýð çýýëèéí ä¿í ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 41.6 õóâü áóþó 1052.6 òýðáóì òºãðºãººð ºñ÷ 3582.6 òýðáóì òºãðºãò õ¿ð÷ýý.

Òàéëàíò ñàðä óðñãàë çàðäàë ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 40.7 õóâü áóþó 798.9 òýðáóì òºãðºãººð ºñ÷ 2761.0 òýðáóì òºãðºãò, õºðºíãèéí çàðäàë 82.4 õóâü áóþó 352.2 òýðáóì òºãðºãººð ºñ÷ 779.9 òýðáóì òºãðºãò, ýðãýæ òºëºãäºõ öýâýð çýýë 70.3 õóâü áóþó 98.5 òýðáóì òºãðºãººð áóóð÷ 41.6 òýðáóì òºãðºãò òóñ òóñ õ¿ð÷ýý.

Óðñãàë çàðäëûã á¿ðýëäýõ¿¿í òóñ á¿ðýýð íü ¿çâýë, áàðàà ¿éë÷èëãýýíèé çàðäàë (óðñãàë çàðäëûí 43.4 õóâü) ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 327.3 òýðáóì òºãðºã, òàòààñ áà øèëæ¿¿ëýã (óðñãàë çàðäëûí 54.3 õóâü) 434.1 òýðáóì òºãðºã, çýýëèéí ¿éë÷èëãýýíèé òºëáºð (óðñãàë çàðäëûí 2.3 õóâü) 37.5 òýðáóì òºãðºãººð òóñ òóñ ºñ÷ýý.

85


3.2 ÄÝËÕÈÉÍ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÒªËªÂ

2011 îíû ñ¿¿ë÷, 2012 îíû ýõíýýñ õºãæèíã¿é îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ñààðñíààñ 2008/09 îíû õÿìðàëûí ¿åä òîãòâîðòîé áàéñàí Õÿòàäûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò áóóð÷ ýõëýýä áàéíà. Õºãæèíã¿é îðíóóäûí ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàë ã¿íçãèéð÷, ò¿¿õèé ýäèéí òîìîîõîí õýðýãëýã÷ Õÿòàäûí ºñºëò ñààð÷ áàéãàà íü ìàíàé óëñûí ýêñïîðòûí ãîë ò¿¿õèé ýäèéí ¿íýä ñºðãººð íºëººëæ, öààøëààä ýêñïîðòûí îðëîãûã áóóðóóëàõ ýðñäýëòýé áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí äýëõèéí ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàë ã¿íçãèéðâýë ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàëò áóóð÷, ýð÷èìòýé õºãæèæ áóé îðíóóäûí áîäèò ñåêòîð, ¿éëäâýðëýëèéã áóóðóóëàõ ýðñäýëòýé áàéíà.

ÀÍÓ, Åâðî á¿ñ 2013 îíä ýäèéí çàñãèéí õ¿íäðýëýý äàâæ ÷àäàõ ýñýõ, Õÿòàä óëñ ãàäààä ýäèéí çàñãèéí ñºðºã øîêûí õàðèóä îíîâ÷òîé àðãà õýìæýý àâ÷ ò¿¿õèé ýäèéí ýðýëòèéã ñýðãýýõ ýñýõýýñ ìàíàé ýäèéí çàñãèéí îéðûí èðýýä¿éí òºëºâ øóóä õàìààðàõ þì. Èéìýýñ áîëçîøã¿é ýðñäýëèéã óðüä÷èëàí õàðàõ, ìàêðî ýäèéí çàñãèéí çºâ áîäëîãî ÿâóóëàõûí òóëä ãàäààä ýäèéí çàñãèéí áàéäëûã áàéíãà àæèãëàæ, ñóäàëæ áàéõ ÿâäàë ìºíãºíèé áîäëîãûí øèéäâýð ãàðãàõàä íýã ÷óõàë ìýäýýëýë áîëäîã.

Äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí îéðûí èðýýä¿éí òºëºâººð äàãíàí õèéñýí îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóäûí øèíæèëãýý, òàéëàíãóóäûí ¿ð ä¿íã íýãòãýí äîð òàíèëöóóëæ áàéíà.

ÀÍÓÕóâèéí õýðýãëýý áà ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí ºñºëòººð òýòãýãäýæ 2012 îíû ýõíèé óëèðàëä ÀÍÓ-ûí ÄÍÁ 2 õóâü ºññºí áàéíà. ªíãºðºã÷ îíû ñ¿¿ëèéí óëèðàëä ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õàðüöàíãóé ºíäºð áàéñàí íü õóâèéí õýðýãëýýã 2.7 õóâü íýìýãäýõýä ãîëëîí íºëººëñºí áîë öàã àãààðûí òààëàìæòàé áàéäàë íü óëèðëûí ÷àíàðòàé ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäûí ¿éë àæèëëàãààíä ýåðýãýýð íºëººëæýý. Ãýñýí õýäèé ÷ 2012 îíû 2 äóãààð óëèðàëä õóâèéí õýðýãëýý, õºðºíãº îðóóëàëò, ¿éëäâýðëýëèéí ºñºëò áóóðñàí íü ÄÍÁ-èé ºñºëòèéã áóóðóóëæ 1.7 õóâüä õ¿ðãýñýí áàéíà. Òîäðóóëáàë, îðëîãûí ò¿âøèí õàíãàëòòàé ºñººã¿é, àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí ºíäºð (8.3%), õýðýãëýã÷äèéí áàÿëàã áîëîõ ¿ë õºäëºõ õºðºíãèéí ¿íý 2006 îíû îðãèë ¿åèéíõýýñ 30 õóâü äîîãóóð áàéãàà çýðýã íü õóâèéí õýðýãëýý, æèæèãëýíãèéí õóäàëäààíä ñºðãººð íºëººëñººð áàéíà. Èíôëÿöèéí ò¿âøèí 1.4 õóâüä õ¿ð÷ áóóñàí áîëîâ÷ íýðëýñýí öàëèí 7 äóãààð ñàðûí áàéäëààð äºíãºæ 1.3 õóâèàð íýìýãäñýíýýð áîäèò öàëèí áóóð÷ýý. Ò¿¿í÷ëýí àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèíã öààøèä íýìýãä¿¿ëýõã¿éí òóëä õàìãèéí áàãàäàà ñàð òóòàì 250 ìÿíãàí øèíý àæëûí áàéð áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéãàà õýäèé ÷ ñ¿¿ëèéí 4-í ñàðä äóíäæààð 87 ìÿíãàí àæëûí áàéð áèé áîëãîñîí íü øèíýýð õºäºëìºðèéí çàõàä îðæ áàéãàà àæèëëàãñäûã ÷ àæëûí áàéðààð õàíãàõàä õ¿ðýëöýõã¿é òîî þì. Áèçíåñ

