ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ SÜRECİ VE NECMETTİN...

157

ada Trkiye Tarihi Aratrmalar DergisiJournal Of Modern Turkish History StudiesXII/25 (2012-Gz/Autumn), ss. 157-180.

* Dr., Sleyman Demirel niversitesi, ([email protected]).

OK PARTL HAYATA GE SRECVE NECMETTN SADAK

Ayegl ENTRK*

zBugn uygulana gelmi sistemler iinde ktnn en iyisi olarak kabul edilen

demokrasi, en kolay sistem deildir. Hukuk stnlnn olduu, eitim dzeyi yksek, ekonomik refah iinde yaayan, milli kltr salam toplumlara korkmadan, mutlu ve huzurlu bir idare salayan demokrasi, saylan zelliklerin tam olmad lkelerde baz skntlara yol aabilmektedir. 20. yzyln balarnda demokrasi konusunda fazla deneyimi olmayan Trkiye, cumhuriyet rejimini kabul ettikten sonra ok partili hayatn denemelerini yapm ancak baarl olamamtr. 1945 ylna gelindiinde Trkiyede siyasi ortam i ve d koullarla demokratik hayat iin olumlu hatta zorunlu hale gelmi ve ok partili hayata geilmitir. Ancak pek ok gen demokraside olduu gibi Trkiyede de daha iyi bir demokrasinin nasl olaca konusunda farkl grler, uygulamalar ortaya konmakta ve baz sorunlar yaanabilmektedir. Demokratik sisteme geite olduka nemli bir zaman dilimini oluturan 1945-50li yllara siyaseti ve gazeteci kimlii ile bizzat ahitlik etmi olan Necmettin Sadak, dnemin olaylarn gazetesi Akamda kaleme almtr. Bir bayazarn bak asna ynelmek, o yllar daha iyi anlamamza ve yorumlamamza katkda bulunaca gibi, gnmzdeki baz sorunlarn gemile olan balantsn kurmamza da yardmc olacaktr.

Anahtar Kelimeler: Trkiye, Demokrasi, ok Partili Hayat, Necmettin Sadak, Akam.

TRANSTON PROCESS INTO MULTI-PARTY SYSTEMAND NECMETTN SADAK

AbstractDemocracy which is regarded as the best of the worst system to be appied is not the

easiest one. Democracy has the rule of law and it provides the society with a high education level, and they thus live in economic prosperity without fear, yet with happily and in peace. However, it can lead to some problems in the countires in which all these prospects are not seen. Turkey, which has not got much experience concerning democracy in the beginning of the 20. Century, tried to venture into multiparty regime upon accepting republic system, yet it was not successful. By 1945, political environmet in Turkey was suitable or even necessary for

Ayegl ENTRK

158

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

democratic life concerning internal and external conditions and multiparty regime therofore was realized. However, as in many young democracies, Turkey has also some problems regarding how a better democracy will be achieved and which applications might be encountered. Necmettin Sadak who lived personally with his politician and journalist identity during 1945-50s which are very important time period in transition to democracy, wrote about the events of the perod in a newspaper called Akam. To turn a lead into an author perspective will both provide us with a better understanding and interpetation, and it would also help us draw a link between todays some problems and past ones.

Keywords: Turkey, Democracy, Multi-party Life, Necmettin Sadak, Akam.

Giri

Kemalizmin ideolojiletirilmesi abalarna resmi sosyolojinin yazcs ve reticisi olarak katkda bulunan bir bilim insan ve dnr; Durkheim-Gkalp izgisinde bir pozitivist; solculuu milli kabul eden ancak sosyalizmi ekonomik bir model olarak mahiyeti gerei beynelmilel kabul eden bir sosyalist; iinde bulunulan artlar gerei ekonomik liberalizmin Trkiyede uygun bir sistem olmadn savunan ancak tek parti rejimini demokrasiye geite bir ara rejim olarak grerek siyasi liberalizm, ok partili hayat ve sosyal demokrasiye zlemini dile getirecek kadar demokrat; ulus ve ulusuluun dil ve kltr zerine oturmas gerektiini savunan bir milliyeti; gazeteci, sosyolog, bilim insan, siyaseti, devlet adam zellikleriyle ok ynl bir kiilik

Kendisinde bu kadar ok meziyeti barndran ve ou kimsenin pekte aina olmad, tarihin derinliklerinde kalm bu isim Necmettin Sadk Sadaktr. Avrupada hukuk eitimi alm olan hkim ehabettin Beyin olu olarak 1890da Ispartada dnyaya gelen Sadak, Galatasaray Lisesinden mezun olduktan sonra Fransada Lyon niversitesinde Eitim Bilimleri diplomas alarak yksek renimini tamamlam ve Fransada yaymlanan Progress gazetesinde yayn hayatna ilk adm atmtr. 1914 ylnda Trkiyeye dndkten sonra kdam ve Vakit gazetelerinde yazlar yazan Sadak, 1918de birka arkada ile birlikte Akam Gazetesini kurmu ve 1953 ylndaki lmne kadar ayn gazetede bayazarlk yapmtr. Bu dnemde; Milli Mcadeleden Modern Trkiyenin douuna, gndelik hayattan siyasete, i politikadan d politikaya, sistem ve ideolojilerle, tek partili hayattan demokrasiye kadar pek ok yaz yazarak aktif ve verimli bir yazn hayatnn iinde olmutur. Tek partili hayattan ok partili hayata geiin sadece tankln yapan bir gazeteci olarak deil, o dnemin siyasi aktrlerinden biri olarak da yaananlar gazetesinde kaleme almtr. almamzn konusunu da, resmi olduu kadar gayri resmi kanallardan bilgi salamas ile kamuoyu oluturmada ve kamuoyunu etkilemede nem tayan ve dnemin olaylarna kayt salayan gazetesindeki yazlaryla Necmettin Sadk Sadakn demokrasi hakkndaki grleri oluturmaktadr.

ok Partili Hayata Gei Sreci ve Necmettin Sadak

159

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

1923-1945 Yllar Aras Grleri

Sadakn demokrasi anlayn yapt cumhuriyet tanmndan aka anlamak mmkndr. Sadak, en iyi hkmet ekillerini sosyolojik sebepler dolaysyla otorite kuvveti olan ulusal hareketlerden doan hkmetlerde grmektedir. Ona gre byle hkmetler ulusal vicdann ve ulusal iradenin deyimidir. Ulusal vicdann dourduu kuvvet ve halk devrimlerinden kan demokrat hkmet ekli ise cumhuriyettir1. Cumhuriyeti bir bireyin, hrriyet ve muhalefetten korkmamas gerektiini belirtir. nk cumhuriyete olan inan ancak onu uygulamakla gsterilebilir.

Partiler olmadan demokrasinin olamayacan belirten Sadak, Cumhuriyet Halk Partisinin kurulu zamanndaki gayenin, vatan dman istilasndan kurtarmak olduunu, bu sebeple de bu cemiyete fikir ve kanaat fark gzetilmeden her eit vatanseverlerin -padiahlar, halifeciler, eriatlar, komnistler, halklar, derebeyleri, cumhuriyetiler, laikler, idealistler- katlp birlikte altklarn belirtir2. Lozan antlamasndan sonra Mustafa Kemal Paa tarafndan Halk Partisi Tz ilan edildiinde de inanlar, dnceleri, kanaatleri bu prensiplere uymayan mebuslar srf vatanseverlikleri ve Mustafa Kemale ballklar yznden- partide kalmlard. nk o zamanki artlarda partiden ve Mustafa Kemalden ayrlmak milli birlii bozmak saylyordu. Ancak sonradan deien artlarla, siyasi particiliin Trkiyede de bir kanaat ve inan meselesi eklini aldn belirten Sadak, buna ramen CHP tekilatnn balangtaki homojen olmayan durumunu devam ettirdiini belirtir. Siyasi bir partinin kuvvetlenmesinin ilk art, onu tekil eden insanlar arasnda siyasi, sosyal ekonomik prensiplerde sk kanaat birlii olmasdr. Sonralar Halk Partisinden ayrlarak kurulan partilerin, belli bal meslek ve kanaat farkndan domadn belirten Sadak, mebuslarn muhtelif fikir ve kanaat merkezleri etrafnda toplanmamasn gayri tabii3 kabul eder. Sadaka gre Demokrat Parti de dhil CHPne kar kurulan muhalif partilerin bir ahsiyeti olmad gibi, zellikle de DP, ak ve belli fikir ve kanaatler etrafnda toplanmaktan ziyade kark bir honutsuzluklar kitlesini temsil etmekteydi4.

Cumhuriyetin ilk muhalefet partisi olan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn eyh Sait isyanyla balantl olduu iddiasyla kapatlmasnn ardndan5, 1930 da ok partili hayata gemek iin ikinci deneme yapld. 1930

1 Necmettin Sadk Sadak, Toplumbilim Sosyoloji, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1948, s.84.2 Sadak, Mecliste Tenkit Nasl Meru Olur, Akam, 4 Kasm 1923..3 Sadak, Halk Hkmetinde Frkalar Zaruridir, Akam, 31 Ekim 1924.4 Sadak, CHPni ve Hkmetlerini Bekleyen Ar Vazifeler, Akam, 20 Austos 1947.5 Yllar sonra Sadak tek partili otoriter sistemle ilgili grlerini u satrlarla aklayacakt:

Kemalist rejim, Trkiyeyi kurtulua ulatrmak iin, darda olduu kadar, ieride de dmanlarla uramak zorunda kald; saltanat ve hilafeti devirdi, cumhuriyeti ve halkl benimsedi, medreseleri kapatt, laik devlet kurdu. Fakat cumhuriyeti, demokratik, halk, laik Trkiye otoriter bir devlet oldu diyenler var. Dorudur ve buna iki sebep vardr. Biri, yeni kurulan devletin ieriye ve darya

Ayegl ENTRK

160

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

Trkiyesinin dardan baklnca bir diktatrlk manzaras izmesi, ekonomik uygulamalardan memnuniyetsiz olan halkn hedef tahtasnda iktidar partisinin olmas bir muhalefet partisinin varln gerekli klnca, Atatrkn istei ile yakn arkada Fethi Bey tarafndan 12 Austos 1930da Serbest Cumhuriyet Frkas kuruldu. Sadaka gre bu parti aslnda cumhuriyeti olmayan ve CHPne kar olanlar ile CHPne krgn olanlar ve cumhuriyeti olup da CHPnin politikalarn beenmeyen gayrimemnunlardan oluuyordu6.Yeni frkann kurulmas hayli iyimser bir hava iinde olmusa da partinin kendisini feshetmesi uzun srmedi. nklplara kar olan glerin partiye szmas ve rejimin tehlikeye girmemesi iin partinin kendini feshettii eklindeki yaygn kannn aksine, Fethi Bey (Okyar) ve Ahmet (Aaolu) Beyin grne gre SCFnn halk tarafndan grd rabete CHP katlanamam ve iktidar yitirmesi olasl belirince de partinin kapatlmas iin bask yoluna sapm, olaylar karm, karamadnda ise husumeti krklemiti7.

