Dr.Öğr.Ü.M.İsmailBağdatlımismailbagdatli@yahoo.com

TÜRKEĞİTİMTARİHİ1

TÜRKEĞİTİMTARİHİ

TürkeğitimtarihibilinenilkTürktoplumlarıilebaşlar.

Türklergenişbiryayılmagöstermişlerdir.“Oğuztoplumunungöçüpyürümediğiyolvarmı?Evinitutupoturmadığıyurtvarmı?(Ebu’l-GaziBahadırHan,Şecere-iTerakime)sözüTürklerinbuözelliğineişaret

etmektedir.

TarihtebilinenilkTürkhükümdarıTeoman,ilkTürkdevleti’deAsyaHunDevletidir.HunlardanöncekiTürklerinsiyasibirorganizasyonhalindeyaşayışları

hakkındaşimdilikelimizdenetbilgilerbulunmamaktadır.

FakatHunlardanöncedeTürklerinsiyasibiryapı

halindeyaşamışolmalarıileilgilibaştaÇinkaynaklarıolmaküzerearkelojikkazılardaelde

edilenbilgilerbizlerebazıipuçlarıverebilecektir.

TÜRKLERMÜSLÜMANOLMADANÖNCE

EĞİTİMLERİNİNTEMELÖZELLİKLERİ

Türklerin10.yüzyıldaMüslümanolmalarındanöncetarihsahnesineçıkmışenönemlidevletleri,

Hun,GöktürkveUygurdevletleridir.

Budevletlerintoplumlarıiçinbazan"eskiTürkler"dedenilmektedir.

Bunlarıneğitimgörüşveuygulamaları

benzerliklergösterirsedeherbirininkendinehastemelözellikleribulunmaktadır.

•  Türktoplumlarınıneğitimanlayışveuygulamaları,yaşamabiçimlerininetkisiyleşekillenmiştir.

•  Çocuklarınvegençlerintoplumsallaştırılıpeğitilmesindetoplumuntöresiönemlibirroloynamaktadır.

•  BudevirlerdekiTürklerineriştikleriuygarlıkvekültürdüzeyi,onlardaörgüneğitimkurumlarınınbulunduğunakesinbirdelilisedebukurumlarhakkındahenüzbilgimizyoktur.

•  Budöneminedebîeserlerindeyaygınolarakbirtâlimîyaniögreticiamaçbulunduğugörülür.Bunlar,insanlarahayattayolgösterebilecekilkeler,ahlâkîesaslar,felsefekırıntılarıtaşır.Şiirvekısmenatasözüniteliğindekibuparçalar,odönemlerinahlâkveterbiyeanlayışınıgösterir.Bunlar,iyiliğin,cömertliğin,bilgeliğin,cesaretinönemivedeğeri,büyüklereitaatvs.gibibugündeyaşayandeğerlerdir.

•  EskiTürklerde“alpinsan”tipineönemverilmektedir.OguzKagandestanındaOğuzKağankendisinetümdünyahalklarınınitaatetmesiniistervekendisinidünyanınhükümdarı,yöneticisiolarakgörür.O,dışadönük,mekândagenişlemekisteyen,göçebe,akıncı,düşmanlarvehayvanlarlamertçeçarpışan,üstünTürk'ütemsileder.

•  EskiTürklerdeköklübirbilimsevgisivardır.Alpinsantipinintemelözelliklerindenbiri,onuncesurolduğukadarbilgebirkişioluşudur.

•  EskiTürklerdemeslekîeğitimdeönemlibiryertutar.

•  TürklerintarihibilineneneskiyazılıbelgelerideMüslümanolmalarındanöncekidönemeaittir.

•  EskiTürklerde,genelliklecinsiyetfarkıgözetmeden,büyükbirçocuksevgisivardır.

HUNLAR

M.Ö.1000yıllarındaOrtaAsya’daAltayDağlarıvebunlarınkuzeyvedoğubölgelerindeBüyükHun

Devletikurulmuştu.BudevletinenünlüikihükümdarıTeomanveoğluMete(Yön.M.Ö.209-174)dir.BüyükHunDevletiM.S.50yıllarındaÇin’inbaskılarısonucuparçalandıveHunlarınönemlibirkısmıbatıyagöç

ederekUralDağlarındanBatıAvrupayadoğruuzananAvrupaHunDevletinikurdular.BudevletinenönemliHükümdarıAtilla’dır(Yön.437-453).RomaveBizans’ıvergiyebağlayanAtilla’nınölümündensonraHunlar

bağımsızlıklarınıkaybettiler.