86


ýðõëýã÷èä õºðºíãº îðóóëàëòàà íýìýãä¿¿ëýí ¿éëäâýðëýëýý ºðãºæ¿¿ëýõ ñîíèðõîëã¿é áàéãàà íü Åâðî á¿ñèéí õÿìðàë, 2012 îíû ñ¿¿ëýýð “Áóøèéí òàòâàðûí õºíãºëºëò” õºòºëáºð äóóñãàâàð áîëæ, òºñâèéí çàðäàë 2 èõ íàÿä àì.äîëëàðààð àâòîìàòààð áóóðàõ òóë íèéò çàðäàë ÄÍÁ-èé 4 õóâüòàé òýíöýõ¿éö õýìæýýãýýð áóóðñíààð ãàäààä áîëîí äîòîîä ýðýëò áóóðíà ãýñýí õ¿ëýýëòòýé õîëáîîòîé þì. 2012 îíû 11-ð ñàðä åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëü áîëîõ ãýæ áàéãàà íü êîíãðåññ òºñâèéí çàðäëûí áóóðàëòààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýã öàã àëäàëã¿é àâ÷ ÷àäàõã¿é õýìýýí àæèãëàã÷èä ¿çýæ áàéãàà þì. Ãàäààä ýðýëò áóóð÷ ýõýëñýí íü ÀÍÓ-ûí àæ ¿éëäâýðèéí ýêñïîðòûí çàõèàëãà áóóð÷ 8 äóãààð ñàðä ýêñïîðòûí èíäåêñ 4713, íèéò ¿éëäâýðëýëèéí èíäåêñ 49.6 áîëæ áóóðñíààñ õàðàãäàæ áàéíà. Èéíõ¿¿ äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí òºëºâ ñóë, äîòîîä ýäèéí çàñãèéí ºñºëò 2012 îíû ñ¿¿ëýýð èë¿¿ áóóðàõ òºëºâòýé áàéãàà òóë õýðýãëýã÷èä õóâèéí õýðýãëýýãýý íýìýãä¿¿ëýõ, áèçíåñ ýðõëýã÷èä ¿éëäâýðëýëýý ºðãºæ¿¿ëýõ ñîíèðõîëã¿é áàéãàà þì. Õîëáîîíû íººöèéí áàíêíààñ ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã öààø ñààðóóëàõã¿éí òóëä øààðäëàãàòàé ¿åä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõýý ìýäýãäýýä áàéãàà áîëîâ÷ Ãðåê óëñ Åâðîïûí õîëáîîíîîñ ãàð÷, Åâðî á¿ñèéí õÿìðàë ã¿íçãèéðýõ òîõèîëäîëä ýíý àðãà íü ¿ð ä¿íòýé áàéõ ýñýõýä àæèãëàã÷èä ýðãýëçýæ áàéíà. Òèéìýýñ 2012 îíä ÀÍÓ-í ýäèéí çàñàã 2.2 õóâü ºñ÷, 2.0 õóâèéí èíôëÿöèòàé áàéõààð òºëºâòýé áàéíà.

Åâðî á¿ñÅâðî á¿ñèéí îðíóóäûí ºðèéí õÿìðàë, òýð äîòðîî Ãðåê, Èñïàíè, Èòàëè, Ïîðòóãàëü çýðýã óëñóóäûí ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàë íü òóñ á¿ñèéí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä ñºðãººð íºëººëæ 2011 îíä 1.5 õóâèéí ºñºëòòýé áàéñàí ýäèéí çàñàã 2012 îíû ýõíèé óëèðàëä îãò ºñººã¿é áîë 2 äóãààð óëèðàëä 0.4 õóâèàð áóóðñàí áàéíà. Îäîîãîîð Ãðåêèéí çàñãèéí ãàçðûí íèéò ºðèéí õàðüöàà õàìãèéí ºíäºð áóþó ÄÍÁ-íèé 132 õóâüòàé òýíöýõýýð áàéíà. Ãðåê óëñ áîíäûí ºðèéã òýãëýæ Åâðî á¿ñýýñ ãàðñàí òîõèîëäîëä òóñ óëñûí áîíäûã ýçýìøèã÷ áàíêóóä èõ õýìæýýíèé àëäàãäàë õ¿ëýýæ, õºðºíãèéí óðñãàë Ãðåêýýñ ãàäíà ºðèéí õÿìðàëòàé áàéãàà Èòàëè, Èñïàíè çýðýã óëñóóäûã õàìàð÷, òýäãýýðèéí áîíä ¿íýã¿éäýõ, Åâðî á¿ñèéí áàíêóóä ìºíãºí õºðºíãèéí äóòàãäàëä îðæ óëìààð õÿìðàë áàíê ñàíõ¿¿, áîäèò ñåêòîðò äàìæèí õàëäâàðëàõ ýðñäýëòýé áàéãàà þì. Èéìä Åâðîïûí Õîëáîîíû Êîìèññ, Åâðîïûí Òºâ áàíê áîëîí ÎÓÂÑ Ãðåêèéã Åâðî á¿ñýýñ ãàðãàõã¿é áàéõ, ºðèéí õÿìðàëûã äàâàõ, áàíêóóäûã ìºíãºí õºðºíãèéí äóòàãäàëä îðóóëàõã¿é áàéõ, çýýëèéí òàñàëäëààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çîðèëãîîð õýä õýäýí àðãà õýìæýýã àâààä áàéíà. Òóõàéëáàë, ºíãºðºã÷ îíû 12 äóãààð ñàðààñ ýõëýí 2 óäàà Åâðî á¿ñèéí 800 îð÷èì áàíêóóäàä íèéò 1018.5 òýðáóì åâðîãèéí óðò õóãàöààòàé áàãà õ¿¿òýé çýýëèéã Åâðîïûí Òºâ áàíêíààñ îëãîñîí íü Èòàëèéí ºðèéí äàðàìòûã áóóðóóëæ áîíäûí õ¿¿ã 5.19 õóâüä õ¿ðãýõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéëàà. Ò¿¿í÷ëýí Åâðîïûí õîëáîîíû êîìèññ, Åâðîïûí Òºâ áàíê, ÎÓÂÑ-ààñ Ãðåêèéí

13 Èíäåêñ 50 ¿åä 0 õóâèéí ºñºëòòýé áàéíà.

