Post on 07-Apr-2018
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
1/437
T.C.
ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS
ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI
OSMANLI MPARATORLUUNDA
SREKL DPLOMASYE GE SREC
Doktora Tezi
Gkhan Erdem
Ankara, 2008
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
2/437
T.C.
ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS
ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI
OSMANLI MPARATORLUUNDASREKL DPLOMASYE GE SREC
Doktora Tezi
Gkhan Erdem
Tez Danman
Prof. Dr. mer Krkolu
Ankara, 2008
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
3/437
i
NDEKLER
GR..1
I. BLM:
DPLOMASNN TARHSEL GELM .................................................................7
A)AD HOCDNEM.................................................................................................7
1- Diplomasinin Ortaya k ............................................................................7
2-Ad Hoc Diplomasi Kavram .............................................................................83- Antik Yunanda Diplomasi...............................................................................9
4- Roma mparatorluunda Diplomasi..............................................................13
5- Bizans mparatorluunda Diplomasi.............................................................19
6- in mparatorluunda Diplomasi ve Evrimi.................................................26
7- Japonyada Diplomasi ve Evrimi ...................................................................41
8- randa Diplomasi ve Evrimi ..........................................................................51
B) SREKL DPLOMASYE GE ..................................................................69
1- Srekli Diplomasi Kavram ...........................................................................69
2- Srekli Diplomasiye Geiin Nedenleri........................................................71
a) Siyasal Etkenler..71
i) D Siyasal Etkenler71
ii) Siyasal Etkenler.....74
b) Ekonomik Etkenler80c) Kltrel Etkenler....84
d) Dinsel Etkenler..86
e) Tarihsel Etkenler89
3-Srekli Diplomasi Anlaynn Douu ve Geliimi...93
a) Srekli Diplomasiye Gei ncesi Diplomasinin leyii......93
b) Srekli Diplomasiye Geiin Gereklemesi...98
c) Srekli Diplomasi Anlaynn Avrupaya Yayl.....99
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
4/437
ii
II. BLM:
OSMANLI MPARATORLUUNDA DPLOMAS VE EVRM....103
A)AD HOCDNEM: GELENEKSEL OSMANLI DPLOMASS.106
1- Kurumsal Boyut.106
a) 12991453 Dnemi...106
b) 14531699 Dnemi108
c) 16991793 Dnemi116
2- slup Boyutu..127
a) 12991453 Dnemi127
i) Osmanl Diplomasi Anlaynn Teorik Kayna Olarak slam128
ii) Gaza/Gazi Devleti Tezi.132
iii) Diplomasinin Yrtlmesi...137
b) 14531699 Dnemi141
c) 16991793 Dnemi163
B) OSMANLI DPLOMASSNDE DNM..185
1- Srekli Diplomasiye Geii Salayan Etkenler185
a) D Etkenler ( Uluslararas Konjonktr)185
i) Siyasal Konjonktr185
ii) Ekonomik Konjonktr..192
iii) Dou Sorununun Ortaya k197
b) Etkenler.206
i) mparatorluun k Srecine Girmesi..206
- Gszln Farkna Varma:1768 ncesi Bar Politikas....206
- Dou Sorununun Yaratt Krlma.210- Gszle Kar Bir Ara/are Olarak Diplomasi223
ii) Modernleme267
iii) Sivil Brokrasinin Ykselii.. 278
2- Srekli Diplomasinin Oluturulmas285
a) lk Srekli Eliliin Almas in ngilterenin Seilmesi ve
Nedenleri .....286
b) lk Srekli Eliliin Kurulma Hazrlklar.290i) Mehmet Rait Efendi-Ainslie Grmesi..290
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
5/437
iii
ii) Srekli Diplomasiyle lgili lkelerin Belirlenmesi ve lk Elilik
Heyetinin Oluturulmas..295
3- lk kamet Elilikleri ve Faaliyetleri.301
a) Londra Bykelilii....301
i) Yusuf Agah Efendi Dnemi.301
ii) smail Ferruh Efendi Dnemi..320
b) Paris Bykelilii...330
i) Seyyid Ali Efendi Dnemi...330
ii) Mehmet Sait Halet Efendi Dnemi.338
iii) Abdurrahim Muhib Efendi Dnemi...347
c) Berlin Bykelilii (Ali Aziz Efendi)356
d) Viyana Bykelilii (brahim Afif Efendi)....360
4- Srekli Diplomasinin Kesintiye Uramas..362
a) Srekli Diplomasinin Kesintiye Uramasnn Nedenleri....363
i) Avrupa Diplomasisine Duyulan Gvensizlik363
ii) Avrupa Devletlerinin Tutumu.364
iii) Osmanl mparatorluunun Sorunlar366
- Genel Sorunlar..366
- Yunan syan. ...368
b) Srekli Diplomasiye Geiin Osmanl Diplomasisine Etkileri..371
i) Diplomasi Anlaynn Deimesi.371
ii) Yabanc Elilere Muamelenin Deimesi373
iii) Diplomasi Tekilatnn Gelimesi...376
c) Srekli Diplomasi-Osmanl/Trk Modernlemesi Etkileimi..378
5- Ara Dnem:Ad Hoc Anlayn Restorasyonu?.....................................381
6- Srekli Diplomasiye Kesintisiz Gei: Osmanl DiplomasisininModernlemesi..386
a) kamet Eliliklerinin Yeniden Almas386
b) Hariciye Nezaretinin Kurulmas..389
SONU ...........................................................................................................................393
KAYNAKA .................................................................................................................402
ZET .............................................................................................................................430ABSTRACT ...................................................................................................................431
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
6/437
1
GR
Siyasi Tarih almalar, esas olarak, devletler arasndaki diplomatik ilikileri
ele almaktadr. Ayn oranda olmasa da, bizatihi diplomasinin tarihi de Siyasi Tarih
disiplininin aratrma alan iindedir. Nitekim, diplomasinin kurumsal ve slup
boyutlarnda geliiminin incelendii ok sayda Siyasi Tarih almas
bulunmaktadr.
Tarihin en byk imparatorluklarndan biri olan Osmanl Devletinin siyasi
tarihi, gerek Trke, gerek yabanc literatrde en fazla ele alnan konulardan biridir.
Osmanl diplomasisinin tarihi zerine almalar ise yukarda belirtilen duruma
uygun biimde- daha azdr.
Son yllarda, Osmanl diplomasisinin tarihiyle ilgili almalar, gene de
nemli lde artmtr.
Szkonusu almalarn bir ksmnda Osmanl diplomasisinin kurumsal
geliimi incelenirken, bir blmnde ise diplomasi anlay, diplomasinin
yrtlmesi ve diplomatik usuller gibi, diplomasinin slup boyutuyla ilgili konular
ele alnmtr. Diplomasiyi her iki boyutuyla inceleyen almalar da mevcuttur.
Dnyada ve Trkiyede Osmanl diplomasisi hakkndaki almalar, uzun
sre geleneksel ya da ortodoks olarak adlandrlabilecek bir yaklama
dayanmaktayd. Bu yaklam, Osmanl mparatorluunu bir din devleti konumunda
ele almakta ve onu din motiflerle ekillenen kaba bir sava makinas olarak
grmekteydi.
Szkonusu yaklama sahip yazarlar, Osmanl mparatorluunda
diplomasinin ok uzun sre gelimediini ileri srmekteydiler. Bu eilimdeki
aratrmaclara gre, devlet, gl olduu dnemlerde diplomasiye nem
vermemitir. Yine onlara gre, bu dnemlerde esas olan askeri g kullanmdr.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
7/437
2
Osmanl mparatorluunda diplomasinin gelimesi iin, devletin gcn kaybetmesi
ve mevcudiyetini srdrebilmek iin diplomasiye muhta hale gelmesi gerekmitir.
Bu yaklamdaki yazarlara gre, slam da, Osmanl mparatorluunun Batl
Hristiyan lkelerle ilikilerini byk oranda snrlandran, dolaysyla diplomasinin
gelimesini engelleyen bir etki yapmtr. nk, szkonusu aratrmaclara gre,
Osmanl mparatorluunun d dnyaya bak mutlak bir Mslman-Gayrmslim
ayrmna dayanmaktadr.
Szkonusu aratrmaclar, Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye,
bu diplomasi anlaynn/uygulamasnn ortaya kt tarihten yaklak 350 yl sonra
gemesini de, Osmanl yneticilerinin diplomasiye nem vermemelerine rnek
gstermektedirler. Bu aratrmaclara gre, dini ve askeri saiklerce belirlenen
Osmanl diplomasi anlay ve uygulamalar, srekli diplomasiye geii ve Osmanl
diplomasisinin modernlemesini ok uzun sre geciktirmitir.
Son yllarda geleneksel ya da ortodoks yaklam, yerini revizyonist
veya heterodoks olarak adlandrlabilecek yeni bir bak asna brakmaya
balamtr. Akademik evrelerde daha fazla kabul gren bu yaklama sahip
aratrmaclar, Osmanl mparatorluunun tamamen dine dayal kaba bir sava
makinas olarak ele alnmasn eletirmektedirler. Revizyonist yaklam, ncelikle,
Osmanl mparatorluunun toplumsal ve siyasal yaamnda slamn tek belirleyici
olgu olduu varsaymn reddetmektedir. Ayrca, Osmanl toplumsal ve siyasal
rgtlenmesinde slamdan sonra ikinci temel belirleyicinin askeri yap olduu
varsaymn da kabul etmemektedir.
Revizyonist ya da heterodoks yaklamdaki yazarlara gre, Osmanl
diplomasisi, mutlak anlamda din tarafndan belirlenen bir olgu deildir. Osmanl
mparatorluu ile Bat dnyas arasnda Mslman-Gayrmslim ayrmna dayanan
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
8/437
3
bir demirperde yoktur. Osmanl yneticilerinin Batya bak, sadece dini ve
askeri saiklerle belirlenen gaza ve fthat anlay erevesinde ekillenmemitir.
Osmanl yneticileri gerek kurulu, gerek ykseli, gerekse duraklama dnemlerinde
Hristiyan devletlerle siyasi, ticari, kltrel vb. ilikiler kurmaktan kanmamlardr.
Szkonusu yazarlar Osmanl diplomasi anlaynn kendine zg niteliklerini
vurgulayarak, Osmanl diplomasisinin gelimilik dzeyinin sadece srekli
diplomasiye geilip geilmedii ltyle belirlenmesini de eletirmektedirler.
te bu tezde, yukarda ele alnan iki yaklamdan ikincisi erevesinde,
Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye gei sreci incelenmeye
allacaktr.
Tezin dayand temel varsaym ise udur:
Osmanl mparatorluu, kurulduu tarihten itibaren diplomasiye nem
vermitir. Diplomasi, devletin byk bir imparatorlua dnt zellikle 16.
yzyldan itibaren, daha nce tarih sahnesine km byk imparatorluklarda olduu
gibi niversalist bir anlayla yrtlmeye balamtr. Bu anlay, devletin eski
gcn kaybettii 18. yzyln balarndan itibaren tedrici bir biimde deiecektir.
Deiim, 18. yzyl sonunda srekli diplomasiye geile yeni bir boyut kazanacaktr.
Osmanl yneticileri, srekli diplomasiyi siyasal amalarla olduu kadar, girilen
reform srecini beslemesi iin de benimsemilerdir. Bu durum, Osmanl
yneticilerinin Osmanl uygarlnn ve devletinin mutlak stnl dncesinden
ve syleminden vazgemelerinin hem bir sonucudur, hem de en somut
gstergelerinden biridir. kamet elilikleri de reform isteinin bir sonucu olarak
kurulmutur. kamet elilikleri zamanla modernleme srecini besleyen en nemli
unsurlardan biri haline gelmilerdir. zellikle 19. yzyldan itibaren, srekli
diplomasi ve modernleme, birbirlerini besleyen olgular/dinamikler olmulardr.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
9/437
4
Osmanl mparatorluunun byk bir siyasal, ekonomik ve askeri gce sahip
olmasna, gelimi brokrasisine ve kkl devlet geleneine ramen, srekli
diplomasiye ge bir tarihte gemesi dikkat ekicidir. Osmanl mparatorluu, Avrupa
devletleriyle karlatrldnda ad hoc diplomasiyi ok daha uzun sre kullanmtr.
18. yzyln sonlarnda ikamet eliliklerinin almasyla, srekli diplomasiye
geilmesi yolunda ilk adm atlmtr. Fakat, ilk deneme uzun mrl olmam,
srekli diplomasiye tam anlamyla geilmesi iin bir sre daha beklenmesi
gerekmitir.
Srekli diplomasiye gei, Osmanl siyasi tarihinin ve diplomasisinin
tarihinin en nemli gelimelerinden biridir. Gerekten de, srekli diplomasiye gei,
hem byk bir deiimin sonucudur, hem de deiimin daha da byk bir ivme
kazanmasna neden olmutur.