Serbest Frka deneyiminin baarszlkla sonulanmasnn ardndan Trkiyede kkl deiimler oldu. 1929 dnya ekonomik krizinden Sovyet Rusya ve talya gibi totaliter lkelerin fazla etkilenmemesi, bu rejimlerin demokratik sistemlere gre daha baarl, etkili ve verimli olarak grlmesine neden oldu ve totaliter rejimler dnyada olduu gibi Trkiyede de hayran kitlesi kazanmaya balad. Menemen olayndan sonra tek parti otoritesi iyice pekiti, 1935 kurultay ile de devlet ve parti adeta btnleti. Bu durum az gelimi lkelerde iktidar oluturan grubun siyasi rgt ile devlet kurumu arasndaki ilikilerin i ie olmas eklinde yorumland8. Trkiyede bu dnem CHPnin kendisine model olarak talyada Faist Parti, Rusyada Komnist Parti ve Almanyada Nazi Partisini rnek ald grnde olanlar da vard9. Ancak bu durum gayri tabii

kar mdafaa kaygsdr. kincisi, devlet bakannn Atatrk gibi, vatan kurtaran ve yeni Trkiyeyi kuran bir insan olmasdr. Onun devlet rejimine geen otoritesi, onun deha sahibi idealist bir insan olmasndan deil, btn bir milletin iradesini ahsnda temsil edecek kudreti bizzat hadiselerden almasndan ileri gelir. Millet onu sadece bir cumhurbakan diye tanmad, kendisine nder bildi. Buradan da u sonuca varabiliriz ki, bu devlet otoriter denilen baz lkelerde olduu gibi ahsi nfuza dayanan bir devlet deil, fakat otoritesini iki mstesna ahsiyetten alan bir devlettir. Atatrk bir vatan kurtard, dnyay hayrette brakan inklplar yapt, smet nn medeni bir devlet kurdu, vatan grlmemi bir dnya kasrgas ortasnda, ikinci defa kurtard. Trk milleti bu otoritelerden ikyeti deildir. Eer bizdeki otoriteli idare ise, otoriter rejim denilen idareler her memlekette byle otorite sahipleri bulup bu neticelere varsalar dnyann model rejimi hi phesiz bu olurdu. Fakat her yerde, her zaman otoriter rejim bu sonuca varmyor. Trkiye de tarihinin her devresinde bunu grmeyecektir. nk Trkiyede her zaman cumhurbakanlar olacak, fakat byk tarihi hadiselerin nadir yaratt- Milli efler bulmak ok g, belki de imknsz olacaktr. leride demokrasi nizam iyi kurulmu, salam partilere dayanacaktr. Halk partisi imdiye kadar tek olarak i bandadr. Ciddi ve gerek partiler uzun zaman olamazsa memleket ve meclis, Halk Partisinde tam birlik idealist ruhun gelimesinden, bsbtn kuvvet alr. Ciddi muhalefet partileri bir gn trerse Halk Partisi ancak bu suretle, politika mcadelesinden, memleketin hayrna olarak, daima stn kar. Cumhuriyette Otoritenin Kayna ve Halk Partisi, Akam, 28 Austos 1945.

6 Sadak, Hakikat, Akam, 14 Eyll 1930.7 Celal Bozkurt, Siyaset Tarihimizde CHP, Y.Y.,1968, s.43.8 M. Naci Bostanc, Cumhuriyetin Balang Yllarnda Ekonomi ve Siyaset, tken Yay., st. 1996, s.51.9 Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye, Hil Yay., st. 1996, s.20.


161

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

deildi. nk demokrasi rejiminin, memleketlere ve partilere gre deien birok ekilleri vard. rnein Britanya Krall bir demokrasiydi, Amerika cumhuriyeti bir demokrasiydi, svire de bir demokrasiydi. Sosyalist Sovyet Cumhuriyetleri Birlii de demokrasiydi. Eski Fransa Cumhuriyeti demokratik bir idareydi, Trkiye Cumhuriyeti de demokratt. Sadece bu kadar da deil; Komnist Rusya ne kadar demokratsa, Nasyonal-Sosyalist Almanyada dnyann en demokrat memleketi olduu iddiasndayd. Faist Mussolini de ben demokrat deilim demiyordu. te bu sebeple Sadaka gre, demokrasi bir idare ekli deil, bir idarenin vasflarndan yalnzca biriydi. Bundan baka btn hkmet ekilleri gibi, demokrasi de milletlerin hayatnda bir geliimin neticesiydi. Bu sebeple de birbirlerine benzemiyorlard10.

Trkiyede devlet bakannn bir parti efi olup olmamas da bunlardan biriydi. Tek meclis veya iki meclis, liberal sistem yahut devleti ekonomi, devlet bakannn icra kuvveti bakan olmas veya olmamas gibi trl ekiller btn demokrasilerde nasl varsa ve partiler arasnda nasl mcadele konusu ise Trkiyede de cumhurbakannn parti efi sfatn seimlerde- muhafaza etmesi, bir parti program olarak pek ala mmknd11.

Trkiyede ef Dnemi olarak geen dnemi, Maurice Duverger CHPnin Hkim Parti olduu dnem olarak tanmlamaktadr. Duvergere gre hkim parti rejimleri, tek parti ile ok parti rejimleri arasndadr. CHPnin tek parti ynetiminin kalc olup olmad, 27 yl sren iktidar boyunca demokrasiyi hedefleyip hedeflemedii konusu uzun yllar tartma konusu olmutur12ve olacaktr da. Ancak 1945lere gelindiinde CHPnin demokrasiyi hedeflemedii iddia edilse bile artlar Trkiyeyi ok partili hayata gemeye zorlayacakt.

1945-1953 Yllar Aras Grleri

Necmettin Sadakn demokrasi hakkndaki grlerinin ou Trkiyenin ok partili hayata getii 1945 yl ile DPnin kuruluu ve sonrasnda toplanmaktadr. Demokrasiye duyduu zlemi yazlarnda sk sk dile getiren Sadak, cumhuriyeti koruyarak demokrasinin nasl gerekletirilecei konusunda bir takm endielere sahipti. Trkiye Cumhuriyetinin hrriyet ve demokrasinin nimetlerini, parlamento ve frkaclk usulleriyle tehlikeli politika oyunlarna alet etmekten ekindiini belirten Sadak, Milli Kurtulu savandan doan cumhuriyet rejiminin, demokrasi alannda geni admlar atarken iki dmandan kendini korumas gerektii zerinde duruyordu: rtica ve emperyalizm. Bunun iindir ki kurulacak partiler arasnda, saltanat ve eraiti geri getirmeyi yahut

10 Sadak, Milletlerin Kendi dare ekillerini Semek Hakk ve talyada Demokratik Rejim, Akam, 5 Kasm 1943.

11 Sadak,Deimez Hakikatler ve Partilerin Hususi Grleri, Akam, 15 Ocak 1945.12 Hakk Uyar, Tek Parti Dnemi Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Yay., stanbul, 1998, s.88.

Ayegl ENTRK

162

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

cumhuriyet anayasasn yrtarak memleketin hrriyet ve istiklalini yabanc direktiflere terk etmeyi gizli veya ak ama edinmi partilere yer olmamalyd13.

Demokrasi iin halk idarenin en iyi hkmet ekli olduu konusunda hemen herkesin hem fikir olduunu ifade eden Sadak, anlamnda galiba hemfikir olunmadn ancak demokrasinin herkese kabul gren tanmn yapmak g olsa ve uzun srse de, demokrasinin ne olmad konusunda birlemenin herhalde daha kolay olduunu belirtiyordu. Ona gre demokrasi anari demek deildi. Anari herkesin aklna geleni yapmasdr, bu da demokrasi olamaz. Demokraside halk kendi yneticilerini bizzat seer. Demokrasinin curcuna olmamas iin adaylar ilan edilir, gn gelince millet serbeste oyunu verir. Demokrasinin anari olmad muhakkak ise, her vatandan aklna esince hkmete sen ekil demesi ve bunun gazetelerde yer almas da demokratik deildi. Demokrasi otoriteli rejim ve vesayet idaresi de deildi. Demokrasi, milletin yalnz bir taraf dinlemesi, yalnz bir tarafa inanmak zorunda kalmas demek de deildi14.

Sadakn demokrasi hakkndaki endieleri devam ederken, CHPye duyulan muhalefet yaygn ve kkl bir hal almaya balad. 1945 ylna gelindiinde i ve d koullar Trkiyeyi ok partili hayata gemeye zorluyordu. koullarn en nemlisi tek parti ynetiminin yol at honutsuzluktu. Bu honutsuzluk Ocak 1945te iftiyi Topraklandrma Kanunu tasarsnn Meclise gnderilmesiyle aa kt. Sadak balangta Cumhuriyet hkmeti ve onun dayand partiyi devleti ve halk, Trkiye halknn yzde seksenden fazlasnn ise kyl ve ifti olduunu belirterek iftiye toprak verilmesinin alklanacak bir hadise olduunu vurgulad15. Ancak tasarda getirilmek istenen ve teden beri tarm iilii ile geinen iftilerin toprak sahibi olmalar iin, o topran zerinde yerlemi bulunmalar arttr hkmn ieren 17. Maddeyi doru bulmad. nk bu madde ile toprak sahibi klnacak iilerin says hemen hemen hi olacakt16. Sadakn aksine, byk toprak sahibi mebuslar ve yandalar ise tasarya olan tepkilerini, topraklarnn kamulatrlaca kaygsyla gsterdiler. Bylelikle parti ii muhalefetin ilk tohumlar atlm oldu.