87


Çàñãèéí ãàçðûí õóãàöàà íü òóëñàí ºðèéã áàðàãäóóëàõ, áàíêíû ñàëáàðûã ìºíãºí õºðºíãººð õàíãàõ çîðèëãîîð 130 òýðáóì åâðîãèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ, ¿¿íèé õàðèóä òýòãýâýð òýòãýìæ, öàëèíãèéí çàðäëûã áóóðóóëàõ, òºðèéí àëáàí õààã÷äûí òîîã öººð¿¿ëýõ çýðãýýð òºñâèéí çàðäëûã òàíàõ íºõöëèéã òàâüñàí. 2012 îíû 2 äóãààð óëèðëûí áàéäëààð Ãðåêèéí õºðºíãº îðóóëàëò æèëèéí 21.3 õóâü, õóâèéí õýðýãëýý 7.5 õóâü òóñ òóñ áóóðààä áàéãàà áà öààøèä õýðýãæ¿¿ëýõ òºñâèéí õàòóó áîäëîãî íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä ñºðãººð íºëººëºõººð áàéíà. Èéìä Ãðåê öààøèä ýíý áàéäëààð óäààí òýñâýðëýõã¿é, õàìãèéí ýðòäýý 2013 îíû ýõýíä çàñãèéí ãàçðûí ºðèéã òýãëýæ, Åâðî á¿ñýýñ ãàðñíààð ýäèéí çàñàã íü 8.4 õóâèàð áóóðíà õýìýýí Roubini Global Economics-èéí ýäèéí çàñàã÷èä ¿çýæ áàéíà. Ãðåêýýñ ãàäíà Èñïàíè, Èòàëèéí çàñãèéí ãàçðûí ºð ñ¿¿ëèéí ñàðóóäàä ÄÍÁ-íèé 120 õóâèéã äàâæ, áîíäûí õ¿¿ òîãòìîë 7 õóâèàñ äýýã¿¿ð áàéãàà íü Åâðî á¿ñýä áàñ íýãýí ýðñäëèéã áèé áîëãîîä áàéíà. Èñïàíèéí áàíêóóäûã õºðºíãèéí äóòàãäëààñ ãàðãàõ çîðèëãîîð ýíý îíû 5 äóãààð ñàðä 100 òýðáóì åâðîãèéí òóñëàìæ îëãîõîîð áîëñîí þì. Õýäèé ÎÓÂÑ 100 òýðáóì åâðî õàíãàëòòàé ãýæ òîîöñîí õýäèé ÷ èðãýä, áèçíåñ ýðõëýã÷èä, õºðºíãº îðóóëàã÷èä õàíãàëòã¿é, õÿìðàë ãàðöààã¿é áîëíî ãýñýí õ¿ëýýëòòýé áàéãàà òóë Èñïàíè õÿìðàëä ºðòºæ, 2012 îíä ýäèéí çàñàã 2.1 õóâèàð áóóðíà õýìýýí Roubini Global Economics òààìàãëàæ áàéíà. Åâðî á¿ñèéí áóñàä îðíóóäûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò 2 äóãààð óëèðàëä ìºí ñààð÷, öààøèä áóóðàõ òºëºâòýé áàéãàà òóë Åâðîïûí Òºâ áàíêíààñ ìºíãºíèé òºëºâèéã ñóëðóóëàõ áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áîëîâ÷ òºñâèéí õàòóó áîäëîãûí ýñðýã õàíãàëòòàé ñóë áàéæ ÷àäàõã¿é áàéãàà þì. Îäîîãîîð Åâðîïûí Òºâ áàíêíààñ õÿìðàëûã äàâàõûí òóëä åâðî-áîíä ãàðãàõ, ºðèéí õÿìðàëòàé îðíóóäûí Çàñãèéí ãàçðóóäûí ºðèéã õàìòðàí òºëºõ ñàíàë ãàðãààä áàéãàà áîëîâ÷ ýíý ñàíàëûã Ãåðìàí óëñ õàòóó ýñýðã¿¿öýæ áàéãàà þì. Öààøèä áîäëîãûí ÿìàð àðãà õýìæýý àâàõ, õýðõýõ òóõàé òîäîðõîé øèéäýëä õ¿ð÷ ÷àäààã¿é áàéíà. Èéìä Ãðåê áîëîí Èñïàíèéí áàéäàë èë¿¿ õ¿íäðýýã¿é òîõèîëäîëä õàìãèéí ñàéíäàà Åâðî á¿ñèéí ýäèéí çàñàã 2012 îíä-0.35 õóâü, 2013 îíä 1 õóâü ºñíº õýìýýí Áë¿¿ìáåðã òààìàãëàæ áàéãàà áîë äýýðõ 2 óëñ Åâðî á¿ñèéã îðõèâîë 2012 îíä 0.5 õóâü, 2013 îíä 0.4 õóâèàð òóñ òóñ óíàõ òîîöîîëëûã çàðèì ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãààñ õèéãýýä áàéíà.

ÕÿòàäÕÿòàäûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò 2012 îíû ýõíèé óëèðàëä 8.1 õóâü áàéñàí áîë 2 äóãààð óëèðàëä õ¿ëýýãäýæ áàéñàí 7.7 õóâèàñ áàãà çýðýã äîîãóóð áóþó 7.6 õóâü áîëæ áóóðñàí áàéíà. ªñºëò èéíõ¿¿ ñààðàõàä äàðààõè ãàäààä áà äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëñ íºëººëæýý.

