TÜRK EĞİTİM TARİHİ -...
56
Transcript of TÜRK EĞİTİM TARİHİ -...
Osmanlı’daİlköğretim
Osmanlılar,Seçuklulardavediğerİslâmülkelerindeki,mektep,küttabdenilenilköğretim
düzeyindekiokullarıalmışlardır.
Vakfiyelerdeisimleri,Darüttalim,Mektep,Mektephane,Muallimhane,Darulilmşeklinde
geçmektedir.
Buokullarıdevletadamlarıveyazenginkişilervakıfyoluilekurarlar,vegiderlerivakıfyoluilekarşılanırdı.
Köylerde,mahallelerdehalkelbirliğiilemektepyapar,
ozamanöğretmeninücretinivelileröderdi.
Buokullarhermahalledevehemenhemenherköydemevcuttu.Genelliklecamilerebitişikolarakyapılırlar
bazendecamininbirköşesindeyeralırlardı.
ZevkiKadınSıbyanMektebi(Beşiktaş)
SittiHatunSıbyanMektebi(Bursa)
CevriKalfaSıbyanMektebi(Sultanahmet)
SıbyanmekteplerindeKur’an-ıKerimokunuşu,temeldinibilgilerveuygulamalar(namazgibi)
öğretilirdi.
Annebabasıisterseçocukhafızlığadaçalıştırılırdı.
Fatih,kendimedresesineyetim,yetimbulunmazsafakirçocuklarınalınacağınıvakfiyesindebelirtir.
II.Bayezid’invakfiyesindedeaynışartyazılıdır.
Fakatzorunluolmayanbuokullarabirmahalledebulunan5-6yaşlarındakikızveerkekherçocuk
gidebilmektedir.
Mektebebaşlamakiçinbelirlibiryaşyoktur.Çocuklarherzamanmektebebaşlayabilirlerdi.
Mektebebaşlayış,“bed-ibesmelecemiyeti”yada
halkarasında“aminalayı”denenvehocanın,mektepvemahalleçocuklarınınkatıldığıilahili,
yürüyüşlübirtörenleolurdu.
Bazımekteplerinvakfiyelerindeçocuklarapara,elbise,yiyecekverileceğibelirtilmiştir.
Özelliklepadişah,vezirgibikişilerin
mekteplerindebugibiyardımlaryapılırdı.
EvliyaÇelebi’ninSeyahatnamesindeşöyleanlatılmaktadır:
Edirne’desultanlaraait14camininherbirininyanındabirersıbyanmektebivardıveheryıl
bayramdaöğrencilere,okumaisteklerininartmasıvesevinmeleriiçinvakıfgelirlerindenbirerkatlibas(giysi),surra(parakesesi),atiyye(hediye,bahşiş)
verilirdi.
Çocuklar,mektebinhasırkilimiyahutevlerindengetirdikleriminderlerüzerindedizçökerekoturur,
önlerindekirahlelerüzerindekiKur’anveduakitaplarınıokurlardı.
Öğretmenonlarınönündeminderüzerinde
bağdaşkurarakotururdu.
Herçocuköğretmeninönünegiderdersiniokuryerinedönervebirçokdefatekrarederdi.
Odadaçocuklarınihtiyaçgidermekiçinçıkıpgirdikçeçevirdikleri“geldigittitahtası”
bulunurdu.
Anababalarhocayaçocuklarınıteslimederkenhocanıneliniöptürürlerve“etiseninkemiği
benim”derlerdi.
Busözlehocayaçocuğudövebileceğiniifadeetmişolurlardı.
Dayakeğitiminönemlibiraracıidi.
Tokat,değnek,falakadövmetekniğiolarak
kullanılırdı.
Bazıhatıralardanderlediğimizkadarıile;
Evindeyaramazlıkyapançocuğunuannesimektebegötürüphocayaşikayetederveoh!oh!
diyedövdürürdü.
Yatsınamazındahocaefendibabalarımızlabuluştuğunda“bugünseninkinibirazokşadım”
deyince“ellerinnurdankopsunbirikidebenimiçinvuraydın.”cevabıileteşekküredilirdi.