Hunlardaesasitibariylegöçebebirkavimdir.Çinkaynaklarındaneldeedilenbilgileregörebunlarsürüleri

ilemesgulolurlardı.

GöçebeTürkler’indüşmanları,yinekendilerigibiatlıolankomsularıidi.Busebepleatlıdüsmanları,onlarıbir

andabastırabiliyorveherşeydeoandayokolabiliyordu.Yaşamakisteyenlerheransavaşahazır

olmalıidiler.Elisilahtutanvedüsmanakarşıkoyabilecekkimseler,neredevenasılgörevebaşlayacaklarınıçoköncedenbilmeliydiler.

BüyükordularkuranHunTürkleriogünekadargörülmediksavaştaktiklerigeliştirmişlerdir.

MeteHan,üçyüzbinatlıileçoksüratlibiçimdeÇinsınırlarınagirerveÇin’inmerkezinekadarilerleridi.

ÇinSeddionlarıdurdurmakiçinyapılmıştır.

Hunlar,OrtaveBatıAvrupa’daçokgenişbölgeleri

elegeçirmişler,RomaveBizans’abaşeğdirmişlerdir.

BunlarbizeHunlar’ınçokiyibiraskerlikvesavaşeğitimigördüklerinikanıtlamaktadır.Bueğitim

töreiçindegerçekleşiyordu.

EskiTürkler’dekieğitimdeönemlibirunsurdahayvanyetiştiriciliğidir.

Türkler,atterbiyesivetürlücinstenhayvanlarınyetiştirilmesindebüyükilerlemekaydetmişlerdir.

Özellikleatlarıneğitilmesigünübirlikbirsistem

olmasagerek,bellibirbirikiminvebellibirdüzeninsonucudur.

GeleneğegöreTürkhükümdarlarınaidareetmeyetkisiTanrıtarafındanverilmiştir.BuyetkiEski

Türkler’de“Kut”ileifadeedilmektedir.

OnlaragöretüminsanlarTürkdevletininhalkı,Türkhakanıisedünyanınhükümdarıidi.Türkler’deherzamanbirdünyadevletikurmadüsüncesinin,

düsüncesihâkimolmuştur.

BununyanındahürvebağımsızyaşamaisteğideherzamanTürklerarasındakabulgörenbirgörüşolmuşvebuikianlayışdatöreyoluylayeniyetişenkuşaklaraaktarılmıştır.Busistemiyaygınegitimin

engüzelörneklerindenkabuledebiliriz.

Sürübesleyenatlı-göçebevesavaşçıbirtoplumdahayvanürünlerinin(et,süt,deri,yün...)

değerlendirilmesi,çeşitliaraç-gereçyapımıileilgili,usta-çırakilişkisiiçindebazıbecerilerindoğalolarak

gelişmiştir.

Hunlarböylecekürk,halı,madenîeşyavekılıçkuşağıplakalarıveyateçhizatvekoşumtakımı,bronzplâkalar,kopçaklarvedüğmeleriletemsil

edilenbirsanatasahiplerdi.

DolayısıylameslekieğitimindeHunlardasözkonusuolduğunusöyleyebiliriz.

HunlardaveeskiTürkler’dedindekısmenbireğitimaracıidi.Onlarda“halkinanışı”ile“devletdini”ayrı

şeylerdi.

Halkinanışıdahaziyadehastalık,fal,sihirbazlıkgibiinsanlarıngünlükihtiyaçlarınacevapverenveonları

manevibakımdantatminedenprensiplerdi.

Devletdiniisedevletinvarlıksebebiniizahedenvehükümdarınidaresinemeşruiyetverenbirinanışlar

sistemiidi.

HalkinanışındahalklakarşıkarşıyaolanveTanrıileilişkikurduğunuiddiaedenŞamandenilenaracılarmevcutidi.Devletdinindeisebaşrahip,hükümdarın

bizzatkendisiydi.