D koullarn en nemlisi ise, II. Dnya Savan Bat Demokrasilerinin kazanm olmasyd. Bu zafer tek partili diktatrlk ynetimlerinin ve siyasal sistemlerin gzden dmesine neden oldu. Nitekim Mttefikler savan sorumlusu olarak totaliter rejimleri grmekteydiler ve dnya barnn salanmas asndan totaliter rejimlere kar bir mcadele balattlar. Yeni dnya dzeni iinde var olmann n art ok partili demokratik sistemi benimsemekti ve Trkiyenin de bu deiimi grmezden gelmesi mmkn deildi. Sonuta Trkiyenin Birlemi Milletlere girii ve Batya yaklamas,

13 Sadak, Ne Kara rtica, Ne Kzl htilal, Akam, 25 Haziran 1945.14 Sadak, Demokrasiyi, Demokrasi Olmayanla Tarif Denemesi, Akam, 15 Temmuz 1945.15 Sadak, Toprak Kanunu Anayasaya Aykr mdr?, Akam, 2 ubat 1945.16 Sadak, On Yedinci Madde, Akam, 27 Mays 1945.


163

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

lkedeki tek parti rejiminin temellerini sarst17. Uluslararas ortamda iktidar siyasi olarak liberallemeye zorluyor, muhalefete ise destek oluyordu18. Bata CHP organ Ulus gazetesi olmak zere birok gazetede demokrasilerin zaferinden sz edilir olmutu19. Ancak ynetime bakldnda okta deien bir ey grnmyordu. Sava boyunca stanbulda uygulanan skynetim hali alt ay daha uzatld. Skynetim hkmete memleket emniyetini salama bakmndan her trl yetkiyi veriyordu. Bu yllarda ou stanbulda bulunan basn, siyasi adan nemli bir g olarak kullanlyordu. Dier yandan Meclisteki muhalefet 7 Haziran 1945te Drtl Takririn verilmesiyle daha da belirginleti. Halk Partisi Meclis Grubu, eski Babakan Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Kprl ve Refik Koraltann imzasnn bulunduu nergeyi reddetti. Bylece nerge sahiplerine partiden ayrlmak iin ortam hazr hale geldi. Tm bu gelimeler yaanrken smet nn 1 Kasm 1945te TBMMnin al konumasnda lkenin demokrasiye doru ilerlemekte olduu, tek eksiinin bir muhalefet partisi olduu ynndeki konumasyla muhalifleri cesaretlendirdi. Siyasi havann yumuamas karsnda kurulan ilk muhalefet partisi Milli Kalknma Partisi oldu. Liberal grl muhaliflerin Vatan Gazetesi ve sosyalist grl muhaliflerin Tan Gazetesi etrafnda birlemesi ve Grler Dergisi vastasyla Halk Partisi ve Cumhurbakan aleyhinde yazlara ek olarak, Sovyetler yanls bir tutum sergilenmesi tedirginlie yol at20. Komnizm ve muhalefet aleyhtar dvizler tayan byk bir kalabalk Tan Matbaas nne gelerek ksa bir zamanda Tann makinelerini paralad ve solcu yaynlar yapan birka kitapevi tahrip edildi. Gsterinin ykc tarafn eletiren gazetesinde, gstericilerin zoruyla eletirel ksmlar yazlarndan karmaya mecbur edilmesi zerine Sadak, muhalefet partisi kurulmasnn sakncalarndan bahsederken, cumhuriyet rejiminin mevcut tehlikelerin dnda tutulmas gerektiini u szleriyle ifade ediyordu:

Demokrasinin vazgeilmez unsuru muhalefettir. Muhalefet aznlktr. Gayesi oalp iktidara gelmektir. ok partili ve serbest seimli bir meclis hayat bir kere kabul edildikten sonra kar partilerin yalnz domasna deil, yaayp gelimesine imkn tanyacak btn artlara engel olabilecek bir iktidar partisine demokraside yer yoktur. Demokrasi diye her memleket ve her zaman iin biilmi bir hazr elbise yoktur. Her millet kendi ihtiyalarna gre bu kalb bizzat yapar. Onun iin demokrasi, tam gereklemesi g ve uzun sren bir nizamdr. Bir demokraside her trl fikir ve kanaatlere yer vardr.

17 Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, Tima Yay., stanbul, 2012, s.230.18 Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi 2, letiim Yay., stanbul, 1996, s.560.19 Alpay Kabacal, Trk Basnnda Demokrasi, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1994, s.170, Sadak

da deien koullar karsnda artk tek parti rejiminin ihtiyalar karlamadn yazsnda u satrlarla belirtmitir: Kemalist rejim tam manasyla otoriter bir devlet idaresi kurmutu, demokrasi ve hrriyet dar sahal idi. Bunun iindir ki rejimi, biraz daha geni demokrasiye doru gtrmek iin gemite yaplan parti tecrbeleri, her defasnda otoriteyi azaltyor kaygs yznden suya dmtr...Grn ekli ne olursa olsun tek parti rejimi yetmez olmutur. Toprak bayramn kutlarken: Hrriyet, Demokrasi ve Parti Dnceleri, Akam, 18 Haziran 1945.

20 Karpat, a.g.e., ss.233-238.

Ayegl ENTRK

164

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

Gerek demokrasilerde ilk art nizam ve meruiyete hrmet, fikirlere kar toleranstr. Gerek ve srekli demokrasinin ikinci art, insanlarn deil messeselerin hkim olmasdr. nsanlar fanidir, hlbuki cumhuriyetin ebediyen yaamas lazmdr21.

CHP bir taraftan lkede bir rejim buhrannn olmadn aklarken22 dier taraftan da drtl takrir sahipleri bir muhalefet partisi kurmann hazrlklarn yapyorlard. Ve nihayet o parti 7 Ocak 1946 gn Demokrat Parti adyla kuruldu. Celal Bayar, Amerikal bir gazetecinin yeni partinin CHPden fark nedir sorusuna partilerinin CHPden nemli farklar olduunu ...Adli, mali ve iktisadi prensiplerimizde umumiyetle tatbikat ekillerinde ayrlklar vardr cevabyla verdi. Sadak ise Celal Bayarn aksine, DPnin CHPden farkl bir parti olmadn aklyordu. Programna bakldnda Halk Partisinin alt oku gibi, DPnin de cumhuriyeti, laik, inklp, halk, devleti ve milliyeti olduu olduunu belirten Sadaka gre aslnda DPnin hedefi lkede yeni bir devlet sistemi, yeni bir sosyal meslek, bir devrim program getirmek deil, ayn ana prensipler erevesi iinde hkmet ve idare mekanizmasnda yenilik ve denetim getirmek istemesiydi23.

lk mesajlarn; basn hrriyeti ile ilgili kanunlarn deimesi, Cemiyetler ile Ceza Kanununun deitirilmesi, niversite zerklii, tek dereceli seim, cumhurbakannn parti bakanlndan ayrlmas24 gibi konularda veren DPnin ksa srede tekilatn tamamlamasndan sonra Trkiyede 21 Temmuz 1946da ilk ok partili genel seimler yapld. Seimlere yolsuzluk iddialar damgasn vurdu. Seimin zellikle illerde CHPli devlet grevlilerinin basks altnda yapld sylentisi kt. Sonuta CHP 395 mebusluk alrken, DP 64 mebusluk kazand. Aslnda DPnin baars CHPye olan tepkinin sonucuydu. CHP iktidarn korumutu ama halk tarafndan pek tutulmadn da anlamt. Tek parti dneminin birikimi olan memnuniyetsizlikler, sava yllarnn sonucu olan ar ekonomik sorunlar CHPnin o zamana kadar desteini ald geni toplumsal tabann ondan uzaklamasna neden olmutu. Sadak bu malubiyetin CHPye olan tevecch ve inan kaybyla ilgili olduunu yle aklyordu:

Parti ilerini olsa da olur, olmasa da, trnden bir vazife saymayarak farz kabul etmek kolay deildir, nk byle bir deiiklik sz ve karardan ziyade derin bir psikolojiye baldr. Bir iin iyi grlmesi, canla bala yaplmas iin o iin insanda alaka uyandrmas, gayret, heyecan ve evk vermesi gerekir. Bir siyasi partiye ballk maddi menfaatlerle ilgili olamaz ve olmamaldr. Siyasi partinin douraca alaka

21 Sadak, D Tehlike Karsnda Memleketin Manzaras, Akam, 6 Austos 1945.22 Sadak, Trkiyede Bir Rejim Buhran Yoktur, Bir lerleyi Hareketi Vardr, Akam, 27

Austos 1945.23 Sadak, Demokrat Partiye Ho Geldin Deriz, Akam, 9 Ocak 1946.24 Ensar Ylmaz, Trkiyenin Demokrasiye Gei Yllar (1946-1950), Birey Yay., stanbul, 2008, s.179,

Eleanor Bisbee ise DPnin iktidardan u konular hakknda acilen reform yapmasn istediini belirtiyor: Oy vermede serbestlik ve adaletli oy saym, basn kanununda deiim, yerel ynetimlere daha ok zerklik, zel teebbse serbestlik ve btenin kstlanmas. The New Turks Pioneers of the Republic 1920-1950, Universty of Pensylvania Press, Pensylvania, 1951, s.230.


165

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

maddi olmaynca ancak manevi olabilir. nsanlar bir partiye duygu ve dnceleriyle baldrlar. nan ve ideal bir partinin temel kuvvetidir25. Nihayetinde ok partili demokratik hayat, Demokrat Parti kurulduktan sonra balamam, CHP buna karar verdikten sonra hayata gemitir. Yani CHP, sebep deil bir neticedir. Tek parti, tek ef sistemine nihayet verilmesi karar altna alndktan sonra Demokrat Partisi kurulmu ve birka kii tarafndan alelacele bir program yazlmtr26.