(AbdurrahmanŞeref,MahalleMektebiHatıraları)
Hocaçocuğukömürlüğekapatablir,ayaktatutabilirdi.
Ödüllendirmeise“aferin”sözündenbaşka
birşeydeğildi.
16.yy’daTürkiye’yegelenbirAlmangezgini,hocanınçocuğaihtimamvesabırladavrandığını,gerektiğindedeinsaflıbirşekildedövdüğünü,oysaoçağlardaAvrupa’dadayağınçokdaha
acımasızcauygulandığınısöyler.
Müslümanlardaçocukyereyatırılıpdeğnekledövülür,kamçıkullanılmazveoHristiyanların
yaptığıgibisakatlanmaz.
FransızdüşünürüMontaigne1580’deülkesininçocuklarıiçinşöyleder:
Dayaktansakatlanmış,sersemolmuşniceçocuklar
vardır.Devletimizinkanunlarıbuişekarışmaz,sankibusakatlarvesersemlerbizimtoplumumuzda
yaşamıyorlar!Hiçbirşeyöfkekadarinsandüşüncesinisaptıramaz.Öyleysenedenbabalarıveöğretmenleriöfkeliikençocuklarıdövmekteserbestbırakıyoruz.
FatihSultanMehmet,EyüpveAyasofyamedreselerindesıbyanmektebimuallimi
olacaklariçingenelmedreselerdenfarklıbirprogramöngörmüştür.
Muallimolacaklar;
Arapça,sarfvenahiv,edebiyat(maani,beyan,bedi),mantık,adab-ımubahaseveusul-itedris,
münakaşalıakaid(ilm-ikelam),Riyaziyyat(hendeseveheyet),hesapdersihendeseiçinde,coğrafyadersiheyetiçinde,tarihdeedebiyat
içindeokutuluyordu.
Buderslerarasında“adab-ımubahaseveusul-itedris”(tartışamkurallarıveöğretimyöntemi)isimli
birdersbulunmasıdikkatçekicidir.
Oçağdaçokönemlibiryeniliktir.
Fatih,alanınınözelliklerinegöreprogramdüzenleyenilkkişidir.
Fatih’densonrabusistemişletilmemiş,medreselerdebirazokumuş,yadakendikendineokuyupyazmaöğrenmişağırbaşlıkişilersıbyan
mekteplerinehocaolmuşlardır.
Halk,hocalarıvemektepleri“adamolmanın”aracıolarakgörüyorvesayıyorlardı.
“Mektebbirmekseb-ikebirdir”
(okuliçindeedepkazanılanyerdir.)denilmiştir.
Buyaklaşımörgüneğitiminilkamacınınahlâk
olarakanlaşıldığınıgöstermektedir.
SarayEğitimveÖğretim
Kurumları
Saraydakiokullar,
EnderunMektebi,
ŞehzadegânMektebi,
Meşkhane.
EnderunMektebi
Enderun,esasolarakHristiyantebaadanalınanyetenekliçocuklarıiyivegüvenilirdevletadamıve
askeryapmaamacınıgüdüyordu.
ÜstünzekaveyetenekleresahipçocuklarıalıpyetiştirdiğiiçinEnderunbir“özeleğitimkurumu”da
sayılabilir.
1909’akadarçalışanEnderunMektebi,TürkeğitimtarihindeçokönemlibiryertutarvedünyaeğitimineTürklerinbirkatkısıolarakbelirtilir.
16.yy’daOsmanlılarıtanımışbirAvrupalıyazarşöylesöyler;
Türklerolağanüstübirinsanbulduklarındadeğerlibirnesneedinmişçesineçoşkuduyarlarveözellikledesavaşayatkınbiriyseonuyetiştirmekiçinhiçbiremekveçabadan
kaçınmazlar.Bizim(BatıAvrupalıların)yaptığımıziseçokfarklıdır.biziyibirköpek,şahinyadaatbulduğumuzzamançoksevinirve
onutürününenmükemmelidurumunagetirmekiçinelimizdengeleniyaparız.amabirinsandaolağanüstüniteliklervarsa,onugeliştirmekiçinkendimizizahmete
sokmaz,onueğitmeninbizedüşenbirişolduğunudüşünmeyiz.