Şamanyadakam;kâhin,sihirbaz,sazsairi,yazıyazankâtipveögretmenanlamlarınadagelmekte,bedenveruhdoktorlugudâhilçokçesitlikonulardahalkaönderlikyapmakta,onlarınsorunlarınıçözmeye

çalısmaktaidi.

Budurumdaşamanlarıbirçesityaygıneğitimciolarakgörmekgerekir

HunlardaveeskiTürklerdeçocuksahibiolmakçokarzulanırdı.Erkekvekızlararasındagenelliklefarkgözetilmez,hattabazıkızlaradahafazladeğer

verilirdi.Çocuksuzaileninitibarıdüşüktü.

EskiTürkler’egöreoğulbabasına,kızanasınaçekmeliydi.İyioğlana“ataç”,iyikızada“anaç”

denirdi.İnanışagöre“ataoğluataçdoğar”yaniogulbabasınabenzerdi.

Oğlanıyetiştirmekbabanın,kızıyetiştirmekde

ananıngöreviidi.

EskiTürkler’ineğitimsistemindetöreninçokönemlibiryerivardır.

Butöregereğince,çocuklarıngüçlüveiyibirasker

olarakyetişmelerineçokönemverilirdi.

Doğumveadvermegünleri,törenlerlekutlanırdı.

Çocuklardahaküçükkenatniyetiylekoyunlarabinerler,kuşvefarelerioklavurmayaçalışırlar,ava

götürülürlerdi.Onlarınbirazbüyüyünceatabinmelerideyinetörenlerlekutlanır,ogünçocuğa

adteslimedilir,atyarışlarıyapılırdı.

GÖKTÜRKLER

50yıllarındaparçalananHunlarınbirkısmıKuzeyHunDevletinioluşturmuştu.Budevletde150yıllarında

yıkılıncahakimiyetiAvar(cücen)Türklerielegeçirdiler.

OnlarakarşısavaşanbazıTürkboylarıMS552’deBuminKağan’ınönderliğindeGöktürkdevletinikurdular.

BuminKağan’dansonrakardeşiİstemiKağanbatısını,torunuBukanisedoğusunuyönetti.UygurveÇinlilerin

baskılarısonucu,DoğuGöktürkler630’da,BatıGöktürklerde659’daÇinegemenliğinegirdiler.

DoğuGöktürkler50yıllıkbiraradansonraKutluk(ilteriş)isimlibirliderinönderliğindekurtuluşsavaşıvererek681’detekrarbağımsızlıklarınakavuştular.

Kutlukkağan’ınölümünden(691)sonrakardeşiKapağan,sonraçocuklarıBilgeKağan,Külteginyönetimialmıştır(716).VezirleriTonyukukidi.

BuyıllarGöktürklerinenparlakdönemleriolmuştur.

Kültegin731’de,BilgeKağan734’deölmüştür.

İçsiyasiçekişmeler,Uygurlarvebaşkatoplumlarınisyanı,Çin’inizlediğibölücüpolitika

sonucuGöktürkler745’debağımsızlıklarınıkaybetmişlerdir.

İlkdefaTürkadınıkullanandevletGöktürklerolmuştur.Bilineneneskiyazılıbelgeleronlar

tarafındanbırakılmıştır.

GöktürklerdeeğitimHunlardakineçokbenzemekteydi.

Eğitimtöreiçindevetörekanalıileveriliyordu.

AncakGöktürklerin38harfligelişmişbiralfabeile

işlenmişbirdilesahipolmaları,yazılıeserlerbırakmışolmaları,yazıvedilkonusundaörgünveplanlıbireğitimyapmışolduklarınıdüşündürmektedir.

Çinkaynaklarındakayıtlısuolaydaçokönemlidir:574tarihindeKuzeyTszihanedanıimparatorubirBudistkeşiseBudizm’intemelilkeleriniTürkçe’yeçevirtip,bumetniTürklerarasındadağıtarakonları

Budizm’eçekmeyiemretmişti.

GöçebeTürk’lerarasındaböylebirpropagandanın(misyonerler)tarafındansözledeğildeyazılımetinlerileyapılmakistenmesiokuryazarlığın

Hunlardönemindedahiyaygınolduğunudüşündürmektedir.

GünümüzAvrupauluslarınınhemenhiçbirininmillidilveyazısınınbulunmadığıbirdönemde

Göktürklerinyazılıbelgelerbırakmalarıönemlidir.