Bu nedenlerle, Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye gei
srecinin incelenmesi byk nem tamaktadr.
Tezin I. blmnn ilk ksmnda, konuya genel bir giri amacyla, diplomasi
ve ad hoc diplomasi kavramlar zerinde durulmutur. Daha sonra, Antik Yunan,
Roma ve Bizans uygarlklarnda diplomasinin geliimi ele alnmtr. Bu erevede,
devletleraras sistemin yaps, g ve niversalist anlay gibi hususlar zerinde
durulmutur.
Osmanl mparatorluunun srekli diplomasiye geiinin neden geciktiinin
ortaya kartlabilmesi iin, zellikle kendisiyle byk benzerlikler tayan in,
Japonya ve ran rnekleriyle karlatrlmas yerinde olacaktr. Bu varsaymdan
hareketle, tezin I. blmnde ncelikle szkonusu lkelerin geleneksel diplomasi
anlaylar ve uygulamalar ele alnm, daha sonra srekli diplomasiye gei
sreleri incelenmitir.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
10/437
5
Tezin I. blmnde daha sonra srekli diplomasi kavram ele alnmtr.
Ardndan, Avrupada srekli diplomasiye geii salayan etkenler zerinde
durulmutur. Bylece, srekli diplomasi anlaynn hangi koullarda ortaya kt
belirlenmeye allmtr. I. blmn son ksmnda ise, talyada srekli diplomasiye
gei sreci ve Avrupaya yaylmas konusu ele alnmtr.
Tezin II. blmnde ise, ilk olarak Osmanl diplomasisinin ad hoc
dnemdeki ileyii zerinde durulacaktr. Bylece, Osmanl diplomasisinin srekli
diplomasiye gei ncesi nasl bir evrim yaad belirlenmeye allacaktr. Bu
ekilde, hem srekli diplomasiye geiteki gecikmenin nedenleri, hem de srekli
diplomasiye geii salayan etkenlerin neler olduu ortaya konulacaktr.
Ad hoc dnemdeki geleneksel Osmanl diplomasi anlay ve uygulamalar iki
ayr boyutta ve ayr dnemde incelenmeye allmtr. Birinci boyutta Osmanl
diplomasi tekilatnn kurumsal geliimi ele alnmtr. kinci boyutta ise, Osmanl
diplomasi anlay ve uygulamalar zerinde durulmutur. ayr dnem ise,
Osmanl diplomasisinin srekli diplomasiye gei ncesinde farkl zellikler
gsterdii 12991453, 14531699 ve 16991793 devirlerinden olumaktadr.
Bu blmde, yukarda belirtilen revizyonist ya da heterodoks yaklam
benimsenerek, geleneksel veya ortodoks yaklam eletirilmitir. Bu balamda,
geleneksel veya ortodoks yaklam tarafndan din ve askeri g anlay ile
diplomasi arasnda kurulan ba sorgulanmaya allmtr.
II. blmn ikinci ksmnda ilk ele alnan husus, Osmanl
mparatorluunun srekli diplomasiye geiini salayan etkenlerdir. Bu erevede,
ncelikle uluslararas konjonktr ele alnm, burada da zellikle 18. yzylda
Batnn siyasal ve ekonomik olarak tm dnyay kontrol altna alma srecinin
baladnn alt izilmitir. Bu ksmda ayrca, 18. yzylda Osmanl
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
11/437
6
mparatorluunun iine dt kt durumun, d politikasna ve diplomasisine
nasl yansd belirtilmeye allmtr.
II. blmn bir sonraki ksmnda srekli diplomasiye gei hazrlklar ele
alnarak, ilk ikamet eliliklerinin kurulular ve faaliyetleri incelenmitir. Bu
ksmda, gerek ilk ikamet elilii olmas, gerek birincil kaynaklara ulalabilmesi
nedeniyle, Yusuf Agah Efendinin Londra sefareti zerinde zellikle durulmutur.
II. blmn son ksmnda ise, Osmanl mparatorluunun ilk srekli
diplomasi denemesinin 1821de sona ermesinin nedenleri aratrlm, eliliklerin
tekrar faaliyete gemeye balad 1834e kadarki dnemin bir restorasyon olarak
grlp grlemeyecei hususu tartlmtr.
Son olarak, ikamet eliliklerinin tekrar faaliyete gemeleri ele alnm,
Osmanl mparatorluunun 1834te balayan ikinci srekli diplomasi denemesinin,
1836da Hariciye Nezaretinin kurulmasyla artk ok daha salam bir temele
dayand belirtilmitir.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
12/437
7
I. BLM:
DPLOMASNN TARHSEL GELM
A)Ad hoc Dnem
1-Diplomasinin Ortaya k
En genel erevede d ilikilerin yrtlme biimine ilikin kaidelerin
tm1 olarak tanmlanabilecek olan diplomasi, tarih ncesi devirlerde insanlarn
gruplar halinde yaamaya balamasyla ortaya kmtr. Diplomasinin, toplumsal
rgtlenmelerin grlmeye balad dnemle birlikte ortaya kt grlmektedir.2
Nicolson, diplomasinin kkenlerinin farkl insan gruplar arasnda avlanma
sahalarnn snrlarnn belirlenmesi hususunda yaplan anlamalarda aranmas
gerektiini belirtmektedir.3
Kkenleri tarih ncesine uzanmasna ramen, diplomasinin gnmzdekianlamna yakn bir biimde ortaya kmas iin yerleik hayata geilmesi ve devlet
olgusunun ortaya kmas gerekecektir. Nitekim, bu olgunun ilk ortaya kt yer
olan Mezopotamyada bir devletler sistemi belirecek, diplomasi kurumsal ve slup
boyutlarnda hzla geliecektir. Mezopotamya ve Yakn Douda M 15. yzyl
dolaylarnda bir devletleraras sistemin ortaya kt, bu devletler arasnda ileyen
1 mer Krkolu, D Politika Nedir? Trkiyedeki Dn ve Bugn, ASBF Dergisi, C.
XXXV, No:1-4, (Ocak-Aralk 1980), s. 312. Diplomasinin dier tanmlar ve bu tanmlarn tarihsel
evrimi iin bkz. Neville Brand, Satows Guide to Diplomatic Practice, 4. Ed., London-New York-
Toronto, Logmans Green and Co, 1957, s. 1-4.2 Diplomasinin en temelinde mzakereye dayal olduu dnldnde, hi kukusuz insanolunun
dilsel yeteneklerinin geliiminin belirli aamaya gelmesi ok nemlidir. Dilin uygarln geliimindeki
nemli rol iin bkz. Gordon Childe, Tarihte Neler Oldu, ev:Mete Tunay ve Alaeddin enel, 7.
B., stanbul, Alan Yay., 1998, s. 14-17.3 Harold Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, London, Cassell Publishers, 1954, s. 2.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
13/437
8
bir diplomatik ba olduu, bu ilikinin gnderilen eliler ve yaplan siyasal ve
ekonomik anlamalarla belirli oranda sreklilik arz ettii de grlmektedir.4
Ortaya kan devletleraras sistem, diplomasinin geliimi asndan ok
gerekli olan bir olguya, sistem ii aktrlerin yani devletlerin egemen eitliine
dayanmaktayd. Bu dnemde hibir aktr dier aktrleri kontrol altna alacak gce
sahip olmadndan, devletler birlikte var olma ve ibirlii yapma durumunda
kalyorlard. Dolaysyla, M 10. yzyldan Yakndouda Asur, Babil ve Pers
devletleri gibi ilk imparatorluklarn ortaya kna kadar geen dnemde, diplomasi
devletleraras ilikilerde kullanlan temel aratr. Byk imparatorluklarn ortaya
k diplomasinin ve bar yntemlerin yerini g kullanmnn almasna neden
olmutur. 5
2-Ad Hoc Diplomasi Kavram
Diplomasi, 15. yzyla kadar ad hoc nitelik gstermitir.Ad hoc diplomasi
tek yanl ve sreklilik gstermeyen bir diplomasi eididir. Bu diplomasi anlay
4 Marc Van De Mieroop, Antik Yakndounun Tarihi, ev:Sinem Gl, Ankara, Dost Yay., 2006, s.
164-171. Antik Yakndouda diplomatik ilikileri arkeolojik bulgular erevesinde ele alan bir
alma iin bkz: William L. Moran, The Amarna Letters, Baltimore, Johns Hopkins University
Press, 1992, passim. Antik Yakndouda diplomasinin geliimi iin ayrca bkz: Joan M. Munn-
Rankin, Diplomacy in the Western Asia in the Early Second Millennium B. C., Diplomacy, Vol. II.,
Chister Jonsson ve Richard Langhorne(ed.), London, Sage Publications, 2004, s. 1-39. Cohen ise,
diplomasinin kurumsal ve slup boyutlaryla Yakn Douda ortaya ktn, buradan tarihsel srete
Antik Yunana ve Romaya getiini vurgulamaktadr. Raymond Cohen, The Great Tradition: The
Spread of Diplomacy in Ancient World, Diplomacy and Statecraft, Vol. 12, No:1, (March 2001), s.
23-38.5 Bertrand Lafont, International Relations in the Ancient Near East: The Birth of a Complete
Diplomatic System, Diplomacy and Statecraft, Vol.12, No:1, (March 2001), s. 41; 42. McNeill
imparatorluklarn kurulmasnda demir ana geiin ve svariye dayal sava yntemlerinin
benimsenmesinin etkili olduunu vurgulamaktadr. William McNeill, Dnya Tarihi, ev:Alaeddinenel, 3. B., Ankara, mge Kitabevi, 1994, s. 65-70.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
14/437
9
erevesinde, bir devlet tarafndan gnderilen elilerin diplomatik eylemleri sadece
belirli konu ya da konular ihtiva etmekte, eliler grevlerini ve amalarn yerine
getirdikten sonra lkelerine dnmektedirler.6 Ad hoc diplomaside, lkeler arasnda
diplomatik temas; ksa sreli, dar kapsaml ve tek tarafldr. Bir devletten tekine,
belli sorunlarn grlmesi, trenlere katlmn veya sava aldnn bildirilmesi,
bar koullarnn mzakeresi ya da belli haberlerin iletilmesi amacyla eli
gnderilir.7
Szkonusu anlay, diplomasinin kesintisiz ve profesyonelleme gerektiren
kurumsal bir sre olmad grne dayanmaktadr. Bu yzden, diplomatik
temsilci gnderen lkenin merkezinde dorudan diplomasiyle ilgili bir rgtlenmeyi
zorunlu klmamaktadr. Gnderen lkenin, gnderilen lkede srekli bir temsilcilik
makam ve rgt bulundurmas da gerekli deildir.
Ad hoc diplomasi anlay Avrupada hzla gerileyerek, 15. yzylda yerini
srekli diplomasi anlayna brakmaya balad. 19. yzyldan itibaren de tm dnya
lkeleri tedrici bir biimde srekli diplomasiye geerek, ad hoc diplomasi anlayn
terk etmitir.
3-Antik Yunanda Diplomasi
Yakndouda balayan diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarndakigeliim sreci, Antik Yunanda daha da byk bir ivme kazanmtr. Diplomatik
dokunulmazlk, konsolosluk kurumu, ok yanl diplomasi, diplomatik temsilci
seimine ve yetkinliine gsterilen nem gibi kurumsal zelliklerin yan sra, ittifak
sistemi, ilkel anlamda g dengesi anlaynn ortaya k gibi slupla ilgili
6
Hner Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, 2. B., Ankara, mit Yay., 1995, s. 14.7 Seha L. Meray, Devletler Hukukuna Giri, C. II., 4. B., Ankara, A SBF Yay., 1975, s. 12.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
15/437
10
zellikler de Eski Yunanda bugnk anlamna yaklamtr.8 Antik Yunanda
diplomasinin gelimiliinin en nemli gstergesi, bugn kullanlan diplomasi
kelimesinin Yunancadan tremesidir. kiye katlanm yaprak, belge anlamna
gelen diploma Antik Yunanda ortaya km ve dier dillere gemitir.
Antik Yunan dnyasnda diplomasinin gelimesinin birka nedeni
bulunmaktadr. Bu nedenler ana hatlaryla u ekilde sralanabilir:
Birincisi, devletleraras sistemin birbirleriyle yakn iliki iindeki ok sayda
aktrden olumas diplomatik ilikileri younlatrmaktayd. Antik Yunan tarihi
boyunca, ok ksa dnemler haricinde hibir g ya da blok dier gler zerinde
tam hkimiyet kuramad ve sistem ok aktrl yapsn srdrd.9 Bu erevede, hem
diplomasinin znesi olan aktrler varlklarn korudular, hem de diplomasi bizatihi
bu yapnn srdrlmesi asndan sklkla bavurulan bir ara oldu. Aktrler
varlklarn srdrmek, g dengesi anlay erevesinde ittifak ilikileri kurmak ve
gelitirmek amacyla diplomasiyi kurumsal ve yntemsel adan gelitirdiler.10
Bunda Yunanistann corafi koullarnn siyasal birliin kurulmasn engelleyen
zelliklerinin de byk rol bulunmaktayd.
