Post on 28-Nov-2014
description
Bloemlezing Internationale Triënnale Apeldoorn 2008
Blo
emle
zing
Inte
rnat
iona
le T
riën
nale
Ape
ldoo
rn 2
008
Inhoud
Voorwoord 04
De balans 06
Tentoonstellingen 14CODA Museum 16
Radio Kootwijk 20
Park Berg en Bos 22
Museum Paleis Het Loo 24
Nettenfabriek 26
Hoge Veluwe 32
Kröller-Müller Museum 34
De winst voor Apeldoorn 36
Voor en door Apeldoorners 38Code Groen 40
Premie op Groen 44
Educatie programma 46
Tentoonstellingen 52
Kunst- en Tuinenroute 54
De Triënnale Prijs 56
De winst voor Apeldoorn 60
Debatten en congressen 62De winst voor Apeldoorn 78
100 dagen Louter Landschap
Voorwoord door wethouder Michael Boddeke
Met trots presenteer ik de gemeentelijke evaluatie van de eerste editie van de Triënnale Apeldoorn.
De gemeenteraad heeft bij het akkoord geven de wens uitgesproken goed te worden geinformeerd
over het verloop van dit grootschalige evenement. Dit rapport probeert in vogelvlucht én beeldend
een indruk te geven van de impact voor Apeldoorn. Dat is ook de reden dat we hebben gekozen voor
de speelse naam Bloemlezing: een volledig overzicht geven en een prettig gepresenteerd boekje
gaan niet samen.
Voor de informatie in dit boek is veelvuldig gebruik gemaakt van de onderzoeksresultaten die zijn
geleverd door de Stichting Economie en Cultuur uit Rotterdam. Zij ondervroegen op degelijke en
onafhankelijke wijze de bezoekers van de Triënnale. Ook hebben zij met de sponsoren en subsidiënten
gesproken.
De gemeente Apeldoorn is initiatiefnemer van de Triënnale, maar heeft de bestuurlijke
verantwoordelijkheid overgelaten aan de Stichting Triënnale. Deze Stichting zal een eigen verslag
verzorgen. Deze effectmeting gaat vooral in op wat er is bereikt met de Triënnale, en de betekenis
daarvan voor Apeldoorn.
In het eerste hoofdstuk, de Balans, wordt uitvoerig op een rij gezet wat winst- en verliespunten zijn
geweest. Het geheel overziend, vindt het college van B & W dat de Triënnale 2008 Apeldoorn vooral
veel goeds heeft opgeleverd. Dát, en de wetenschap dat het succes van elk grootschalig evenement
toeneemt in de loop der jaren, brengt het college dan ook tot de overtuiging dat de volgende edities
van de Triënnale in 2011 en 2014 er zeker moeten komen. Een welgemeend woord van dank voor
iedereen die heeft meegeholpen om de Triënnale 2008 tot een succes te maken! In het bijzonder
noem ik hier toch even de provincie Gelderland, de Apeldoornse Woningcorporaties en de
hoofdsponsoren Centraal Beheer Achmea en het Kadaster.
Michael Boddeke
Wethouder Triënnale
4 Voorwoord
De heer Esmeijer, gedeputeerde provincie Gelderland, over de Triënnale
De heer Esmeijer
Gedeputeerde provincie Gelderland
Ik ondersteun het idee van de Triënnale van harte en ben van mening dat het tot iets
moois kan uitgroeien. De onderwerpen passen mooi bij een stad als Apeldoorn met
veel parken, tuinen en groen. Wij als provinciebestuur vinden de Triënnale belangrijk
omdat het de specifieke kwaliteit van Gelderland als groene provincie met een
hoogwaardig woonklimaat, nadrukkelijk onder de aandacht brengt. De Triënnale is
een goed initiatief en de potentie van het onderwerp is voldoende aangetoond.
De Provincie heeft ruim 1 miljoen bijgedragen, meegedaan aan de tentoonstelling
Canon van het Nederlandse Landschap en zich ook ingezet om andere provincies
hiervoor te interesseren.
De eerste editie van de Triënnale is, ondanks een moeilijke aanloop, ver gekomen.
Met tentoonstellingen zoals in de Nettenfabriek, CODA en Radio Kootwijk is een
internationale standaard gehaald: ze waren van hoog niveau. Ook qua bezoekers-
aantallen heeft het evenement hoge ogen gegooid.
Natuurlijk waren er zaken voor verbetering vatbaar, maar we moeten een dergelijk
evenement ook de kans geven om te rijpen.
5Voorwoord
6 De balans
De balansTriënnale 2008:
InleidingDe Triënnale 2008 zit erop. Op 11 juni opende Hare Majesteit Koningin Beatrix het evenement in het voormalig zendgebouw Radio Kootwijk. Honderd dagen was Apeldoorn het podium voor een scala aan activiteiten rond het thema landschap en tuinen.
De Triënnale 2008 was een evenement dat vele doelgroepen iets te bieden had. Er waren grote attracties voor het cultureel-recreatieve publiek uit het hele land. Voor de eigen inwoners werd een reeks kleinere activiteiten op buurtniveau en een educatief programma op de scholen georganiseerd. Vooraanstaande professionals uit binnen- en buitenland namen deel aan een serie wetenschappelijke en beleidsmatige bijeenkomsten.
Langs die drie lijnen: de tentoonstellingen, de activiteiten voor en door Apeldoorners en de Debatten en congressen, is dit boek opgebouwd. Het geeft u daarin een overzicht van de Triënnale 2008: wat is er gebeurd, welke resultaten zijn daarmee geboekt en vooral, wat is de blijvende toegevoegde waarde daarvan voor Apeldoorn?
De Triënnale 2008 was zeker niet van de gemeente alleen: het evenement is tot stand gekomen in samenwerking met vele partijen. Zij leverden met de inzet van hun specifieke vaardigheden, betrokkenheid, financiële ondersteuning of anderszins ieder voor zich een onmisbare bijdrage. Ook zij komen aan het woord over hun beleving van en waardering voor de Triënnale 2008.
7De balans
Een breed en aansprekend programmaDe Triënnale 2008 kende een breed programma. De diverse
onderdelen trokken ieder voor zich een behoorlijk publiek,
dat bovendien goed te spreken was over de kwaliteit van het
gebodene.
De Triënnale trok ruim 210.000 bezoekers*. Daarnaast
namen 28.000 Apeldoorners actief deel aan het programma
dat op scholen en in de buurten was georganiseerd. Een
mooie score voor een evenement in zijn eerste editie.
Bij The Royal Mile en de tentoonstellingen in CODA Museum,
Kröller-Müller, Museum Paleis Het Loo, Radio Kootwijk en
de Nettenfabriek werden 211.000 bezoeken geregistreerd.
Apeldoornse inwoners vertegenwoordigden twintig procent
van alle culturele bezoekers. Verreweg de meeste mensen
(69%) kwamen van buiten de regio. Regiobezoekers waren
er relatief weinig (7%), amper meer dan het publiek uit het
buitenland (5%).
Ruim de helft van deze bezoekers (55%) kwam specifiek
voor de Triënnale. De Triënnale heeft zo een forse impuls
gegeven aan het totale aantal museumbezoeken in
Apeldoorn: dat was in 2008 beduidend hoger dan in
voorgaande jaren.
De impact van de Triënnale verschilde overigens per locatie:
het CODA Museum kende dit seizoen bezoekersaantallen
die ruim driemaal zo hoog waren als voorgaande jaren. De
sterke programmering van dit jaar is een doorbraak geweest
die het museum heeft gepositioneerd in museaal Nederland.
The Royal Mile trok een publiek dat ongeveer overeenkomt
met dat van de zandsculpturen, het eerste seizoen. Dat is
minder dan verwacht en gehoopt.
Bij de gevestigde culturele instellingen als het Kröller-
Müller Museum en Paleis Het Loo, konden de Triënnale
tentoonstellingen op een hoge waardering van het publiek
rekenen. De invloed op de omvang van de al bestaande,
aanzienlijke bezoekersstromen, was hier betrekkelijk
gering.
Radio Kootwijk en de Nettenfabriek waren de absolute
verrassingen van de Triënnale: deze toevoegingen aan de
culturele infrastructuur van Apeldoorn konden zich
verheugen in een grote belangstelling. Naast de faam van
de exposities, speelden de historische en emotionele lading
van beide gebouwen, die ieder voor zich een uniek stukje
plaatselijke en landelijke geschiedenis vertegenwoordigen,
daarbij een niet te onderschatten rol.
Een hoogwaardige kwaliteit was de constante in deze
programma onderdelen. Dat komt naar voren uit de
waardering van de bezoekers, die het evenement in zijn
geheel beoordelen met een 7,5. Van de individuele
tentoonstellingen kregen de Canon van het Nederlandse
Landschap en de Ontdekking van Nederland de hoogste
waardering: ruim een 8. Ook de publicaties in de landelijke
en regionale media zijn over het algemeen lovend. In de
gevestigde culturele kringen heeft Apeldoorn met de
Triënnale eveneens indruk gemaakt, getuige ook de
toekenning van de Dutch Design Award voor Onzichtbaar
Werk van landschapsarchitect Michael van Gessel.
Tenslotte blijkt dat de Triënnale ook economische potentie
heeft. Zoals gezegd, kwam de meerderheid van de
bezoekers van buiten de regio. De meeste mensen kwamen
met hun partner of met vrienden, het zwaartepunt lag in de
leeftijdsgroep 50 tot 60 jaar. Die groep is onder de toeris-
tische bezoekers die Apeldoorn altijd al trekt, minder sterk
vertegenwoordigd. Het bezoekersonderzoek bevestigt dit:
bijna één op de drie bezoekers van buiten de regio gaf aan
* Bezoekers staat hier gelijk aan het aantal bezoeken, er is niet gecorrigeerd voor dubbelingen
8 De balans
dat zij zonder de Triënnale Apeldoorn niet zo snel zouden
hebben bezocht. Juist dit gerichte Triënnalepubliek bezocht
relatief veel tentoonstellingen en spendeerde meer dagen
aan het evenement. Hun bestedingen in de gemeente zijn
dus relatief hoog. En het is deze groep die in groten getale
zegt zeker (47%) of misschien (46%) over drie jaar weer te
komen naar een volgende editie.
Toch zijn er wel degelijk kritiekpunten te benoemen. Teveel
mensen kregen een indruk van versnippering, en misten
een zichtbare samenhang tussen de Triënnale ten-
toonstellingen. Het concept achter het evenement werd niet
altijd begrepen, en had meer toelichting verdiend. Nu werd
dat pas gaandeweg duidelijk: na één tentoonstelling bezocht
te hebben, was 30 procent van de mensen zich meer bewust
van de betekenis van tuin- en landschaparchitectuur, dat
effect verdubbelde na drie of meer tentoonstellingen.