EnderunMektebi’ninöğrencikaynağıesasolarakacemioğlanlaridi.
Bunlardabirkaçşekildesağlanırdı;
Pençikoğlanları,
Devşirmeoğlanları,Türklerdendevşirme.
PençikOğlanları:
SavaşlardaesiralınanHristiyangençlerininbeştebiriPadişah’aaitti.
İlkdefaI.Muradpençikoğlanıdenilenbuesir
gençlerinAnadolu’daTürkçiftçiailelerinyanınagönderilmesi,oradaTürk-İslâmgeleneklerini,hayatınıvedilniöğrendiktensonraonlardanaskerlikvedevletişlerindeyararlanılması
konusundahükümlerkoymuştu.
DevşirmeOğlanları:
Zamanlafetihleringenişlemesiveaskereolanihtiyacınartması,dahasonralarıdaduraklamaveyenilgilersebebiylebaşkavesağlambir
kaynağınbulunmasıgerekliidi.
I.MehmetveII.Muraddönemlerindedevşirmeusulübulundu.
BudahaönceİslâmveTürkdevletlerinde
uygulanmamışbirsistemdi.
Padişahın3-5yıldabirgörevlendirdiğimemurlar8-20yaşarasıHristiyançocuklardansağlıklı,güçlü,
eliyüzüdüzgün,boyuposuuygunveyakışıklıolanlarınıdevşirirleryanialırlardı.
Bedenigörünüşeönemverilmesi,Türklerinbuözelliklteolanlarıniçinindegüzelolacağına
inanmalarındanilerigelmektedir.
Devşirmeusulününbazısınırlarıvardı:
Evligençler,Türkçebilenler,
İstanbul’agitmişgözüaçılmışolanlar,Çobançocukları,
Birsanatsahibiolanlar,Anababasıölmüşolanlar,Birevintekçocuğuolanlar,
Yahudiler
devşirilmezdi.
İlkolarakRumeli’deuygulandı,dahasonraArnavutluk,Yunanistan,Adalar,Bulgaristan,Bosna-HersekveMacaristan’dakiHristiyanlar
arasındandevşirmeyapılmayabaşlandı.
Devşirilençocuksayısının16.yy’daheryılortalama3000olduğusöylenmektedir.
BirHristiyançocuğundevşirilmesiaileiçinbir
imtiyazsayılırdı.
Devşirilençocukvegençlere“devşirmeoğlanları”yada“acemioğlanlar”adıverilirdi.
BunlarTürkçeyiveİslâm’ıöğrenmeleriiçinAnadolu’daTürkçiftçiailelerinyanınaverilir
böylelerine“Türküzerindeolan(acemi)oğlan”denilirdi.
3-5seneTürkaileleriniçindekaldıktansonra
AcemioğlanlarMektebinealınır,oradaaskerivetemelbireğitimdengeçirilir,yapılanbirseçmesınavı
sonrasındabirkısmıTopkapısarayıiçindebulunanEnderunMektebinealınırdı.
Acemioğlanlar,ailelerini,asıllarını,anadilleriniunutmazlardı.
Devşirilirken,adı,babaveannesininkimliği,doğumtarihi,bedenselözellikleri,köyvekasabasıdeftere
yazılırdı.
AcemioğlanlarTürkçeöğrenirkenbilearalarındakendidillerindekonuşur,kendilerindeırkbilincikaybolmazdı.
SokulluMehmetPaşa(1508-1579)Bosna’dadoğmuşve
papazolarakeğitilmişti.Devşirilipİstanbul’agötürüldüğünde18yaşındaydı.Bazıkilisehizmetleriniyapabilirdurumdaidi.EnderundaiyibireğitimgörenSokullu,RumeliBeylerbeyliğineveSadrazamlığakadar
yükseldi.Ancakoailesiileilişkilerinisürdürdü.MuhtemelenonunaracılığıileKanunîSultanSüleyman’ın1557’dePeckentindeSırppatrikanesiniyenidenkurduğuveSokullu’nunbirpapazolankardeşiMakariye’yioraya
atadığısöylenmektedir.