8 Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s. 16-19.9 A. Nuri Yurdusev, Uluslararas likiler ncesi, Devlet, Sistem ve Kimlik, Atila Eralp(der.), 2.
B., stanbul, letiim Yay., 1997, s. 31. Yunan devletleraras sisteminin analizi iin bkz: K. J. Holsti,
International Politics: A Framework for Analysis, 2. Ed., London, Open University Press, 1974, s.
45-53. Yunan kent-devletleri arasndaki ilikiler ve diplomasinin ileyii zerine ayrntl bir alma
iin bkz: Frank Adcock ve D. J. Mosley, Diplomacy in Ancient Greece, London, Thames and
Hudson, 1975.10 Bu durum sadece Yunan kent-devletlerinin kendi aralarndaki mcadelelerinde deil, ayn zamanda
dardan gelen bir gce kar tavrlarnda da grlmektedir. rnein, M 481deki Pers saldrsnda
birbirlerinin en byk rakibi olan Sparta ve Atina, dier kent-devletleriyle beraber bir ittifak
kurmaktan ekinmemilerdi. Charles Freeman, Msr, Yunan ve Roma: Antik AkdenizUygarlklar, ev:Suat Kemal Ang, Ankara, Dost Kitabevi, 2003, s. 187.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
16/437
11
ok aktrl sistem erevesinde devletler arasnda en basit anlamda da olsa
egemen eitliin ortaya kmas ve kabul edilmesi, diplomasinin geliimi asndan
olumlu etkide bulundu. Nitekim, bu balamda devletler arasnda ilk rgtlenmeler de
ortaya kt. Amphictyonic Lig olarak adlandrlan ve Yunan dnyasnda ortaya
kan kimi sorunlarn grld bu birlikler, Yunan devletleri arasnda -genel ve
srekli olmasa da- rgtlenme ve kurallamann yolunu at. lk defa Yakndouda
ortaya kmakla birlikte, diplomasinin geliimi asndan ok nemli bir olgunun,
diplomatik dokunulmazln Antik Yunanda korunduu ve gelitirildii de
vurgulanmaldr.11
kincisi, Antik Yunan ekonomisinin ticarete dayal yaps diplomasinin
geliiminde byk rol oynad. Ticaret, toplumlar arasndaki iliki ve etkileimi
gelitiren yn ve atma yerine uzlamay temel alan doas gerei diplomasinin
geliiminde etkili oldu. Nitekim, bir site devletine gelen tccarlarn ticari haklarnn
yurttalk bayla bal olduklar site tarafndan korunmas amacyla konsolosluun
ilk rneini oluturan proxenosluk kurumunun oluturulmasnda, ticaretin byk
etkisi olmutur.12 Yunanistanda ticaretin gelimesinin diplomasi asndan bir baka
olumlu etkisi de, diplomatik ilikilerin sadece Yunan kentleri arasnda deil ayn
zamanda Yunan kentleri ile Yakn Dou uygarlklar arasnda da gelimesini
salamasdr. Akdeniz havzasnda kurulan Yunan kolonileri bu geliimi daha da
arttrmtr.13
ncs, Yunan kent-devletlerinin ortak dile, dine, kltre ve benzer siyasal
sisteme sahip olmalar diplomasinin geliiminde ok etkili oldu. Devletleraras
11 Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s. 17.12 Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, s. 8.13 M 9. yzyldan itibaren Yunan kentlerinin Yakn Douyla ticarete arlk verdikleri, bu balamda
iletiimin ve karlkl etkileimin artt grlmektedir. Freeman, Msr, Yunan ve Roma: AntikAkdeniz Uygarlklar, s. 117124.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
17/437
12
sistemin kurulmas ve ileyebilmesi asndan ortak noktalarn fazlalnn nemli bir
avantaj olduu aktr.14 Benzer sosyo-ekonomik yaplar; benzer kltrel, dinsel ve
ideolojik yaplarn ortaya kmasn salad. Bu ortaklk ya da benzerlik, kolektif bir
bilincin ve kimliin ortaya knda byk rol oynamtr. rnein, yukarda
belirtilen Amphictyonic Ligler, Antik Yunanda kent-devletleri geliim
srecindeyken, kutsal bir meknn saldrlara kar mtereken korunmas amacyla
oluturulan birliklerdi. Bu lige giren kent ya da kabileler, aralarndaki anlamazlklar
ortadan kalkm sayarlard.15
Ayrca, bu ortaklaalk/benzerlik, Yunan kent-devletlerinin birbirlerini
etkileyerek ortaya kardklar kurum ve anlaylar ihra edebilme yolunun
almasn da kolaylatrd. Yunan kent-devletleri arasndaki diplomatik sistemin
altnda kklemi bir sosyo-ekonomik yapnn ve bu temelin zerinde de bir siyasal,
kltrel, askeri ve ideolojik etkileim ann olduu aka grlmektedir.
Btn bu olumlu dinamiklere ramen, Yunan kent-devletleri asndan
barn korunmasna nem verildii sylenemez. Yunan kent-devletleri iin sava
olaan ya da normal durumdu. Bu erevede kent-devletleri arasndaki
mzakerelerde tehditlere bavurulmas olduka yaygnd.16 Ayrca, diplomasinin ve
diplomatln bir profesyonel ura olarak grlmemesi, diplomasinin temsil, hitabet
incelikleri gibi alanlarda yeterince geliememesine yol at. Diplomasi
gnmzdekinden ok daha dorudan, uzlamay engelleyecek kadar realist bir
retorie dayanmaktayd. Bu da diplomasinin uzlamay ve bar salamasnda
14 Keith Hamilton ve Richard Langhorne, The Practice of Diplomacy: Its Evolution, Theory and
Administration, London and New York, Routledge, 1995, s. 9.15 Arif Mfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, 6. B., Ankara, TTK Yaynlar, 1995, s. 104.16
Anna Missiou-Ladi, Coercive Diplomacy in Greek Interstate Relations, The ClassicalQuarterly, Vol.37, No:2, (1987), s. 337.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
18/437
13
olumsuz rol oynad.17 Btn bunlarn yansra, Yunan devletleri arasndaki ortak
siyasal, ekonomik, dinsel, kltrel balara ramen, genel anlamda kent-devletleri
arasnda bir kurallamaya gidilememesi, ortak bir devletleraras hukuk
yaratlamamas da dikkat ekicidir.18
4-Roma mparatorluunda Diplomasi
Antik Yunann kltrel anlamda en byk mirass olan Romann,
diplomasinin geliimi asndan yapt katklarn fazla olmad grlmektedir. Bu
durum, Romann sosyo-ekonomik, corafi, siyasi, askeri ve ideolojik koullarnn
Antik Yunandan ok farkl olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu koullara
bakldnda u sonulara varlabilir:
Birinci olarak, Roma mparatorluu M 6. yzylda kk bir kent-devleti
olarak tarih sahnesine kmasna ramen, MS 1. yzylda tm Akdeniz havzasn ve
Bat Avrupay kontrol altna alan byk bir gce dnt. Bu corafyadaki
neredeyse btn siyasal aktrleri teker teker tasfiye ederek, bir siyasal sisteme
eklemlenmek yerine kendini bir sisteme dntrd. Dolaysyla diplomatik ilikiler,
aktrlerin bizzat Roma tarafndan tasfiyesiyle -diplomasinin en azndan iki tarafl bir
sre olduu dnldnde- znelerini kaybetmeye balad. Romann hzla artan
17 Antik Yunanla ilgili eitli belgeleri inceleyen Grant bu sonuca varmaktadr. J. R. Grant, A Note
on the Tone of Grek Diplomacy, The Classical Quarterly, Vol. 15, No:2, (November 1965), s. 261
266.18
Amos S. Hershey, The History of International Relations During Antiquity and Middle Ages, TheAmerican Journal of International Law, Vol.5, No:4, (October 1911), s. 912.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
19/437
14
gc ve genileme yanls d politikas, diplomasiye ve onun temsil ettii uzlama
ve bar anlayna deil, atma ve gce dayal siyasal anlaya dayanmaktayd.19
Bu anlay Romann ideolojik anlamda kendini tanmlamas ve bu erevede
politika izlemesinin de bir sonucuydu. Sahip olduu g erevesinde evresindeki
dier devletleri eit olarak grmeyen Romann, diplomasi asndan ok nemli olan
egemen eitlii kabul etmedii grlmektedir.20 Dolaysyla, diplomatik ilikilerin
yrtlmesinde dier devletlerin bir taraf ya da zne olarak deil, baml ve ileride
ele geirilecek lkeler olarak grlmesi diplomasinin ikinci plana atlmasna neden
oldu. Pax-Romana (Roma Bar) olarak adlandrlan bu anlay Roma
genilemeciliinin ideolojik kaynan oluturmaktayd. Szkonusu ideoloji
erevesinde Roma kontrol dndaki btn lkeler Roma egemenliine alnmas
gereken yerler olarak grlmekteydi. Romann askeri gce dayal anlaynn,
devletin glendii ve talya yarmadasnn tesine srad M 3. yzyldaki
Kartaca savalar sonrasnda ok daha belirginletii gzlenmektedir.
kinci olarak, Roma ekonomisinin Antik Yunann aksine esas olarak tarma
dayand grlmektedir.21 Tarma dayal ekonomi; sosyal, siyasal ve askeri
rgtlenmenin de tarmsal rgtlenme erevesinde ekillenmesini salad. Ayrca,
Roma asndan d dnyayla yrtlen ticaret ok daha tali bir neme sahip oldu.
19 Romallar iin barn korunmas dorudan doruya ezici askeri gcn korunmasyla ilgili bir
olguydu. Brian Campbell, Diplomacy in the Roman World (c.500 BC-AD 235), Diplomacy and
Statecraft, Vol.12, No:1, (March 2001), s. 2.20 Roma, gelime srecinde bir kent-devletiyken, evresindeki kent-devletleriyle egemen eitlii ve
karlkll temel alan anlamalar yapt. Bu anlay erevesinde, yarmadadaki dier devletlerle
oluturulan Latin Konfederasyonu, zamanla kurulu ilkelerinden uzaklamaya balad. Bir sre sonra,
Roma Senatosu egemen eitlii ve oydamay reddederek btn kontrol eline ald. Nicolson, The
Evolution of Diplomatic Method, s. 16.21
Robert Lerner, Standish Meacham ve Edward Mcnall Burns, Western Civilizations: Their Historyand Culture, 12. Ed., New York and London, W W Norton & Company, 1993, s. 162.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
20/437
15
Dolaysyla, diplomasinin geliimi asndan ok byk bir neme sahip bulunan
ticaret, bu geliimi salamakta pek yeterli olamad.
Bunun yannda, tarma dayal ekonomi ayn zamanda fetihi anlay da
beslemekteydi. Savalar ve bunun sonucunda yeni topraklar ele geirme arzusunun
ekonomik temelleri de ok belirgindi. Yeni tarm alanlar ve klelerin ele geirilmesi
ve fethedilen lkelerin zenginliklerinin ve kaynaklarnn yamalanmas, zellikle
cumhuriyet dneminde gc elinde tutan aristokrasinin temel arzusuydu. Yeni ele
geirilen topraklar ayn zamanda artan nfusun bu blgelere yerletirilmesini ve bu
sayede sosyal huzursuzluklarn azaltlmasn da salyordu.22 Bu ftuhat anlay,
askeri gle ekonomi arasnda ok belirgin bir ban ortaya kmasna neden olmu,
ekonomik gcn korunmas yeni askeri baarlara, yeni askeri baarlar da toprak
fethine, dolaysyla yeni kaynaklarn ekonomiye kazandrlmasna bal hale
gelmiti.
nc olarak, talyan yarmadas M 10. yzyldan itibaren youn bir ge
sahne olmu, deiik halklar yarmada zerinde farkl uygarlklar kurmutur. Eski
Yunann aksine bu topraklar zerinde ortak bir dil ve kltrn ortaya k doal
srete olmamtr. Roma, byyp evresine yayldka ortak bir dili (Latince) ve
kltr kendisi dayatmtr.23 Romann geniledike blgeyi asimilasyonuna
dayanan bu sre, benzer dile, kltre, inanlara ve siyasal yaplara sahip
devletlerden oluan bir sistemin geliimini nledi. Btn toplumlar d sistem
olumadan Romann i sisteminin bir paras oldular. Dolaysyla, diplomasinin
konusu olacak btn sorunlar ksa srede birer i siyasal soruna dnt. Bu da
diplomasinin geliimine byk darbe vurdu.