Bezoekers die per trein arriveerden moesten de weg zoeken
naar het evenement, omdat een informatie- en documen-
tatiepunt ontbrak. Ook was er onduidelijkheid over transport-
en prijsarrangementen. Het gebruik van de Triënnalebus viel
zwaar tegen omdat de meeste bezoekers met de auto
kwamen. Die lessen moeten ter harte worden genomen.
Triënnale 2008: Voor en door Apeldoorners Het was uitdrukkelijk de bedoeling om de stad en de dorpen
bij de Triënnale te betrekken. En dat is gelukt! Niet alleen
brachten veel Apeldoorners een bezoek aan de
tentoonstellingen: inwoners, scholen, bedrijven, woning-
corporaties, kunstenaars en particuliere organisaties uit
Apeldoorn zijn ook massaal aangehaakt met eigen
activiteiten in het kader van de Triënnale. Het toont de
betrokkenheid bij de eigen gemeente, het belang dat alle
partijen hechten aan groen, tuinen en de openbare ruimte,
en de creatieve en sociale kwaliteiten die in onze lokale
samenleving schuilen.
Zo’n 6.000 leerlingen van Apeldoornse scholen en hun
leerkrachten hebben in het kader van de Triënnale
deelgenomen aan het educatieve programma dat speciaal
hiervoor was samengesteld. Naast de activiteiten in de
lokalen, lieten kinderen hun ideeën de vrije loop over het
ideale schoolplein en verwezenlijkten onderdelen hiervan
door hun eigen schoolplein op te fleuren. In enkele gevallen
mocht ook de buurt meegenieten, bijvoorbeeld door het
plaatsen van bloembakken. De presentatie van het Agrarisch
Onderwijs Centrum Oost op het stallencomplex van Paleis
Het Loo, en de tentoonstelling Nieuwe Oogst in Nettenfabriek
gaven iedereen de kans om de resultaten van het
educatieproject te bekijken.
De Triënnale fungeerde als leer- en werkplek voor circa 60
mensen die, onder begeleiding van de Feluagroep,
werkervaring opdeden als conciërge, schoonmaker of
suppoost bij The Royal Mile, de Nettenfabriek en Radio
Kootwijk.
Onder de noemer Premie op Groen gingen in 82 buurten en
straten, verspreid over de hele stad, groepen bewoners aan
de slag met hun omgeving. Hun activiteiten waren
gevarieerd, en hadden naast groene ook sociale, artistieke
en cultuurhistorische aspecten. Het ging bijvoorbeeld om
een bloementribune, schapen in de straat, tuinonderhoud
bij oudere bewoners, en een nieuwe groene aankleding van
de buurt.
Veertig particuliere tuinen waren elke zondag geopend voor
het publiek. In een aantal van die tuinen was ook de hand
van Apeldoornse kunstenaars zichtbaar, die daar één van
hun werken exposeerden en soms zelfs van de tuin een
kunstwerk hadden gemaakt. Voor veel mensen, uit de buurt,
elders uit Apeldoorn maar ook vanuit de omliggende regio,
bleek dit een buitenkansje: rond de 9.000 mensen stapten
tijdens hun wandel- of fietstochten even de wereld “achter
de heg” van hun stad- en dorpsgenoten binnen.
9De balans
Ook de woningcorporaties leverden een belangrijke
bijdrage. Een voorbeeld daarvan is Code Groen, de titel
waaronder zij, in samenwerking met kunstenaars, bewoners
en ondersteund door Wisselwerk, een keur aan kunstzinnige
uitingen lieten groeien in de dorpen en buurten van
Apeldoorn. Op honderd verschillende manieren zetten zij
bewoners en hun buurt letterlijk, figuurlijk en artistiek in
het teken van groen. Hoewel veel van deze projecten tijdelijk
van aard waren, zijn de ideeën, materialen en vaardigheden
die daarin zijn overgedragen, blijvende waarden waarvan
wellicht ook in de toekomst de effecten te zien zijn.
De Triënnale Prijs heeft tien inzendingen opgeleverd voor
blijvende verbeteringen van de woonomgeving. Het winnen-
de ontwerp, de Natuurlijke Ontmoeting, zal komend jaar
worden uitgevoerd in het woonzorgcentrum Sainte Marie.
Apeldoornse bedrijven droegen als sponsor bij aan de
realisatie van een aantal grotere groenprojecten in de stad,
zoals de verfraaiing van rotondes en de entreewegen tot de
stad, en de aanleg van een boombunker voor de nieuw
geplante honingboom op het plein voor de Oranjerie.
De Vereniging Groei & Bloei is niet alleen een belangrijke
partner geweest in de publiciteit rond de Triënnale, maar
organiseerde ook een serie activiteiten rondom The Royal
Mile. Vrijwel wekelijks waren er lezingen of workshops,
waar veel liefhebbers op afkwamen. Het Nationaal
Kampioenschap Bloemschikken was een hoogtepunt en
waardige afsluiting van dit programma.
Dat de Triënnale is gaan leven onder de inwoners van
Apeldoorn, bleek wel uit de enorme opkomst bij de verde-
ling van de vogelhuisjes aan het slot van het evenement.
Tweeduizend kleurige nestkastjes zijn zo als aandenken
aan de Triënnale uitgezwermd over de gemeente.
Ondanks de korte termijn waarop deze activiteiten tot stand
moesten komen, is het een geslaagd gebeuren geworden.
Met meer tijd en rust in de voorbereidingen kan het wellicht
nog beter uit de verf komen. Nu moest een groot beroep
worden gedaan op de flexibiliteit en inventiviteit van
deelnemende partijen. Zo konden bijvoorbeeld de
kunstenaars vaak pas kort tevoren worden benaderd om
een inbreng te leveren. Ook het beslag op het ambtelijke
apparaat was groter dan voorzien.
Debatten en congressenTegelijkertijd was Apeldoorn deze zomer het (inter)natio-
nale platform voor het debat over de Toekomst van het
Landschap. Ruim vierhonderd landschapsarchitecten van
over de hele wereld kwamen naar Orpheus voor het Congres
van de International Federation of Landscape Architects (IFLA).
A Wider View on Landscape Challenges in Europe bracht
honderden professionals en studenten uit Europese landen
samen en resulteerde in de Radio Kootwijk Frequency, een
oproep om de kwaliteit van het Europese landschap expliciet
te ondersteunen die is aangeboden aan de Raad van Europa
en het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedsel-
kwaliteit.
Ook het Landschapsakkoord Apeldoorn en de Canon van
het Nederlandse Landschap hebben beleidsmakers vanuit
heel Nederland in de gemeente samengebracht, en zijn
goed voor de naamsbekendheid van Apeldoorn. Zelden
zagen wij zoveel hoogwaardigheidsbekleders in zo korte tijd
bijeen in onze gemeente. Dat heeft de gemeente nadrukkelijk
onder de aandacht gebracht in bestuurlijke kringen op
provinciaal en landelijk niveau. Apeldoorn heeft daarmee
op ambitieuze wijze onderstreept dat het groen en
landschappelijk schoon tot zijn kernwaarden rekent.
10 De balans
Daarnaast waren er tal van kleinere bijeenkomsten waarin
duurzaamheid, groen en ruimtelijke kwaliteit centraal
stonden. Stuk voor stuk thema’s die Apeldoorn hoog in het
vaandel heeft. Het netwerk van wetenschappers,
bedrijfsleven en overheden dat bij de debattenreeks was
betrokken, is van waarde voor de verdere invulling van deze
thema’s in de komende jaren.
Soms was het allemaal ook wat veel van het goede: vooral
in de laatste maand waren er zoveel bijeenkomsten dat een
degelijke informatievoorziening aan potentiële deelnemers
er wat bij inschoot. En de relatie met de Triënnale was niet
altijd even duidelijk gearticuleerd.
Positieve effecten, nog veel te lerenApeldoorn is met het organiseren van de Triënnale een
grote uitdaging aangegaan. Eigenlijk was het een sprong in
het diepe: het was de eerste keer dat een evenement van
die omvang, met een dergelijk complex concept, is
georganiseerd in de gemeente. En dat moest ook nog eens
in een hele korte tijd vorm worden gegeven. Dat was te
merken in tal van onvolkomenheden die zich hebben
voorgedaan. Toch meent het College dat de Triënnale op
veel manieren positief heeft bijgedragen aan onze
gemeente.
De Triënnale heeft op diverse manieren de identiteit en het
imago van Apeldoorn versterkt. De Triënnale is niet
ongemerkt voorbij gegaan aan de inwoners. Uit het
onderzoek dat de Stentor in juli hield, bleek dat het overgrote
deel van de inwoners op de hoogte was dat het evenement
plaatsvond. En, minstens zo belangrijk, de meerderheid
stond daar ook positief tegenover. Dat wordt onderschreven
door de uitkomsten van het bezoekersonderzoek: meer dan
de helft van de Apeldoorners was trots op de Triënnale, en
voor drie van de tien versterkte het de binding met hun
woonplaats.
De gemeente heeft zich met de Triënnale uitstekend
geprofileerd in cultureel Nederland. Het CODA Museum
heeft een naam gevestigd in museaal Nederland. Veel
mensen vanuit het hele land hebben de weg naar Apeldoorn
gevonden.
De naamsbekendheid van Apeldoorn en de contacten met
bestuurders, wetenschappers, beleidsmakers en bedrijven
die zijn aangeknoopt en verdiept tijdens de Triënnale,
hebben de positionering van Apeldoorn als stad met
ambities, kwaliteit en daadkracht versterkt.
De Triënnale heeft duizenden tuinliefhebbers vanuit het
hele land naar Apeldoorn gebracht, en de kwaliteiten van de
gemeente ook bij die groep onder de aandacht gebracht.
Het zijn allemaal effecten die de profilering van Apeldoorn
versterken, en die zich in de toekomst ongetwijfeld op de
een of andere manier zullen uitbetalen.
Daarnaast is de gemeente er mooier op geworden dankzij
de Triënnale. Niet alleen gedurende de afgelopen zomer,
ook de komende jaren profiteert men daar van. De entree
van het Park Berg & Bos is verfraaid met de vaste border,
die gerenommeerde tuinarchitecten aanlegden als
onderdeel van The Royal Mile. Schoolpleinen zijn opgeknapt.
De binnentuin van Sainte Marie, de Golf aan de Laan van
Kuipershof, de bomen in bakken langs de Deventerstraat,
de mozaiekbanken en bloembakken die in verschillende
buurten zijn geplaatst, de sculptuur van gevlochten
wilgentenen aan de Laan van de Mensenrechten, het
kunstwerk de Watervogel, de bloemenweide aan de
Waltersingel die is geadopteerd door de bewoners: het zijn
blijvende verbeteringen in de openbare ruimte die de
Triënnale nalaat.
¨
11De balans
De succesvolle ervaringen die zijn opgedaan met de
Nettenfabriek en met Radio Kootwijk, bieden aan-
knopingspunten voor de toekomst. Zo is de Triënnale een
vliegwiel geweest voor onderzoek naar continuering van het
cultureel-maatschappelijk gebruik van deze complexen.
