Post on 21-Jan-2017
BAXIYEVA NRMN NVR QIZI
hquq zr flsf doktoru
NZBAT HQUQ MBAHSLR
ZR NZBAT MHKM CRAATI
(NZR ASPEKTLR)
BAKI 2014
2
Elmi redaktor: H.S.Qurbanov
Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyasnn Flsf v Hquq
nstitunun Dvlt v hquq nzriyysi, mlki hquq v mlki proses
bsinin mdiri, hquq zr elmlr doktoru, professor
Ryilr: A. M. Qasmov
hquq zr elmlr doktoru, professor
M.S.Aslanov
hquq zr flsf doktoru
Baxyeva N..
nzibati hquqi mbahislr zr mhkm icraat
(nzri aspektlr). Bak, E.L. NP MMC, 2014, 400 sh.
Bu monoqrafiyada inzibati hquqi mbahislr zr mhkm
icraatinin nzri aspektlri kompleks kild aradrlr.
Monoqrafiyada hquqi dvltd inzibati mhkm icraatnn
mahiyyti, onun xsusiyytlri, inzibati prosesd yeri v rolu, inzibati
mhkm icraatnn predmeti kimi inzibati mbahis anlay, onun strukturu
v nvlri, inzibati mhkm icraatinin modellrinin mumi sciyysi,
anqlosakson v roman-german hquq sistemli lklrd inzibati mhkm
icraatinin xsusiyytlri, elcd Azrbaycan Respublikasinda inzibati
mhkm icraatinin normativ-hquqi saslar tdqiq edilir.
Monoqrafiyadan tlblr, magistrantlar, doktorantlar, ali thsil
mssislrinin hquq fakultsinin mllimlri, eyni zamanda praktik iilr
faydalana bilrlr.
0502000001
N-651(08)2014
N.Baxyeva, 2014
3
GR
Vtndala hakimiyyt, dvlt v onun qurumlar arasn-
dak qarlql mnasibtlr bir problem kimi hmi btn
briyytin diqqtini zn kmidir. Hl H..Qrotsi,
J.J.Russo v bir ox digr mtfkkirlr dvlt hakimiyytinin
zbanalqlarna dair oxsayl faktlar thlil edrk onun mh-
dudladrlmasnn vacibliyi bard fikirlr irli srmlr.
Coxsrlik tarixi olan dvlt-vtnda mnasibtlri siyasi-
hquqi fkrin mhm institutlarndan olmaqla yana, tdricn
hquqi dvltin d fundamental saslarndan birin evrildi.
Vtndalarn siyasi hakimiyyt tsir etmk imkan onlarn
dvlt etimadnn formalamasna kmk edn mhm meyar-
lardan biri kimi qbul olundu. Demokratiya, insan hquq v
azadlqlarna hrmt hquqi dvltin tkklnn zruri
rtlrin, vtndalarn hquq, azadlq v mnafelrinin, mu-
mi (ictimai) maran qorunmas n real mexanizmlrin
formaladrlmas is hquqi dvltin z mahiyytindn irli
gln strateji vziflrindn birin evrildi.
Azrbaycan Respublikas z dvlt mstqilliyini brpa
etdikdn sonra cmiyytin glck inkiaf hquq sahsind
islahatlarn hyata keirilmsini, tamamil yeni mtrqqi v
demokratik dyrlr saslanan hquq v mhkm sisteminin,
qanunvericilik bazasnn formaladrlmasn da tlb edirdi.
mummilli lider Heydr liyevin rhbrliyi il hazrlanm ilk
milli Konstitusiyamzda insan v vtnda hquq v azadlqlar
ali dyr kimi qiymtlndirilmi, onlarn qorunmas qanunve-
ricilik, icra v mhkm hakimiyyti orqanlarnn vzifsi kimi
myyn edilmidir. Hquqi dvltin mhm prinsiplri kimi
4
insanlarn tbii, ayrlmaz v blnmz hquqlarnn geni kom-
pleksi sas Qanunda n yksk sviyyd tsbit olunmu,
onlarn hquqi vasitlrl etibarl kild mdafisinin rhbr
prinsiplri qanunvericilikd z ksini tam dolunluu il tap-
mdr.