22
Freeman, Msr, Yunan ve Roma: Antik Akdeniz Uygarlklar, s. 384.23 Halil Demirciolu, Roma Tarihi, C. I., 3. B., Ankara, TTK Yay., 1993, s. 204.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
21/437
16
Romann diplomasiyi uzun erimli ve srekli bir sre olarak da
grmemekteydi. Bunun da tesinde, Romaya komu lkeler ya da bal lkelerle
ilgili bir diplomatik uyumazlk ortaya ktnda, bunun ncelikli olarak askeri bir
konu olduu dnlmekteydi. Genelde bu tip konularla askeri makamlar
ilgilenmekteydi. Sorunun nemli bir d politika konusu olarak grlmesi,
dolaysyla diplomasinin devreye sokulabilmesi iin, krizin bymesi ve basit askeri
tedbirlerin tesinde bir boyuta ulamas gerekliydi.24
Yukarda vurgulanmaya allan tm olumsuz dinamiklere ramen,
Romann btnyle diplomatik sreten uzak olduunu sylemek de mmkn
deildir. mparatorluk en gl olduu dnemde bile diplomatik srete yer alarak
diplomasiyi kullanmtr.25 Burada vurgulanmas gereken, Romann diplomasiyi
alglama biimidir.
Roma, zellikle bir byk g haline geldii M 3.-2. yzyldan itibaren d
politikasn askeri gce ve genilemeye dayandrd ve diplomasinin geliimi
asndan ok nemli olan devletleraras eitlik ilkesini tamamen reddetti. Sorunlar
mmkn olduunca askeri yntemlerle zme yolunu seerek, d politikasn g
politikas zerine oturttu. Bu dnemde gelitirilen Pax-Romana anlay da barn
ve dzenin sadece Roma hkimiyeti altnda olabileceinin, dolaysyla evre
lkelerin ortak ya da taraf deil, sadece henz kontrol altna alnamam lkeler
olarak grlmesinin ideolojik bir ifadesiydi.
Romann gce dayal d politika teorisi ve retorii, bu g erevesinde
dier aktrleri kk grme ve ezme anlay kendisini diplomasi uygulamalarnda
gstermekteydi:
24
Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 13.25 Campbell, Diplomacy in the Roman World (c.500 BC-AD 235), s. 18.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
22/437
17
Romann dier lkelere ve bal devletlere gnderdii ve mparatorlua
geie kadar Senato tarafndan belirlenen elilerin26, genelde senatrler kimi zaman
da st dzey askeri komutanlardan seildii grlmektedir.27 Bu st dzey grevli
tercihinin, elinin gnderilen devlet nezdinde itibar grmesi ve Romann
bykln yanstmas kaygsna dayand ileri srlebilir. Bylece Roma, eli
gnderdii lkeye gcn ve azametini bir kez daha gstermi, gc temel alan
anlayn diplomasisine de yanstm oluyordu.
Romaya gelen yabanc elilerin ise, ilke olarak diplomatik dokunulmazla
sahip olmalarna ramen, skca kontrol edildikleri, lkeleriyle zgrce
haberlemelerinin bile engellendii bilinmektedir. Roma kanunlarna aykr
davranlarda bulunan yabanc eliler Romal grevliler eliinde zorla snr dna
karlmakta ve kendi lke yetkilileri tarafndan cezalandrlmalar salanmaktayd.
Romaya gelen eli ve maiyetlerinin btn giderlerinin Roma Devleti tarafndan
karlanmas da Romann byklnn gsterilmesi abas asndan dikkat
ekicidir. Roma devleti glendike, kimi durumlarda bakente eli gndermek yerel
Roma generalinin iznine bal hale gelecek, bir elilik heyetinin bakente girmesi
bile quastor urbanus ad verilen Roma yetkilisinin onayyla gerekleebilecekti.
Senatoya gelerek mesajn ileten yabanc eliye Senatrler soru sorabilmekte, hatta
eli adeta sorguya ekilebilmekteydi.28
Romada diplomasi kurumsal olarak da gelimemitir. Bu durumun Roma
gibi Antik an en nemli ve gl brokratik mekanizmasn oluturan bir
uygarlkta olmas dikkat ekicidir. Roma brokrasisi iinde, dorudan doruya
26 Roma elilerine nuntii ya da oratores ad verilmekteydi. Nicolson, The Evolution of
Diplomatic Method s. 17.27
Ibid., s. 6.28Ibid., s. 1819.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
23/437
18
diplomasi ya da daha geni anlamda d politika konusunda uzmanlam hibir
kurum ya da grevlinin olmad grlmektedir.29 D politikayla
ilikilendirilebilecek tek kurum olan Fetials Koleji ise sava ilanna hukuksal
adan karar vermek ve bunun biimsel ynlerini uygulamaktan sorumluydu.30
Sorumluluk sahas sadece bu eylemlerin gelenekler ve kurallar erevesinde
uygulanmasn denetlemek ve salamak olan bu kurulun 20 yesinden hibirinin d
politikann belirlenmesi ve ynetilmesiyle ilgili herhangi bir ykmll ve hakk
bulunmamaktayd.31
mparatorluun zellikle gcnn doruunda olduu M 3. ve MS 3.
yzyllar arasnda egemen olan bu anlay, zayflamayla beraber deimeye balad.
Her ne kadar Roma, kendi uygarlnn emsalsiz olduu ve kendisi dndaki
dnyann bir taraf olarak kabul edilemeyecei ynndeki teorisini/iddiasn srdrse
de, reel-politikann dayatt dinamikler Romann rakip glerle diplomatik
ilikilerini daha fazla gelitirmek zorunda kalmasna neden oldu. Pax-Romana
anlay resmen olmasa da fiilen geerliliini yitirdi. Bu durumun temel gstergesi,
imparatorluun genilemeci siyasetini terk ederek, snrlarn korumaya dayal
statkocu ve dolaysyla bar bir politikaya dnmesiydi. Kendisini ilk olarak
kuzeyde Germen kabilelerine kar Ren nehri boyunca sabit bir savunma hatt
kurulmasyla gsteren bu deiiklik, devletin yeni d politikasn aka
gstermekteydi. te yandan, MS. 1. ve 2. yzyllarda douda beliren Parth tehlikesi,
bu byk gcn sadece askeri tedbirlerle deil ayn zamanda diplomasinin etkin
29 Campbell, Diplomacy in the Roman World (c.500 BC-AD 235), s. 12.30 Bu kurulun Senatonun kontrol altnda olduu unutulmamaldr. Hershey, History of
International Relations, s. 920.31
Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy s. 14. Tuncer ise bu kurula daha byk birnem vermektedir. Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s. 19-20.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
24/437
19
biimde de kullanlarak dengelenmesini gerektirmiti.32mparatorluk kendisine rakip
olacak unsurlar gce dayal anlay erevesinde askeri g kullanarak ele geirme
ve kendi sistemine katma imknn kaybetmiti. Bir baka ifadeyle, Pax-Romanann
maddi dinamikleri ortadan kalkm, bu durum d politikaya, dolaysyla diplomasiye
de yansmaya balamt. Bu erevede, Romallarn, barbar olarak adlandrdklar
Germenleri sadece askeri gle kontrol yerine, diplomatik yollarla dizginlemeye
altklar grlmektedir. Bunu da szkonusu kabilelerle ticari ve diplomatik balar
kurma, birlemelerini engellemek iin birbirlerine kar oynamak, rvetle satn
almak gibi yollarla yapmaya altlar.33
Grld gibi, Roma gcndeki zayflama ve dier reel-politik dinamikler,
Romann gce dayal politikasn deitirmi, fthata dayal siyaseti terk ederek
statkocu ve bar d siyasete ynelmek zorunda kaldka devletin diplomasiyi
kullanma kaygs artmtr. Bu durumun, devletin dayandrld ve Romann
biriciklii ve onun snrlar dndaki dnyann devletleraras sistem asndan bir
zne olamayaca dorultusundaki felsefeyi de fiilen ortadan kaldrd aktr.
Dolaysyla, Roma bir devletleraras sistemi ve onun znelerinin varln kabul etti
ve bu sistem iinde iletiim kanal olarak diplomasiyi daha belirgin bir biimde
kullanmaya balad. Roma zayfladka, diplomasi bizatihi devletin korunmas
asndan merkezi bir nemi haiz olacakt.
5-Bizans mparatorluunda Diplomasi
4. yzylda dou ve bat olarak ikiye ayrlan Roma mparatorluunun
dousu, bir yzyl kadar sonra ortadan kalkan batsnn aksine varln 15. yzyla
32 Arther Ferril, Roma mparatorluunun Byk Stratejisi, Paul Kennedy(ed.), Savata ve Barta
Byk Stratejiler, ev:Ahmet Fethi, stanbul, Eti Kitaplar, 1995, s. 115-116.33 Freeman, Msr, Yunan ve Roma: Antik Akdeniz Uygarlklar, s. 538.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
25/437
20
kadar srdrd. Helen kltrnn ve Ortodoksluun etkisiyle geirdii deiime
ramen Bizans34, Romann ana mirassdr. Dolaysyla, Romann diplomasi
anlay balamnda geirdii deiimin incelenmesinin Bizans tarihi erevesinde
de yaplmas yerinde olacaktr.
Roma asndan diplomasinin tedrici bir biimde anlam deitirdii ve
bunun diplomatik sluba yansd yukarda belirtilmiti. Bu erevede vurgulanmas
gereken ilk nokta, Bizansn Romann aksine diplomasiyi kurumsal ve slup
boyutlarnda gelitirdiidir. Bunun temel nedeni, Bizansn Romann sahip
bulunduu gce hibir zaman sahip olamamas ve reel-politik koullarn
diplomasinin youn ve etkili bir biimde kullanlmasn zorunlu klmasdr. Bizans
iin diplomasi her eyden nce bir varln srdrme yolu ve abasdr.
Romann zayflayarak paralanmasna, daha sonra batsnn yklmasna ve
tarih sahnesine yeni glerin girmesine neden olan Kavimler gyle balayan
srete, Bizans kendi varln koruyabilecek ve rakiplerini tasfiye edecek gten
yoksun duruma dt. Bunun yansra devletleraras sistemin o dneme kadar tarihin
hibir dneminde olmad kadar ok-aktrl hale gelmesi sorunu daha da
bytmekteydi. Germen ve Slav kabileleri, Trk boylar ve devletleri, slam
devletleri, Persler, Hallar gibi ok sayda ve farkl gl dmanla kar karya
kalan Bizans, ayn zamanda lke iindeki ayrlk merkezka glerle de
uramaktayd. Bu tehditleri ortadan kaldracak askeri ve ekonomik gce sahip
olamayan Bizans, doal olarak siyasetin, dolaysyla diplomasinin kanallarn
kullanma yolunu seti. 35
34 Aslnda tarihte kendini Bizans olarak adlandran hibir devlet yoktur. Dou Roma kendini Roma
mparatorluu olarak adlandrmaktayd. Bizans ad imparatorluk ykldktan yzyllar sonra Alman
tarihiler tarafndan verilmitir.35 Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 1415.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
26/437
21
Bizansn diplomasi anlay ve diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarna
yapt katklarn analizinden nce vurgulanmas gereken bir baka husus daha
bulunmaktadr. Bizans, her ne kadar diplomasi olgusuna ve kullanmna verdii
nem erevesinde Romadan farkllasa da, devletin dayand felsefe anlamnda bir
sreklilik gstermekteydi. Bu da, Romann tek gerek ve meru g olduu,
snrlar dnda kalan d dnyann sadece daha kontrol altna alnamam, taraf/zne
olamayacak tekiler olduu dncesidir.36
Bizans mparatorluunun zellikle Nikephoros Phokas, Ionnas imiskes ve
II. Basileios ynetiminde glendii ve yeni fetihler yapt 10. yzylda bu anlayn
ve sylemin sklkla kullanld grlmektedir.37 Romann dinsel inanlardan
byk lde bamsz, siyaseten rettii bu felsefe, Bizansta dinsel inanla
desteklenerek, Ortodoks Hristiyanlk szkonusu sylemin kurgulanmasnda ve
merulatrlmasnda youn bir biimde kullanld. Bu sylem esas olarak yle
zetlenebilir:
Roma imparatorluu sann dnyada yeniden zuhuruna kadar srecektir.