De Triënnale is ook een impuls geweest om de sociale
samenhang in Apeldoorn te versterken. De honderden
activiteiten die door en met buurtbewoners zijn uitgevoerd,
de bezoeken aan opengestelde tuinen in de buurt, het zijn
allemaal bijdragen waardoor buurtbewoners elkaar beter
hebben leren kennen en waarderen.
Zo zijn er meer belangrijke, maar niet tastbare waarden van
de Triënnale 2008 te noemen: de inspiratie en kennis die
schooljeugd, hun leerkrachten en bewoners hebben
opgedaan, de exposure die Apeldoornse kunstenaars
hebben gehad rond hun inbreng in het Triënnale programma,
en de leerervaring die is opgedaan door werkzoekenden.
En dan heeft de Triënnale natuurlijk een groot aantal
partijen binnen de gemeente weten te mobiliseren om
samen iets moois tot stand te brengen. Dat is een prestatie
die niet valt te onderschatten. Belangrijk is ook dat vrijwel
iedereen er met een gevoel van voldoening op terugkijkt,
want dat is een absolute vereiste om over drie jaar met zijn
allen een volgende Triënnale neer te zetten.
Natuurlijk zijn er, luisterend naar de reacties, ook
verbeterpunten. Met name op het gebied van logistiek,
communicatie en organisatie heeft de Triënnale veel
commentaar gekregen. Teveel mensen kregen een indruk
van versnippering, en misten een zichtbare samenhang
tussen de attracties van de Triënnale. De ambitie om het
evenement gemeentebreed neer te zetten, leidde tot een
ruimtelijke spreiding die ten koste ging van concentratie en
bundeling die de beleving en zichtbaarheid ten goede
komen.
Ook is de binnenstad te weinig uit de verf gekomen in het
Triënnale programma. Weliswaar is er het nodige gebeurd,
zoals de bloemenmanden die door de hele binnenstad heen
waren opgehangen, het project Kunst in de kroeg, en de
landschapsfoto’s bij het station, maar het was te mager.
Het stadscentrum was geen overtuigend visitekaartje van
een stad die in het teken van cultuur, tuin en landschap
stond, en dat is een gemiste kans.
Tenslotte was er te lang onduidelijkheid over de
prijsarrangementen, en is de transportbehoefte slecht
ingeschat.
Kortom, uit de ervaringen van dit jaar valt veel lering te
trekken, en op het gebied van organisatie is een volgende
keer een forse slag te maken.
12 De balans
13De balans
Hare Majesteit de Koningin knipte een klimop door en wandelde met de burgemeester naar binnen. Ze bezocht de tentoonstelling A Wider View en praatte nog een lange tijd met de organisatoren van de Triënnale.
14 Tentoonstellingen
“Ik heb nu méér bewustzijn van de betekenis van tuin- en landschaps- architectuur…”
Een bezoeker
15Tentoonstellingen
Koningin Beatrix opende in het voormalige zendgebouw Radio Kootwijk de eerste Internationale Triënnale Apeldoorn. Tijdens de Triënnale van 11 juni tot en met 28 september 2008 vond onder andere een aantal bijzondere tentoonstellingen plaats. De rode draad door alle tentoonstellingen heen? Het landschap als muze. Deze tentoonstellingen brachten vele bezoekers langs het CODA Museum, het Kröller-Müller Museum, de Nettenfabriek, Museum Paleis Het Loo en Park Berg en Bos. In totaal werden 211.000 bezoeken geregistreerd: een mooie score voor een evenement in zijn eerste editie.
Tentoonstellingenhet landschap als muze
16 Tentoonstellingen
57.800 bezoekers! CODA zet de toon met De Ontdekking van Nederland! Het CODA Museum bracht in het kader van de Triënnale de tentoonstelling De Ontdekking van Nederland. Meesterverteller Henk van Os heeft een record aantal mensen naar CODA getrokken: 57.800, onder wie Koningin Beatrix en Prinses Máxima. Ook vond een aantal fototentoonstellingen plaats in het CODA Museum.
”Door deze tentoonstelling zagen de bezoekers Holland met totaal andere ogen!”
Carin Reinders, producent
17Tentoonstellingen
Programma: De Ontdekking van Nederland
Locatie: CODA Museum
Curator: Henk van Os
Producent: CODA, Carin Reinders
Bezoekers Triënnale tentoonstelling: 57.800
Gerichte Triënnale bezoekers: 54%
Waardering: 8,4
De Ontdekking van Nederland: een succes om op terug te kijken
De Ontdekking van Nederland bleek een hit tijdens de
Triënnale. De insteek? Het landschap verbeeld tot kunst-
werken van Hollandse meesterschilders. Gouden duinen,
strand met schepen, grazige weiden en molens onder een
wolkenlucht. Nederlandse schilders ontdekten als eersten in
Europa de schoonheid van hun eigen landschap. Henk Van Os
liet de bezoekers van het CODA Museum genieten van de
schoonheid van het Nederlandse landschap. Hij liet zien dat
kunstenaars een onmisbare schakel zijn in het leren
ontdekken van de schoonheid van het landschap.
Magistraal… vier eeuwen topkunst!Vier eeuwen topkunst met duinlandschappen met ruiters,
stranden in zomerlicht, pittoreske dorpjes tussen het groen,
boerenland, dobberende zeilbootjes en idyllische bleek-
veldjes. Samen brachten ze een ode aan het landschap en
aan een Nederland dat voor iedereen herkenbaar is.
18 Tentoonstellingen
Paul Huf Huf in HoenderlooIn 1951 reisde de jonge fotograaf Paul Huf regelmatig heen en
weer tussen Amsterdam en Hoenderloo. In opdracht van de
Hoenderloo Stichting foto grafeerde hij het wel en wee op het
Jongenshuis.
Saskia de Boer Sub RosaSaskia de Boer exposeerde de hele maand september haar
foto’s bij CODA in de Centrale Bibliotheek. Onderwerpen die
bij haar telkens terugkeren zijn landschappen, natuur en
begraafplaatsen.
Walter van Os Natuurlijk ApeldoornWalter van Os exposeerde foto’s van verschillende natuur-
momenten. Zijn fotografische insteek? Vooral het vastleggen
van zijn belevenis van de momenten.
Els van der Monde De Schepping DoorgelichtDe Amsterdamse fotografe Els van der Monde houdt er een
zeer speciale techniek op na. Zonder camera maar gewoon
door stukjes van bloemen, bladeren of andere plantenonder-
delen in grootbeelddia’s te klemmen, laat ze de natuur zich
als het ware zelf op de gevoelige plaat vastleggen.
Elja Tepper Metaal Anders, Natuur Anders BekekenDe onderwerpen van de fotografie van Elja Tepper zijn heel
verschillend, Metaal Anders en Natuur Anders Bekeken. Met
haar fotografie haalt ze een klein deel uit een groot geheel.
Fototentoonstellingen in het CODA Museum
Tijdens de Triënnale bood het CODA Museum plaats aan vijf foto-tentoonstellingen, elk met een eigen, inspirerende insteek. De exposities werden door de bezoekers gewaar-deerd met een 7,7.
19Tentoonstellingen
“Vijf fotografen met vijf verschillende visies, een verademing.”
Een bezoeker
20 Tentoonstellingen
Radio Kootwijk: een locatie als een tentoonstellingKoningin Beatrix opende in het voormalige zendgebouw Radio Kootwijk de eerste Internationale Triënnale Apeldoorn. In de slipstream kwam er eveneens veel aandacht voor de vaktentoonstelling De Toekomst van het Europese Landschap. Er klonk kritiek op de Engelstaligheid van de panelen, tegelijkertijd was er veel waardering voor de inrichting van de tentoonstelling.
“Eindelijk, eindelijk hebben we voet gezet in deze mysterieuze hal.Ik denk dat de Triënnale letterlijk en figuurlijk de sleutel was die de Kathedraal van het slot draaide.”
Een bezoeker
21Tentoonstellingen
Programma: A Wider View
Locatie: Radio Kootwijk
Curator: Eric Luiten
Producent: Stichting A Wider View, Murk Vlietstra
Bezoekers Triënnale tentoonstelling: 37.020
Gerichte Triënnale bezoekers: 50%
Waardering: 7,3
Het immer gesloten Radio Kootwijk opende haar deuren
voor een breed publiek. Vanaf 2 juli werden met de tentoon-
stelling European Cultural Landscapes 30 Europese land-
schappen in beeld gebracht. Murk Vlietstra: “Aan de hand
van deze landschappen werd het krachtenveld tussen
enerzijds de natuurlijke omstandigheden en anderzijds de
menselijke ingebruikname inzichtelijk gemaakt.”
“A Wider View heeft ook mijn ogen geopend.”
Een bezoeker
22 Tentoonstellingen
Park Berg en Bos: statig, centraal, natuurrijk en inviterendPark Berg en Bos, met zijn lommerrijke landschap, bood een fraaie thuishaven voor The Royal Mile. Wellicht waren de verwachtingen hiervoor iets te gespannen. Het kostte tijd om de gang erin te krijgen: het bezoek per dag bleek sterk afhankelijk van de weersomstandigheden. Tuinliefhebbers spraken alom voor The Royal Mile hun bewondering uit. Eén daarvan schreef erover: ”Een blikvanger van Koninklijk formaat!”
“Mooie variatie in tuinen. Erg inspirerend!”
Een bezoeker
23Tentoonstellingen
Programma: The Royal Mile
Locatie: Park Berg en Bos
Curator: Jacqueline van der Kloet
Producent: gemeente Apeldoorn, Jos van Nuenen
Bezoekers Triënnale tentoonstelling: 33.640
Gerichte Triënnale bezoekers: 85%
Waardering: 7,6
The Royal MileThe Royal Mile betrof een koninklijke border van 1609,34
meter. Ingericht door een tiental van de beste borderontwer-
pers in Europa. Een kleurrijke bron van inspiratie voor ieder-
een met gevoel voor tuinieren en planten. In totaal telde
The Royal Mile 38.000 eenjarige zomerbloemen en 4500
eenjarige zomerbollen in de borders. Het bijzonder actieve
Groei & Bloei organiseerde iedere woensdag een uitgebreid
programma bij The Royal Mile, met als klapstuk de Neder-
landse kampioenschappen bloemschikken.
24 Tentoonstellingen
Museum Paleis Het Loo: koninklijk cachet voor de TriënnaleHet ruim 300 jaar oude Museum Paleis Het Loo vormde met de geboren locatie voor de tentoonstelling Landschappen van Verbeelding. Deze tentoonstelling bood een fraai overzicht van unieke werken die soms zelden het archief zijn uit geweest. Ook ‘Zwierig binnen de perken’ trok de nodige aandacht. Eén op de zes bezoekers van Museum Paleis Het Loo bezocht de tamelijk vakinhoudelijke tentoonstellingen.