AR Konstitusiyasnn sas insan v vtnda hquqlar v
azadlqlar adl III fslind insanlara doulduu andan mnsub
olan hquq v azadlqlarn hr birinin mzmunu, onlarn tminat
v mdafi mexanizmi myynldirilmidir. nsan v vtn-
da hquqlarnn v azadlqlarnn pozulmas il laqdar yara-
nan mbahislri mhkmlrin hll etdiyi tsbit edilmidir.
Hquq dbiyyatnda haql olaraq qeyd olunur ki, cmiyytd
nizam-intizamn v min-amanln dstklnmsind, qanun-
uluun tmin olunmasnda, mbahislrin stabil hllind mh-
kmlr dvltin sas funksiyalarndan birini hyata keirirlr1.
Masir dvrd insan hquqlarnn v azadlqlarnn tmin
olunmas v mdafisi sahsind hyata keiriln islahatlar, o
cmldn yeni qanunvericilik aktlarnn qbul edilmsi, qv-
vd olan qanunvericiliyin tkmilldirilmsi, yeni mhkm
sisteminin yaradlmas, inzibati orqanlarn vahid icraat qay-
dalarnn, inzibati orqanlarn faliyyti zrind mhkm
nzartinin myyn olunmas, hquqlarn mdaf mexaniz-
minin, milli qanunvericiliyinin Avropa hquq mkannda fa-
liyyt gstrn beynlxalq standartlara uyunladrlmas lkd
aparlan islahatlar srasnda mhm yer tutur.
Mlum olduu kimi, hquqi dvltin sas tlblrindn biri
d dvltin qarsnda msuliyytinin myyn olunmas,
1 Principles for Judicial Administration: Governance, Case Administration, Essential
Functions and Funding. Draft Report. National Centerfor State Courts - V3 DRAFT
7-15-2010, p. 8
5
lkd demokratik tsisatlarn rolunun artmas, dvlt orqan-
larnn faliyytind zbanala yol verilmmsi n vtn-
dalarn z hquq v mnafelrin toxunan aktlardan, hrkt v
hrktsizlikdn mhkmy mracit etmk hququnun tsbit
edilmsi v real imkannn olmasdr. Real mhkm nzar-
tinin mvcudluu hakimiyyt slahiyytlrin v ictimai tsir
gcn malik olan inzibati orqanlara qar vtndan sas
gvnc yeri hesab olunur.
Hquqi dvlt quruculuu yolunda inamla addmlayan res-
publikamzda aparlan mqsdynl v ardcl islahatlar prose-
sind insan v vtnda hquqlarnn mdafisin maneilik ya-
radan srndrmiliy v brokratik yanamalara, khnlmi
idarilik sullarna, zbanala, korrupsiya v rvtxorluqla
mbarizy mhm nm verilir. daretmnin sadldirilm-
si, vtndalarn dvlt orqanlarna mracitlrinin vaxtnda v
lazmi qaydada cavablandrlmas, inzibati orqanlarn z sla-
hiyytlrindn sui-istifad etmsinin qarsnn alnmas, vtn-
dalarn hquq v mnafelrinin sassz mdaxillrdn qorun-
mas n real tminat mexanizminin formaladrlmas prioritet
msllrdn biri kimi x edir. Qanunvericilikd hakimiyyt
slahiyytin malik olan inzibati orqann qanunsuz inzibati
aktndan v hrktindn (hrktsizliyindn) vtndalarn h-
quqlarnn mdafisinin bir ne mexanizmi nzrd tutul-
mudur ki, onlardan biri d inzibati mhkm icraatdr.
Dvlt mhkm icraatnn bu formas vasitsil vtnda-
larn hquqlarnn v maraqlarnn hakimiyytin sassz mda-
xillrindn qorunmasna zmant verir. Masir dvrd vtn-
dalarn v hquqi xslrin hquq v azadlqlarn tmin edn,
yksk sviyyd tkil olunmu inzibati mhkm icraatnn
mvcudluu hquqi dvltin mhm lamtlrindn biri kimi
6
xarakteriz olunur. Hquqi dvltin mzmunu v prinsiplri il
qrlmaz laqd olan inzibati mhkm icraat inzibati orqan-
larn qanun rivsind faliyyt gstrmsini, zbanala v
srndrmiliy, korrupsiya hallarna yol vermmsini tmin
etmy ynln hquqi mdaf vasitsi kimi x edir.