Orhunanıtlarıdenilenbubelgeler,732’dedikilenKültegin,735’tedikilenBilgeKağanveyineoyıllardadikilenTonyukukanıtlarıdır.Buanıtlarda6000kadarkelimevardır.OrhunAnıtlarıilkkez29Kasım1893’teDanimarkalıbilginThomsentarafından“Tanrı,TürkveKültegin”kelimelerininçözülmesiileeskibirTürk

yadigârıoldugudünyayailanedilmiştir.Anıtlar“OnikiHayvanlıTakvim”egöretarihlenmiştir.

Bukitabelerebakıldığızamandevletfelsefesi,iskân,komşularlailişkilervedevletiyönetenlere

itaatvb.konularınişlendiğigörülmektedir.

Adetabiranayasaniteliğitaşımaktadır.

Bukitabelerde,Türkhalkınınifadeettiğimizkonulardabilgiedinmesiamaçlanmıştır.Birders

kitabıözelliğitaşıdığınısöyleyebiliriz.

M.Ö.V.veyaIV.yüzyılaaitolduğutahminedilenKazakistan'dakiEsikKurgan’ıbizeiyibirörnek

vermektedir.Bumezardabulunanbirgençcesedininüzerindekialtınkaplamazırh,kemerveyinealtınlasüslenmişeyer,kama,kamçısapı,okveyaylar;o

zamankiTürkuygarlığınınyüksekseviyesinigöstermektedir.

BueşyalarıniçindebulunanbirçanaktakiGöktürk

harfleriyleyazılmışbircümle,bizebuyazınınveyazılıdilinnekadareskiyegittiğikonusundabirfikir

vermektedir.

UYGURLAR

GöktürkdevletiniyıkanUygur-Karluk-Kırgızkonfederasyonudağılıp,Ötükenhavzasına

Uygurlarhâkimolduktansonra745–844yıllarıarasındabölgedeUygurKaganlığı’nıkurmuşlardır.

İçsiyasiçekismeler,Çin’inizlediğibölücüpolitika,

Maniheizmdinininolumsuzetkilerivedoğalafetlersonunda,Uygurlar840’tabağımsızlıklarını

kaybettiler.

Uygurlar’ınhayatbiçimleriGöktürkler’denbaşlıcaikibiçimdefarklıdır:

1.  Kentlerdeyerleşikhayat,önemkazanmıştır.

2.  Uygurlarötekikültürleregenişölçüdeaçılmışlar,eskidiniinanışlarınıbırakıp,

Maniheizm’ibenimsemişlerdir.

Etvesütyenilmesineizinvermeyensadecesebzeyenilmesiniisteyenbudinonlarıpasifleştirmiştir.

Yerleşikhayatvedindegişikliğinedeniyle

Uygurlar,Türkeğitimtarihinekendidamgalarınıvurmuşlardır.

Manidini,762'deBöğüKağantarafındanresmîdevletdinikabuledilince,Arami-SüryanialfabelerikarışımıManiyazısıdaTürkçeeserlerinbasıldığıbir

yazıhalinegeldi.

Maniheistrahiplerde,Budistrahiplergibi,kendidinlerinianlataneserleriTürkçe’yeçevirmeyeve

propagandayapmayabaşladılar.

UygurlarSoğdalfabesinidealmışlardır.BundanözelbirUyguralfabesigeliştirmişlerdir.

Buyazıilekütüphanelerdolusuedebiyat,sanat,

dinkonusundakitaplaryazdılar.

Onlarınbaskıtekniğinibulduklarınadairdelillerbulunmaktadır.Kalıpbaskıyoluilekitapları

çoğaltmışlardır.

Bilgininyazıveyerleşikhayatsebebiilegenişlemesiylesözlütörebilgisiçokaşılmıştır.

Yerleşikhayatsebebiileörgüneğitiminvar

olduğunudüşünebiliriz.

Uygurlar,bilgivekültürdüzeyleriyükseldiğiiçinyüzyıllarcaçeşitliTürkveyabancı

devletlerinsaraylarındakatiplik,bürokratlık,danışmanlık,tercümanlık,öğretmenlikve

kültürelçiliğiyapmışlardır.

Teşekkürederim…

Yrd.DoçDr.M.İsmailBağdatlımismailbagdatli@yahoo.com