“Omdat ik hier meer kennis over heb keek ik door een heel andere bril naar de tuinkaarten.”
Een bezoeker
25Tentoonstellingen
Landschappen van VerbeeldingAan de hand van originele ontwerptekeningen, hedendaagse
foto- en filmbeelden en maquettes ontstond een intrigerend
overzicht van vierhonderd jaar tuin- en landschapsarchitec-
tuur in Europa (1600-heden). Een bezoeker noteerde: “Het
betrof met recht een wereldpremière omdat voor het eerst
via zelden of nooit vertoond materiaal de historische
betekenis, kracht en traditie van landschappelijke wereld-
monumenten in Europa werd getoond.” Een uniek aspect
was dat de tentoonstelling plaatsvond in een van die
wereldmonumenten, Paleis Het Loo. Deze tentoonstelling
werd ondersteund door lezingen en debatten en een voor
een breed publiek geschreven publicatie.
Zwierig binnen de PerkenOp 30 mei 2008 werd de uitgebreide reconstructie van de 17e
eeuwse Boventuin van Paleis Het Loo voltooid. In de
afgelopen maanden vonden de meest ingrijpende herstel-
werkzaamheden plaats, sinds de opening van het paleis als
museum in 1984. De presentatie Zwierig binnen de Perken
gaf een overzicht van deze reconstructie.
Met getekende, gedrukte en geschilderde afbeeldingen
daterend uit de periode 1692-2008, liet de tentoonstelling
Zwierig binnen de Perken de geleidelijke veranderingen van
de Boventuin zien.
Programma: Landschappen van Verbeelding
Locatie: Museum Paleis Het Loo
Curator: Eric A. de Jong en Michel Lafaille
Producent: Museum Paleis Het Loo, Johan ter Molen
Bezoekers Triënnale tentoonstelling: 20.280
Gerichte Triënnale bezoekers: 46%
Waardering: 7,1
“Een goede vondst: de aansluitende lezingen en debatten.”
Een bezoeker
26 Tentoonstellingen
“Er is veel te zien. Prachtig! Van genoten. Vooral van Onzichtbaar Werk.”
Een bezoeker
“Wat ik mooi vond? De canonbillboards met Hollandse vergezichten waarvoor buitenlandse gasten zich lieten portretteren.”
Een bezoeker
27Tentoonstellingen
Nettenfabriek: de geslaagde metamorfose naar moderne expositieruimte
De Apeldoornse Nettenfabriek, een aloude fabriek, draaide in juni 2007 nog productie. Visnetten van de Veluwe, om precies te zijn. Voor de Triënnale werd deze opmerkelijke locatie getransformeerd tot moderne expositieruimte. Thuishaven voor vier* exposities rondom het landschap. Later werd illustratiemateriaal van de fabriek toegevoegd. Opmerkelijk: canonbillboards werden gebruikt door de buitenlandse gasten om zich te laten portretteren voor verschillende Hollandse vergezichten.* Expositie De Nieuwe Oogst staat vermeld bij het hoofdstuk Voor en door Apeldoorners.
28 Tentoonstellingen
“Onzichtbaar Werk heeft veel mensen zichtbaar verrast.”
Onzichtbaar WerkMichael van Gessel staat bekend als een landschapsarchitect
die als geen ander het landschap met al zijn zintuigen
waarneemt. Dat waarnemen zet hij met sensibiliteit en
realiteitszin om in krachtige, bijna vanzelfsprekende
ontwerpen. Zijn werk illustreert de professionalisering van
het vak van landschapsarchitect.
Zolang er niemand in de hal was, was de expositie letterlijk
onzichtbaar. De zaal was leeg en op het eerste gezicht was
er niets te zien. Totdat iemand de hal betrad. Door middel
van sensoren werden projectoren in werking gezet die vanaf
een hoogte van 3,5 meter op de vloer waren gericht. Terwijl
de bezoeker de zaal inliep, rolde het ‘landschap’ zich als het
ware onder zijn voeten uit.
Programma: Onzichtbaar Werk
Locatie: Nettenfabriek
Curator: Michael van Gessel en Patrick McCabe
Producent: Michael van Gessel
Bezoekers Nettenfabriek: 26.970
Gerichte Triënnale bezoekers: 84%
Waardering: 7,4
“Ik hoop dat we weer mensen interesseren zodat zij ook handen uit de mouwen steken om te werken aan het landschap. Om samen een prachtige basis te leggen voor onze samenleving in de toekomst.”
Minister Gerda Verburg
Michael van Gessel, curator
29Tentoonstellingen
Canon van het Nederlandse LandschapIn Nederland treden vooral de provincies op als hoeders
van de natuurlijke en culturele landschappelijke waarden.
Iedere provincie had voor deze tentoonstelling vijf tot tien
van zijn landschappen genomineerd.
De Canon van het Nederlandse Landschap betrof een
samenwerkingsproject van de twaalf provincies en de
Internationale Triënnale Apeldoorn 2008. De beelden van
de landschappen in de canon zijn tot stand gekomen door
een intensieve creatieve uitwisseling tussen fotograaf
Michiel Pothoff en landschapsarchitect Henk van Blerck.
Daarmee is deze canon ook een document over de
verhouding tussen twee disciplines.
Tentoongesteld op 60 grote billboardsTijdens de Triënnale werd de canon van landschappen
tentoongesteld op 60 grote billboards in een gestileerd
landschap van water, moeras en land op het terrein van de
Nettenfabriek.
Programma: Canon van het Nederlandse Landschap
Locatie: Nettenfabriek
Curator: Dirk Sijmons
Producent: Henk van Blerck
Bezoekers Nettenfabriek: 26.970
Gerichte Triënnale bezoekers: 84%
Waardering: 8,2
“De Rijksadviseur voor het landschap, Dirk Sijmons, heeft van de inzendingen een evenwichtig geheel gemaakt.”
Een bezoeker
30 Tentoonstellingen
Power of PlaceHet Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst
nam met de tentoonstelling Power of Place deel aan de
Internationale Triënnale Apeldoorn. De tentoonstelling lag in
het verlengde van de landschapsstudiereis door de Verenigde
Staten die het Fonds BKVB vorig jaar organiseerde.
Landschap vanaf de snelwegDe enorme ruimte werd verdeeld in verschillende zones. Zo
zagen de bezoekers het door Ester van de Wiel ontworpen
binnenlandschap dat zich uitspreidde over een grote
oppervlakte in de fabriekshal. Maar ook was er een door
kunstenaarsgroep Het Observatorium ontworpen podium
waar debatten, presentaties en discussies plaatsvonden.
Geinspireerd door de Amerikaanse parkways en vanuit de
gedachte dat het landschap vaak vanaf de snelweg wordt
ervaren, liet Het Observatorium 250 ton aan brokken asfalt
storten.
Programma: Power of Place
Locatie: Nettenfabriek
Curator: Huib Haye van der Werf
Producent: Het Fonds voor beeldende kunsten,
vormgeving en bouwkunst
Bezoekers Nettenfabriek: 26.970
Gerichte Triënnale bezoekers: 84%
Waardering: 7,0
31Tentoonstellingen
“De Nettenfabriek werd omgetoverd tot een plek waar vele facetten van het onderwerp landschap vertegenwoordigd waren.”
Een bezoeker
32 Tentoonstellingen
Hoge Veluwe als locatie: één van de vele startpunten voor landschapsbeleving
Wellicht de meest voor de hand liggende locatie voor een deel van de Triënnale: Nationaal Park de Hoge Veluwe. Maar daarom niet minder uniek. Tijdens de Triënnale zijn in Het Nationaal Park De Hoge Veluwe speciale fiets- en wandelroutes uitgezet: de Triënnale Tochten. Een kort verslag.
“Het was gewoon gezellig, dat mag toch ook tijdens de Triënnale.”
Een deelnemer
33Tentoonstellingen
De kunst van het wandelenTijdens de Triënnale is er een speciale wandelroute uitgezet:
‘Wandelgeesten’ van stichting Wolf. De begeleidende wandel-
gids bevatte teksten die geschreven waren door de bekende
columnist Martin Bril van de Volkskrant en audiovisueel werk
van beeldend kunstenaar Nathalie Bruys.
Het bewaarde landschapDe familiefietstocht ‘het bewaarde landschap’ nam deelne-
mers mee naar de mooie landschappen van Het Nationaal Park
De Hoge Veluwe.
Programma: Triënnale tochten
Locatie: Nationaal Park de Hoge Veluwe
Producent: Park de Hoge Veluwe
Bezoekers: 2.140
Gerichte Triënnale bezoekers: n.b.
Waardering: 8,0
“Wandelend? Dán pas ontdek je een landschap!”Een deelnemer
34 Tentoonstellingen
“Bij het Kröller-Müller Museum vloeiden de tentoonstelling en de locatie eigenlijk samen in één belevenis!”
Een bezoeker
35Tentoonstellingen
Nature as Artifice
Kröller-Müller Museum: de kunst van het landschapHet Kröller-Müller Museum. Een locatie die misschien wel geboren is voor de Triënnale. Met de voorstelling Nature as Artifice kreeg de bezoeker van het Kröller-Müller Museum een moderne kijk op het landschap van nu door de kunstenaars van nu. De media die de tentoonstellingen vertolkten? Eigentijdse fotografie en video. Naar schatting één op de drie bezoekers aan het museum bezocht Nature as Artifice: een magneet binnen een magneet!
Curator Maartje van den Heuvel wilde met de tentoonstelling
Nature as Artifice een nieuw en eigentijds beeld van het
Nederlandse landschap plaatsen tegenover het nog altijd
dominante beeld uit de oude Hollandse schilderkunst: de
boerenidylle en de ongerepte natuur.
Nature as Artifice toonde verstedelijking, industrialisatie,
mobiliteit en een onderliggende notie van kunstmatigheid. De
kunstenaars van Nature as Artifice vervallen niet in een
negatieve boodschap. Ze kijken met open blik naar wat er in
het Nederlandse landschap gaande is en zoeken daarin naar
nieuwe schoonheid. Nadat Nature as Artifice in het Kröller-
Müller Museum was gepresenteerd, is de tentoonstelling
doorgereisd naar Duitsland, de Verenigde Staten en Canada.
Programma: Nature as Artifice
Locatie: Kröller-Müller Museum
Curator: Maartje van den Heuvel
Producent: Kröller-Müller, E. van Straaten
Bezoekers Triënnale tentoonstelling: 33.550
Gerichte Triënnale bezoekers: 21%
Waardering: 7,6
“Prikkelend en dwingend ook. Je ziet je eigen land toch anders.”