Ayrca, Tanr takdir ettii iin Batda kaybedilen topraklar, kanlmaz olarak
imparatorlua geri dnecektir. Tek bir imparator vardr, o da Konstantinapoliste
oturan Roma imparatorudur. Dier lkelerin liderleri kendilerini sadece kral olarak
adlandrabilirler. Yalnzca arlman gibi ok baarl olanlar imparatorun kardei
olabilir, dierleri sadece onun oullar ya da yeenleridir. Hristiyan ailesinin
(oikoumene) ba/babas (paterfamilias) Roma imparatorudur. Tanr tarafndan
36 Uygar dnya-barbar dnyas ayrmna dayanan bu anlay, Antik Yunandan Romaya gemiti.
Dimitri Obolensky, The Principles and Methods of Byzantine Diplomacy, Diplomacy, Vol. II.,
Chister Jonsson ve Richard Langhorne(ed.), London, Sage Publications, 2004, s. 121.37
Bu yeniden glenme ve genileme dnemi iin bkz: Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi,ev: Fikret Iltan, 4. B., Ankara, TTK Yay., 1995, s. 264-296.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
27/437
22
seilen, talandrlan ve korunan imparator, Tanr kelamnn grnts, hkmettii
imparatorluk da cennetteki kralln dnyaya yansmasdr.38
Teorikliin tesine neredeyse hibir zaman geemeyen bu sylem Bizansn
kurgulad hiyerariyi ve tekiletirmeyi gstermesi asndan dikkat ekicidir.
Gentiles olarak adlandrlan Bizans dndaki tm toplumlar, Romadakine benzer
bir biimde tekiletirilmekteydi. Bu tekiletirme, devletin gcn tamamen
kaybettii 13. yzyldan ke kadar geen dnemde anlamn tamamen kaybetti.
Nitekim, kn son aamasnda Bizans hkmdarlar, Hristiyan dnyasnn
babas imparatorlar, oullar Batl krallarn ayaklarna giderek yardm iin
bavurmakta39, bizzat Romaya gidip sapkn Papadan yardm istemekte, hatta
Katolik inancna gemekte40, taht mcadelelerinde kafir Trklerle ittifak
yapmakta41, barbar ve kafir Altnordu devletiyle evlilik yoluyla42 siyasal balar
kurmakta tereddt etmeyeceklerdi.
Gszleme ve devletin iine girdii genel kriz, genel devlet felsefesi ve
dolaysyla diplomasi teorisiyle siyasal pratik arasndaki tezad gittike
derinletirmiti. Bu durum, devletin, kn son dneminde Katolik Kilisesi ile
Ortodoks Kilisesinin birletirilmesi sayesinde Bat dnyasnn desteini alma
abasnda ortaya kt gibi, ok gl dinsel dogmalara aykr bir elikiyi bile
gze almasna neden olmaktayd. Siyasal pratikteki deiimin diplomatik eylem
zerindeki etkisi ylesine belirgindi ki, 10. yzylda devletin gl olduu dnemde
38 Donald M. Nicol, Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), ev: Bilge Umar, 2. B., stanbul, Tarih
Vakf Yurt Yay., 2003, s. 77. Bizans resmi sylemini yanstan bu hiyerarik kurgu iin bkz: Georg
Ostrogorsky, The Byzantine Empire and the Hierarchical World Order, The American Slovanic
and East European Review, Vol. XXXV, No: 84, (1956), s. 114.39 Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, s. 494.40Ibid., s. 495-496.41
smail Hakk Uzunarl, Byk Osmanl Tarihi, C. I., 7. B., Ankara, TTK Yay., t.y., s. 134-135.42 Nicol, Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), s. 87.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
28/437
23
imparator Nikeforos Fokas, Almanyadan gelen bir eli kendisine Roma
imparatoru yerine Greklerin imparatoru diye hitap edince sert tepki gstermi,
buna mukabil 13. yzylda imparatorluk k srecindeyken, VIII. Mikhael, Papa
kendisine Konstantinapolis imparatoru diye hitap edince buna kar kamamt.43
Bizans imparatorlarnn szkonusu elikiyi aabilmek ve bu elikiye neden
olan siyasal eylemlerini merulatrabilmek iin gene siyaset felsefesine
bavurduklar grlmektedir. Bu balamda gelitirilen ve kullanlan kavram/ilke
oikonomia (uzlama) dr. Bu erevede, gelecekte daha byk yararlar elde etmek
iin, imdi kk dnler verilmesinin ynetim asndan gerekli olduu ileri
srlmektedir.44 Dou toplumlarndaki hikmet-i hkmet anlayna benzerlii
dikkat eken bu siyasal pragmatizmin kendini en ak bir biimde gsterdii balca
alanlardan biri de diplomasi olmutur. Bizansn diplomasinin geliimine yapt
byk katklar bu olgu gznnde tutularak incelendiinde daha kolay
anlalabilecektir.
Bizansn diplomasinin kurumsal boyutuna yapt katklar u ekilde
zetleyebiliriz:
Bizans imparatorlar tarihte ilk defa uzmanlk alan d ilikiler olan bir kamu
birimi kurdular. Bu birim yabanc lkelere gnderilecek elilerin profesyonel birer
grmeci olarak eitilmelerini salyordu. Bu eitim erevesinde, elilere
grevlerini yaparken dikkat etmeleri gereken protokol, grme metodu gibi hususlar
retilmekteydi. Ayrca, elilere greve balamadan nce verilen yazl ynergede
dikkat edilmesi gereken genel ve zel hususlar bir kez daha vurgulanmaktayd.
Benzer bir brokratiklemenin protokol ve merasim ileri asndan da
gerekletirildii grlmektedir. Skrinion Barbaron ad verilen bu birim yabanc
43
Ibid.,s. 79-80.44Ibid.,s. 79.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
29/437
24
elilerin karlanmas, arlanmas, huzura kabulleri ve hatta kontrol edilmeleri gibi
ilerden sorumluydu.45
Profesyonelleme, diplomasinin Bizans asndan tad nemin brokratik
yapya da yansdn gstermesi asndan nemlidir. Diplomasinin, lkenin gcn
ve varln korumann temel yntemi haline gelmesi, genel brokratik
rgtlenmenin bu boyut erevesinde ekillendirilmesinde rol oynamtr.
Diplomasinin slup boyutuna bakldnda da eitli olgularn alt
izilebilecektir:
ncelikle, ayrntl biimde dzenlenen protokol kurallar ve merasimlerde
yabanc elilerin imparatorluun gc ve ihtiamndan etkilenmelerinin salanmaya
alld grlmektedir. Bu g ve ihtiam gsterisi, yabanc lkelere giden Bizans
elileri asndan da szkonusudur. Diplomasinin ekl unsurlarnn bile diplomatik
srecin ok nemli bir paras olarak grld, yrtlen diplomasinin hedefi
asndan bir kazan olmas iin ura verildii gzlemlenmektedir.46
kinci olarak, Romann aksine genel olarak bar yntem ve bu balamda
diplomasi, her zaman savaa ye tutulan birinci tercih niteliindedir. Bu durum,
yukarda vurguland gibi devletin iinde bulunduu reel-politik koullardan
kaynaklanmaktayd. Dolaysyla, Bizans iin diplomasi, bizatihi d politikasnn
merkezine oturan bir olgu oldu.
nc olarak, Bizansn diplomatik yntemi her ynyle kullanmaya
alt grlmektedir. Bu erevede diplomatik yntem sadece grme, pazarlk,
anlama gibi olaan boyutlaryla deil, ayn zamanda aldatma, rvet, birbirine
saldrtma, entrika, suikast gibi daha olaand boyutlaryla da kullanlmtr.
Nitekim, yabanc adamlarnn devletin yce karlar adna satn alnmas meru bir
45
Nicolson, The Evolution of Diplomatic Method, s. 25-26.46 Tuncer, Eski ve Yeni Diplomasi, s. 22.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
30/437
25
davran olarak grlmekteydi.47 Bizans asndan parayla satn almann maliyeti, bir
sava kaybetmenin maliyetinden ok daha nemsizdi.48 Bunun yansra, o zamana
kadar hi grlmedii bir biimde, diplomatik srecin taraf lkelerden bilgi
toplamak, yani istihbarat amacyla da kullanld bilinmektedir.
Drdnc olarak, Ortodoks Hristiyanlk d politika ve diplomasinin
yrtlmesinde ilevsel biimde kullanlmaktayd. Bizans 7. yzyldan itibaren
doudan gelen slam tehlikesine kar Hristiyanln savunucusu olduunu
vurgulayarak, Batl Hristiyan glerden destek almaya alt. stanbulun Ortodoks
Hristiyanln merkezi olmas, Bizansa ayr bir g ve meruiyet salamaktayd.
Bunun yansra, Bizansl rahipler imparatorluun hkimiyet sahas dndaki
alanlarda Ortodoks inancnn yaylmas iin abalyordu. Bu sadece Ortodoksluun
deil, ayn zamanda Ortodoksluun merkezi Konstantinapolisin de dier toplumlar
zerinde etkinlik kazanmasnn bir yoluydu. Bylece, Bizans Ortodoksluk yoluyla bu
toplumlar zerinde hegemonya kurabiliyordu. Bizans deerleri, yaam biimi ve
dnce yaps bu toplumlarda yaylyordu.49
Grld gibi, Bizans, diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarnda
geliimi asndan nemli bir tarihsel srece sahne olmutur. Tez asndan Bizans
dneminin en nemli etkisi ise, bu deneyimin srekli diplomasinin doduu talyaya
ve Roma/Bizans geleneinin en nemli mirass Osmanl mparatorluuna etkisidir.
Bu etkiler ileride incelenecektir.
47Ibid., s. 22.48
Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 17.49Ibid., s. 1617.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
31/437
26
6-in mparatorluunda Diplomasi Anlay ve Evrimi
Kkenleri tarmsal retimin ve yerleik hayata geiin balad M 3000
lere uzanan in uygarl, M 11. yzylda iktidar ele geiren ou Hanedandneminde merkezi birliin byk oranda salanmasyla hzla geliti. inin birok
blgesini kontrol altna alan ou Hanedannn M 8. yzylda zayflamaya
balamas, merkezi birlii ortadan kaldrd ve yerel prenslerin birbirleriyle iktidar
mcadelesine girdii bir dnemin balamasna neden oldu.50
M 8. yzylda balayan ve M 5. yzyla kadar geen bu yeni dnem
Bahar ve Gz dnemi olarak adlandrlmaktadr. Bu dnemde, merkezi otoritenin
zayflamasna paralel olarak feodalizmin ortaya kmaya balad grlmektedir.
Feodalleme sreci inde bamsz kk devletiklerden oluan bir sistemin
belirmesine yol at. Oluan ok-aktrl sistemde, aktrler arasndaki g
mcadeleleri Yunan kent-devletleri arasnda olduu gibi sklkla grlmekteydi51 Bu
da, diplomasinin kullanlmasna ve gelimesine etkide bulunmutur.52
G mcadeleleri ou Hanedannn tamamen ykld M 5. yzylda
balayan ve M 3. yzyla kadar sren Savaan Devletler dneminde daha da
artmtr. Bu dnemde sistemdeki aktr says azalmakla birlikte, daha da glenen
devletler arasnda istikrarl ittifaklar azalm, kutuplar gevemitir.53 G
mcadelelerinin sistem-ii ilikileri daha esnek hale getirmesi, diplomasinin ok
daha gndelik bir nitelik kazanmasna, dolaysyla neminin artna neden olmutur.
Ayrca, inli prenslerin in kltr dndaki barbar glerden yeni mttefikler
50 William H. Mcneill, Dnya Tarihi, s. 122123.51 Holsti, International Politics, s. 31.52
Adam Watson, Diplomacy: The Dialogue Between States, Routledge, London, 1982, s. 91.53 Holsti, International Politics, s. 31.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
32/437
27
bulma yolundaki abalar da diplomatik ilikilerin gelimesine yardmc olmu, in
kltr ve deerleri daha geni bir corafyaya yaylmtr.54
M 202de Han Hanedannn btn kontrol ele alarak siyasal birlii tekrar
salamasyla, inin 19. yzyla kadar varln koruyacak olan geleneksel yapsnn
temelleri atlmtr. Bu yap, imparatorluun sosyo-ekonomik rgtlenmesi,
dolaysyla siyaset ve diplomasi anlaynn belirlenmesi asndan byk nem
tamaktadr. yle ki:
in uygarlnn d dnya algs, tpk Roma gibi, bir tekiletirmeye
dayanmaktayd. Bu algnn Romadakinden fark, tekiletirmenin siyasal, etnik ya
da teritoryal deil kltrel bir temele dayanmasdr.55 inliler kendi kltrlerinin
dnyann en stn kltr, dolaysyla inin de dnyann kltrel merkezi olduu
sylemini dile getirmekteydiler. in kendisini dnyann kltrel merkezi olarak
grmekte ve d dnyadaki topluluklar in kltrnden, dolaysyla uygarlktan
uzak barbarlar olarak nitelendirmekteydi. 56 Fakat, barbarlarn inin uygarln
merkezi olma iddiasn kabul etmeleri ve bu erevede in kltrn
benimsemelerinin yolu yine de akt. gel ve dn57 olarak zetlenebilecek bu
anlay, inin siyasal snrlardan ok kltrel snrlara sahip bulunduunu, bu
54 McNeill, Dnya Tarihi, s. 123.55 John King Fairbank ve Merle Goldman, China: A New History, Enlarged Edition, Cambridge and
London, Harvard University Press, 1999, s. 44.56 John K. Fairbank (ed.), The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911,
London-New York-Melbourne, Cambridge University Press, 1978, s. 29. Bu anlay , tarma dayal
yerleik toplumlar ile hayvancla dayal gebe toplumlar arasndaki iliki erevesinde
yorumlanmaldr. Uygarln gelitii erken dnemde, Kuzey indeki yerleik toplumlar kuzeydeki
gebelerle ilikilerini kendilerinin kltrel stnl sylemine dayandrdlar. Bu da kanlmaz
olarak uygar-uygar olmayan ayrmnn belirmesine neden oldu. J. K. Fairbank ve S. Y. Teng, On
The Ching Tributary System, Harvard Journal of Asiatic Studies, Vol. 6, No:2, (June 1941), s.