Seimlerin yapld 21 Temmuz 1946 tarihi ile nnnn 12 Temmuz Beyannamesi ad altnda 11 Temmuz 1947 tarihinde verdii demece kadar geen sre Trkiyede ok partili sistemin yerletii en nemli dnemdir. Muhalif partilerin kurulmasnn nn aan baz antidemokratik kanunlarn 1946da deitirilmesinden sonra 12 Temmuz Beyannamesinin yaynlanmasyla muhalefet partileri, hem hareket serbestlii hem de CHP ile eitlik kazanm oldular. Aslnda 12 Temmuz Beyannamesinin nedeni olan sre Recep Pekerin hkmetinin kurulmasyla balyordu. Tek partili sistem ve ef idaresi taraftar olan, sert karakterli bir ahs olarak bilinen Peker, ok partili sisteme yava yava geilmesi gerektiini savunuyordu. 12 Temmuza kadar geen srede iki parti ve liderleri birbirleriyle srekli g mcadelesi yaptlar. Bte grmelerinde Recep Pekerin Menderesin eletirine ar bir dille cevap vermesi siyasi bunalm trmandrd. Ocak 1947de ilk byk kongresini toplayan DP artk gcnn farkndayd. Menderes halk mitinglerinde Pekeri muhalefete gizli niyetler beslemekle suluyordu. Pekere gre, DPnin halk CHPye kar kkrtma eklindeki taktikleri siyasi istikrarn kurulmasn geciktiriyordu. Siyasi partilerin grevi seimlere katlmak, yurttalarn grevi de oy vermekti. stiklal mahkemelerinin kanunen hala ak olduu vurgusunun yaplmas da DPyi etkilemedi ve DP, Nisan 1947de stanbulda yaplacak olan ara seime katlmama karar ald. 3 Nisanda yaymlad bildirisinde Seim emniyeti kanunla salanmadka ve idare mekanizmasnn tarafszlna imkn brakmayan zihniyet deimedike seime girmeyi Trk demokrasisine kar ar bir su sayyoruz aklamas yapld. Hkmetin seimlerin serbest yaplmasnda kararl olduu apak ortada olmasna ramen, DPnin bu tavr tamamen taktikti. nk DP kazand takdirde hkmetin iyi niyeti ortaya kacak bu durumda DP en nemli silahn yani hkmetin kt niyetle hareket ettii ve bask yapt iddiasn kaybedecekti27.

Recep Peker gibi otorite yanls ve hkmete kar eletiriyi rejime kar gerici bir tepki olarak gren mebuslarn aksine, ok partili sistem ve siyasi hrriyetler taraftar olan Sadak, DPnin bu politikalar karsnda armaktan kendini alamyordu. Bu aknln ve tepkisini dile getiren yazsn 12 Nisan 1947 tarihinde u cmlelerle kaleme alyordu:

25 Sadak, Particilikte Nafile Namaz, Akam, 19 Ekim 1946.26 Sadak, Tek Parti, Tek ef Sistemini Deviren Demokrat Partisi, Akam, 11 Mart 1947.27 Karpat, a.g.e., ss.257-273.

Ayegl ENTRK

166

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

Tarihin hibir devrinde, hibir memleket grlmemitir ki orada hrriyet olmad halde Hrriyet diye barlmasna izi verilmi olsun. Bize yle gelir ki Hrriyet steriz! diye mitingler yaplp ateli nutuklar sylenmesi ve hkmet aleyhinde yazlar yazlmas iin o memlekette hrriyetin azamisi olmak gerektir. Hi phe yok ki, demokrasinin trl ekilleri ve dereceleri olduu gibi hrriyetin de az ou, hatta anariye kadar giden eitleri vardr. Biz bir muhalefet partisinin her meseleyi bir tarafa brakarak yalnz hrriyet davasn ele almasn da mmkn ve tabii buluruz. Fakat ne o memleket bu memlekettir, ne de o muhalefet bizdeki muhaliflerdir. Her memlekette daha ar hrriyeti kendine bayrak yapm partiler olabilir. Fakat bizde Demokrat Partiyi kuranlar, milletin trl dertlerini, hkmetin birok ilerini bir tarafa brakarak, aylardr yalnzca Hrriyet diye barrlarsa onlarn samimiyetinden hakl olarak phe ederiz. nk hrriyet ak insanlarda bir yatan hem de hayli olgun bir yatan- sonra gelien bir sevda deildir. Politikada ilk art samimiyettir. Hrriyeti hi sevmemi, hrriyet adna mrlerinde hibir sz sylememi, en kk bir hareket yapmam insanlarn Hrriyet partisi kurmalarn biz anlayamyoruz. Bir partinin baars iin ilk art politikada samimilik, meslek ve kanaatlerde ciddiliktir. tesi saman alevi gibidir. Milletin birok derdi arasnda bu gidile muhalefetten bkmasndan da korkarz28. Gerektende CHPnin kendi hazrlad anayasa, muhalefetin CHPnin uygulamalarna meydan okumasna ve demokratik politik dzene geilmesine yasal bir platform oluturuyordu29.

Amerika Birleik Devletlerinde, demokrasi ve hrriyeti korumak amacyla Truman Doktrini ad altnda Trkiye ve Yunanistana yardm etmenin tartld ortamda, Amerikan kamuoyunda Trkiyedeki politik sistemle ilgili olarak askeri diktatrlk olduu ve basn hrriyeti olmad eletirileriyle, demokrasinin olmad belirtiliyordu. Sonuta Amerikan Kongresi yardm kabul etti. Siyasi gelimeleri etkileyen ve ok partili siyasal bir rejimin bulunmad bir lkenin Batl devletlerin yannda yer alabilmesinin kolay kolay mmkn olamayacan bu srete anlayan Trk hkmeti, Trkiye ile ABD arasnda geliecek sk ilikilerle salam bir demokrasinin yerleeceini aklyordu30.

Tm bu gelimeler yaanrken Celal Bayarn hkmetin muhalefet zerindeki basksndan -skynetimin kaldrlmas, Halkevleri ve radyonun tarafsz olmas gerektii ve bunun iin bir bildiri yaymlanmas konusunda- ikyet eden ifadeleri ve buna karn Recep Pekerin olumsuz cevap vermesi zerine iki isim arasnda bir mcadele balad. Bu mcadele, nnnn 12 Temmuz Beyannamesi ile sonuland. Yllar nce Atatrkn Serbest Frkann kurulmas sonras smet nn ve Fethi Okyar iki yanna alarak iki partiye kar tarafsz ve eit muamelede bulunacana dair szlerini hatrlatan beyannamesinde nn htilalc bir teekkl deil, bir kanuni siyasi partinin

28 Sadak, Politikada Samimilik Kanaatlerde Ciddilik, Akam, 12 Nisan 1947.29 Kemal Karpat, Trk Siyasi Tarihi, Tima Yay., stanbul, 2011, s.71.30 Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, s. 276, Trkiye Tarihi 4, Kolektif Eser, Cem Yaynevi, stanbul,

2000, s.179 .


167

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

metotlar ile alan muhalif partinin iktidar partisi artlar iinde almasn temin etmek lazmdr. Bu zeminde ben, Devlet Reisi olarak, kendimi her iki partiye kar msavi derecede vazifeli gryorum szleriyle iktidar partisi ve muhalefet partileri arasndaki ilikilerin yeni esaslara dayandrlmas gereini belirtiyordu. Sonuta bu beyanname partiler aras ilikileri normalletirerek skna kavuturdu31.

Sadakn Demokrasi rejimlerinde hibir hkmet partisinin itimadna dayandka- muhaliflerin hcum ve tenkidi neticesinde istifa etmez32 yorumunu ieren yazsndan daha birka gn gemiti ki gerek Demokratlarn gerek Ilmllarn basksna dayanamayan Recep Peker 9 Eyll 1947de Babakanlktan istifa etti33. Necmettin Sadakn Hasan Saka ve emsettin Gnaltay Hkmetleri dneminde D leri Bakanl yapt yllar dolaysyla gazetecilie ara verdii 1947-1950 yllar aras, CHP ve DPnin kendi iinde birtakm anlamazlklar yaad dnem oldu34.

CHPnin demokrasi savunucusu tavrn Kasm 1947 Kurultaynda aka gstermesinden sonra, hkmetin gerekte muhalefeti istemedii iddialar ortadan kalkt. 1948 yl ortalarnda antidemokratik kanunlar ya kaldrld ya da deitirildi. Ekonomik zorluklar neticesi istifa eden Saka Hkmetinden sonra Ocak 1949da emsettin Gnaltay Kabinesi kuruldu. Yeni kabinede D leri Bakanl grevine devam eden Necmettin Sadak, Avrupa Kalknmas cra Konseyi ve Atlantik Pakt gibi nemli konularda temaslarda bulunmak zere zamannn ounu yurt dnda geirmekteydi. 1950 ylna kadar geen srede DP, hkmete kar zaman zaman sert, zaman zaman da lml bir politika ile muhalefet etti. Genellikle zgr bir atmosferde ve dzenli geen bir seim kampanyasnn ardndan 14 Mays 1950 ylnda huzurlu bir ekilde yaplan seimlerden sonra35 DP 396 milletvekillii alarak iktidar oldu. CHP

31 Feroz Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi, stanbul , 1976, s.34, Karpat, a.g.e., ss.282-283, Hilmi Uran yaymlanm anlarnda nnnn kendi azndan demokrasiyi kendisinin tesis etmi olduuna dair bir sz iitmediini fakat gerekte Trkiyede demokrasinin Onun sayesine kurulduunu yazar. nn ve partisi istemese muhalefet diye bir ey olmazd diyen Uran, demokrasi rejimini Trkiyede tesis etmi olmann gnahn da sevabn da nnde grmektedir. Hilmi Uran, Merutiyet, Tek Parti, ok Parti Hatralarm (1908-1950), Trkiye Bankas Yay., stanbul, 2008, s.410.

32 Sadak, Demokrat Partisinin Beyannamesi Mnasebetiyle, Akam, 5 Eyll 1947.33 Ahmad, a.g.e., s.35.34 Nitekim CHP, Recep Pekerin nderlik ettii ve demokrasi iddialarnn arkasnda

cumhuriyetin ana ilkelerinden (zellikle de laiklik ve devletilik) fedakrla neden olduu dncesiyle muhalefete scak bakmayan Mfritler ile Nihat Erimin nderlik ettii ve siyasi ilikilere daha liberal bir adan bakan Otuzbeler (Ilmllar) olarak gruplamt. nny her halkarda partinin bakan olarak tutmak konusunda fikir birlii olan bu iki grubun mcadelesi sonunda Peker istifa etti ve 10 Eyll 1947de Hasan Saka Babakan oldu. DPsine gelince; bu parti 12 Temmuz Beyannamesini olumlu karlayanlar ve bu beyannameye gvenmeyenler eklinde gruplat. Gruplarn mcadelesi sonucu Celal Bayar Meclis Grubu Bakanlndan istifa etti. stifa sonras parti disiplininden ayrldklar gerekesiyle partiden karlanlar oldu. Bu da DP iindeki blnmenin balangc oldu. Sonuta 11 Mart 1948de Millet Partisi adyla yeni bir parti kuruldu. Karpat, a.g.e., s.285.