TürklerdenDevşirme:
BaşlangıçtaacemioğlanlarınTürklerden(Bosnalılarhariç)veötekimüslümannüfustan
devşirilmemesineözengösterildiğihalde,zamanlaazdaolsabunlardançocukvegençler
alınarakEnderun’ayerleştirilmişlerdir.
Enderun’aalınanlara“içoğlan”denirdi.
Buçocukvegençler;
Sarayhizmetlerinifiilenyaparaksarayişleriniöğrenmek.
İslâmîvemüsbetbilimleralanındakuramsalbiröğrenimgörmek.
Bedenvesanateğitimigibialanlardayeteneğinegörebireğitimalmak.
alanlarındayetiştirillirlerdi.
Eğitimöğretimçalışmalarınıüçgruptaincelemekmümkündür;
Hizmetyoluileyetişmek.Kuramsaleğitimöğretim.Bedenvesanateğitimi.
Hizmetyoluileyetişme:
Enderun’dayediodabulunurdu.
KüçükodaveBüyükoda:Buodalarıdaokumayazmaöğrenmeveötekiodalaraçıkmakiçinhazırlıkyapılırdı.Doğancılarodası:Padişahınavdakullandığıdoğanlara
bakardı.Seferliodası:Padişahınçamaşırhizmetlerinebakardı.
Kilerodası:Sarayınyiyecekhizmetlerinebakardı.Hazineodası:hazineyevepadişahındeğerlieşyalarına
bakardı.Hasoda:Gecegündüzpadişahınenyakınhizmetlerindeve
emrindebulunanveenyüksekderecedekiodaidi.
Öğrencilerherbirodanıngereklerinisıraile1-2yılboyuncayerinegetirirlerdi.
Odaların“ağa”denilenbaşkanlarıvardı.
KutadguBilig’dedeyeralanbiranlayışagöre
devletgörevleriverilecekbirininhizmetyoluileyetiştirilmesionungüvenilir,sadık,yeteneklibir
insanolupolmadığınıdeneyerekanlayabilmekiçingerekliidi.
Hasodayıbitirenler5-7yıldabiryadayenibirpadişahtahtageçincesaraydışındaönemligörevlereatanırdıbuna“çıkma”denirdi.
Kuramsaleğitimöğretim:
Enderun’dayüksekmedreselerdüzeyindekitabîbireğitim-öğretimdeyapılırdı.
Türkçe,Arapça,Farsça,edebiyat,tarih,İslâmîBilimler(Kur’an,Tefsir,Hadis,Fıkıh,Kelam…),matematikgibi
derslerokutulurdu.
Medreselerdeokutulmayanfakatburadaokutulan,Türkçe,Farsça,edebiyat,tarih,matematikdersleri
bulunuyordu.
DolayısıylaEnderun’unprogramınınmedreselerdendahaiyidüzenlendiğinisöyleyebiliriz.
Tümdersleriçinsaraydışındanendeğerlimüderrisler
getirilirdi.Buhocalardandersalanvesarayınkütüphanesindenfaydalananiçoğlanlargayetiyi
yetişirlerdi.
Bedenvesanateğitimi:
Içoğlanlarınayeteneklerinegöre,atbinme,okveciritatma,güreşgibisporlaröğretilirdi.
Musikî,şiir,hat,minyatür,resim,ciltgibi
sanatlaröğretilirdi.
Enderunmektebi1850’lerekadar79sadrazam,3şeyhülislâm,36kaptan-ıderyavesayısızbaşkaönemligörevlerdebulunaninsanyetiştirmiştir.
ŞehzadegânMektebi
Sarayiçindeşehzadelerinilköğretiminemahsusbirokuldu.
Programısıbyanmekteplerigibiidi.
Meşkhane
Saraydayetenekliiçoğlanlarınınmusikîöğrendikleriokuldu.