2009 îíû õÿìðàëààñ õîéø ÀÍÓ-í ýäèéí çàñàã ìàø óäààí ñýðãýæ áàéãàà, Åâðî á¿ñ õÿìðàëä îðñîí çýðýã íü Õÿòàäûí ãàäààä õóäàëäààíû ýðýëòèéã áóóðóóëàõààñ ãàäíà äîòîîä ýäèéí çàñàãò îðîõ ÃØÕÎ-ä ñºðãººð íºëººëæ áàéíà. Òóõàéëáàë 2012 îíû ýõíèé 7 ñàðûí áàéäëààð ýêñïîðò 7.8 õóâü, èìïîðò 5.5 õóâü ºñ÷ õóäàëäààíû èë¿¿äýë

88


94.1 òýðáóì àì äîëëàðò õ¿ðýýä áàéíà. Öààøèä 2012 îíä ýêñïîðò 8 õóâü, èìïîðò 10 õóâü òóñ òóñ ºñíº õýìýýí Ðóáèíèãèéí ñóäëàà÷èä òààìàãëàæ áàéíà. Ýíý íü 2011 îíòîé õàðüöóóëàõàä ìàø áàãà ºñºëò þì. (Ýêñïîðò 20.4 õóâü, èìïîðò 24.9 õóâèàð ºñ÷ õóäàëäààíû èë¿¿äýë 156.7 òýðáóì àì.äîëëàð áàéñàí). Ìºí Õÿòàäûí ýäèéí çàñàã 2011 îíä 9 õóâü, 2010 îíä 17 õóâèàð òóñ òóñ ºñ÷ áàéñàí ýíý îíû ýõíèé õàãàñò 3 õóâèàð áóóð÷ýý. Ýíý íü íýã òàëààñ äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ñààðñíààñ íèéò ãàäààä øóóä õºðºíãº îðóóëàëò òàòàð÷ áàéãàà, íºãºº òàëààñ Õÿòàäûí ºñºëò áóóð÷, ýðñäýë íýìýãäýæ áàéãààãààñ èðãýä õàäãàëàìæàà äîëëàð ëóó øèëæ¿¿ëýõ, ýñâýë õèëèéí ÷àíàäàä áàéðøóóëàõ áîëñîí òóë ãàäààä âàëþòûí äîòîãøëîõ óðñãàë òàòàðñàíòàé õîëáîîòîé ãýæ Ðóáèíèãèéí ñóäëàà÷èä ¿çýæ áàéíà.

Îðîí ñóóöíû ¿íý èõýýð ºñ÷, àëèâàà ñºðºã øîêûí ¿åä “òýñýð÷” ýäèéí çàñãèéã õÿìðàëä îðóóëàõ ýðñäýëòýé ¿íèéí “õººñðºë” çàõ çýýëä ¿¿ññýí áàéñàí òóë ýíý îíû ýõíèé óëèðàëä Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçàð îðîí ñóóöíû ¿íèéã áóóðóóëàõ, îðîí ñóóöíû çàõàä øèíý÷ëýë õèéõýýð àæèëëàñàí. Îðîí ñóóöíû ¿íý ñ¿¿ëèéí ñàðóóäàä òîãòìîë óíàæ áàéãààãààñ ¿ë õºäëºõ õºðºíãº íü Õÿòàäûí èðãýäèéí äóíä õºðºíãºº áàéðøóóëàõ àøèãòàé áèçíåñ áàéõàà áîëüæ ýðýëò íü áóóðñàí òóë øèíýýð ýõýëæ áóé áàðèëãûí àæèë 2012 îíû ýõíèé õàãàñò ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 10.7 õóâèàð áóóð÷ýý. ¯¿íèé ä¿íä 2011 îíä 30.2 õóâü áàéñàí îðîí ñóóöíû õºðºíãº îðóóëàëòûí ºñºëò 2012 îíû ýõíèé õàãàñò 13 õóâü áîëæ áóóð÷ýý. Ò¿¿í÷ëýí ìºíãºíèé áîäëîãîîð õºðºíãèéí çàõûã ñàéæðóóëæ ºìíºõ áàéäàëä íü õ¿ðãýõ áîëîìæã¿é òóë ÿâààíäàà ÄÍÁ-íèé 4 õóâèéã á¿ðä¿¿ëäýã îðîí ñóóöíû áàðèëãûí ñåêòîð çîãñîíãè áàéäàëä îðîõ ýðñäýëòýé áàéíà.

Èéíõ¿¿ ãàäààä áà äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëèéí óëìààñ ºñºëò ñààð÷ áóé òóë Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçðààñ ºñºëòèéã äýìæèõ áîäëîãûí àðãà õýìæýýã àâ÷ ýõëýýä áàéíà. Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû ºð 17.5 òðèëëèîí þàíüä õ¿ð÷, òºâ çàñãèéí ãàçàð íü èõ õýìæýýíèé ºðèéã ººð äýýðýý àâàõ ñîíèðõîëã¿é áàéãàà òóë õºðºíãº îðóóëàëòûã äàõèí õèéìëýýð ºñãºõ, äýä á¿òöèéí òîìîîõîí òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áîëîîä áàéíà. 2009 îíä ºñºëòèéã äýìæèõèéí òóëä õºðºíãº îðóóëàëòûã õýò íýìýãä¿¿ëñíèé óëìààñ ¿ð àøèãã¿é òºñë¿¿ä áàíêíû ñåêòîðûí ÷àíàðã¿é çýýë, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû ºðèéã íýìýãä¿¿ëæ ýäèéí çàñàãò õ¿íäðýë àâ÷èðñàí òóë ýíý óäàà ºñºëòèéã õºðºíãº îðóóëàëòààð áóñ, õóâèéí õýðýãëýýãýýð äýìæèõ áîäëîãûã áàðèìòàëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ áîäëîãûí õ¿ðýýíä 6, 7 äóãààð ñàðóóäàä çýýë, õàäãàëàìæèéí õ¿¿ã 2 óäàà áóóðóóëàí 6 õóâü, 3 õóâüä òóñ òóñ õ¿ðãýñýí. Ò¿¿í÷ëýí çààâàë áàéëãàõ íººöèéí õóâü, õýìæýýã áóóðóóëæ çýýë îëãîëòûã íýìýãä¿¿ëýõèéã õè÷ýýæ áàéíà. Ìºí çàðèì õýðýãëýýíèé áàðààíä òàòààñ ÷ îëãîæ áàéãàà þì. Èíôëÿöèéí ò¿âøèí äîîãóóð áàéãàà íü ìºíãºíèé áîäëîãûã ñóëðóóëàõ îðîí çàéã èë¿¿ îëãîæ áàéíà. Òóõàéëáàë, ñ¿¿ëèéí ñàðóóäàä èíôëÿöè òîãòìîë áóóð÷ áàéãàà áºãººä 6 äóãààð ñàðä 2.2 õóâü áàéñàí áîë 7 ñàðä 1.8 õóâü áîëæ áóóðñàí áàéíà. Ìºíãºíèé áîäëîãûí òºëºâèéã ñóëðóóëñíû