Hyata keiriln islahatlar dvltl cmiyyt, inzibati
orqanlar il vtndalar arasndak mnasibtlrin qurulmasna
dair masir tsvvrlr saslanr. slahat tdbirlri mvafiq
olaraq dvlt -vtnda mnasibtlrin yeni yanama, sosial
narazlqlarn aradan qaldrlmasna, inzibati orqanlarn qanuni
v smrli faliyytinin yeni hlli yollarnn myynldi-
rilmsin zrurti d z xard v ona masir yanama trzinin
labdly qbul olundu. Bununla laqdar olaraq qanunveri-
cilikd kkl dyiikliklr edildi, mhm normativ aktlar qbul
olundu, mhkm sistemi yenidn quruldu, inzibati mhkm
icraat mhkm icraatnn mstqil vasitlrindn biri kimi
formaladrld. nzibati mhkm icraatnn mhkm icraatnn
mstqil vasitlrindn biri kimi formaladrlmas inzibati or-
qanlarn cmiyyt qarsnda msuliyyt mexanizmini, onlarn
qbul etdiklri hr bir qrara, hrkt v ya hrktsizliy gr
qaldrlan inzibati iddiada cavabdeh olmaq ehtimalnn real icra
mexanizmini tkil edir. nzibati mhkm icraat inzibati or-
qanlarn faliyytind qanunuluun, ffafln v smr-
liliyinin tmin olunmas, korrupsiyann qarsnn alnmas n
hmiyytli vasitdir. Bel bir potensiala malik hquqi mdafi
v nzart mexanizminin tdqiqat mvzusu qismind tdqiqi bu
baxmdan xsusi aktuallq ksb edir.
Bellikl, lknin demokratiklm, insan hquq v azad-
lqlarnn tminat sahsind yksk nailiyytlr qazanmas bila-
vasit vtnda cmiyyti quruculuuna hesablanm mhkm-
7
hquq islahatlar il respublikann sosial-iqtisadi inkiaf dina-
mikasnn uzladrlmas nticsind mmkn oldu. Maddi
inzibati hququn inkiaf etdirilmsi n prosessual qanun-
vericiliyin formaladrlmasnn v tkmilldirilmsinin zru-
riliyi qbul olundu v bu aparlan hquqi islahatlarn da sas
istiqamtlrindn biri kimi x etdi.
30 iyun 2009-cu il tarixd qbul ediln v 2011-ci il yan-
varn 1-d qvvy minn Azrbaycan Respublikasnn nzibati
Prosessual Mcllsinin (bundan sonra qsaca olaraq AR PM
adlandrlacaq) qbulu il inzibati mhkm icraatnn hquqi
bazas formaladrld, inzibati mbahislrl bal mnasibt-
lrin spesifikliyi nzr alnaraq onlarn mhkmd baxna
ixtisasladrlm yanama qanunvericilikd z tsbitini tapd.
AR PM-in qbuluna qdr mlki prosessual qanunvericilikl
mumi qaydada tnzimlnn, iddiann xsusi nv hesab
olunmayan inzibati iddialarn nvlri, mhkmd inzibati iin
qaldrlmas qaydas, inzibati mhkm icraatnn sas prinsip-
lri hazrda inzibati prosessual qanunvericilikl myyn
olunur. nzibati mhkm icraatnn itiraklarnn, iddia md-
dtinin, mhkm qaydasnda ttbiq ediln mvqqti xarakterli
mdafi tdbirlrinin qanunvericilikd tsbit olunmas inzibati
mhkm icraatnn btvlkd mhkm icraatnn mstqil
formalarndan biri kimi spesifk xsusiyytlrl rtlndiyini
ifad edir. AR PM inzibati prosessual hquq normalarn
myyn sistemldirilmi qaydada nzrd tutan vahid qanun-
vericilik akt olub, inzibati orqanlarn aktlarndan v ya hr-
ktlrindn (hrktsizliyindn) vtndalarn mhkmy
ikayt qaydasn, inzibati iin qaldrlmas v hlli qaydalarn
tnzimlmyir.