Een bezoeker
36 Tentoonstellingen
De winst voor Apeldoorn Terugblikkend mag Apeldoorn concluderen dat het onderdeel Tentoonstellingen zowel het imago als de identiteit van Apeldoorn heeft versterkt. Onderzoek wijst uit dat lokale inwoners trots zijn op de Triënnale van Apeldoorn. Daarnaast trok de Triënnale veel bezoekers (69%) van buiten de regio. Zij keerden met een gevoel van waardering weer huiswaarts. Een derde van henzou Apeldoorn zónder de Triënnale niet zo snel hebben bezocht. Hun waardering voor de Triënnale was hoog, en veel bezoekers denken een volgende Triënnale weer te bezoeken. 58 procent van de gerichte Triënnale bezoekers bezocht het evenement twee of meer dagen
Blijvende aanwinstenHoewel de Triënnale 2008 op zich voorbij is, kunnen we een aantal blijvende aanwinsten vaststellen, sommige tastbaar, andere wat minder materieel. Neem Park Berg&Bos. Daar blijft de border langs de entreelaan gehandhaafd. Een prachtig visitekaartje in een verder ook al zo mooie omgeving. Daarnaast bieden de succesvolle ervaringen met het cultureel-maatschappelijk gebruik van de Nettenfabriek en Radio Kootwijk aanknopings-punten voor de toekomst. Een bijzondere winst was het profiel dat het CODA Museum zich verwierf tijdens de Triënnale.
37Tentoonstellingen
“Door de exposure rondom de Triënnale is Apeldoorn in staat zich op den duur te profileren als dé stad voor landschap.”
Subsidiënt
De winst voor Apeldoorn
38 Voor en door Apeldoorners
39Voor en door Apeldoorners
De Triënnale wilde nadrukkelijk de bewoners van de gemeente in het feest betrekken. En dat is gelukt: naar schatting 22.000 bewoners en 6.000 leerlingen, studenten en leerkrachten hebben meegedaan aan de activiteiten die voor en door Apeldoorners zijn georganiseerd in het kader van het evenement.
De stad en de dorpen zijn nadrukkelijk bij de Triënnale betrokken geweest. Buurtbewoners, scholen, bedrijven, woningcorporaties en kunstenaars onder namen tal van activiteiten die Apeldoorn letterlijk en figuurlijk kleur gaven. Zoals Code Groen, Premie op Groen, Educatie Programma, diverse tentoonstellingen, de Kunst- en Tuinenroute en de Triënnale Prijs.
Voor en door Apeldoorners
Code Groen: een grote, groene paraplu van eventsOnder de titel Code Groen gingen kunstenaars op 100 verschillende locaties in de gemeente aan de slag. Samen met buurtbewoners hebben zij het groen in de buurt op de kaart gezet, verfraaiden zij de woonomgeving met kunst of deden aan straattheater. De Apeldoornse woningcorporaties leverden een belangrijke bijdrage aan Code Groen.
40 Voor en door Apeldoorners
41Voor en door Apeldoorners
Kunstenares Françoise Braun, verantwoordelijk voor de artistieke invulling van Code Groen: “Code Groen was een onderdeel van de Triënnale, duurde 100 dagen, bestond uit 100 locaties en werkte met de thema’s benoemd in de Triënnale. Het uitgangspunt? Apeldoorn en de dorpen tot één grote tuin maken. Ontzettend leuk om zoiets in je eigen stad te mogen doen.”Alle activiteiten in het kader van Code Groen zijn inmiddels verzameld in een fotoboekje. Naar schatting 2.000 inwoners waren erbij betrokken.
42 Voor en door Apeldoorners
43Voor en door Apeldoorners
“Wat heeft groen toch veel schakeringen!”
Een deelnemer
44 Voor en door Apeldoorners
Premie op Groen: buurtinitiatieven beloondOnder de noemer Premie op Groen gingen in 82 buurten en straten, verspreid over de hele gemeente, groepen bewoners aan de slag met hun omgeving. Hun activiteiten waren gevarieerd, en hadden naast groene ook sociale, artistieke en cultuur historische aspecten. Het ging bijvoorbeeld om een bloementribune, schapen in de straat, tuinonderhoud bij oudere bewoners, en een nieuwe groene aankleding van de buurt.
“Onze straat kreeg iets wat het al heel lang niet meer had: kleur!”
Een buurtbewoner
Tijdens de Triënnale konden inwoners van Apeldoorn, samen met hun buren en bewoners van de straat of buurt, een kleurrijke ontmoetingsplek maken. Zo’n 4.000 bewoners, verspreid over 82 buurten, grepen de gelegen heid aan om iets moois in hun woonomgeving tot stand te brengen.
De actie Premie op Groen leverde een keur aan initiatieven op voor het mooier en leefbaarder maken van straten en buurten.
Aansprekende voorbeelden waren er genoeg. Zoals…
…Kliko’s beschilderen aan de Veenhuizerweg.
…De Eetbare Tuin.
…Tuinconcert Wenum Wiesel.
…Het verhaal van onze straat.
…Vonken in “de Donken”.
“Er is nogal wat kritiek op de Triënnale gespuid; qua organisatie is dit wel enigszins terecht hier en daar, maar ik – als geboren en getogen Apeldoornse – vind ’t een geweldig initiatief: particulieren die hun tuin openstellen, de Nettenfabriek, CODA, de buurtinitiatieven: vaak verrassend, hele leuke contacten: ik zeg: geweldig!” Een bewoner
Voor en door Apeldoorners 45
Educatie programma van Triënnale: jong geleerd…Ook de jeugd werd bij de Triënnale betrokken met een Educa-tie programma. Daarvoor stelde partner de IJsselgroep zelfs een complete map samen met daarin het Educatie Programma Primair Onderwijs voor de Triënnale 2008. Het programma was een groot succes: bijna 50 scholen uit het basis-, voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs deden mee en werden gaan-deweg steeds enthousiaster. Een volgende keer zouden ze wel graag wat meer voorbereidingstijd hebben.
46 Voor en door Apeldoorners
“Ik heb met veel plezier meegewerkt en de opdrachten gebruikt tijdens de lessen. Ik denk ieder jaar gebruik te maken van de producten.”
Docent AOC Twello
Voor en door Apeldoorners 47
Zo’n 6.000 leerlingen van Apeldoornse scholen en hun leer-
krachten hebben in het kader van de Triënnale deelgenomen
aan het Educatie programma dat speciaal hiervoor was
samengesteld.
Naast de activiteiten in de lokalen, lieten kinderen hun ideeën
over het ideale schoolplein de vrije loop. Onderdelen hiervan
brachten ze op hun eigen schoolplein in de praktijk. In
enkele gevallen mocht ook de buurt meegenieten,
bijvoorbeeld door het plaatsen van bloembakken.
De presentatie van het Agrarisch Onderwijs Centrum Oost
op het stallencomplex van Paleis Het Loo, en de tentoonstel-
ling Nieuwe Oogst in Nettenfabriek gaven iedereen de kans
om de resultaten van het Educatie programma te bekijken
Circa 6.000 leerlingen deden meeDe deelnemers waren 40 basisscholen, waaronder ook het
speciaal onderwijs, 8 middelbare scholen, waaronder
2 praktijkscholen en het Agrarisch Onderwijs Centrum
Twello (MBO). In totaal deden circa 6.000 leerlingen/
studenten mee.
Blijvende toegevoegde waarden
Een keur aan educatiematerialen
Map met Educatie programma basisonderwijs, met
binnen- en buitenopdrachten voor elke groep.
Boek ‘Vrijspel voor Natuur en Kinderen’.
Musical ‘Hortus en Fleur’ met bijbehorende CD.
DVD ‘Kijken naar het landschap’.
En daarnaast:
Kennis, bewustzijn en inspiratie bij kinderen voor de
inrichting van de buitenruimte en natuur.
Leerkrachten met kennis van en ervaring die het lespakket
de komende jaren kunnen gebruiken in het onderwijs-
programma.
Blijvend verbeterde schoolpleinen, bijvoorbeeld bij de
Lugtmeijerschool, en veel basisscholen met plannen om
hun schoolpleinen te verbeteren.
“Ik heb met veel plezier meegewerkt en de opdrachten gebruikt tijdens de lessen. Ik denk ieder jaar gebruik te maken van de producten.”
48 Voor en door Apeldoorners
“Het was erg leuk om hieraan mee te doen, goed opgezet en goed uitgevoerd.”
Slotreactie deelnemende basisscholen
49Voor en door Apeldoorners
Leerlingen van basisschool De Bongerd in De Maten plantten 26 maart bloemzaden en wilgen-takken in het perk naast hun school. Daarmee verrichtten zij de aftrap van het Educatie programma van de Triënnale.
Diverse winnaars Een greep uit enkele activiteiten met daaraan verbonden
een prijs…
De prijswinnaar van de wedstrijd Fleurigste School van
Apeldoorn was PCBS De Sjofar uit Apeldoorn. En de winnaar
van de publieksprijs voor de wedstrijd Ontwerp je de lucht in
is de Koninklijke Scholengemeenschap Apeldoorn. De jury-
prijs ging naar het Edison College uit Apeldoorn. Werk van
de prijswinnaars en de andere scholen was te zien in de
tentoonstelling Nieuwe Oogst.
“Deze expositie was niet alleen interessant voor de Apeldoorners.”
50 Voor en door Apeldoorners
Een bezoeker
Voor en door ApeldoornersVoor en door Apeldoorners 51
Programma: Nieuwe Oogst
Locatie: Nettenfabriek
Producent: IJsselgroep
Aantal bezoekers: 27.000
De Nieuwe Oogst liet zien wat de leerlingen van primair,
voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs hebben ge-
maakt in het kader van de Triënnale. Er waren maquettes,
kijkdozen, collages en schilderijen te zien. Alles ontworpen
door leerlingen.
Deze expositie was niet alleen interessant voor de
Apeldoorners. De werkstukken werden in een hoogwaardig
tentoonstellingsontwerp gepresenteerd, zodat deze presen-
tatie zich voor wat betreft vormgeving kon meten met de
andere exposities in de Nettenfabriek.
52 Voor en door Apeldoorners
Ecologische tijdelijke verblijven
Architectuurcentrum Bouwhuis organiseerde voor de
Triënnale voor Tuin- en Landschapsarchitectuur een
ontwerpwedstrijd onder Apeldoornse architecten voor een
ecologisch tijdelijk verblijf: “De opdracht aan de
Apeldoornse architecten was een ontwerp te maken dat
zowel aan de buitenkant als aan de binnenkant volledig tot
stand kwam door middel van duurzame materialen,
hergebruik en energiebesparing. Dit is perfect opgepakt
door de deelnemers, met een heel mooi resultaat”,
concludeert Architectuurcentrum Bouwhuis. Het aantal
bezoekers? 2.000.
Beleving van de Groene StadVoor de expositie Beleving van de Groene Stad werd een
beeldentuin aangelegd, verspreid over de hele Vellertheuvel
in Zuidbroek, met panelen in de vorm van dieren. Hier werd
het verhaal van de groene en duurzame ambities van de
gemeente Apeldoorn in de wijk Zuidbroek verteld.