89


äýýð òàòâàðûí äàðààõ îðëîãî ºñ÷, øàòàõóóíû ¿íý áóóðñàí òóë õóâèéí õýðýãëýý ºñºõ áîëîìæòîé õýìýýí ýðõ áàðèã÷èä ¿çýæ áàéãàà þì. Ãýâ÷ èðãýäèéí äèéëýíõ õºðºíãºº áàéðøóóëñàí îðîí ñóóöíû ¿íý òîãòìîë áóóð÷ áàéãàà òóë õóâèéí õýðýãëýý íü ãàäààä ñºðºã øîêûí íºëººã äàâæ ºñºëòèéã òýòãýõ õýìæýýíä õ¿ðòýë õàíãàëòòàé ºñºõã¿é áàéõ ìàãàäëàë ºíäºð áàéíà. 2012 îíû õóâüä, Õÿòàäûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò Çàñãèéí ãàçðûíõ íü òºëºâëºñºí 7.5 õóâüä äºõíº õýìýýí ñóäëàà÷èä ¿çýæ áàéíà. Îðîñ2011 îíä äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ãàçðûí òîñ, áàéãàëèéí õèéí ¿íý ºíäºð áàéæ ãàçàð òàðèàëàíãèéí àðâèí óðãàö õóðààí àâñàí íü ÎÕÓ-í ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã òýòãýæ 4.3 õóâüä õ¿ðãýæýý. 2012 îíû ýõíèé óëèðàëä ò¿¿õèé ýäèéí ¿íý ºíäºð ò¿âøèíãýý õàäãàëæ, õóâèéí õýðýãëýý ºìíºõ îíû ìºí ¿åýñ 8 õóâü, çàñãèéí ãàçðûí çàðäàë 40 õóâü ºññºí íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëò 4 õóâüä õ¿ðýõýä ãîëëîí íºëººëæýý. Õàðèí ýíý îíû 2 äóãààð óëèðëààñ ýõëýí ãàäààä ýäèéí çàñãèéí òºëºâèéí ñºðºã íºëºº ÎÕÓ-ä ìýäðýãäýæ ýõýëñíèé äýýð ýíý îíä ãàçàð òàðèàëàíãèéí óðãàö òààðóó áàéõ òºëºâòýé òóë öààøèä ºñºëò ñààð÷ 2012 îíä 3.6 õóâü, 2013 îíä 3.5 õóâü áîëíî õýìýýí ñóäëàà÷èä òààìàãëàæ áàéíà. Åâðî á¿ñèéí õÿìðàë ã¿íçãèéð÷, Õÿòàäûí ºñºëò ñààð÷ áàéãàà íü ÎÕÓ-ûí ýäèéí çàñàãò õóäàëäààíû áà õºðºíãèéí ãýñýí 2 ñóâãààð äàìæèí íºëººëæ áàéíà. Íýãä¿ãýýðò, Åâðî á¿ñ áà ÎÕÓ-ûí õóäàëäààíû õàìãèéí òîì ò¿íø Õÿòàäûí ºñºëò ñààð÷, ýðýëò áóóðñíààð äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ãàçðûí òîñ, áàéãàëèéí õèéí ¿íý 4 ä¿ãýýð ñàðààñ ýõëýí òîãòìîë áóóðààä áàéíà. Ýíý íü íèéò ýêñïîðòûí äèéëýíõ íü ýäãýýð ò¿¿õèé ýä¿¿äýýñ á¿ðääýã ÎÕÓ-ûí ãàäààä õóäàëäààíä øóóä íºëººëæ áàéãàà þì. Ò¿¿í÷ëýí îíû ýõýíä õóâèéí õýðýãëýý ºíäºð ºññºí íü èìïîðòûã íýìýãä¿¿ëæ õóäàëäààíû èë¿¿äëèéã áóóðóóëààä áàéíà. Õî¸ðäóãààðò, õºãæèíã¿é îðíóóäûí ºñºëò ñààð÷, áèçíåñèéí îð÷íû ýðñäýë íýìýãäýæ áàéãààãààñ õºðºíãº îðóóëàã÷èä àëü áîëîõ ýðñäýë áàãàòàé á¿ñ, ñàëáàðò õºðºíãºº øèëæ¿¿ëæ ýõýëñýí. ¯¿íèé ä¿íä ÎÕÓ-ààñ õºðºíãèéí ãàäàãøëàõ óðñãàë íýìýãäýæ áàéíà. Èéíõ¿¿ ýêñïîðòûí îðëîãî áóóð÷, ãàäààä õºðºíãº îðóóëàëò òàòàð÷ áàéãàà íü õºðºíãèéí ãàäàãøëàõ óðñãàëûã íýìýãä¿¿ëæ äîòîîä ýäèéí çàñàãò õèéãäýõ õºðºíãº îðóóëàëòûã áóóðóóëàí ðóáëèéí õàíøèéã ñóëðóóëàõ ýðñäýëòýé. Äîòîîä õºðºíãº îðóóëàëò áóóðñíààð àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûí ºñºëò ñààð÷, öàëèí õºëñ áóóðàõ òóë õóâèéí õýðýãëýý îíû ýõíèé ºñºëòºº õàäãàëæ ÷àäàõààðã¿é áàéíà. Õàðèí ðóáëèéí õàíøèéí ñóëðàõ äàðàìòûí ýñðýã Òºâ áàíê îäîîíîîñ èíòåðâåíöè õèéæ ýõýëñýí áîëîâ÷ öààøèä èíôëÿöè íýìýãäýõ òîõèîëäîëä ìºíãºíèé òºëºâèéã ñóëðóóëàõ îðîí çàéã îëãîõîîðã¿é áàéíà. Òîäðóóëáàë, ãàçàð òàðèàëàíãèéí óðãàö òààðóó, àæ ¿éëäâýð ñààðàõ òºëºâòýé áàéãààãààñ îíû ñ¿¿ë ð¿¿ èíôëÿöè íýìýãäýæ 5 õóâü, 2013 îíä 7.4 õóâüä õ¿ðíý õýìýýí çàðèì ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãóóä òààìàãëàæ áàéíà. Èéìä ìºíãºíèé òºëºâ 2012 îíä åðºíõèéäºº õàòóó, òºñâèéí òºëºâ ÿëèìã¿é ñóë áàéõ áîëîâ÷ îíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò ºñºëòºä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº íü áàãà áàéõààð áàéíà.