8
AR PM-in qbulu il milli hquq elmind yeni bir hquq
sahsinin-inzibati prosessual hququn da bnvrsi qoyuldu.
vvllr inzibati hququn predmeti kimi dar kild yrniln
mvzulardan biri olan inzibati mhkm icraat artq inzibati
prosessual qanunvericilik bazasna saslanan hquq institutlar
kimi x edir. Tdqiqat mvzusunun aktualln rtlndirn
mhm sbblrdn biri d mhz bundan ibartdir.
lkd ictimai-siyasi hyatn btn sahlrind islahatlarn
getdiyi v vtndala inzibati orqan arasndak mnasibtlri,
inzibati orqann faliyyt qaydas bard yeni yanama trzinin
formaladrld bir dvrd mvzunun tdqiqi xsusi aktuallq
ksb edir. nki, inzibati mhkm icraat inzibati orqanlarn
msuliyyt mexanizminin, inzibati davran qaydalarnn forma-
ladrlmasnn mhm hrktverici qvvsidir. Hl hazrlq
icraat zaman inzibati orqan proses itiraks kimi xsn
mhkmy glmk bard hakimin srncamn alarkn onun
msuliyyt mexanizmi i dr. O, barsind ikayt olunan
akt v ya hrkti (hrktsizliyi) barsind dnr, etiraz v
ya izahatnn mzmunu, z hrktini nec saslandrmaq v ya
barq sazii balamaq bard dnr. Onun msuliyyt me-
xanizmi hm tabeilik qaydasnda zndn yuxar vzifli xs
balanacaq inzibati proses barsind izahat vermsi, hm d
mhkm qarsnda izahat vermkl vtndan inzibati
iddiasna qar hrktlrini (hrktsizliyini) saslandrmaa
borclu olmas il xarakteriz olunur. Bu sbbdn d tdqiqat
iind ictimai qnan hquqi kild ifad olunmas il balayan
v mhkm hakimiyytinin timsalnda dvltin tsiretm
mexanizmi il mayit olunan b cr msuliyyt mexanizmi
inzibati orqanlarn faliyytind qanunuluun, obyektivliyin v
smrliliyin mhm tminat mexanizmi kimi qiymtlndirilir.
9
Tdqiqatn aktualln rtlndirn mqamlardan birini d
masir dvrd inzibati mhkm icraatnn respublikamzda
mhkm icraatnn mstqil formas kimi tkkl mrhl-
sind olmas, inzibati-prosessual qanunvericiliyin milli qanun-
vericilik sisteminin formalamaqda olan dinamik sahsi olmas
tkil edir.
Oxucularn istifadsin tqdim ediln monoqrafiyada h-
quqi dvltd inzibati mhkm icraatnn mahiyyti, onun
xsusiyytlri, inzibati prosesd yeri v rolu, inzibati mhkm
icraatnn predmeti kimi inzibati mbahis anlay, onun
strukturu v nvlri, inzibati mhkm icraatinin modellrinin
mumi sciyysi, anqlosakson v roman-german hquq sistemli
lklrd inzibati mhkm icraatinin xsusiyytlri, elcd
Azrbaycan Respublikasinda inzibati mhkm icraatinin nor-
mativ-hquqi saslar trafl kild aradrlmdr.
10
I FSL
MASR HQUQ DVLTD NZBAT HQUQ
MBAHSLR ZR NZBAT MHKM
CRAATININ MAHYYT V ROLU
1.1. Hquqi dvltd inzibati hquqi mbahislr zr
mhkm icraatnn mahiyyti v xsusiyytlri
oxsrlik tarixi olan dvlt-vtnda mnasibtlri si-
yasi-hquqi fikrin mhm institutlarndan olmaqla yana, h-
quqi dvltin d fundamental saslarndan biridir. Demokratik,
hquqi dvlt n mhm hmiyyt malik olan, vtn-
dalarn dvlt etimadnn formalamana tsir gstrn v-
tnda - dvlt mnasibtlrinin sasnda vtndalarn haki-
miyyt tsir etmk imkan durur. Dnya tarixi tcrbsi gs-
trir ki, dvltl vtnda cmiyytinin mnasibtlrind he
vaxt tam ahngdarlq mvcud olmayb. Dvlti tmsil edn,
hakimiyyt slahiyytlrin malik olan mmurla vtnda ara-
snda maraqlarn toqqumas demk olar ki, hr bir dvrd mv-
cud olub. Bu toqqumann obyektiv sas da vardr. Bel ki,
ictimai maraqlarn ifadisi olan dvlt hm d qrup maraqlarn
ifad edir. ctimai maraq demokratik, hquqi dvltin qti v
son mqsdini tkil edir2. Ictimai maraqla qrup maraqlar is
he d hmi ayr-ayr frdlrin qanunla qorunan maraqlar v
hquqlar il st-st dmr. Buna gr d vtndan haki-
miyyt v dvlt qurumlar il qarlql mnasibtlri bir
2 Azrbaycan Respublikas Konstitusiya Mhkmsinin nzibati icraat haqqnda
Azrbaycan Respublikas Qanununun 2.0.1 v 2.0.2-ci maddlrinin rh edilmsin
dair 6 oktyabr 2012-ci il tarixli Qrar /www.constcourt.gov.az
11
problem kimi hmi tdqiqatlarn diqqtini zn clb edib.