35 O kadarki, 1946 seimlerinde Anadolu vilayetlerinde trl skntlarn yaandn kaydeden baz Amerikallar 1950 seimlerinin sknet iinde gemesine armlard. Gazeteler bile

Ayegl ENTRK

168

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

68, Millet Partisi ise 1 milletvekillii ile muhalefeti oluturdular. Hkmetin Demokratlara devrinden sonra Celal Bayar Cumhurbakan seildi, Adnan Menderes ise Babakan oldu. Malatyadan milletvekili seilen smet nn de muhalefet liderliine oturdu36.

Yeni hkmetle birlikte bakanlk grevi sona eren Sadak gazetecilik grevine geri dnd. ktidar deiikliini olumlu karlayan Sadak, partisini samimiyetle eletirdii anlalan yazsnda bu deiimi yle ifade ediyordu:

1947 Eyllnde gazetecilik vazifemden ayrlmtm, yl devlet hizmetinde bulundum, birok dostlarm bilirler ki bu seimlerde CHP iktidarda kald ve ben tekrar vazifeye arldm takdirde zr dileyecektim. Yoruldum, dinlenmeye ihtiyacm var diyecektim. Fakat gazeteme dnm dilediim ekilde olmad. Seimleri kaybetmemiz bile dndmz btn ihtimalleri at. CHPnin seimleri kaybetmesine sebep, galipleri bile hayrette brakan yenilme ekli gsteriyor ki, CHPnin iktidarda uzun kalmas, her eit vatandan sknts, ikyetleri, acs, yani istemedii ne bulmusa ve ne oluyorsa yirmi be yldr bunlar onun gnahna yklemesi, bu kabahatin birikip artmas, buna ramen CHPnin halk karsnda iktidarda kalmasdr. Buna tahamml kalmamt ve ne pahasna olursa olsun iktidarn deiimi zleniyordu. Bu bakmdan, ahsi kanaatimce, deiiklik hayrl olmutur. Bunun iki sebebi vardr. Birincisi: Millet okluu yle bir ruh haline gelmiti ki, CHP azyla ku tutsa halka yaranamayacak, bilakis hiddet artacakt. imdi bu durum ortadan kalkmtr. kinci ve daha mhim nokta: Demokrasi rejiminin yerlemesi, yerletiine herkesin inanmas iin iktidarda bir nbet devrinin ilk art olmasdr37.

Sadak, genel seim ve sonrasyla ilgili deerlendirmelerini ise u cmlelerle yazsna yanstyordu:

Muhalefet yani eskisi- drt yldr her gn: Hrriyet steriz lklaryla ortaya atlmt. Hrriyet yoktu. Drt yl, bu hrriyetsizlik iinde hrriyet istendi, drt yl bu hrriyetsizlik iinde iktidara kfr edildi ve nihayet bu hrriyetsizlik iinde bir seim yapld ve hrriyetsizlikten ikyet edenler hrriyet isteyerek i bana geebildiler. Biz, bugnk muhalefet, hrriyet istemiyoruz. Bugne kadar bilfiil mevcut, iktidarn devir ve teslimini mmkn klm olan hrriyet bize kfidir. Hrriyeti artrmak iin dahi, bugnk hrriyete dokunulmamasn dileriz. Bugnk hrriyetin, muhalefet vazifesini grmeye, szle ve yaz ile hkmeti eletirmeye yettiine inanyoruz. Hatta bu hrriyetin bir ksmnn, hakaret ve kfr hrriyetinin kalkmasn zlyoruz38.

Ancak kayglanmyor deildi de. En iyi demokrasinin, demokrasi kurulduunun her gn vatandalara hatrlatlmas lzumunu duymayan bir

propaganda olur dncesiyle ehir dna karlmamt. Herkes yeni kanunlar o kadar ciddiye almt ki lkede hemen hemen oy vermeyen kimse kalmad. Bisbee, a.g.e., s.234 .

36 Karpat, a.g.e., s.328, Geoffrey Lewisin eserinde yazdna gre, DPliler nnye seimlerden nce partisinden istifa etmesi artyla cumhurbakanlnda kalabilecei nerisinde bulunmular, ancak nn bu teklifi reddetmitir. Modern Turkey, Praeger Publishers, Newyork Washington, 1974, s.142.

37 Sadak, Eski ime Balarken, Akam, 22 Mays 1950.38 Sadak, Dilemediimiz ki ey, Akam, 23 Mays 1950.


169

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

demokrasi olduunu belirten Sadak, Trkiyenin demokrasiyi yalnz dava olarak deil, tek konu halinde ele ald ve dnce kabiliyetini buna hasrettii iin, demokrasinin icab olan karlkl partilerin hayatnn hep bu sahada bir alma sayldn ifade ediyordu. Partiler meselelerle deil, birbirleriyle urayor, bir partinin falan yerde ne dediini gn gn, ne ettiini konuup dnmeye sonra da karln bulmaya uzun zamanlar ve kymetli enerjiler harcyorlard. Bunun neticesi olarak seimler n safa geiyordu. Ama srekli demokrasiden bahsedilmeyen demokrat memleketlerde, fikir ve kanaatlerine bal olan partiler seimlere bu bakmdan hazrlanyor, doktrin sahasnda fedakrl dnmyordu. Demokrasinin fikir mcadelesinden ziyade, seimi mutlaka kazanmak usul sanlarak, halk memnun edecek fikri fedakrlklara giriiliyordu. B u yzden:

Yalnz Cumhuriyet Halk Partisinden balayarak diyebiliriz ki, son ylda srf seim dncesiyle kim bilir ne kadar fuzuli iler yaplm, tavizlere bavurulmu ve yine yaklaan seim endiesiyle, memleket hesabna ve fakat halk honut etmeyecek kim bilir hangi zaruri ilerin gereklemesinden vazgeilmitir. Neticelerini grdk, bunlar bounadr. Bunlar kimseye sitem iin hatrlatmyoruz. Maksadmz kendi kendimizi tenkit, ac zevkini tatmak da deildir. Baarnn art herhangi bir sebeple tavizlere girimemektir. Tarih gstermitir ki, her kk taviz devlet prensiplerinden daha ar fedakrlklara srkler. Laiklik prensipleri hakknda kendi kendimizi aldatmak tehlikeli olur. Bunlara smsk sarlmak, bu memlekette terakki denilen anlamn en hayati temelini korumaktr39 diyordu Sadak.

Trkiyede artk DP dnemi balyordu. Seim ncesi zellikle tarada sk alan DPye seim zaferini kyler salamt. Seim kampanyalarnda sylenen kylnn rettiine daha fazla fiyat verilecei, antiislam kurallarn deitirilecei, iilere grev hakk tannaca ynndeki szler etkisini gstermiti40. DP tm gcn iktisadi kalknmaya verdi. Traktr ve tarm aletleri says hzla artt. DP iktidar iin iler iyi gidiyordu. Ancak bata Celal Bayar ve Adnan Menderes olmak zere DPlilerin psikolojisi ile ilgili genel bir kan vard. O da iktidarn iktidarda olduu halde bir gn iktidardan debilecei huzursuzluu idi. Bu huzursuzluun kayna smet nnyd. Pek ok DPlide nn aktif politikada olduu srece DPlilerin altn oyaca eklinde bir fobi vard ki, DPnin elindeki ezici ounlua baknca bu korkuyu anlamak hayli zor oluyordu41.

1950 Genel Meclis Seimlerini de 55 vilayette DPliler kazand. Demokrasi ve cumhuriyetin tam ifadesinin ahlak ve fazilet idaresi olduunu belirten Sadak42, demokrasinin ok eski bir idare ekli olmadn, bugnk demokrasinin

39 Sadak, Tavizle e Balamamak, Akam, 8 Haziran 1950.40 Geoffrey Lewis, a.g.e., s.142.41 Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye, s.49, Trkiye Tarihi 4, s.215.42 Sadak, Demokrasinin Manevi Ksm, Akam, 23 Eyll 1952.

Ayegl ENTRK

170

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

temelinin meruiyetten ziyade laik idareden kaynaklandn43 ifadeyle, gerek demokraside seimler kadar halkn yapaca tercih iin de eitimli olmasnn nemine dikkat ekiyor ve bu sonucu yle deerlendiriyordu:

Demokrasilerde balca tehlike, bazen milli menfaatleri, genelliklede hakikatleri dahi feda ederek partilerin oy toplamak maksadyla demagoji yarna girmeleri, hatta yalnz halkn houna gidecek kararlara gitmeleridir. Fakat demokrasi hastalklarnn ilac da yine demokrasidedir. Milli menfaatlere uygun, fakat halk ilk anda honut etmeyen kararlar zamanla deerlerini kantladklar gibi, sadece ksa bir sre iin halk memnun eden sz ve tedbirlerin mahiyeti de nihayet ortaya kar. Bu bir zaman meselesidir. Halk nasl olsa sonun da hkmn verir. Btn mesele, demokrasi hrriyetlerinin ve seimlerinin devamnda halkn tercih eitimini almasdr44.

te bu konuda yani tercih konusunda Sadak, henz Trk halknn yeterince eitimli olmadn dnyordu. Partili olmay demokrasinin nemli hususlardan biri olarak gren Sadak, Batl politikaclarn partici deil, partili olduunu, bizim memleketimizde, herhangi nemli bir vazifenin banda muhalif partiden bilhassa devlet bakanl aday- bir ahsiyetin bulunmasna tahamml edilemediini belirtiyordu. Trk toplumunun, politika hayatnda partili deil partici olduunu ifade eden Sadak, partiliyi sadece siyasi inan bakmndan bir partiye bal insan olarak tanmlyordu. Bu ballk ona siyasi hayatta bir ideal peinde yrmeyi pekitirip, seimlerde sk grevler yklerdi. Fakat partili sfat hibir zaman her sahadaki kanaatlerine, btn hadiseler karsndaki dncelerine sevgilerine, nefretlerine topyekn hkim olamazd. Bu noktada Sadak partili ile partici arasndaki fark yle izah etmekteydi:

Bir partili iin parti, btn bir dnya deildir, dnyann bir parasdr. Bundan dolay partili, baka partiden olanlara da hayat hakk tanr. Partili bakmndan partisi ve program ne bir din, ne bir ahlaktr. Partici iin byle deildir. Partici iin parti, her eydir. Particinin ahsi grleri, ferdi iradesi yoktur. Parti onun iin bir dnya gr, bir dindir. Kendi partisi cennet, onun d cehennemdir. Kendi partisinden olamayanlar kfirdir. Parti onun btn dncelerine, duygularna hkimdir. Bakalarnn dostluu, dmanl onlarn o partiden olup olmadna baldr. Parti denildi mi particinin gz kararr, kendini unutur. Particilik fedai bile yetitirir. Partici zihniyeti, iptidai kavimler zihniyetiyle ayndr. Hkmetler partili olur, fakat asla partici olamazlar. Partici hkmet rnei talyada faist, Almanyada Nazi, Rusyada komnist idareleri dourmutur. Bu derece ifrata gitmeyen, yar partici zihniyette hkmetler de grlr. Bunlar da demokrasi iin zararldrlar. nk demokratik rejimi, hak ve hrriyet nizamn, devlet tekilatn, kendi partileri lehine, kendi partileri gz ile grrler. Her

43 Sadak, Demokrasinin Mdafaas, Akam, 8 Ekim 1950, Eski Atina ve Roma ketlerindeki demokrasinin son asr demokrasilerinden olduka farkl olduunu belirten Sadak, eski zaman demokrasilerinde esirlik, klelik gibi kurumlarn kanunlara bile getiini ve halkn derece derece snflara ayrldn belirtir. Hlbuki son asr demokrat rejimlerinde egemenlik halkn elindedir ve bu egemenlik halkn setii kurullar tarafndan idare edilir. Sadak, a.g.e., s.61.

44 Sadak,Milli Menfaatlere Uygun Tedbirler, Halkn Houna Giden Kararlar, Akam, 22 Kasm 1950.


171

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

ey halk iin.. derler. Gerekte her ey parti ve particiler iindir. Batl demokrasilerde partili vardr, douda partici Partili olmak iyidir. Demokrasilerin zaruretidir. Partici olmak ktdr. Dolaysyla Trk toplumu particilikten kurtulmaldr45.

DPnin kimilerine gre demokrasi kart kabul edilen politikalar bu makalenin hem konusunu hem snrn aar. Ancak belirtmek gerekir ki, 1946da balayan siyasi mcadelenin asl hedefi ok partili demokratik hayat kurmak ve kkletirmekti. Sonuta ok partili mcadele, tek parti hkimiyetine son verdi ancak asl hedefini gerekletiremedi. ok partili sistemin varln ve kalcln gvence altna alacak anayasa deiiklikleri yaplmad gibi gerekli kurumlar da kurulmad. 1952den itibaren DPliler, ounluk partisinin hizmet ettii halktan yetki ald gryle, tek partili rejimin zihniyeti olan btn kurumlarn iktidar partisinin emrinde olaca eklinde bir dnceye kapldlar. DP, bu zihniyetini parti ii otoriteyi salama arac haline de getirecekti. Muhalefeti srasnda srekli antidemokratik kanunlardan dert yanan DP, bu kanunlara el srmedii gibi, yeni bask kanunlar hazrlamaya alt. Genel idare kurulu stanbul rgtnn sekiz yneticisine birden iten el ektirerek otoritesini salad. Bunu dier il kongrelerindeki karklklar izledi ve yneticilere kar olanlar partiden ayrlmak zorunda kaldlar. Sonuta DP, ou aydn kabul edilen snfn gven ve desteini yava yava yitirmeye balad46. 25 yl tek partinin hrriyetleri diledii gibi ksarak memleketi idare ettii47 noktasnda partisini eletiren Sadak, DPnin de ayn zihniyette olduunu vurgulayarak demokrasinin hukuki anlamda hala tam manasyla kurulmadn satrlarnda yle izah ediyordu:

DPnin bu uygulamalar ve ortaya kan olaylar, hkmetlerin her istedikleri karar verememeleri, meclislerin diledii her kanunu karamamalar demokrasinin bir tanmdr ve demokrasi hibir kanun ve hibir kararla deiemez. Trkiyede ise anayasaya aykr kanun kmaz gibi bir nazariyeye snarak demokrasi idaresi kurulmaya allmaktadr. Hlbuki bizzat anayasa demokratik olmaktan uzak, tek parti ve ef sistemine gre yaplmtr ve hala tek meclise ve tek partiye dayanmaktadr48.

Antidemokratik yasalar kaldraca vaadiyle iktidara gelen DP, 30 Mart 1951 tarihli programnda basn hrriyetinin salanacan belirtmi ise de yle olmad49. DPnin izledii baskc politikalar arttka nn ve partisi

45 Sadak, Partili ve Partici, Akam, 12 Ocak 1952.46 ok partili sistem iin yaplan mcadele byk ehirlerde balamakla birlikte, asl gcn

kylerden alyordu. Toprak sahipleri, serbest meslek sahipleri, i adamlar gibi kk ehirlerde ve kasabalarda oturan orta snf mensuplar da bu mcadelede barol oynadlar. Siyasi meselelerde gemite olduu gibi tek sz sahibi aydnlar deildi artk. Ancak iktidara geldiinde savunduu hedefi gerekletirmeyen DPye ilk memnuniyetsizlikte aydnlardan geldi. Amalar politika alannda eletirel dnceyi hkim klmak ve aklcl duygusal davranlar yerine koymak olan aydnlar ancak bu ekilde modern cumhuriyetin kuvvet bulacana inanyorlard. Karpat, a.g.e., s.526.

47 Sadak, Demokrasinin Dayanc Yalnz Kanunlar Olabilir mi?, Akam, 4 Temmuz 1952.48 Sadak,Rahatszln Asl Sebebi, Akam, 14 Haziran 1952.49 1954-55te Viyanadaki Milletleraras Basn Enstits Trkiyeyi basn hrriyetlerini

kstlayan lkeler arasnda gstermitir. Karpat, a.g.e., s.501.

Ayegl ENTRK

172

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

destek kazanmaya balad. Muhalefetteki nn imajndan rahatsz olan DP, bu imaj ykmak iin elinden geleni yapt50. DPli Mkerrem Sarol, CHP ile bir alp veremedikleri olmadn, meselenin nn olduunu u cmleleriyle ifade ediyordu: Dava nn davasdr. nn olmazsa aramzda halledemeyeceimiz hibir ey yoktur51.

1952nin sonlarna gelindiinde, iki parti arasndaki gerginlik daha da artt. CHP Genel Bakan smet nn, iktidar erken bir seime zorlamak iin Eyll 1952de, yurt apnda tepkilerle karlat bir kampanya turuna kt. 8 Ekim 1952de nnnn Balkesirde yapaca konumann Demokratlar tarafndan sabote edilmesine Balkesir valisi de katld ve vali, bu ehre gelen CHP lideri nny ehrin giriinde karlayarak ehre girdii takdirde olaylar kabileceini ve kendisinin sorumluluk almayacan belirtti. Bu gelime nedeniyle Bursaya gelen smet nnnn: Birka gnden beri uradmz tecavzler Balkesirde azami haddini buldu. Toplanma ve konuma fiilen imknsz bir hale geldi. Hkmetten hakkmz olan kanuni himayeyi grmedik. Byk bir tertibe maruz kaldmz anlalyor demecinden birka gn sonra Sadak, bir rejimin kanunlar kadar siyasi ahlaka da dayandn ifade ederek, bu ahlakn iktidardan bir derece tolerans, muhalefetten de bir derece insaf beklediini yazd: nk bu siyasi ahlak hi mevcut olmazsa demokrasi esasen yrmez. Partiler aras mnasebetlerin, kanunlarn hkm dnda kalan bu ahlak ksmnda millet hakemdir. Kimleri beenip beenmediini seimde belli eder. Muhalefetin halk nazarnda deeri, gereklere bal kalmasyla llebilecei gibi, iktidarn millet gznde kudret ve itibar da muhalefete kanun dhilinde- istedii gibi konumak hakkn salamakla artar52. Medeni ve ileri anlamda demokrasiyi yerletirmek iin partiler arasnda ibirlii olmas gerekir. nk demokrasinin salam bnyeli olmas, iktidarla muhalefet arasnda iyi mnasebetler gelenei kurulmasna baldr53. Demokrasinin ilk artn iktidarda tahamml olarak gren Sadak, tek parti iktidarndan gelen en bariz seciyenin tahammlszlk olduunu ifade ederek szlerini yle srdryordu:

Biz demokraside adet olduu zere, fikirleri rtmeyiz, tek parti gibi ahsiyetlere yklenir kanaate yklenmez, ahsa saldrrz. Demokrasi bilgileri bir ayda edinilir, otuz yllk siyasi terbiye ylda silinmez. Tek parti iinde yetitik, demokrat olduk. Onun iin muhalif isteriz, amma bizim gibi dnen gdml muhalifler Hrriyeti severiz ancak bizi rahatsz etmeyecek, biilmi bir hrriyet Btn demokrasilerde bir eit muhalefet, bir tr hrriyet vardr. Buna bizde erieceiz. Biz demokratz amma, demokrasi arazmzdr(hastalk belirtisi)54.

50 Yaayanlarn heykellerinin dikilmesi ve meydan ve okullara adlarnn verilmesini yasaklayan yasann karlmasndan hemen sonra nnl banknotlarda tedavlden kaldrld. Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye, s.57.

51 Cumhuriyet, 16 Eyll 1952.52 Sadak, Bu Kin ve Dmanlk Havas Bylece Srp Gidecek mi?, Akam, 11 Ekim 1952. 53 Sadak, Dman Partiler Arasnda Demokrasi Yaayamaz, Akam, 25 Eyll 1952.54 Sadak,Yreimizde Yatan Aslan, Akam, 26 Ekim 1952.