90


Ýð÷èìòýé õºãæèæ áóé ÀçèÁàðóóíû ýäèéí çàñàã õÿìàð÷, ãàäààä ýðýëò áóóðàõ íü ýêñïîðòîîñ èõýýõýí õàìààðàëòàé õºãæèæ áóé Àçèéí îðíóóäàä õóäàëäààíû ñóâãààð äàìæèí áîãèíî õóãàöààíä ñºðãººð íºëººëºõ áîëîâ÷ ýäãýýð óëñûí ýäèéí çàñãèéí ñóóðü ¿íäýñ íü áàò áºõ, ìàêðî ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî íü çîõèñòîé ÿâæ áóé òóë óðò õóãàöààíä òîãòâîðòîé ºñºõººð áàéíà. Òóõàéëáàë, óëñûí íèéò ºð (çàñãèéí ãàçðûí áîëîí õóâèéí ñåêòîðûí ºð)-èéí õýìæýý áàãà, èíôëÿöèéí ò¿âøèí äîîãóóð áàéãàà òóë áîãèíî õóãàöààíû ñºðºã øîêûí õàðèóä ìºíãº, ñàíãèéí òýëýõ áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì. Ò¿¿í÷ëýí Õÿòàäûí õºäºëìºðèéí õºëñ íýìýãäýæ áàéãààãààñ öààøèä õºäºëìºðèéí õºëñ äîîãóóð Âüåòíàì, Êàìáîæ çýðýã îðíóóä ðóó ¿éëäâýðëýëýý øèëæ¿¿ëæ ìàãàäã¿é òóë ýäãýýð óëñóóäàä ãàäààäûí øóóä õºðºíãº îðóóëàëò íýìýãäýíý õýìýýí àæèãëàã÷èä ¿çýæ áàéíà. 2011 îíä 4.5 õóâèéí ºñºëòòýé áàéñàí ASEAN-íû îðíóóäûí ýäèéí çàñàã äîòîîä ýðýëòýýð òýæýýãäýí 2012 îíä 5.2 õóâü, 2013 îíä 5.6 õóâèàð òóñ òóñ ºñºõººð áàéíà. Ýíý íü óã á¿ñèéã 2012 îíä ºñºëò íü ñààðàëã¿é íýìýãäýõ öîðûí ãàíö á¿ñ áîëãîæ áàéãàà òóë ãàäíû õºðºíãº îðóóëàã÷èä ASEAN-íû á¿ñýä àíõààðëàà õàíäóóëñíààð õºðºíãèéí óðñãàë óã á¿ñèéã ÷èãëýíý õýìýýí ñóäëàà÷èä ¿çýæ áàéíà.

Ëàòèí ÀìåðèêÅâðî á¿ñèéí ¿ðãýëæèëñýí õÿìðàë, ÀÍÓ-ûí ýäèéí çàñãèéí ñóë ºñºëò íü Ëàòèí Àìåðèêûí îðíóóäûí ýêñïîðòûí ýðýëòèéã áóóðóóëæ áàéãàà íü ýäèéí çàñãèéí ºñºëò íü ñààð÷ 2012 îíä 3.1 õóâüä õ¿ðãýõýýð áàéíà. Ëàòèí Àìåðèêûí ýäèéí çàñàã Õÿòàä óðóó õèéäýã ò¿¿õèé ýäèéí ýêñïîðò, ãàäíû õºðºíãº îðóóëàëòààñ èõ õàìààðäàã òóë ò¿¿õèé ýäèéí ¿íý óíàõ, õºðºíãº îðóóëàëòûí îð÷èí ìóóäàõ çýðãýýñ ºñºëò íü ñààðàõ ýðñäýë áàéãàà þì. Ãýñýí õýäèé ÷ ýäèéí çàñãèéí ñóóðü ñàéòàé òóë 2013 îíîîñ äîòîîä ýðýëò, Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí õàìòûí àæèëëàãààòàé îðíóóä (OECD)-ûí ýðýëò ñýðãýñíýýð óã á¿ñèéí ºñºëò ñýðãýæ 2013-2016 îíä äóíäæààð 4.1 õóâü áàéõààð áàéíà. Òîäðóóëáàë, OECD-í îðíóóäûí õ¿¿ ò¿¿õýíäýý õàìãèéí äîîä ò¿âøèíä õ¿ðýýä áàéãàà íü õºðºíãº îðóóëàã÷äûã Ëàòèí Àìåðèêûã ÷èãëýõýä ò¿ëõýö áîëæ áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý ÄÍÁ-íä ýçëýõ ãàäààä ºðèéí õýìæýý áàãà, ãàäààä àëáàí íººöèéí õýìæýý ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ºíäºð ºñ÷ áàéãàà íü õºðºíãèéí îãöîì ãàäàãøëàõ óðñãàëûí ¿åä ýäèéí çàñàãò áîãèíî õóãàöààíû âàëþòûí õÿìðàë ¿¿ñýõ ýðñäëèéã áóóðóóëæ áàéãàà þì. Õàðèí á¿ñ äîòðîî õàìãèéí òîìä òîîöîãääîã Áðàçèëèéí ýäèéí çàñàã ìº÷ëºãèéí óíàëòàä îðæ 2 õóâèéí ºñºëòòýé áàéõ òóë óã á¿ñèéí ºñºëòèéã äîîø íü òàòàõààð áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºº äýìæèõýýð Áðàçèëèéí Çàñãèéí ãàçàð ýíý îíä ìºíãºíèé òºëºâèéã ñóëðóóëíà õýìýýí àæèãëàã÷èä òààìàãëàæ áàéãàà áºãººä ýíý íü ¿íäýñíèé ìºíãºí òýìäýãòèéí õàíøèéã ñóëðóóëæ ýêñïîðòûã äýìæèõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéõ þì. Äýëõèéí çàõ äýýðõ ò¿¿õèé ýäèéí ¿íý áóóð÷ áàéãàà òóë ìºíãºíèé áîäëîãûã ñóëðóóëàõàä èíôëÿöèéí äàðàìòûã íýìýãä¿¿ëýõã¿é õýìýýí òààìàãëàæ áàéíà.