Hl Hqo Qrotsi, Jan Jak Russo v bir ox digr mtfkkirlr
dvltin cmiyyt, vtndalarn maraqlarna mdaxil sla-
hiyytlrinin mhdudladrlmas vasitlri bard mxtlif
fikirlr irli srmlr. Masir hquqi dvltin vacib prin-
siplrindn biri olan hakimiyyt slahiyytlrinin, faliyyt
slublarnn, icraat qaydalarnn vahid kild tnzimlnmsi
fikri hl XVI srdn etibarn Feyerbaxn, Didyenin v Mon-
teskynn srlrind bu v ya digr formada z ifadsini
tapmdr. Hazrda is inzibati orqanlarda icraat qaydalarnn
vahid qanun sviyysind nizama salnmasnn hmiyyti
demokratik hquqi dvltlrd artq birmnal kild qbul
olunmudur3.
Mlum olduu kimi, 1991-ci ild Azrbaycan Respublikas
z dvlt mstqillyini brpa ets d, SSR-dn miras qalm
hquq v mhkm sistemi demokratik cmiyyt quruculuuna,
hquq v azadlqlarn smrli mdafi mexanizminin yaradl-
masna, azad v mstqil mhkm sisteminin formaladrl-
masna imkan vermirdi. Cmiyytin glck inkiaf mhkm-
hquq sahsind islahatlarn hyata keirilmsini, mtrqqi v
demokratik dyrlr saslanan hquq v mhkm sisteminin,
milli qanunvericilik bazasnn formaladrlmasn tlb edirdi.
Btn bunlar is yeni hquqi dvlt quruculuu konsepsiyasnn
zruriliyini z xarrd.
Bellikl, mhz ictimai-siyasi quruluun, dvltin mahiy-
ytinin dyimsinin nticsind inzibati islahatlara zrurt
meydana xd ki, bu da mvcud sosial-iqtisadi mnasibtlr
3 Krimov S..,Vliyeva G.M. nzibati icraat haqqnda Azrbaycan Respub-
likasnn Qanunu. Kommentariya. Bak: Hquq dbiyyat, 2006, s. 17
12
adekvat olan yeni mhkm-hquq sisteminin qurulmasn
rtlndirdi. nzibati v mhkm islahatlarn sas istiqamtl-
rindn biri d dvlt orqanlar il vtnda cmiyyti arasndak
mnasibtlri dyidirmkdn, inzibati dvlt konsepsiya-
snn hquqi dvlt konsepsiyas il vz olunmas n
mvafiq hquqi tsir mexanizmlrinin yaradlmasndan, masir
cmiyytin hyatnda dvltin rolunun yenidn nzrdn
keirilmsi kimi qlobal dncni ks etdirmkdn ibart idi.
Bel ki, brokratik aslln v iyerarxik tabeiliyin yerin
dvlt orqanlarnn faliyytinin demokratik norma v mexa-
nizmlrin yaradlmas, tkilati eviklik, ks mrkzlmy ke-
id, dvlt orqanlarnn funksiya v slahiyytlrinin geniln-
dirilmsi z nvbsind dvlt hakimiyyti orqanlar il vtn-
dalarn qarlql mnasibtlrinin yeni mexanizmlrinin il-
nib hazrlanmasn tlb edirdi.
12 noyabr 1995-ci ild mumxalq ssvermsi il qbul
edilmi Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas il lkd
hquqi, demokratik v dnyvi dvlt quruculuunun sas
qoyuldu. Xalqn iradsinin ifadsi kimi qanunlarn aliliyini
tmin edn hquqi, dnyvi dvlt quruculuuna, demokratik
qurulua tminat vermk Azrbaycan dvltinin sas niyytl-
rindn biri kimi sas Qanunda z hquqi tsbitini tapd.