Artificial Nature, tentoonstelling Apeldoornse kunstenaars, galerie Loolaan 49
In ons land en onze cultuur lopen we, wanneer we het
hebben over tuin en landschap, al snel aan tegen het
kunstmatige karakter van wat wij natuur noemen: de mens
heeft de natuur in cultuur gebracht. Artificial Nature gaf
hiervan op het scherpst van de snede een overzicht.
OntbosHet CBK Apeldoorn organiseerde tijdens de Triënnale een
tentoonstelling met Apeldoornse kunstenaars. “Het betrof
een platform voor kunstenaars uit de stad en het gaf be-
zoekers van de Triënnale inzicht in het kunstklimaat van
Apeldoorn”, aldus het enthousiaste CBK Apeldoorn.
Tentoonstellingen: rijp en groen door elkaarVier tentoonstellingen vielen op door hun uitzonderlijke karakter en zijn hier gezamenlijk vermeld: Artificial Nature, Ontbos, de resultaten van de ontwerpwedstrijd voor ecologische verblijven en Beleving van de Groene Stad.
“Kijk toch eens, wij hebben de natuur gemáákt!”
Een bezoeker
53Voor en door Apeldoorners
Kunst- en Tuinenroute: kriskras door de kunstTijdens de Triënnale is een bijzondere tuinenroute gerealiseerd. Een deelnemer: “Ik ontdekte een spannende route van kunst en tuinen langs bijzondere particuliere tuinen, kunsttuinen, en andere bijzondere locaties. Daarbij werden ook andere elementen ingebracht, zoals kleine tuinconcerten, workshops of tentoon-stellingen. Deze compleetheid heeft mij prettig verrast.”
54 Voor en door Apeldoorners
“Verzin het maar eens: de tuinen van Apeldoornse burgers met een uniek kunstwerk erin, écht Triënnale!”
Een tuinbezoeker
55Voor en door Apeldoorners 55Voor en door Apeldoorners
De tuin van een ánder, altijd spannend
Veertig eigenaren van particuliere tuinen openden het tuinhek met plezier voor vele bezoekers. Elke zondag, tijdens de periode van de Triënnale, was het publiek welkom.
Een extra stimulans om te komen kijken was het feit dat in
enkele van deze tuinen een Apeldoornse kunstenaar zijn of
haar gevoel bij de Triënnale had verbeeld. Zo stonden er
kunstwerken en in andere gevallen was de tuin zelf tot een
kunstwerk getransformeerd.
Van heinde en verre, maar ook uit de straat zelf waar zo’n
tuin aan lag, was er belangstelling. In totaal liep de teller
door naar rond de 9.000 oprecht geinteresseerden die de
tuin van een buurt- of stadgenoot bezochten.
“Stil genieten van de stilte in een omgeving waar met liefde en aandacht is gewerkt aan de harmonie van “natuur - cultuur”. Ook de gedachte, dat je verwacht werd deed goed. Dank voor deze ervaring en tot de volgende keer.” Bezoekster kunsttuin
Tuinen SpelderholtVier tuinen nabij Spelderholt bij Beekbergen deden mee aan
de Internationale Triënnale Apeldoorn 2008. Deze tuinen
lagen voor wat betreft historie en natuur in een zeer
bijzonder gebied aan de enk tussen de oorsprong van de
Oude Beek en de stuwwalrand van de Veluwe.
Kunst in de Stad Onder de paraplu van het thema Kunst in de Stad vonden er
de Prelude 2007 en diverse kunstuitingen plaats. Van de
acht kunstuitingen van de Prelude 2007 zijn er vier blijvend
opgenomen in het stadsbeeld.
“Verzin het maar eens: de tuinen van Apeldoornse burgers met een uniek kunstwerk erin, écht Triënnale!”
De Triënnale PrijsBewoners die plannen hadden voor hun leefomgeving konden deze indienen bij de Stichting Triënnale. Ideeën die de leef-omgeving opfleurden, door bijvoorbeeld het plaatsen van een kunstwerk in de openbare ruimte of het creëren van een bijzondere ontmoetingsplek voor de buurtbewoners. Voor het winnende idee was een budget van 20.000 euro beschikbaar.
56 Voor en door Apeldoorners
Met dit idee wordt een ontmoetingsplek voor buurt-
bewoners gecreëerd in de binnentuin en kan men
gezamenlijk tuinieren in een groene omgeving. De aan-
passing van de binnentuin bestaat uit het maken van een
veranda en een verhoogde moestuin. Men kan samen
tuinieren en genieten van de groene omgeving. Hierdoor
kunnen buurtbewoners kennismaken met de ouderen in
de directe leefomgeving. Mensen kunnen elkaar ontmoeten
in een laagdrempelige omgeving.
Op zaterdag 27 september was de feestelijke afsluiting van de Triënnale in het Centrum voor Beeldende Kunst. Een goed moment om de winnaar van de Triënnale Prijs bekend te maken, gekozen uit tien inzendingen. De winnaar van de Triënnale Prijs is Woonzorgcentrum Sainte Marie en het winnende ontwerp wordt het komende jaar daadwerkelijk uitgevoerd.
Naam idee: De Natuurlijke Ontmoeting
Locatie: binnentuin woonzorgcentrum Sainte Marie
Voor en door Apeldoorners 57
58 Voor en door Apeldoorners
“Met plezier veertig minuten in de rij voor een herinnering aan de eerste Triënnale.” De Stentor
2000 vogelhuisjes ‘vlogen uit’ over de stadIn 2007 hingen twee Duitse kunstenaars Wolfgang Bunt-
rock en Frank Nordiek maar liefst 2.000 vogelhuisjes in
een kleurverloop op in de bomen langs de Loolaan. Een
blikvanger met de naam Birdland die de aandacht trok.
Een gelukkige ontvanger van één van de vogelhuisjes:
“Het gerucht ging rond dat tijdens de feestelijke afsluiting
van de Triënnale deze huisjes zouden worden verdeeld
onder de inwoners van Apeldoorn. Ik had er mijn oog al
op laten vallen. Ik bleek een van de gelukkigen die een
huisje wist te bemachtigen! Zo nam ik een stukje Triën-
nale mee naar huis.”
De vier woningcorporaties uit Apeldoorn hebben uiterst constructief meegedaan met de Triënnale.
Gratis bloembollenpakketten namens woningcorporaties
21.000 huurders konden op diverse locaties in de stad een
bloembollenpakket ophalen, geschonken door de vier
samenwerkende woningcorporaties. Ook konden zij een
Triënnale pas aanvragen, 5.000 huurders hebben hiervan
gebruik gemaakt.
“Ik heb een klein balkon, maar met het bloem-bollenpakket heb ik het omgetoverd tot mijn mini-Triënnale!” Een bewoner
59Voor en door Apeldoorners
60 Voor en door Apeldoorners
De winst voor Apeldoorn ResultaatNaar schatting 22.000 bewoners uit Apeldoorn en 6.000 leerlingen, studenten en leerkrachten hebben actief meegedaan aan het Triënnale programma in de buurten en dorpen. Zo mochten de Triënnale tuinen 9.000 bezoekers verwelkomen en de Tuinen in Spelderholt 2.000 bezoekers. De tentoonstellingen Artificial Nature, Ontbos en Beleving van de Groene Stad trokken 3.000 bezoekers. De ecologische verblijven in Park Berg en Bos trokken 2.000 bezoekers. En 4.000 inwoners haalden zelf de Triënnale naar hun buurt toe met een Premie op Groen actie. Tot slot waren er diverse kunstprojecten binnen Code Groen, op 100 verschillende locaties in de gemeente. Naar schatting 2.000 inwoners deden hieraan mee.
61 Voor en door Apeldoorners
Blijvende waardenDe initiatieven die voor en door Apeldoorners zijn ontplooid, hebben bijgedragen aan de sociale cohesie in de buurten: samen dingen ondernemen brengt buurtbewoners met elkaar in contact, en schept een band.
Veel activiteiten hadden een tijdelijk karakter, van andere blijft Apeldoorn ook de komende jaren nog profiteren. Zo hebben twee tijdelijke ecologische verblijven een blijvende bestemming gevonden: ‘de kleurrijke cabine’ van architect Wim Westinga is naar de basisschool de Schakel gegaan en krijgt een prominente plaats op het schoolpein. Het verblijf ‘bomen over ecologie’ van Bettina Regeling-Cabrera gaat in de Apenheul als verblijfplaats voor de papegaaien dienen.
Diverse artistieke werken bljiven overeind in de openbare ruimte zoals de golf langs de Laan van Kuipershof, de auto en schep aan de Arnhemseweg, de muurkunst Betongroei bij het buurtje Geleen, het kasje aan de Kooikersplaats, een deel van de cartoons Groene Stad op de Vellertheuvel, het kunstwerk de Watervogel en de Levende sculptuur van wilgentakken aan de Laan van Mensenrechten.
Verder zijn er veel bloembakken en andere bloeiende accenten in de buurten terecht gekomen. Ook blijft de collectie de Canon van het Nederlandse Landschap in het bezit van Apeldoorn.
De winst voor Apeldoorn
62 Debatten en congressen
“De vele discussies betekenden de ambitieuze onderstreping van landschappelijke kernwaarden”
Een deelnemer
Verrommeling van het landschap, klimaatverandering en de gevolgen daarvan voor het landschap en vele andere actuele vraagstukken waren tijdens de Triënnale Apeldoorn 2008 onderwerp van debat. De Triënnale bood een (inter-)nationaal platform voor debatten over de toekomst van het landschap en huisvestte daarvoor diverse congressen en symposia in Radio Kootwijk, Orpheus, Kröller-Müller Museum en elders in de stad, zoals de Nettenfabriek en het CODA Museum.
Debatten encongressen
63Debatten en congressen
Successen binnen de reeks Debatten en congressen waren het mondiaal toonaangevende IFLA congres en A Wider View on Landscape Challenges in Europe. Maar een aanwezige beleidsmaker tekende ook dit op: ”Vooral het Akkoord van Apeldoorn heeft beleidsmakers vanuit heel Nederland in onze gemeente samengebracht, uiteraard goed voor de naamsbekendheid van Apeldoorn.”
Tal van kleinere bijeenkomstenDaarnaast waren er tal van kleinere bijeenkomsten waarin duurzaamheid, groen en ruimtelijke kwaliteit centraal stonden. “Stuk voor stuk thema’s die Apeldoorn hoog in het vaandel heeft staan”, aldus de organisatoren van de Triënnale.
“Er is inhoudelijk goed en veelzijdig gediscussieerd.”
64 Debatten en congressen
Een deelnemer
De International Federation of Landscape Architects (IFLA)
organiseerde haar 45ste editie van het IFLA congres tijdens
de Triënnale 2008. Ruim vierhonderd landschapsarchitecten
van over de hele wereld kwamen naar Orpheus.