91


Ä¿ãíýëòÅâðî á¿ñèéí ºðèéí õÿìðàëààñ ãàäíà äîòîîä õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººãººð ÀÍÓ áîëîí Õÿòàä óëñûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò ñààð÷ ýõëýýä áàéíà. ÀÍÓ, Õÿòàäûí Çàñãèéí ãàçðààñ áîãèíî õóãàöààíä ºñºëòèéã äýìæèõ îíîâ÷òîé àðãà çàìûã îëæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí îéðûí èðýýä¿éí òºëºâèéã ñóëðóóëàõ ýðñäýëèéã íýìýãä¿¿ëæ áàéíà.

Õºãæèíã¿é îðíóóäûí ºñºëò ñààð÷ áàéãàà íü äýëõèéí çàõ çýýë äýýðõ ò¿¿õèé ýäèéí ¿íèéã óíàãàæ, ýêñïîðòëîã÷ îðíóóäûí ãàäààä õóäàëäààíû îðëîãûã áóóðóóëæ áàéãàà áîëîâ÷ Àçèéí ýð÷èìòýé õºãæèæ áóé óëñóóä áîëîí Ëàòèí Àìåðèêèéí óëñóóäûí (Áðàçèëààñ áóñàä) ãàäààä áà äîòîîä ºðèéí õýìæýý áàãà, ýäèéí çàñãèéí ¿íäýñ ñóóðü íü ñàéí áàéãàà òóë îéðûí èðýýä¿éä ºñºëò íü ñààðàõààðã¿é áàéíà. Íºãºº òàëààñ õºãæèíã¿é áîëîí õºãæèæ áóé îðíóóäûí õ¿¿ãèéí çºð¿¿, õºäºëìºðèéí õºëñíèé ÿëãàà çýðýã íü ãàäíû õºðºíãº îðóóëàã÷äûã èõýýð òàòàæ, òóñ á¿ñ íóòãèéí ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèõ òºëºâòýé.

92


Õ¯ÑÍÝÃÒÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ

Õ¿ñíýãò 1: Áîäèò ÄÍÁ, ñàëáàðààð, òýðáóì òºãðºã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Õ¿ñíýãò 2: Õ¿ðòýýìæòýé ºñºëòèéã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éëñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Õ¿ñíýãò 3: Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ýìçýã áàéäëûí ¿íýëãýý: 2012 îíû 2 äóãààð óëèðàë . . 52Õ¿ñíýãò 4: Ãàäààä õóäàëäààíû ýðãýëò (ñàÿ àì.äîëëàð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Õ¿ñíýãò 5: Ýêñïîðòûí áàðààíû ã¿éöýòãýë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62Õ¿ñíýãò 6: Èìïîðòûí áàðààíû ã¿éöýòãýë (ñàÿ àì.äîëëàð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64Õ¿ñíýãò 7: Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä õºðºíãº îðóóëàëòûí ïîçèö – 2012 îíû 2-ð óëèðëûí

áàéäëààð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68Õ¿ñíýãò 8: Ãàäààä ºð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Õ¿ñíýãò 9: 2012 îíû ýõíèé 7 ñàðûí óëñûí íýãäñýí òºñâèéí ã¿éöýòãýë (òýðáóì òºãðºã) . . . 83

ÇÓÐÃÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒÇóðàã 1: Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ºñºëòèéí çàäàðãàà (ýðýëò òàëààñàà) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Çóðàã 2: Áîäèò ÄÍÁ-èé á¿òýö, 2011 îíû ýõíèé õàãàñ æèëèéí áàéäëààð. . . . . . . . . . . . . . . . 38Çóðàã 3: Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Çóðàã 4: Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í áà ¯íäýñíèé íèéò îðëîãî. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Çóðàã 5: Àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Çóðàã 6: Æèíè èíäåêñ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Çóðàã 7: ßäóóðàë áà Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41Çóðàã 8: ßäóóðëûí ìýäðýìæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41Çóðàã 9: Õ¯È-èéí æèëèéí ººð÷ëºëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Çóðàã 10: Õ¯È-èéí æèëèéí ººð÷ëºëò, á¿ëãýýð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Çóðàã 11: Óëààíáààòàð õîòûí æèëèéí èíôëÿöèéí çàäàðãàà, á¿ëãýýð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Çóðàã 12: Ò¿¿õèé ýäèéí ¿íèéí èíäåêñ (2010=100õóâü ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45Çóðàã 13: Ò¿¿õèé ýäèéí ¿íèéí ºñºëò (% ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45Çóðàã 14: Æèëèéí èíôëÿöèéí òºñººëºë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46Çóðàã 15: Óëèðëûí çîõèöóóëàëò õèéãäñýí Ì1, Ì2 ìºíãºíèé æèëèéí ºñºëò áà

õ¿íñíèé áóñ èíôëÿöè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Çóðàã 16: Áîäèò Ì2 ìºíãºíèé èë¿¿äýë (äóòàãäàë) áîëîí áîäèò Ì2 ìºíãºíèé çºð¿¿. . . . . . 51Çóðàã 17: Èðãýäèéí çýýëèéí æèëèéí ºñºëòèéí çàäàðãàà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Çóðàã 18: Çýýëèéí æèëèéí ºñºëòèéí çàäàðãàà, ñàëáàðààð. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Çóðàã 19: Çýýëèéí ºñºëòèéí çàäàðãàà, ÄÍÁ-èé ñàëáàðààð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Çóðàã 20: Çýýëèéí á¿òýö, ÄÍÁ-èé ñàëáàðààð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Çóðàã 21: Çýýëèéí õ¿¿. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Çóðàã 22: Òºãðºãèéí àì.äîëëàðòàé õàðüöàõ Ìîíãîëáàíêíààñ çàðëàñàí