Konstitusiyada insan v vtnda hquq v azadlqlarna geni
yer verildi, onlarn tminat dvlt siyastinin strateji hdf-
lrindn biri, dvlt orqanlarnn faliyytinin sas mqsdi kimi
myyn olundu. Hr ksin dvlt orqanlarnn, mssis v
tkilatlarn, ictimai birliklrin qrar v hrktlrindn mhk-
my ikayt vermk hququ tsbit olundu. sas Qanunda insan
v vtnda hquqlarnn v azadlqlarnn, Azrbaycan Respub-
13
likasnn vtndalarna layiqli hyat sviyysinin tmin edil-
msi dvltin ali mqsdi kimi myyn olunmu,4 Azrbaycan
Respublikas hquqi dvlt quruculuunu z n inkiaf yolu
sediyi z ksini tapmdr.
Dvltin ali mqsdin nail olunmasnda, mvafiq hquqi
mexanizmlrin yaradlmasnda, o cmldn mkmml qanun-
vericilik bazasnn formaladrlmasnda Azrbaycan Respub-
likas Prezidentinin 1998-ci il fevraln 22-d imzalad "nsan
v vtnda hquqlarnn v azadlqlarnn tmin edilmsi
sahsind tdbirlr haqqnda" Frman xsusi hmiyyt malik
oldu. Ulu ndrimiz trfindn tsdiq edilmi "nsan hquqla-
rnn mdafisin dair Dvlt Proqram" bu sahd ilk funda-
mental snd olub, mhkm-hquq sahsind institusional isla-
hatlarn aparlmasna, yeni mhkm-hquq sisteminin yaradl-
masna, hminin, hquq mhafiz faliyytinin tkmilldiril-
msin d tkan verdi.
Tdricn hquqi dvlt quruculuu ynnd aparlan isla-
hatlar prosesind inzibati orqanlarn vahid icraat qaydalarna
sasn faliyyt gstrmsin, vtndalarn hquqlarnn v
maraqlarnn inzibati orqanlarn qanunsuz aktlarndan v
hrktindn (hrktsizliyindn) qorunmasna zrurt yarand.
Azrbaycan Respublikasnn nsan hquqlar zr mvkkilinin
(Ombudsmann) d ilk illik mruzsind gstrilmidi ki, vtn-
dalarn dvltin idar olunmasnda itirak etmk hququndan
daha dolun istifad etmsi n inzibati prosedurlarn, vtn-
dalarn mracitlrin baxlmas qaydalarnn dqiqldirilm-
4 Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas. Bak: , 2013, .11
14
sin v tkmilldirilmsin, vtndalarn v onlarn birlikl-
rinin dvlt v yerli znidar orqanlarndan mlumatlarn ld
edilmsinin asanladrlmasn tnzimlyn bir sra qanunlarn
qbul edilmsin v qvvd olan qanunlara lav v dyiiklik-
lr olunmasna ehtiyac duyulur5.
Bellikl, inzibati orqanlarn hams n vahid icraat
qaydalarnn, onlarn faliyytinin vahid kild tnzimlnmsi
meyarlarnn myynldirilmsi vtndalarn dvlt etima-
dnn formalamasna tsir edn mhm amil kimi nzr alnd.