137.57
J. K. Fairbank, Tributary Trade and Chinas Relations with the West, The Far EasternQuarterly, Vol.1, No:2, (February 1942), s. 29.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
33/437
28
snrlarn da geiken olduunu gstermekteydi. in kltrnn stnlnn
kabulnn doal sonucu ise, in imparatorunun mutlak egemenliinin kabul
olacakt.
Szkonusu niversal merkezilik sylemi temelde kltrel bir erevede
kurgulanmakla birlikte, doal olarak siyaset felsefesini de etkilemitir. Bu etkinin en
nemli boyutunu kurumsal adan imparatorlua verilen anlam ve kiisel olarak
imparatorun sahip olduuna inanlan misyon oluturmaktadr. Bu anlam ve misyon
dinsel bir meruiyete dayandrlmtr. Kkenleri inde animist inanlarn ortaya
kt tarih ncesi dnemlere kadar giden bu anlay, insani ilikileri doayla
aklamak inancna dayanmaktayd. Bu inanca gre, Yer, Gkn kontrol
altndayd. Gkn takdiri, Yerin, dolaysyla da insanlarn kaderini tayin
etmekteydi. Gk, Yerin ynetimini, yani iktidar zel olarak setii imparatora
vermitir. mparator, Gkn olu olarak dindar ve doru davrand srece
iktidarn srdrecek, yeryzn ynetecektir.58 Bu inancn siyaset felsefesine
aktarm, M 11. yzylda iktidar ele geiren ou Hanedan dnemiyle balamtr.
Hanedan mensuplar bu inan erevesinde kendi iktidarlarnn da Gkn takdiriyle
olduunu ileri srerek, iktidarlarna meruiyet kazandrmak istemilerdir.
Szkonusu erken dnemde, imparatorluun dayand siyaset felsefesi
asndan en byk etkiyi Konfysln ortaya k yapmtr. Konfys
(M 551479) tarafndan ortaya atlan dinsel fikirler ksa zamanda yaylarak,
toplumsal organizasyonun, dolaysyla siyaset anlaynn da temelini oluturmutur.
Konfys, toplumun ve insann mutluluunun Gk ve Yer arasnda uyumlu ilikiler
kurulmasndan getiini ileri srmekteydi. Konfyse gre, evrende bir hkimiyet
hiyerarisi bulunmaktadr. ocuklar anne ve babalarna, kadnlar erkeklere baldr.
58 McNeill, Dnya Tarihi, s. 123124.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
34/437
29
Btn insanlarn yerine getirmek zorunda olduu bir rol vardr. Herkesin roln
yerine getirmesi toplumsal dzen asndan ok nemlidir. Bu organizmac
toplum/devlet anlaynda doal olarak hiyerari piramidinin tepesinde in
mparatoru yer almaktayd.59
in mparatoru Gkn olu olarak Gkn Yer zerindeki hkimiyetinin
simgesidir. Dolaysyla, egemenliinin kaynan bizzat kozmik dzenden alan
imparator, yeryznn biricik meru otoritesidir. Bu da, teorik olarak, imparatorun
egemenliinin sadece lkesi iin deil, ayn zamanda tm yeryz iin geerlilik
tad sylemine neden olmutur. Bu niversal krallk60 sylemi de, inin
yukarda belirtilen dnyann merkezi olma iddiasnn dinsel ve ideolojik dayanan
oluturmaktayd.
Dnyann merkezi olma anlay, inin diplomasi alglamasn dorudan
etkilemitir. Bu anlayn somutlam biimi, haraca dayal sistem (tributary
system)dir. in, d ilikilerini ve diplomasisini, zellikle MS 13. yzyldan 19.
yzyla kadar geen Ming ve Manu hanedanlar dneminde, en gelimi biimde
kurumsallatrm ve bu sistem erevesinde yrtmeyi baarmtr. inin Dou
Asyada ok uzun bir sre tek byk g olmas ve blgenin uzun bir sre d
etkilerden byk oranda uzak kalmasnn etkisiyle ileyebilen sistem, in ve
periferisindeki lke ve toplumlar arasndaki ilikilerin iinde akt bir kanal
niteliindedir. Bu erevede, inin merkezilik konumunu kabul eden ve bunu
periyodik elilik ziyaretleriyle somutlatran lke ve topluluklar (barbarlar), in
nezdinde meruiyet kazanmakta ve desteini alabilmekteydiler.
Aslnda, haraca dayal sistemde periferi lkelerinin ine bir hara ya da
vergi vermelerinden, yani maddi boyuttan ok, onun stnln ve merkeziliini
59
Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 5152.60 Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 18001911, s. 32.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
35/437
30
kabul etmelerine dayal manevi boyut nemliydi.61 Bu erevede, vergi ya da hara
verilmesi deil, balln bildirilmesi esast. Sayg ve ballk sunumu, in
mparatorunun adeta ltufta bulunarak bu lkeleri meru kabul etmesini ve
desteklemesini salayacakt.
inin d ilikilerini dayandrd bu sistemin doal sonucu, diplomasiyi
daha ok tek-tarafl bir sre olarak alglamasyd.62 Merkezilik iddias ve bu iddia
zerine temellendirilen haraca dayal sistem, diplomasinin sadece merkezde, yani
imparatorluk saraynda yrtlen ve sistem-ii bir olgu olmas sonucunu
dourmaktayd. Merkeze, sisteme bal evre lkelerden dzenli olarak eliler gelse
de, inin bu lkelere eli gndermesi daha nadirdi. Gnderilen eliler de temelde,
inin haraca dayal sistem erevesindeki szeren rolnn kabulnn salanmas
ve bunun gsterilmesi ilevini yerini getirmekteydiler.63
in, diplomasinin eitlik ya da ok-tarafllk temelinde alglanmamasnn
belki de en bariz rneidir. zelikle, haraca dayal sistemin kurumsallat ve en
belirgin biimde uyguland 13. ve 18. yzyllar arasnda, inin btn diplomatik
ilikilerini tek-tarafl biimde ve d dnyadan herhangi bir lkeyi eit taraf olarak
grmeden srdrmeye alt grlmektedir.
in, kendi dndaki topluluklar esas olarak diplomatik bir taraf gibi
grmekten ziyade, merkeze balln sunmas gereken sistem-ii bir alt birim
biiminde alglama eilimindeydi. Romadan farkl olarak fthat temel alan bir d
politika izlemediinden, fiili igal ya da dorudan kontrol yerine haraca dayal sistem
erevesinde bir eit szeren-vassal ilikisi kurarak dolayl denetim ve egemenlik
yolunu semitir.
61 Fairbank, Tributary Trade and Chinas Relations with the West, s. 133.62
Yurdusev, Uluslararas likiler ncesi, s. 30.63 Fairbank, Tributary Trade and Chinas Relations with the West, s. 136.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
36/437
31
inin diplomatik ilikilerini yzyllar boyunca temellendirdii bu sistem,
aslnda devletin daha gsz olduu dnemlerde teorik olarak varln srdyse de,
pratikte teoriyle elien uygulamalar da grlmtr. Devlet, dardan gelen
saldrlar nleyecek askeri gce sahipken diplomatik yntemlerin geri plana itildii,
buna karlk zayfsa diplomasiyi kulland grlmektedir. Nitekim, M 3. yzylda
balayan Han Hanedanl dneminde in, saldrgan gleri yattrabilmek iin
sklkla bunlara tahl ve ipek gibi maddeler vermitir. Bunun da tesinde, szkonusu
dnemde inin, tpk Bizansta olduu gibi evlilik yoluyla akrabalk ba kurmay
bir diplomatik yntem olarak benimsedii de gzlemlenmektedir. Bu erevede,
inli prenseslerin barbar toplumlara gelin olarak verildii sklkla grlmektedir. 64
Fakat, diplomatik yntemin daha eitliki ve ok-tarafl kullanld bu dnemler,
politik koullar nedeniyle ortaya km, in 19. yzyl sonlarna kadar temel siyaset
felsefesini deitirmemitir.
inin haraca dayal sisteminin diplomasinin kurumsal boyuttaki geliimine
belli oranda etkisi olmutur. in, 19. yzyla kadar gelimi brokratik geleneine
ramen, dilerinden ve diplomasiden sorumlu zel bir kuruma sahip deildi. Buna
ramen, szkonusu sistemin yrtlmesinden sorumlu bir kurumu ise vard.
Resepsiyon Blm olarak adlandrlan bu kurum, barbarlarn huzura
kabullerinin trensel boyutlaryla uraan bir protokol rgtdr. Elilik heyetlerinin
kabullerinin, hediye ve vergi sunumlarnn, lkeye geli ve gidilerinin en ince
ayrntlarna kadar kurallara baland, Resepsiyon Blmnn de bu kurallara
uyumdan sorumlu olduu grlmektedir.65 Szkonusu kurumsallama, inin
diplomasiyi sistem-ii bir olgu olarak grdnn bir baka gstergesidir.
64
Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 61.65 J. K. Fairbank ve S. Y. Teng, On The Ching Tributary System,s. 149.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
37/437
32
Diplomasinin yrtlecei alan, inden ve onun evresindeki lkelerden oluan
sistemdir.
inin kurduu haraca dayal sistem ve bu erevede gelien diplomasi
anlaynn deiiminde en nemli etken, sisteme yeni glerin/aktrlerin girmesi
olmutur. Yeni aktrler ise 16. yzylda tm dnyaya yaylmaya balayan Batl
lkelerdi. 17. yzyln balarndan itibaren ngiliz ve Hollandal tccarlar inde
faaliyet gstermeye balad. Bylece, inin genel anlamda deiim sreci de
balam oldu. Batl aktrlerle ticaret temelinde gelien temaslar, kanlmaz olarak
inin diplomatik ilikilerinin nitel ve nicel anlamda gelimesini salayacaktr.
ncelikle, artan ticaret inde Batl bir ticaret topluluunun ortaya
kmasna neden olmutur. Bu erevede, daha nce haraca dayal sistem
erevesinde periferideki lkelerle kurulan diplomatik ilikiler, hem ngiltereden
Papala kadar uzanan bir corafyayla kurulan yeni diplomatik ilikilerle muazzam
biimde genilemi,66 hem de inde srekli ikamet etmeye balayan Batl ticaret
topluluunun ortaya kyla -kstl da olsa- dzenli ve srekli bir nitelik
kazanmtr. inle Batl lkeler arasndaki ticaret 18. yzyln ikinci yarsndan
itibaren daha da gelimi, Kanton blgesi ktalararas bir ticaret merkezine
dnmtr. 18. yzylda Bat yaylmasnn da byk etkisiyle haraca dayal
sistemin atrdamaya balamasyla, inin g kaybettiini anlamaya balamas,
inli yneticilerin ktalararas ticareti gelitirme yolunda admlar atmasna neden
olmutu. inli yneticiler, d ilikilerde snrl bir ticarete izin vererek i ve d
istikrar salamay amalamlar, bunu da hikmet-i hkmet anlay erevesinde
merulatrmaya almlardr.67
66
in diplomasisindeki byk hareketlilik iin bkz: Ibid.,s. 155157.67Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, s. 163.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
38/437
33
Fakat bu deiim tedricidir. Nitekim, Batl gler 19. yzyln ortalarna
kadar yine de haraca dayal sisteme uygun hareket etmek ve bu sistemin getirdii
diplomatik yntemi benimsemek zorunda kalmlardr. Komu devletler gibi Batllar
da haraca dayal sistem erevesinde inin dnyann merkezi ve mparatorun
Gkn olu olduunu kabul eder grnmlerdir. Fakat, Batnn artan gc,
zamanla inin geleneksel sisteminden duyulan rahatszlklarn daha yksek sesle
dile getirilmesine neden olacaktr. Batllar, ticarete getirilen kstlamalarn
azaltlmasn salamak ve in hukukuna tabi olmalarnn yaratt skntlar amak
amacyla kendileri iin kapitler haklar verilmesini talep etmeye baladlar.