173

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

22 Kasm 1952de Vatan Gazetesi bayazar Ahmet Emin Yalmana Malatyada bir suikast teebbsnn yaplmas zerine hkmet gerici eylemlere kar sert tedbirler alnca iki parti birbirine kar daha lml davranmaya balad. Menderes 20 Aralk 1952de ilerinde Necmettin Sadaknda bulunduu bir grup gazeteci ile basn toplants yapt. Babakann sadece bu daveti bile kimilerinde milli birlik belirtisi olarak bir ferahlk ve mit atmosferi oluturmaya yetti55. Ancak hkmetin Millet Partisini kapatma karar almas bu atmosferin mrn ksaltt. Kararn nedeni Millet Partisinin Drdnc Kongresinde yapt aklamalarn Atatrk devrimlerine bir tehdit gibi alglanmasyd. CHP, Hkmeti desteklemek yerine bu hareketi i zgrln ihlali olarak nitelendirdi56. Partisinin bu tavrna karlk Sadak, inklpta demokrasinin olabileceini ancak demokraside inklbn tehlikeli olacan dolaysyla inklplarn demokrasinin koruyucusu olduu ynndeki yorumuyla gazetesinde u satrlara yer veriyordu:

Yerlememi, iyice benimsenmemi inklplar iin demokrasi bir tehlikedir. nklplarn demokrasi zaruretiyle zayflamas, yok olmas demokrasiyi de kknden kemirir. nk inklp dediimiz sosyal dzene dman olan zihniyet, mahiyeti itibariyle demokrasinin de aleyhindedir. Bizde rejim ve onun dayand inklplar henz krpe olduu iindir ki hibir hakiki demokraside grlmemi ekilde yasaklar vardr. Bunlar tamamen antidemokratik olmakla beraber rejimin korunmas iin zaruridir diye teselli oluyoruz. u bir gerektir ki, inklp dmanlar demokrasi dostu olamaz. nk inklplar kaldrnz demokrasi kendiliinden yok olur. Dini demokrasi diye bir idare ekli yoktur. Bunun iindir ki demokrasi ile inklplar salam tutmak, daha dorusu demokrasi prensiplerinden ayrlmadan inklplar korumak gibi birbirinin zdd olan iki vazifeyi baarmak zorundayz. Tek meclis ve tek partiden Atatrk, inklplar baarmak iin faydaland. Fakat tek meclis ve tek parti hrriyeti gnn birinde demokrasi ve inklplar iin tehlikeli olabilir. Bunu deitirmek arttr57.

10 Kasm 1952de yani Atatrkn lmnn 14. Yl dnmnde Adnan Menderes, Atatrkln gerek yorumcularnn sadece Halk Partililer olduu ynndeki algy ykarcasna Atatrk inklplar hakkndaki grlerini aklayarak, Atatrkn baarlarn kendi orijinal karakter ve biimlerinde korumak deil, bu baarlar, onlarn ortaya kna egemen klan ama ve nedenlerine uygun bir ekilde gelitirmek gerektiini aklad58. Ancak uygulamada yaplanlar sylenenlerle pek uyumuyordu. DPnin zellikle de laiklik hususunda ilk andan itibaren yrtt yumuak politika kendi bnyesinde de birtakm teokratik eilimlerin belirmesine yol at. htiyac olanlar dnda kadn memurlarn altrlmamas, ky okullarna din derslerinin

55 Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim 2, Yayna Haz: Erol adi Erdin, Pera Turizm ve Ticaret Yay., stanbul, 1997, s.1619.

56 Yaklaan seimler nedeniyle Millet Partisinin oylar sempatik bir CHPne gidebilirdi. Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye, s.60.

57 Sadak,Demokraside nklp Olur mu?, Akam, 4 Kasm 1952.58 Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi, s.103.

Ayegl ENTRK

174

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

konmas, Ayasofyann cami haline getirilmesi, baz parti delegelerinin Atatrk inklplarna zt olarak fes ve araf giyme, Arap harflerini kullanma hakknn geri getirilmesini istemek gibi davranlar partinin Eyll 1952deki Ankara il kongresinde ileri srlen istekler arasndayd59. DP bu eilimlerinde muhalefete kar da sert bir tutum izledi ve halkla olan kprlerini salam tutma amacyla din konusunu kulland60. Sadak, DPnin bu tutumunu eletiren yazsn u satrlarla ortaya koyuyordu:

Demokrat Parti eski iktidar din dman zellikle de slamiyet dman ilan ediyor. Eski iktidar bu konuda hangi kanunu karm, hangi icraat tatbik etmitir? Din dman eski devir ile din dostu bugnk iktidar arasnda messese, mevzuat, icraat bakmndan Arapa ezan mstesna- ne fark vardr? Hakikat, feci hakikat udur ki yeni iktidar, cahil kitleyi kazanmak iin eski iktidara en kaba iftiralarda bulunuyor. Demokrat Parti iktidar, laiklik prensipleri ve vicdan hrriyeti bakmndan memlekette, iftihar edecei havay yaratmaya, elhak, muvaffak olmutur61. Bir kere eski iktidar kimdir ve ne zamandr? smet nnnn devlet bakan olduu II. Dnya Harbi devri mi? Memleket yalnz bu alt yl iinde mi bozuldu, din ve slamiyet dman kesildi? Ahmet Emine Malatyada kurun skanlar tahrik eden mrteci gazetelerin yazlaryla, Demokrat Partinin beyaz kitabnda CHPni slamiyet dman ilan eden satrlarn hi fark yoktur. Bu, ar bir sutur. Buna tenezzl etmek iki yllk baarlarn 330 sayfada anlatmakla bitiremeyen bir iktidara yakmaz. Babakann, bu suun mesul zerinde durmasn rica ederiz. Bir memlekette yayoruz ki, iktidarn en byk silah muhaliflerini din dmanl ile sulamaktadr. Buna da demokrasi diyoruz, Avrupa camiasna girmi devlet ad veriyoruz62.

Ali Fuat Bagile gre, hrriyet ve demokrasi rejimi her ne kadar ayn gibi gzkse de aslnda bunlar birbirlerine skca bal olan farkl eylerdir. Hrriyet rejiminin devam demokratik bir toplum ile mmkndr. Demokrasi, halkn hkmet ve idareyi bizzat ve dorudan ele almas usulne deil, millet meclisi vastasyla temsili esasna, bu esas ise ounluk prensibine dayanr. Demokrasi halkn ounlukla, ounluunda millet meclisi ile temsil edildii bir sistemdir. Ancak btn kuvvet ve iktidarn ounlua gemesinden sonra tm sz hakk, ounluk iinde sr balarnn elinde toplanrsa tehlike ortaya kar. Byle bir demokraside Halkn sesi Hakkn sesidir geleneinin yerine ounluk kodamanlarnn sesi Hakkn sesidir e dnr, sonuta hak ve vazife srf say kuvvetinden baka bir ey olmayan mesuliyetsiz bir kitlenin iradesi haline gelir. Bylelikle iktidar ounluk ad tayan tasz bir hkmdarn elinde toplanr ki bu, demokrasi iin son derece tehlikelidir63.

59 Cem Eroul, Demokrat Parti, mge Kitapevi, Ankara, 1998, s.130.60 Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, mge Kitapevi, Ankara, 2000, s.30.61 Sadak,Demokrat Parti Hesap Veriyor, Akam, 29 Kasm 1952.62 Sadak, Medeni nsanlar Gibi Dnp Konumay Biraz rensek, Akam, 1 Aralk 1952.63 A.F., Bagil, Demokrasi Yolunda, Yamur Yay., stanbul, 2006, ss.139-141.


175

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

Zamanla Bagilin yapt benzetmeye uygun bir uygulamaya dnt grlen DP politikalar CHP tarafndan dikkatle izlendi. Sadak, politika mcadelesinin Trkiyede ald irkin eklin balca sebebini ana davann, yani rejim meselesinin henz halledilmemi olmasnda gryor, dnk tek partili hrriyetsiz otoriter rejime destek olmu hukuki messese ve kanunlarla demokrasinin yaatlp yrtlmek istendiini, tezadn bundan ve btn huzursuzluun da bu tezattan ileri geldiini iddia ediyordu. Demokrasi, haklar ve hrriyetler hepsi var olsa bile yarn hkmet istemedii takdirde, bunlarn hibirisinin olmayaca fikrindeydi. Bu hak ve hrriyetlerin baz ahvalde var olmas ve baz artlar iinde hibir kanun deimeden dahi- yok olabilmesi bundan ileri gelmekteydi. Sadaka gre, CHP iktidarnn en byk gnah, bir seim kanunu ile demokrasiyi yerletirip iktidar devrettiini sanmas yahut iktidar devretmeyeceini yzde yz umarak asl rejim davasn sonraya brakmasyd. Muhalefet olarak gafletinin acsn eken CHPnin hatas, Demokrat Parti iktidarnn ayn hatada bocalamas iin sebep tekil etmiyordu. Hrriyet, demokrasi sylemleriyle i bana gelmi bir partinin, bir kere iktidara yerletikten sonra tek parti rejimi iinde demokrasiyi devam ettirmek gibi bir keramet gstermekte srar etmesi mmkn deildi. Gn gelecek, o da decekti64.

yle de oldu. Fakat bu d gerek bir demokraside olduu gibi seim usulyle olmad. Trkiyede 1950li yllarn gen demokrasi uygulamas mdahale ile sonulanyordu. Demokrat Parti, 1957 seimlerini -muhalefetin g birlii yapmasndan ekinerek seim kanununu deitirmesine ramen- azalan oylaryla kazand. 1958 ylnda artan ekonomik bunalma, baarsz ve uyducu d politika eletirileri ile birlikte, DPnin muhalefeti sindirmeye ynelik politikalar yolundaki yorumlarda eklenince, ortaya kan karklklar sonucu 27 Mays 1960 ylnda Trk Silahl Kuvvetleri ynetime el koydu ve DP dnemi sona erdi.

Sadakn siyasi hayat boyunca uygulanmasn arzu ettii ok partili hayatn ilk kesintisi, gremedii bu mdahale ile oldu. Birok eksiklerine ramen insanln bugn iin bulduu en iyi idare eklinin demokrasi olduunu vurgulayan ve bunun sebebini imdiye kadar denenmi olanlara kyasla milletlerin menfaatlerine en uygun grlen sistem olarak gren Sadak, 21 Eyll 1953te yakaland hastalktan kurtulamayarak hayata gzlerini yumdu. Onun da dedii gibi, demokrasi milletlerin refahna, zenginlemesine, iktisadi kalknmasna alan ve bu ilerde muvaffak olan bir ahlak ve fazilet idaresiydi65.