Keiriln islahatlar hakimiyytl vtnda, dvltl cmiyyt,
inzibati orqanla vtnda arasndak mnasibtlrin qurulmasna
dair masir tsvvrlr sasland. Dvlt quruculuunun in-
kiaf tempi mvafiq olaraq vtnda-dvlt mnasibtlrin
yeni yanamaya, dvltl vtnda arasndak mnasibtlrin
vtnda - hquqi dvlt prizmasnda hll olunmasna zrurti
d ortaya qoydu. Hquqi dvlt quruculuu yolunda uurla ad-
dmlayan Azrbaycan Respublikasnda bu problem masir
yanama trzi nmayi etdirilrk silsil hquqi tdbirlr hyata
keirildi. Qanunvericilikd kkl dyiikliklr edildi, mhkm
sisteminin strukturu, faliyyt slubu dyidirildi, mhkm-
lrin qrarlarnn qanuniliyi zrind prokuror nzarti aradan
qaldrld. nsan hquqlarnn v azadlqlarnn tmin olunmas
v mdafisi sahsind hyata keiriln islahatlar, o cmldn
yeni qanunvericilik aktlarnn qbul edilmsi, qvvd olan
qanunvericiliyin tkmilldirilmsi, pillli mhkm siste-
minin, yeni mhkmlrin yaradlmas il hquq infrastruk-
5Azrbaycan Respublikasnn nsan Hquqlar zr Mvkkilinin (Ombudsmann)
ilk illik mruzsi (qsa icmal). Bak, 2003
15
turunun genilndirilmsi, inzibati orqanlarn vahid icraat qay-
dalarnn, inzibati orqanlarn faliyyti zrind mhkm
nzartinin myyn olunmas, hquqlarn mdafi mexaniz-
minin, milli qanunvericiliyin Avropa hquq mkannda fa-
liyyt gstrn beynlxalq standartlara uyunladrlmas isla-
hatlarn strateji istiqamtlri srasnda mhm yer tutdu.
Dvltl vtnda cmiyyti arasnda qarlql laqnin
inkiaf etdirilmsi, inzibati orqanlarn vtnda mmnunluuna
ynmlik, yksk msuliyytl v pekarlqla sciyylnn
faliyyt slubunun formaladrlmas n ardcl tdbirlr
hyata keirildi. nzibati orqanlarn faliyytind srndrm-
iliy v brokratik yanamalara, subyektivliy, khnlmi
idarilik sullarna, zbanala, korrupsiya v rvtxorluq
hallarna qar mbariz dvlt siyastinin strateji hdflrin
evrildi. nzibati icraatn sadldirilmsi, vtnda mracit-
lrinin vaxtnda v lazmi qaydada cavablandrlmas, inzibati
orqanlarn z slahiyytlrindn sui-istifad etmsinin qar-
snn alnmas, vtndalarn hquq v mnafelrinin sassz
mdaxillrdn qorunmas n real tminat mexanizminin for-
maladrlmas mqsdil inzibati qanunvericilikd ciddi
islahatlar hyata keirildi. Hquq infrastrukturunun inkiafi il
laqdar yeni mhkmlrin yaradlmas, mhkm sisteminin
beynlxalq standartlara uyun qurulmas, vtndalarn
mhkm orqanlarna mracit imkannn genilndirilmsi,
hquq v azadlqlarn smrli mdafi mexanizminin
yaradlmas kimi vziflr n plana xd.
Tdricn lkd smrli idariliyin, vtndalarn hquq
v azadlqlarnn, qanunla qorunan maraqlarnn real tminat
mexanizmi, inzibati orqanlarn faliyytind qanunuluu tmin
edn, onlarn qrarlarna v hrktlrin (hrktsizliyin)
16
nzart edn, vtndalara inzibati aktlara tsir gstrmk
imkann tmin edn yeni mexanizmlr formaladrld. nsan
hquq v sas azadlqlarnn qorunmasna tminat kimi demok-
ratik idaretm v vtnda cmiyytinin brqrar edilmsin
nail olmaq alternativsiz yol kimi seildi. Avropa nsan hquqlar
Konvensiyas v 50-y yaxn digr konvensiya milli qanunve-
ricilik sisteminin trkib elementlrin evrildi. Xsusil vur-
ulamaq lazmdr ki, "Azrbaycan Respublikasnda insan hquq
v azadlqlarnn hyata keirilmsinin tnzimlnmsi haq-
qnda" AR-nn 24 dekabr 2002-ci il tarixli Konstitusiya Qanu-
nunun qbulu 1950-ci il Avropa Konvensiyasnn implemen-
tasiyas istiqamtind mhm addmlardan biri oldu.