Ayrca, mparatorun ltfuyla inde i yapabilen ikinci snf barbarlar
olarak grlmeleri de, Batllar iin byk bir sknt kaynayd. Haraca dayal
sistem erevesinde tabi tutulduklar diplomatik trenler ve protokol da, tepki
kaynayd. rnein, huzura kanlarn giymek zorunda brakldklar kotow ad
verilen giysi Batllarn hayli tepkisini ekmekteydi.68 Kotow, in uygarlnn
stnlnn kabulnn sembol olmas yannda, in mparatorunun, giyeni
aalamasna da olanak veriyordu.69
Bu erevede, Batllar haraca dayal sistemi ykmak ya da en azndan onun
dna kmak yolunda giriimlerde bulunmaya baladlar. Bu dorultuda ilk olarak
diplomatik kanallar kullanma yolunu setiler. ncelikle inle modern yntemlere
dayal kurumsal bir diplomatik iliki kurulmas gerekliydi. Bunun iin yaplmas
gereken, bakent Pekinde srekli eliliklerin kurulmasyd. Bu yolda ilk adm,
1793te Dou Hindistan Kumpanyas tarafndan atld. Lord George Macarthney
bakanlndaki bir ngiliz heyeti, ticaret olanaklarnn gelitirilmesi, gmrk
68 Fairbank ve Teng, On The Ching Tributary System, s. 190.69
Giysi konusunda benzer bir uygulama Osmanl mparatorluunda da grlmektedir. Bu hususaileride deinilecektir.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
39/437
34
oranlarnn drlmesi ve Pekinde srekli diplomatik temsilcilik almasna izin
verilmesi gibi isteklerde bulundu.70
Bu istekler karsnda in mparatorunun ngiltere Kralna gnderdii
mektup,71 inin geleneksel anlayn gstermesi asndan dikkat ekicidir.
mparator mektubunda, bakentte diplomatik temsilcilik bulundurmann kendi
hanedanlarnn devlet sistemiyle uyumadn, geleneksel olarak baz hizmetleri
yerine getirmek iin bakente gelen yabanclara izin verildiini ama bunlarn in
saraynda in kyafetleri giymeye, belirli yerlerde oturmaya ve kendi onaylar
olmadan lkelerine dnmemeye mecbur olduklarn vurgulamtr. Mektupta, inin
ngiltere ile talep edilen erevede diplomatik iliki kurma ihtiyacnn olmad, hatta
tenezzl bile etmeyecei de belirtilmitir.72 1816da Lord Amherst bakanlnda
benzer isteklerle gelen bir baka heyete ise daha sert davranlm, kabaca muamele
edildikten sonra heyet lke dna karlmtr.73
inin Batyla diplomatik ilikilerindeki bu tavr, deien reel-politik artlar
kavramamakta gsterdii srardan ve muhafazakr tutumundan kaynaklanmaktadr.
Aslnda deien dnya dengeleri ve modernlemenin, nne geilemez bir biimde
hz kazanmas inin arkaik anlayn srdrmesinin mmkn olamayacann
sinyallerini vermekteydi. in ve Dou Asyann Avrupaya grece uzakl, Batnn
dorudan ve dolayl etkisinin, Yakn Douya nazaran devreye daha ge girmesine
neden olmutu. Fakat, Sanayi Devrimi ve Fransz Devrimiyle girilen srete Bat,
nne geilmez biimde tm dnyay, dolaysyla Dou Asyay da dntrecek
admlar atmakta gecikmeyecektir.
70 Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 196.71 Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 8.72
Yurdusev, Uluslararas likiler ncesi, s. 30.73 Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 197.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
40/437
35
inin, haraca dayal sistemi Batya kar devam ettirme abas, gerekli olan
en kstl reformun bile yaplamamasna neden oldu. Bunun sonucu ise, reform
yerine, dtan gelen basklarla byk bir dnmn yaanmas olacaktr. Bu
dnm byk oranda Bat tehdidi ve basksyla ekillenecektir. Bat, haraca dayal
sistemi ortadan kaldrmay diplomatik yollardan salayamamt. Ancak, bunu imdi
silah zoruyla yapmaktayd:
ngilterenin, in ynetiminin Afyon ticaretini yasaklamas nedeniyle ine
saldrmas, szkonusu sistemin silah zoruyla deitirilmesinin ilk admn
oluturacaktr. 1839-1842 yllar arasnda sren Afyon Sava sonunda imzalanan
Nanking Antlamasyla, in, Kanton dnda be limann daha uluslararas ticarete,
dolaysyla yabanclara amay kabul etti. Ayrca, bu limanlarn her birinde srekli
ngiliz konsolosluklarnn kurulmas da batland. Antlamada inin diplomatik
yntemindeki zorunlu deiimin temel gstergesi olarak yer alan madde ise, ayn
rtbedeki resmi grevliler arasnda dzenli ve eit ilikinin kurulmasyla ilgiliydi.74
Grld gibi, Afyon Savann inin uluslararas sistemin bir paras
haline gelmesinde byk etkisi olmutur. inin ar bir yenilgiyle karlamas ve
bizatihi varlnn tehlikeye girmesiyle sonulanan sava, haraca dayal sistemin ve
inin geleneksel anlaynn artk geerli olmadn ok ak bir biimde
gstermitir.75
74 Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, s. 211212. Sava
srasnda, ngiliz diplomatlarn, Osmanl mparatorluuyla kurduklar kapitlasyon sistemini rnek
gstererek, kendi uyruklar iin in hukukundan muafiyet talep etmeleri dikkat ekicidir. Fairbank ve
Goldman, China: A New History, s. 203.75 Afyon Savann, inli aydnlar arasnda daha erken saylabilecek bir dnemde reformist fikirlerin
domasna neden olduu grlmektedir. Bu balamda, Batya bak deimeye, inin Batyla
ilikilerini daha farkl bir erevede kurmas gerektii vurgulanmaya balamtr. rnek iin bkz: Fred
W. Drake, A Mid-Nineteenth-Century Discovery of the Non-Chinese World, Modern AsianStudies, Vol.6, No:2, (1972), s. 205224.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
41/437
36
Geleneksel siyaset felsefesinin fiili olarak iflas olan bu gelimeye ramen,
inde dnmn tam olarak balamas iin yaklak 20 yllk bir srenin daha
gemesi gerekecektir. Bunu salayan gelime Taiping syan olacaktr. 1851de
balayan ve 1864e kadar kontrol altna alnamayan Taiping syan, inin,
geleneksel yapsn ve anlayn tamamen terk etmek zorunda kalmasna neden
olmutur. Bu isyan, ortaya k, geliimi ve sonular itibaryla Bat etkisinin
belirleyiciliini ve inin geleneksel anlaynn kofluunu gstermesi asndan ok
nemlidir. Her eyden nce, isyann knda dolayl bir Bat etkisi bulunmaktadr.
syann lideri, Nanking Antlamasndan sonra faaliyetleri daha da kolaylaan
Hristiyan misyonerlerden etkilenmitir.76
kinci olarak, ngilizler ve Franszlar, ilerleyen safhalarnda isyann
bastrlmasnda aktif olarak rol oynamlardr. in hkmetine silah satndan,
hkmet glerine Batl subaylarn komuta etmesine dek uzanan bu durum, 1860da
ngiliz ve Fransz ortak gcnn bakent Pekini igal etmesine kadar varmtr.77
Dnyann merkezi olduu sylemini yzyllarca d ilikilere baknn temeline
oturtan inin, barbar glerin desteini almadan varln bile srdremedii ok
ak biimde ortaya kmtr. Varln srdrebilmek iin Batl glerle ilikilerini
gelitirme ihtiyac, doal olarak in diplomasisinin byk bir deiim srecine
girmesine neden olmutur. stelik bu deiim, isyanda grld gibi, sadece d
dnyadan gelen tehditlere kar deil, ayn zamanda lkenin iinden gelen tehditlere
kar da gerekliydi. in artk lke btnln koruma yolunun diplomasiyi
kullanmaktan getiinin farkna varmtr.
76 Protestan misyonerlerin faaliyetleri ve 19. yzyln ortasna kadarki dnemdeki etkileri iin bkz:
Suzanne Wilson Barnett, Protestant Expansion and Chinese Views of the West, Modern Asian
Studies, Vol.6, No:2, (1972), s. 129149.77 Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, s. 418, 425-427.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
42/437
37
Bu erevede, 1861de iktidar ele geiren yeni Manu hanedan farkl bir d
politika benimseyerek, bu zorunlu dnm bir lde kendi elleriyle yapma
yolunu semitir. mparatorie Cixi, Prens Gong ve Yksek Konsey Bakan
Wenxiang tarafndan belirlenen yeni d politika, inin yabanc gleri yattrmak
iin Bat tarafndan dayatlan antlamalar sistemini kabul etmesi temeline
oturmaktayd.78 inin ksa bir srede yar-smrge haline gelmesine neden olacak
antlamalar sistemi, Batl glerin inle yaptklar, tamamen kendi lehlerine eitsiz
ve kapitler haklar ihtiva eden ticari anlamalara dayanacaktr.
Grld gibi, eitsizlik ilikisi, bu kez tersten sz konusudur. Yeniden
kurulmu, kendi dndaki dnyay muhatap bile almaya kolay kolay tenezzl
etmeyen in, yaklak 20 ylda -st kapal da olsa- ikinci snfl bu kez kendisi
kabul etmek zorunda kalmtr.
Taiping syannn bastrlmasyla balayan dnemde, 1860larn ikinci yars
ve 1870lerde inde modernlemeci anlayn belirgin bir biimde etkisini arttrd
grlmektedir. Dnyann merkezi olma sylemi tamamen terk edilerek, Batyla
temas kurma yolundaki abalar arttrlmtr. Bunun temel nedenleri unlardr:
lk olarak, bu dnemde benimsenen kendi kendine glenme anlay,
inin, gszln grerek kendini modernletirmesi ilkesine dayanmaktadr.
Batl gler karsnda ok ak bir biimde ortaya kan askeri yetersizlikler,
ncelikle ordunun modernletirilmesi abalarna nem verilmesine neden olmutur.
Ordunun modernletirilmesinin ekonomik gcn arttrlmasna bal olduu da, inli
yneticiler tarafndan tespit edilmitir. 79 Bunu salamann yolu ise, Batnn
ekonomik, kltrel, askeri ve siyasi stnlnn kabulyle, bu reformlar Bat
destei ve vastasyla yapmaktan gemektedir.
78
Fairbank ve Goldman, China: A New History, s. 212.79 Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, s. 491.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
43/437
38
kinci olarak, Batl gler tarafndan igal edilen, i isyanlar bile Batl
glerin yardm olmadan bastramayan inin yneticileri, Bat politikalarnn
lkenin birlii ve bamszl asndan temel belirleyici haline geldiini grmtr.
Batyla dostluk ilikilerinin kurulmas ve bunlarn korunmas gereklilii hemen
hemen btn inli yneticiler tarafndan kabul edilmitir. inli yneticiler lkede
reformlar yapabilmek iin uluslararas atmalardan uzak durularak barn
korunmas gereini benimsemilerdir.80 Barn korunmas ihtiyac, inin Batl
glere srekli olarak tavizler verme politikasnn da temel nedenidir.
Bu yeni anlay diplomasinin kurumsal ve slup boyutlarnda nemli
gelimelere yol amtr:
slup boyutuna bakldnda ilk vurgulanmas gereken nokta, inin
geleneksel sistemi erevesinde benimsedii diplomatik yntemleri tamamen terk
etmesidir. Yabanc elilere uygulanan protokol anlay ve dier kurallar gibi btn
usuller kesin olarak terk edilmitir. ine zg baz uygulamalar belli oranda korunsa
da, diplomatik biem byk oranda Batllamtr.
kinci nemli nokta, inin srekli diplomasi anlayn benimsemesidir. Bu
erevede, daha nce iddetle kar klan Batl lkelerin bakentte srekli elilik
ama talepleri kabul edilmi, 1860da ngiltere, Fransa, Rusya ve ABD Pekinde ilk
srekli eliliklerini amlardr. in ise ilk srekli eliliini 1877de Londrada
amtr. Ertesi yl ise bunu Washington, St. Petersburg ve Tokyoda alan elilikler
izlemitir. 81
nc nemli nokta ise, inin yukarda belirtilen varln ve btnln
koruma amacyla diplomasiyi kullanma politikas erevesinde, diplomatik
eylemlerini ada uluslararas hukuk erevesinde merulatrmaya almasdr.