Mondiale aantrekkingskrachtDe deelnemers kwamen van over de hele wereld, waaronder
veel studenten en young professionals. Eén daarvan conclu-
deerde: “Het programma was gebalanceerd en bood een
enorme variatie en keuzevrijheid voor de deelnemers.” De
ochtenden van dit driedaagse congres waren gereserveerd
voor befaamde keynote-sprekers: Adriaan Geuze, Anne
Whiston Spirn en Herbert Dreiseitl. Gedurende de middag
konden deelnemers kiezen uit workshops, talkshops, films
en excursies door het hele land.
Highlights
Schouwburg Orpheus fungeerde als internationaal meeting point.
Paleis Het Loo was de locatie voor diverse sociale aangelegenheden.
Het congres werd op de derde dag afgesloten met een feest in de Nettenfabriek.
Datum: 30 juni t/m 3 juli 2008
Locatie: Congrescentrum Orpheus
Regie: Erik de Jong
IFLA congres Transforming with Water: een mondiale magneet voor landschaps architecten
65Debatten en congressen
Het inhoudelijke accent van het IFLA congres is geslaagd: het faciliteren van de brede discussie over de mogelijkheden om met water te ontwerpen, in relatie tot landschappen.
A Wider View on Landscape Challenges in Europe: prikkelend en praktisch A Wider View on Landscape Challenges in Europe bestond uit een internationale conferentie, zomeruniversiteit, tentoonstelling en vakgesprekken in zowel Radio Kootwijk als in de Nettenfabriek.
“De kracht van deze conferentie? Theorie en praktijk werden vergelijkend naast elkaar geplaatst.”
66 Debatten en congressen
Een deelnemer
Conferentie A Wider View on Cultural Landscape Challenges in Europe
A Wider View was in 2008 hét platform voor een kritische
conferentie. Projectbureau A Wider View: “Deze driedaagse
sessie op 16, 17 en 18 juni werd gewijd aan de filosofische,
sociaal-culturele, politieke en operationele aspecten bij het
vaststellen van een ontwikkelingsbenadering voor erfgoed
in Europese culturele landschappen.”
Zomeruniversiteit A Wider View - Herontwerp van historische landschappen Voor de Zomeruniversiteit werden zo’n 47 deelnemers uit
15 verschillende EU landen uitgenodigd om actief erva-
ring op te doen op het gebied van zorgvuldige interventies
in historische landschappen.
Datum: 16 – 18 juni 2008
Locatie: Radio Kootwijk
Regie: Eric Luiten en projectbureau A Wider View
Datum: 20 – 29 juni 2008
Locatie: Radio Kootwijk
Regie: A Wider View
In de zomer van 2008 zette de internationale manifestatie A Wider View het Europese cultuurlandschap op de agenda. Regisseur Eric Luiten: “In het kader van de Internationale Triënnale Apeldoorn 2008 plaatste A Wider View nationaal en internationaal erkende cultuurland-schappen met een onbetwiste historische betekenis in een dynamisch perspectief. Ook bracht ze deze binnen het domein van ruimtelijke planning en ontwerp.” Locatie was Radio Kootwijk, een monumentale groep gebouwen, temidden van de Veluwe.
Kansen voor de toekomstDe centrale vraag van A Wider View was hoe het eeuwen-
oude Europese cultuurlandschap een levend landschap
kan blijven: hoe essentiële, historisch bepaalde kwaliteiten
kunnen worden behouden en hoe tegelijkertijd actuele pro-
blemen, voortkomend uit onder meer klimaatverandering,
verstedelijking, toerisme en ontvolking, kunnen worden
opgelost, maar ook hoe kansen voor de toekomst zijn te
benutten.
“Letterlijk en figuurlijk blikverbredend.” Een deelnemer
“De centrale vraag van A Wider View hoe het eeuwenoude Europese cultuurlandschap een levend landschap kan blijven is beantwoord.”
67Debatten en congressen
De studenten werkten in kleine groepen aan de transformatie van drie unieke Nederlandse cultuurlandschappen met een UNESCO-Werelderfgoedstatus.
68 Debatten en congressen
Geslaagde reeks vakgesprekken over de landschapsarchitectuur in Europa
In samenwerking met Fieldwork, het Europese jaarboek
voor landschapsarchitectuur, organiseerde A Wider View
in het kader van de Internationale Triënnale Apeldoorn
2008 drie internationale vakgesprekken op woensdag-
avonden in september.
”Deze gesprekken genereerden inzichten en standpunten over de betekenis en het belang van geschiedenis en erfgoed in de landschapsarchitectuur.”Eric Luiten, curator A Wider View
Elk vakgesprek had een eigen thema. Eén van de
deelnemers: ”Deze gesprekken genereerden inzichten
en standpunten over de betekenis en het belang van
geschiedenis en erfgoed in de landschapsarchitectuur.
Op een meer abstract niveau werd de mate van Europese
coherentie of diversiteit in de praktijk van de landschaps-
architectuur bevraagd. Vertegenwoordigen Europese
landschaps-architecten een discipline of meer een
verzameling van landschapsgeëngageerde individuen?
Die vraag stond centraal en dat was voor mij heel
leerzaam.”
Het debat onder leiding van dagvoorzitter Jos Jansen heeft geleid tot actiepunten voor de aanwezige stedebouwkundigen, planologen, bouwondernemers, landschapsarchitecten, boomspecialisten en beleidsambtenaren.
Datum: 10, 17 en 24 september 2008
Locatie: Nettenfabriek
Regie: Eric Luiten
Congres Het Rituele Landschap: plek van bezinning
Dit congres had een bijzonder karakter, georganiseerd
op initiatief van projectontwikkelaar TCN: “Congres Het
Rituele Landschap ging over de veranderende rol van
het landschap: als laatste rustplaats en als plek om te
herdenken en te bezinnen. Uiteenlopende bijdragen
werden geleverd vanuit de wetenschap, trendwatching,
ontwerpers en de begrafenissector.”
Datum: 18 september 2008
Locatie: Radio Kootwijk
Regie: TCN
69Debatten en congressen
Debat Bomen over bomen: “Gerichte actiepunten als resultaat”
Het bomendebat op donderdag 18 september 2008 werd
georganiseerd door de Bomenstichting in samenwerking
met de NVTL. Doel was de trends, kansen en de bedrei-
gingen voor bomen binnen de ruimtelijke ontwikkelingen
scherp te stellen. Na de lunch was er de mogelijkheid
deel te nemen aan een boomexcursie waar duurzame
groeiplaatsen centraal staan. Binnen de Nettenfabriek
waren diverse tentoonstellingen te zien.
Datum: donderdag 18 september 2008
Locatie: Nettenfabriek
Regie: Bomenstichting
“Ontwerpers, opdrachtgevers en ecologen inspireerden elkaar tot een veelzijdig openbaar debat.”
70 Debatten en congressen
Een deelnemer
Werkconferentie Het Energieke Land-schap: meeting point voor deskundigen
Meer dan 100 ambtenaren, adviseurs, (landschaps-)archi-
tecten, bouwers, energiedeskundigen, kunstenaars, onder-
zoekers, projectontwikkelaars en stedebouwkundigen togen
op 23 september 2008 naar Radio Kootwijk voor een uitda-
ging van formaat: het schetsen van een aantrekkelijke,
energieneutrale Kanaalzone.
Toonaangevende sprekersDeze werkconferentie kende enkele inspirerende sprekers:
Dirk Sijmons, voormalig rijksadviseur van het landschap, en nu actief met een studie voor minister Cramer over windenergie.
Ed Nijpels: voorheen minister van VROM. Momenteel is hij onder andere voorzitter van het ONRI, en voorzitter van de Stichting Energieprestatie Keur en Milieucentraal.
Datum: dinsdag 23 september 2008
Locatie: Radio Kootwijk
Regie: Eneco
“Het Energieke Landschap ging over energie-neutrale gebiedsontwikkeling. Doel was om deskundigen uit verschillende disciplines bij elkaar te brengen. Kleine groepen ontwikkelaars, landschapsarchitecten, energieleveranciers, architecten, stedenbouw kundigen, kunstenaars en overheden werkten op dinsdag 23 september bij Radio Kootwijk diverse innovatieve ideeën uit.”Eneco
Inspirerend debat Ruimtelijke Kwaliteit van Water en Natuur
AtelierOverijssel is in 2006 opgericht door de Provincie
Overijssel vanuit het besef dat er meer moet worden gein-
vesteerd in de ruimtelijke kwaliteit in de provincie. Een
woordvoerder van AtelierOverijssel vertolkte het als volgt:
”In deze onafhankelijke werkplaats werkt de provincie nu al
bijna twee jaar intensief samen met het Architectuurcen-
trum Twente, Dienst Landelijk Gebied, het Oversticht,
Landschap Overijssel en Kunst & Cultuur Overijssel. Het
project Water en Natuur van AtelierOverijssel is een oefe-
ning om nieuwe natuur te benaderen vanuit ruimtelijke
kwaliteit.”
Datum: vrijdag 19 september 2008
Locatie: CODA Museum
Regie: AtelierOverijssel
Tijdens de Triënnale presenteerde Atelier Overijssel het project ‘Water en Natuur’ aan professionals en belangstellenden uit heel Nederland.
71Debatten en congressen
“Het doel? Komen tot een gezamenlijke kennisagenda met een werkprogramma cultuurhistorie voor de Nationale Landschappen.”
72 Debatten en congressen
RACM
RACM Middagdebat Het Erfgoed van de Toekomst
“Dit debat nam mij mee in de wereld van het hedendaagse landschap.”Een deelnemer
Welke elementen in het huidige landschap vormen het
erfgoed van de toekomst? Deze vragen stonden op vrijdag
19 september 2008 centraal tijdens het zogeheten RACM
middagdebat getiteld Het Erfgoed van de Toekomst.
Vanaf het perspectief van het jaar 2099 werd teruggekeken
op een eeuw vol dynamische ontwikkelingen in het
landschap. Wat hebben we tot erfgoed van de 21ste eeuw
verklaard? En hoe is dat erfgoed ontstaan?
Datum: vrijdag 19 september 2008
Locatie: Kröller - Müller Museum
Regie: Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap
en Monumenten (RACM)
Werkconferentie Het Verhaal van het Landschap levert gezamenlijke kennisagenda op
De Triënnale bood op 12 juni 2008 gastvrij plaats aan de
werkconferentie Het Verhaal van het Landschap. Georga-
niseerd door de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuur-
landschap en Monumenten (RACM), in nauwe samenwer-
king met de ministeries van LNV en VROM.
Deze werkconferentie vond plaats in Radio Kootwijk. Een
deelnemer: ”Aan de hand van de begrippen ‘kennis’,
‘bewustzijn’ en ‘handelen’ ging de RACM in gesprek met
vertegenwoordigers van de 20 Nationale Landschappen.
Het doel? Komen tot een gezamenlijke kennisagenda met
een werkprogramma cultuurhistorie voor de Nationale
Landschappen.”