õàíøèéí õºäºëãººí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58Çóðàã 23: Òºãðºãèéí àì.äîëëàðòàé õàðüöàõ õàíøèéí íýã ºäðèéí ººð÷ëºëò . . . . . . . . . . . . . 58Çóðàã 24: Òºãðºãèéí íýðëýñýí áîëîí áîäèò ¿éë÷èëæ áóé õàíø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Çóðàã 25: Áîäèò ¿éë÷èëæ áóé õàíøèéí ººð÷ëºëòèéí á¿òýö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Çóðàã 26: Ãàäààä âàëþòûí öýâýð óðñãàë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59Çóðàã 27: Ãàäààä âàëþòûí îðîõ óðñãàëûí á¿òýö (2012 îíû ýõíèé 8 ñàð). . . . . . . . . . . . . . . . 59Çóðàã 28: Ýêñïîðò, èìïîðòûí ºñºëòèéí õóðä (3 ñàðûí äóíäæààð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Çóðàã 29: Âàëþòûí òºëáºðòýé õóäàëäàà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Çóðàã 30: Õóäàëäààíû íºõöºëèéí èíäåêñèéí æèëèéí ººð÷ëºëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61Çóðàã 31: Ýêñïîðòûí ººð÷ëºëò äýõ ¿íèéí áîëîí òîî õýìæýýíèé íºëººëºë. . . . . . . . . . . . . . 62Çóðàã 32: Ëîíäîíãèéí ìåòàëëûí áèðæ äýýðõ çýñ, öàéð áîëîí äýëõèéí çàõ çýýë äýõ

àëòíû ¿íý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Çóðàã 33: ×óëóóí í¿¿ðñíèé ýêñïîðò, çàõ çýýëèéí ¿íý, ñàðààð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Çóðàã 34: Íåôòèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðò, õèëèéí äóíäàæ ¿íý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65Çóðàã 35: Õýðýãëýýíèé èìïîðòûí õàíäëàãà /3 ñàðûí ãóëñàõ äóíäàæ/. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

93


Çóðàã 36: Òºëáºðèéí òýíöýë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65Çóðàã 37: Óðñãàë òýíöýë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65Çóðàã 38: Áàðààíû ãàäààä õóäàëäàà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Çóðàã 39: ¯éë÷èëãýýíèé ãàäààä õóäàëäàà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Çóðàã 40: Ñàíõ¿¿ãèéí äàíñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Çóðàã 41: Ãàäààä âàëþòûí öýâýð íººö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Çóðàã 42: Ãàäààä àêòèâ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68Çóðàã 43: Ãàäààä ïàññèâ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68Çóðàã 44: Ãàäààä ºðèéí ¿ëäýãäýë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Çóðàã 45: Õºðâºõ àêòèâûí äèíàìèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Çóðàã 46: Ýõ ¿¿ñâýðèéí äèíàìèê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Çóðàã 47: Õºðâºõ àêòèâûí ººð÷ëºëò. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Çóðàã 48: Ýõ ¿¿ñâýðèéí ººð÷ëºëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Çóðàã 49: Õºðâºõ ÷àäâàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70Çóðàã 50: Çýýëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä (òýðáóì òºãðºãººð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71Çóðàã 51: Çýýëèéí ¿ëäýãäýë ÝÇ-ûí ñàëáàðààð (õóâèàð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Çóðàã 52: Ãîë ñàëáàðóóäûí çýýëèéí äèíàìèê (òýðáóì òºãðºãººð, óëèðëààð) . . . . . . . . . . . . . 72Çóðàã 53: Ýðñäýëèéí ñàí áà çýýëèéí õàìààðàë (òýðáóì òºãðºãººð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Çóðàã 54: ×àíàðã¿é çýýë áîëîí ýðñäýëèéí ñàí (òýðáóì òºãðºãººð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Çóðàã 55: Ãîë ñàëáàðóóäûí ÷àíàðã¿é çýýë (õóâèàð). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Çóðàã 56: Õºðºíãèéí á¿òýö (õóâèàð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74Çóðàã 57: Õàðèëöàõ, õàäãàëàìæèéí äèíàìèê (òýðáóì òºãðºãººð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74Çóðàã 58: Ýõ ¿¿ñâýðèéí á¿òýö (õóâèàð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Çóðàã 59: Çýýëèéí ýðñäýëèéí ñòðåññ òåñò. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76Çóðàã 60: Õºðâºõ ÷àäâàðûí ýðñäýëèéí ñòðåññ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76Çóðàã 61: ªºðèéí õºðºíãèéí õ¿ðýëöýýíèé ¿ç¿¿ëýëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77Çóðàã 62: ªºðèéí õºðºíãèéí çîõèñòîé õàðüöàà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Çóðàã 63: ÍÇªÕ çîõèñòîé õàðüöàà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78Çóðàã 64: ×àíàðã¿é çýýë, íèéò çýýëèéí õàðüöàà (õóâèàð) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79Çóðàã 65: Àêòèâûí ºãººæèéí ¿ç¿¿ëýëò (õóâèàð). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80Çóðàã 66: ªºðèéí õºðºíãèéí ºãººæèéí ¿ç¿¿ëýëò(õóâèàð). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80Çóðàã 67: Õºðâºõ àêòèâ íèéò àêòèâûí õàðüöàà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80Çóðàã 68: Õºðâºõ àêòèâ ÁÕÝ¯ õàðüöàà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80Çóðàã 69: Íèéò îðëîãî áà òóñëàìæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84Çóðàã 70: Íèéò çàðëàãà áà öýâýð çýýë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

ØÈÃÒÃÝÝÍÈÉ ÆÀÃÑÀÀËÒØèãòãýý 1: Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí áîëîìæèéã èðãýäýä õ¿ðòýýìæòýé áîëãîõ íü . . . . . . . . 38Øèãòãýý 2: Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ýìçýã áàéäëûí ¿íýëãýý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Øèãòãýý 3: Ìýäðýìòãèé áàéäëûí øèíæèëãýý (ñòðåññ òåñò). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76Øèãòãýý 4: Äèíàìèê çýýëèéí ýðñäýëèéí ñàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

Төрөөс мөнгөний бодлогын талаар 2013 онд баримтлах...

Documents

Transcript of Төрөөс мөнгөний бодлогын талаар 2013 онд баримтлах...