80
Ibid., s. 492.81 M. S. Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, London and New York, Longman, 1993, s. 108.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
44/437
39
inin uluslararas sistemin bir paras olduunun kabulnn ok ak bir ifadesi
olan bu anlay, merkezdeki ve dardaki (kurulacak eliliklerde) inli diplomatlarn
en nemli uralarndan biri olacaktr. Uluslararas sistemin iinde yer aldn artk
hem teorik, hem de pratik olarak kabul eden in, bu sistemin kurallar erevesinde
hareket etmeyi ve bu kurallardan kendi karlar asndan yararlanmay
diplomasisinin merkezine oturtacaktr.82
Kurumsal boyuttaki en nemli gelime ise, Byk Konsey altndaki zel
Komite yaps iinde bir d ilikiler biriminin oluturulmasdr. 1861de kurulan
Zongli Yamen adndaki bu bro, d ilikilerin yrtlmesinde bir lde de olsa
etkinlik kazanacaktr. Fakat, ilerleyen dnemde bronun yetkileri kimi zaman baka
kurum ve kiilerce kullanlacaktr. Buna ramen, 1901de Dileri Bakanlnn
kuruluuna kadar, dileri alanndaki en nemli kurumsallama Zongli Yamen
olmutur.83 Bu bronun, diplomatik ilikilerin yrtlmesi yannda Uluslararas
Hukuk konusunda da almalar yapt grlmektedir.
Kurumsallama yolunda atlan nemli bir adm da, artan diplomatik ilikilere
ve inin ada diplomatik yntemleri benimsemesine paralel olarak, yabanc dil
eitimine nem verilmeye balanmasdr. Bu erevede, evirmen ihtiyacnn
karlanmas amacyla Bat dillerinin renilmesi iin, Manu Hanedannn nemli
ailelerinden 24 gen seildi. Bat dillerini bilen inli bulunamadndan, bu genleri
82 Emperyalizm anda Batllarn, Uluslararas Hukukun nemini sklkla vurgulamalarna ramen,
kurallar bizzat kendilerinin inemeleri inli brokratlarda hayal krkl yaratmtr. Batnn ahlaki
zafiyet iinde olduu hususu inde sklkla dile getirilmitir. John Crammer-Byng, The Chinese
View of Their Place in the World: An Historical Perspective, The China Quarterly, No:53,
(January-March 1973), s. 6970.83 Hamilton ve Langhorne, The Practice of Diplomacy, s. 113.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
45/437
40
eitmek amacyla nce bir ngiliz misyoneri grevlendirildi. Daha sonra bir Fransz
rahip ve Rus tercman da retmenlie balad. 84
Yabanc dil bilen brokratlar yetitirme politikas, atlan bu ilk admlardan
sonra daha da hz kazand. Bu erevede, yurtdna renci gnderme fikri de ortaya
kt. inli yneticilerin ayn dnemde benzer bir alm iinde olan Japonyadan
esinlendikleri anlalmaktadr. lk kez 1864de gndeme gelen bu fikir, uzun
hazrlklar sonucunda uygulamaya konuldu. 1875de ilk grup ABDde eitime
balad. Bunu takiben, dier renci gruplar da ngiltere ve Fransaya gnderildi.
Bulunduklar lkenin dilini ksa srede renen bu renciler, Bat kltrn de
benimsediler. Eitimlerini tamamladktan sonra lkelerinde nemli mevkilere gelen
bu renciler, modernist aydnlar olarak yurtlarnn adalamasnda ok etkili
oldular.85
inlilerin, o zamana kadar hi nem vermedikleri barbar dillerini
renmenin nemini de kavradklar grlmektedir. Bu durum, ilk planda diplomatik
ilikilerin yrtlmesinde acil evirmen ihtiyacndan domutur. Fakat, temelde ok
daha geni bir temele oturmakta; inin modernleme ihtiyalarnn karlanmasna,
Bat teknolojisi, kltr ve uygarlnn lkeye getirilmesi amacna dayanmaktadr.86
Diplomatik ilikilerin yrtlmesi ihtiyac, modernlemenin lkeye girmesinde ve
modernist elitlerin oluumunda byk rol oynayacaktr.
84 Fairbank, The Cambridge History of China, Vol. 10 Late Ching 1800-1911, s. 525526.85Ibid., s. 537542.86 inin zelikle Batl lkelerdeki bykelilikleri mesailerinin nemli bir ksmn yeni silah,
tehizat ve gemiler hakknda bilgi toplamaya ve bunlarn teminini salamaya ayrmaktaydlar.Anderson, The Rise of Modern Diplomacy, s. 109.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
46/437
41
7-Japonyada Diplomasi ve Evrimi
Japonyada siyasal ve toplumsal rgtlenme esasen MS 2. ve 3. yzyllarda
ortaya kmtr. Bu rgtlenmenin feodal bir nitelik tad grlmektedir. Her nekadar MS 7. yzyldan itibaren imparator unvann kullanan bir merkezi otorite
varln srdrdyse de, 19. yzyl sonuna kadar lkede merkezi birliin tam
anlamyla saland dnemler istisnai olmutur. Bu istisnai dnemlerde bile feodal
birimlerin glerini belli oranda da olsa koruduklar grlmektedir. Gl feodalizm,
Japonyann Osmanl mparatorluu, in ve randan farkl bir tarihsel sre
yaamasna neden olmutur. Merkezi birliin tam olarak kurulamamas, Japonyann
diplomasi anlaynda ve uygulamasnda dierlerinden farkl zellikler gstermesinin
en nemli nedenlerinden biridir.
Japon uygarlnn dayand siyaset felsefesine bakldnda, dinsel
inanlarn Japon siyaset felsefesine de hayli etkide bulunduu grlmektedir.
mparator unvannn kullanlmaya baland 7. yzyldan itibaren, Japon krallar
soylarn Gne Tanrasna dayandrmlardr. Gne klt Japonyada ok
uzun dnemden beri yaygn olarak benimsenen bir inant. Bu inann kullanlmas,
Gnein olu olduunu iddia eden mparatora din temelli siyasal meruiyet
kazandrmaktayd. Ayrca, kkenleri Antik dneme uzanan bu inana yaplan vurgu,
imparatorluk kurumunun kadim olduunun da altnn izilmesini salamaktayd.87
Szkonusu inan erevesinde, mparatorlarn kendilerine dorudan
tanrsallk atfetmelerinin, indekine benzer bir siyaset felsefesi ve sylemi
dourmas olasyd. Japon imparatorlar da, lkelerinin dnyann merkezi olduu,
kendilerinin niversal imparator olduklarn dile getirebilirlerdi. Fakat, Japonyann
87
Janet E. Hunter, Modern Japonyann Douu: 1853den Gnmze, ev:Mfit Gnay, Ankara,mge Yay., 2002, s. 17-18.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
47/437
42
iinde bulunduu koullar, bu sylemin daha ok ie ynelik bir nitelik tamasna
neden olmutur. Japon mparatorlar, feodal birimlerin gc ve bir ada devleti olmas
nedeniyle, bu sylemini d dnyaya kar da ileri srebilecek kudretten uzaktlar.
Dolaysyla, bu sylem mparatorun zaten ok da salam temellere dayanmayan
egemenliini korumas ve meruiyetini srdrmesi amacyla kullanlmtr. Japon
siyaset felsefesi emperyal bir perspektife sahip olmamtr.
Bu durumun en nemli nedenlerinden biri de, inin blgedeki gc ve
etkinliidir. Japonya, inin kltrel ve siyasal stnln ve merkezi konumunu
kabul ederek, bu lkenin gelitirdii haraca dayal sistemin bir paras olmutur.
Japonya yzyllar boyunca d ilikilerini haraca dayal sistem iinde yrtme yolunu
semitir. Haraca dayal sistemin kabulnn doal sonucu, in tarafndan ileri
srlen, uygar dnya ve barbarlar dnyas ayrmnn benimsenmesidir. lkeye in
yoluyla giren Konfysln de yaygn destek bulmas, bu anlayn
benimsenmesinde etkili olmutur. Japonya, barbar bir lke olarak sistem iinde yer
almay ve bu yolla uygarlamay semitir.88
Japonyann bu tercihi, diplomasi anlay zerinde dorudan etkilerde
bulunmutur: Japonya, in merkezli sistem iinde yer alarak ikinci snf bir g
olduunu kabul etmitir. Bu da inin aksine diplomasinin yeganelik ve stnlk
iddias erevesinde grlmesini engellemitir. Bu durum, Japonyann diplomatik
ilikilerinin geliimi ve biimlenmesinde etkili olmutur. ine, haraca dayal sistem
erevesinde dzenli olarak elilik heyetleri gnderilmi, bu byk gcn desteinin
salanmas iin diplomasi youn bir biimde kullanlmtr.
Ayrca, yine haraca dayal sistem iinde yer alan Kore gibi lkelerle de
dzenli diplomatik ilikiler kurulmutur. Bu ilikilerin lkeler arasnda eitlik
88
Tashiro Kazui ve Susan Downing Videen, Foreign Relations During the Edo Period: SakokuReexamined, Journal of Japanese Studies, Vol. 8., No:2, (Summer 1982), s. 285.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
48/437
43
temelinde kurulmas diplomasinin geliimi asndan byk nem tamaktadr.
Ayrca diplomasinin ok-tarafl bir sre olduu anlay yerlemitir.89
Haraca dayal sistem erevesinde yrtlen diplomatik ilikiler, sahneye
yeni aktrlerin girmesiyle farkl bir boyut kazanacaktr. Bu yeni aktrler ise ticari
ilikilerini gelitirmek iin Dnyaya yaylan Batl lkelerdir:
16. yzyl ortalarnda Portekizli denizcilerin Japonyaya gelerek ticari
ilikiler kurma giriimi ilk aamada olumlu karlanmtr. Japonya haraca dayal
sistem erevesinde Batlarla ticari ilikileri snrladysa da, inden farkl olarak bu
ilikileri daha eit bir temelde yrtt. Bunun temel nedeni, Japonlarn, Batllar
inliler gibi barbarlar olarak grmelerine ramen, inin niversal merkez olma
iddiasna Japonyann sahip olmamasdr. Bu yzden, Japonya ticari ilikilerin
gelimesinde ok daha destekleyici ve kolaylatrc bir tavr almtr.
Batyla ilikilerin hzla geliimini salayan nemli etkenlerden biri de,
Japonyann bu dnemde i karklklar ve atmalar iinde bulunmasdr. Feodal
g mcadelelerinin artt ve mparatorun merkezi egemenliini byk oranda
kaybettii szkonusu dnemde, Batyla ticaret konusu feodal beylerin yetkisi altna
girmitir.
zellikle Portekizlilerle hzla gelien ticari ilikiler, Japonyada Bat etkisinin
ksa srede nemli sonular dourmasna neden olmutur. ncelikle, feodal beyler
Batllarla ticareti gelitirmenin kendi glerini arttrmay saladn grmlerdir.
nk, Batllarla yaplan ticaret, Batnn stn silah ve tehizatlarnn hammadde
karlnda alnabilmesini ve rakip beylere kar kullanlabilmesini salamaktayd.
Feodal beyler arasnda Bat silah ve tehizatnn kullanlmaya balamas, g
dengesini hzla deitirecektir. Sava alanlarnda stn Bat teknolojisinin rn
89Ibid., s. 289290.
8/6/2019 osmanl diplomasisi gei sreci
49/437
44
silahlardan yararlanmann salad avantaj, kendini ksa srede gsterecektir.
Ayrca, daha uzun vadede, artan silahlanma maliyetlerinin sadece geni ekonomik
kaynaklara sahip beyler tarafndan karlanabilmesi, Japonyada merkezi birliin
tesisinde ve istikrarn salanmasnda byk rol oynayacaktr. Silahlanma
maliyetlerini karlayamayan daha kk feodal beyler tasfiye edilecektir. 90
kinci olarak, Bat etkisi ksa srede toplumsal yaama dorudan yansmtr.
Japonyann geleneksel sosyo-kltrel yapsna Bat kkenli olgular girmitir. Batl
giyim tarznn Japonlar arasnda hzla yayld, balayan misyoner faaliyetlerinin
hemen etkili olduu grlmektedir. Ksa srede ok sayda Japon Hristiyanl
benimsemitir.91
Japonyann belki de Batllamaya 400 yl kadar nce balamasna neden
olacak bu durum, Japon yneticilerde geleneksel dzenin sarslmakta olduu
ynnde endie dourdu. Bu endie, Japon yneticilerin Bat etkisinin azaltlmas
hatta tamamen nlenmesi yolunda admlar atmasna neden olacaktr.
1582de, Samuray Hideyoinin Japonyann tamamnda kontrol salamas,
feodal g mcadelelerinde Bat silah ve tehizatna duyulan ihtiyac byk oranda
azaltmt. Japonya zerindeki Bat etkisini azaltma yolunda ilk adm da Hideyoi
tarafndan atld. 1587de, Hideyoi tarafndan Hristiyan misyonerlerin Japonyadan
srlmesi yolunda bir buyruk kartldysa da, Hideyoi Portekizlilerin ticareti
keserek misi