64 Sadak,Dnya Ne le Megul, Biz Hala Nelerle Urayoruz!, Akam, 12 Kasm 1952.65 Sadak,Demokrasinin Manevi Ksm, Akam, 23 Eyll 1952.

Ayegl ENTRK

176

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

Sonu

Trk Tarihinde ok partili hayat ilk olarak II. Merutiyet dneminde kurulmutur. 1923-1945 yllar aras devam eden tek partili dnem ise ok partili hayata bir gei dnemi olup, demokrasinin toplumsal ve ekonomik temelleri bu devirde atlmtr. Demokrasi hakkndaki grlerini 1923ten itibaren yazlarnda kaleme alan Sadakn bu konudaki asl grleri 1945 ylndan itibaren younlamaktadr. Trkiyede ilk muhalefet partilerinin belli bir fikir ve inan birliinden deil, CHPne kar honut olmayanlar tarafndan kurulduunu belirten Sadak, partilere gcn veren unsuru, yeleri arasnda siyasi, sosyal ve ekonomik konularda sk bir fikir birliinin olmasnda grmtr.

Demokrasinin en iyi hkmet eklinin cumhuriyet olduu fikrinde olan Sadak, tek partili dnemi emperyalizm ve irtica tehlikesi dolaysyla otoriter uygulamalarn olduu bir dnem olarak kabul etmekle birlikte, ayn zamanda bu dnemin Atatrkn ve nnnn ahsiyetinde inklplarla modern Trkiyenin oluturulmak istendii dnem olarak da kabul eder. Ancak tarihler 1945i gsterdiinde tek partili rejimin artk toplumun eitli sosyal ve siyasi ihtiyalarn karlayamadn aklayacak kadar samimi bir demokrasi savunucusu olmutur. Bu nedenle de 1946da ok partili hayat ve demokrasi iin balayan mcadele ve sonrasnda DPyi olduka olumlu karlamtr. Fakat Sadakn da belirttii gibi demokrasi olarak tanmlanan deiiklik arzusunun hrriyetten baka hangi anlam tad konusunda bir fikir birlii kurulamamasna, demokratik hayat iin gerekli anayasal kurallar ve kurumlarn oluturulmamas da eklenince demokrasi ile badamayan politikalar uyguland yorumlar yaplmtr. Sadakta DPyi zaman zaman eletirdii yazlarn, ok partili sistemi ve demokrasiyi glendirme noktasnda, toplumu bilgilendirme ve demokrasinin yerlemesi hususunda kamuoyu oluturma adna mmkn olabildiince gazetesinde yazmaktan ekinmemitir.

Demokrasinin her toplumun milli ihtiyalarna gre uzun bir srete ekillenen bir nizam olduunu belirten Sadak, demokrasilerde zellikle oy kaygsyla partilerin milli menfaatleri feda edebilecekleri kaygsndan hareketle, seimlerde halkn eitimli olmasnn nemine vurgu yapm ve eitim dzeyi yksek toplumlarda partili olma anlaynn daha fazla olduunu belirtmitir. ok partili gerek bir demokrasinin kurulmas, halkn liderleri bilinli olarak semesine baldr. Toplumun milli menfaatlerinin farknda olmas, kltrel, ekonomik, sosyal seviyesinin yksek olmas phesiz demokrasinin daha iyi ilemesinin n koullardr. Geri kalm ve henz pek ok konuda kendini ispatlayamam toplumlarda demokrasi bir tehlike olabilmektedir. Trkiyedeki inklplar en bata da laiklii, rejimin koruyucusu olarak gren Sadak, inklpla demokrasinin getirilebileceini, ancak demokraside inklp yapmann tehlikeli olaca dncesindedir.


177

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

Demokrasi gemii ok fazla olmayan her lke gibi Trkiyede de demokratik haklar ve daha ileri bir demokrasinin nasl olaca konusunda skntlar yaanabilmektedir ve bunlar milli menfaatlere uygun sivil bir anayasa ile alabilecek skntlardr. Hogr ve uzlamaya dayal demokratik kltrn bir yaam biimi olarak kabul edilmesiyledir ki demokrasi Sadaknda mit ettii gibi bir ahlak ve fazilet idaresi olabilecektir. Unutulmamaldr ki demokrasi, vazgeilmeyecek kadar denemeye ve beklemeye deer bir sistemdir.

Ayegl ENTRK

178

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

KAYNAKA

AHMAD, F., Demokrasi Srecinde Trkiye, Hil Yay., stanbul, 1996.

___________, Trkiyede ok Partili Politikann Aklamal Kronolojisi, stanbul, 1976.

BAGL, A.F., Demokrasi Yolunda, Yamur Yay., stanbul, 2006.

BSBEE, E., The New Turks Pioneers of the Republic 1920-1950, University of Pensylvania Press, Pensylvania, 1951.

BOSTANCI, M.N., Cumhuriyetin Balang Yllarnda Ekonomi ve Siyaset, tken Yay., stanbul, 1996.

BOZKURT, C., Siyaset Tarihimizde CHP, Y.Y., 1968.

AVDAR, T., Trkiyenin Demokrasi Tarihi, mge Kitapevi, Ankara, 2000.

EROUL, C., Demokrat Parti, mge Kitapevi, Ankara, 1998.

Cumhuriyet, 16 Eyll 1952.

KARPAT, K., Trk Demokrasi Tarihi, Tima Yay., stanbul, 2012.

___________, Trk Siyasi Tarihi, Tima Yay., stanbul, 2011.

KOAK, C., Trkiyede Milli ef Dnemi 2, letiim Yay., stanbul, 1996.

LEWIS, G.,Modern Turkey, Praeger Publishers, Newyork Washington, 1974.

SADAK, N.S., Toplumbilim Sosyoloji, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1948.

___________, Mecliste Tenkit Nasl Meru Olur, Akam,4 Kasm 1923.

___________, Halk Hkmetinde Frkalar Zaruridir, Akam, 31 te ev 1924.

___________, Hakikat, Akam, 14 Eyll 1930.

___________, Milletlerin Kendi dare ekillerini Semek Hakk ve talyada Demokratik Rejim, Akam, 5 Kasm 1943.

___________, Deimez Hakikatler ve Partilerin Hususi Grleri, Akam, 15 Ocak 1945.

___________, Ne Kara rtica, Ne Kzl htilal, Akam, 25 Haziran 1945.

___________, Demokrasiyi, Demokrasi Olmayanla Tarif Denemesi, Akam, 15 Temmuz 1945.

___________, Toprak Kanunu Anayasaya Aykr mdr?, Akam, 2 ubat 1945.


179

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

___________, On Yedinci Madde, Akam, 27 Mays 1945.

___________, Toprak bayramn kutlarken: Hrriyet, Demokrasi ve Parti Dnceleri, Akam, 18 Haziran 1945.

___________,D Tehlike Karsnda Memleketin Manzaras, Akam, 6 Austos 1945.

___________, Trkiyede Bir Rejim Buhran Yoktur, Bir lerleyi Hareketi Vardr, Akam, 27 Austos 1945.

___________, Cumhuriyette Otoritenin Kayna ve Halk Partisi, Akam, 28 Austos 1945.

___________, Demokrat Partiye Ho Geldin Deriz, Akam, 9 Ocak 1946.

___________, Particilikte Nafile Namaz, Akam, 19 Ekim 1946.

___________, Tek Parti, Tek ef Sistemini Deviren Demokrat Partisi, Akam, 11 Mart 1947.

___________, Politikada Samimilik Kanaatlerde Ciddilik, Akam, 12 Nisan 1947.

___________, Demokrat Partisinin Beyannamesi Mnasebetiyle, Akam, 5 Eyll 1947.

___________, Eski ime Balarken, Akam, 22 Mays 1950.

___________, Dilemediimiz ki ey, Akam, 23 Mays 1950.

___________, Tavizle e Balamamak, Akam, 8 Haziran 1950.

___________, Demokrasinin Mdafaas, Akam, 8 Ekim 1950.

___________, Demokrasinin Manevi Ksm, Akam, 23 Eyll 1952.

___________, Milli Menfaatlere Uygun Tedbirler, Halkn Houna Giden Kararlar, Akam, 22 Kasm 1950.

___________, Partili ve Partici, Akam, 12 Ocak 1952.

___________, Rahatszln Asl Sebebi, Akam, 14 Haziran 1952.

___________, Demokrasinin Dayanc Yalnz Kanunlar Olabilir mi?, Akam, 4 Temmuz 1952.

___________, Dman Partiler Arasnda Demokrasi Yaayamaz, Akam, 25 Eyll 1952.

___________, Bu Kin ve Dmanlk Havas Bylece Srp Gidecek mi?, Akam, 11 Ekim 1952.

___________, Yreimizde Yatan Aslan, Akam, 26 Ekim 1952.

Ayegl ENTRK

180

TTAD, XII/25, (2012/Gz)

___________, Demokraside nklp Olur mu?, Akam, 4 Kasm 1952.

___________, Dnya Ne le Megul, Biz Hala Nelerle Urayoruz!, Akam, 12 Kasm 1952.

___________, Demokrat Parti Hesap Veriyor, Akam, 29 Kasm 1952.

___________, Medeni nsanlar Gibi Dnp Konumay Biraz rensek, Akam, 1 Aralk 1952.

Trkiye Tarihi 4, Kolektif Eser, Cem Yaynevi, stanbul, 2000.

URAN, H., Merutiyet, Tek Parti, ok Parti Hatralarm (1908-1950), Trkiye Bankas Yay., stanbul, 2008.

UYAR, H., Tek Parti Dnemi Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Yay., stanbul, 1998.

YALMAN, A.E., Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim 2, Yayna Haz: Erol adi Erdin, Pera Turizm ve Ticaret Yay., stanbul, 1997.

YILMAZ, E.,Trkiyenin Demokrasiye Gei Yllar (1946-1950), Birey Yay., stanbul, 2008.

ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ SÜRECİ VE NECMETTİN...

Documents

Transcript of ÇOK PARTİLİ HAYATA GEÇİŞ SÜRECİ VE NECMETTİN...