Datum: donderdag 12 juni 2008
Locatie: Radio Kootwijk en Kröller-Müller Museum
Regie: Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap
en Monumenten (RACM)
Debattenreeks Een Verloren Dimensie? De sociale functie van het landschap
Het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouw-
kunst (Fonds BKVB) organiseerde in het kader van de Inter-
nationale Triënnale Apeldoorn 2008 een debattenreeks over
de sociale betekenis van het landschap. Diverse sprekers uit
binnen- en buitenland onderzochten wat de sociale dimen-
sie van het landschap kan zijn.
“Ik heb genoten van de gevarieerde opzet: lezingen, presentaties, excursies en debatten!”Een deelnemer
Ingebed in tentoonstelling Power of PlaceDe lezingen en debatten vonden plaats temidden van de ten-
toonstelling Power of Place waarin onder andere werk van
enkele reisdeelnemers was te zien die het Amerikaanse
landschap als bron van hun inspiratie gebruikten. Een door
kunstenaarsgroep Observatorium ontworpen tribune land-
schap van 250 ton aan brokken asfalt deed dienst als podium
voor de lezingen en debatten.
Data: 5, 12, 19 en 26 september 2008
Locatie: Nettenfabriek
Regie: Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving
en bouwkunst
73Debatten en congressen
74 Congressen en Debatten74 Debatten en congressen
“Bestuurlijk hoogtepunt van de LandschapsTop was de gezamenlijke ondertekening van het Akkoord van Apeldoorn.”
Een ondertekenaar
75Congressen en Debatten
De Radio Kootwijk Frequency: een manifest als een monument
A Wider View sloot haar 100 dagen programma van
internationale conferentie, zomeruniversiteit, tentoon-
stelling en vakgesprekken in 2008 af met de presentatie
van de Radio Kootwijk Frequency in het voormalige
zendgebouw van Radio Kootwijk. Een enthousiaste
deelnemer: “Deze Frequency bracht een helder signaal
ten gehore over de toekomst van het Europese
cultuurlandschap: wat zijn de actuele thema’s en hoe ziet
de agenda eruit voor de komende jaren?”
De LandschapsTop accordeert het Landschapsakkoord
Tijdens de LandschapsTop op zaterdag 27 september 2008
kwamen circa 150 topbeslissers bijeen in de ‘Kathedraal’
van Radio Kootwijk. Zij vertegenwoordigden de verschil-
lende overheden, de private sector, maatschappelijke
organisaties en professionals op het gebied van landschap.
Bestuurlijk hoogtepunt van de LandschapsTop was de
gezamenlijke ondertekening van het Akkoord van Apeldoorn.
De LandschapsTop was tevens het feestelijke hoogtepunt
van drie jaar samenwerken in het Landschapsmanifest.
“Ik ben in gesprek met provincies over de beperking van nieuwe bedrijventerreinen en de ontwikkeling van meer groene gebieden nabij steden.” Minister Jacqueline Cramer
De ministers Gerda Verburg van LNV en Jacqueline Cramer
van VROM gaven acte de présence, evenals bestuurlijke
vertegenwoordigers van provincies, het Interprovinciaal
Overleg en de Vereniging Nederlandse Gemeenten en be-
stuurlijke vertegenwoordigers vanuit de Raad van Europa
en de Europese Commissie. Minister Cramer zei in haar
toespraak in gesprek te zijn met provincies over de be-
perking van nieuwe bedrijventerreinen en de ontwikkeling
van meer groene gebieden nabij steden. Heldere spel-
regels, innovatie in het landschap en groene sleutel-
projecten zijn belangrijke lijnen om de verrommeling
tegen te gaan, zo zei Cramer.
Datum: 27 september 2008
Locatie: Radio Kootwijk
Regie: A Wider View
Datum: zaterdag 27 september 2008
Locatie: Radio Kootwijk
Regie: Landschapstop
75Debatten en congressen
76 Debatten en congressen
Paleis Het Loo vormde het decor voor een vierdaagse cursus in augustus georganiseerd door de TuinAcademie.
Diverse aanpalende activiteiten TriënnaleTal van organisaties, naast de gemeente, zagen in de Triënnale terecht een goed medium om aandacht te krijgen voor aspecten die te maken hebben met landschap en natuur.
Waterschap Veluwe verzorgde vier excursies op avonden in juni en september langs de unieke Veluwse koppelsprengen in Ugchelen met aandacht voor beheer en onderhoud daarvan.
Op initiatief van Het Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen zijn er lunchtime lectures georganiseerd in de Royal Village in park Berg & Bos. Zo ging het op zondag 29 juni over het onderwerp ‘de restauratie van boomgaarden’. Er werd vroeger veel aandacht besteed aan de juiste plek en de juiste omstandigheden van boomgaarden of moestuinen. De landschappelijke en cultuurhistorische waarde ervan wordt nog steeds vaak onderschat.
De Vereniging Groei en Bloei bood tijdens de Triënnale veel interessante activiteiten aan bij The Royal Mile. Iedere woensdag was er voor de tuinliefhebbers van alles te doen. Een greep: rondleidingen door speciaal door Jacqueline van der Kloet opgeleide gidsen, een doorlopende presentatie met onder andere mooie foto’s en tuingedichten, leuke kinderactiviteiten tijdens de schoolvakantie, bloemschikdemonstra-ties en lezingen, workshops en kwekersdagen. Zo vertelde woensdag 30 juli Hans Kramer van alles over de toepassing van vaste planten en vond het Nederlands Kampioenschap Bloemschikken plaats.
Paleis Het Loo vormde in augustus het decor voor een vierdaagse cursus georganiseerd door de Tuin-Academie. Michel Lafaille (niet alleen actief als curator voor de tentoonstellingen Landschappen van Verbeelding, maar ook actief als docent, fotograaf, schrijver en tuinontwerper) stelde het programma samen.
De Nederlandse Tuinenstichting organiseerde in het laatste weekend van augustus wandelingen door de Apeldoornse parkenbuurt. Apeldoorn heeft vijf 19de eeuwse stadsparken die onlangs, met de huizen en de tuinen, tot beschermd stadsgezicht zijn benoemd. De wandelingen, onder andere met de historicus Huub Ummels, leidden langs goede en slechte voorbeelden van parkbeheer.
77Debatten en congressen
78 Congressen en Debatten
De winst voor Apeldoorn Het onderdeel Debatten en congressen heeft aantoonbaar bijgedragen aan de profilering van Apeldoorn als stad met ambities op het gebied van groen, landschap en duurzaamheid.Vooral de prominente naamsverbinding met de Canon van het Nederlandse Landschap enHet Akkoord van Apeldoorn heeft de gemeente in de landelijke media op de kaart gezet. Wel waren er verbeterpunten voor wat betreft de programmering. Door de veelheid van seminars in de maand september, zag men soms door de bomen het bos niet meer…
78 Debatten en congressen
79Congressen en Debatten
Het netwerk van wetenschappers, bedrijfsleven en overheden dat bij de Debatten en congressen was betrokken, is van waarde voor de verdere invulling van de Apeldoornse landschappelijke thema’s voor de komende jaren.
79Debatten en congressen
De winst voor Apeldoorn
ColofonTekstredactie: Lucienne Berenschot, Ernst Jan Peters, Erik van der Veen en Paul SpendelFotografie: o.a. Rob Feber, Maarten Sprangh, Luc Jacobs, Reneé Krijgsman en Ernst Jan PetersVormgeving: Kompaan // centrum voor communicatieOpdrachtgever: Gemeente ApeldoornOplage: 1500 exemplaren
Met dank aan
Centraal Beheer AchmeaProvincie Gelderland
Gemeente Apeldoorn
Ministerie LNV
Ministerie OCW
HoofdsponsorsCentraal Beheer AchmeaKadaster
SubsidiëntenGemeente ApeldoornProvincie GelderlandMinisterie VROMMinisterie OCWMinisterie LNVMinisterie VWSEuropese Unie
FondsenPrins Bernhard CultuurfondsCultuurfonds van de Bank Nederlandse GemeentenFonds voor Beeldende Kunsten, Vormgeving en BouwkunstMondriaan StichtingStimuleringsfonds voor Architectuur
PartnersKröller – Möller MuseumCODA MuseumNationaal Museum Paleis Het LooHet Nationale Park de Hoge VeluweKroondomeinen Het LooInternational Federation of Landscape Architects (IFLA)Projectbureau BelvedereRijksdienst voor Archeologie, Cultuur- landschappen en Monumenten (RACM)Nederlandse Vereniging voor Tuin en Landschapsarchitectuur (NVTL)LandschapsmanifestGeldersch LandschapGeldersche KasteelenDienst Landelijk GebiedInterprovinciaal OverlegApenheulNederlandse SpoorwegenANWBVeluws Bureau voor Toerisme
Nationaal Bureau voor Toerisme en CongressenVereniging Groei en BloeiWoningcorporatie Ons HuisWoningcorporatie De Goede WoningWoningcorporatie De WoonmensenWoningcorporatie Beter WonenIJsselgroepEDUARTArchitectuurcentrum stichting BouwhuisCentrum voor Beeldende Kunst Apeldoorn (CBKA)Natuureducatiecentrum NatuurhuisStichting Veldwerk NederlandROC AventusNAi UitgeverVVV ApeldoornStaatsbosbeheerProvincie DrentheProvincie FlevolandProvincie FrieslandProvincie Gelderland Provincie GroningenProvincie LimburgProvincie Noord-BrabantProvincie Noord-Holland,Provincie OverijsselProvincie UtrechtProvincie ZeelandProvincie Zuid-Holland
SponsorsARCADISAccres Apeldoorn bvTCNAdvies – en ingenieursbureau DHVGrontmijOranjewoudENECOKoninklijke TalensBouwfondsWegenerWoonbedrijf Ieder1Van den Berk Boomkwekerijen
Lokale sponsorsRabobank ApeldoornHunink & Holtrigter MakelaarsVan Rooyen TuinenHoveniersbedrijf Stip ElspeetMenkveld BoomkwekerijHoveniersbedrijf ApolaD.R.A.I. displaysBTL BomendienstGroenbedrijf GNLNijhuis BouwBaltus BloembollenBilderberg de KeizerskroonAGOVV ApeldoornMonutaModus LinkHanosCirculusNawijn en PolakNikkels BouwbedrijfBemogErnst & YoungBAM InfraAutohaasWaterschap VeluweLoostadUfkesMax.nlICC SchoonmaakDe Wilde PietersVigilat beveiligingOntwikkelings Maatschappij ApeldoornROC AventusDe Bie ReclameFelua-Groep Interstap BV
Kadaster
EU/EFRO
Ministerie VROM
Ministerie VWS
Inhoud
Bloemlezing Internationale Triënnale Apeldoorn 2008
Blo
emle
zing
Inte
rnat
iona
le T
riën
nale
Ape
ldoo
rn 2
008