Azrbaycan Respublikas Prezidentinin 28 dekabr 2006-c
ild imzalad "Azrbaycan Respublikasnda insan hquqla-
rnn mdafisi zr Milli Faliyyt Plan" insan hquqlarnn
tmin edilmsi prosesinin keyfiyytc yeni mstviy kem-
sin, dvltl vtnda cmiyyti arasnda trfdalq mnasi-
btlrinin yaradlmasna xidmt edn mhm tdbirlrdn biri
olub, hquq v azadlqlarn tmini n grln ardcl
tdbirlrin genilndirilmsind, hquq-mdafi v nzart
mexanizmlrinin tkmilldirilmsind yeni mrhlnin balan-
c kimi x etdi. Hssas v daim konseptual yanamalarn
myyn olunmasn tlb edn hquq v azadlqlarn, qanuni
maraqlarn qorunmas sahsind tnzimlyici milli mexanizm-
lrin daha da tkmilldirilmsi inzibati orqanlarn faliyyti
sahsind ardcl tdbirlrin hyata keirilmsi zrurtini d z
xartd. Bellikl, demokratik, hquqi dvltin qanunun aliliyi,
insan hquqlar v sosial dalt kimi fundamental saslarnn
mhkmlndirilmsin ynln dvlt siyastinin trkib hisssi
kimi hquq siyasti inzibati orqanlarn faliyytin real v
17
smrli nzart mexanizminin formaladrlmasna istiqamt-
lndi.
lkd hyata keiriln ardcl islahatlar nticsind
inzibati hququn strukturu xeyli dyiikliklr mruz qald,
vtnda nzarti, inzibati dliyy, inzibati mhkm icraat
kimi institutlar xsusi aktuallq ksb etdi. Aparlan islahatlar
nticsind dvlt daha ox sosial ziddiyytlri aradan qaldran
orqanizm evrildi v onun faliyytind hakimiyyt blgs,
qanunun aliliyi, mhkmnin yksk rolu v s. kimi demokratik
prinsip v dyrlr n plana xmaa balad. Dvlt orqan-
larnn faliyytind smrni, onlarn msuliyytini artrmaq
n qanunvericiliy kkl dyiikliklr edildi, institusional
islahatlar aparld, dvlt orqanlarnn faliyytind paralelliyi
v tkrarl aradan qaldrmaq mqsdil onlarn funksiyalar
dqiqldirildi, ixtisarlar aparld, bir sra yeni qurumlar yara-
dld. Demokratik institutlarn inkiafnn tmini n onlarla
mkdalq strategiyas prioritet istiqamt evrildi. Onlara
dvlt orqanlarnn faliyytin, inzibati aktlara dair mlumat-
lara x n imkan yaradld. lkd demokratik, hquqi
dvlt quruculuu v smrli idaretm sisteminin forma-
ladrlmas istiqamtind aparlan ardcl v mqsdynl
tdbirlr nticsind bu gn inzibati mhkm icraat inzibati
hququn aktual institutlarndan birin evrilmidir.
nnvi inzibati hquq vtndan dvlt qarsndak vzi-
flrini myynldirrk onu sadc bir obyekt kimi nzrd
tuturdusa, masir inzibati hquq ksin olaraq, ilk nvbd
dvltin vtndaa mnasibtd vziflrini nzrd tutur.
nnvi inzibati hquq repressiv xarakter malik olduu halda,
milli inzibati hquqa preventivlik xasdir. Masir inzibati hquq
dbiyyatlarnda gstrilir ki, hquqi dvltl inzibati hquq o
18
qdr yaxndr ki, hansnn sbb, hansnn ntic olduuna dair
sual da yarana bilr6. Masir inzibati hquq inzibati orqanlarn
faliyyti prosesind insan v vtndan hquq v azadlqla-
rnn tmini, onlarn icra hakimiyyti orqanlarnn zbana-
lndan mdafi vasitlrinin daha drindn yrnilmsi ten-
densiyasn nmayi etdirir. Baqa szl, vvllr vtndaa
qar olan inzibati hquq indi ksin onun xeyrin x edir. Bu
xsusiyytlr hazrda yeni inzibati hququn hquqi dvltin
prinsiplrin saslandna v dvltl vtnda arasndak m-
nasibtlrd hququn aliliyinin tmin edilmsin ynldiyini bir
daha tsdiq edir. Bu baxmdan hquq dbiyyatnda haql olaraq
gstrilir ki, masir inzibati hquq inzibati orqan v vtndan
konstruktiv qarlql mkdalna ynlir v bu mqsdl
inzibati orqana evik faliyyt imkan verir7.
Bildiyimiz kimi, hquqi dvltin tkkl demokratiya,
insan v vtnda hquqlarna hrmt olmadan mmkn de-
yildir. Tsadfi deyildir ki, br tarixinin btn inkiaf mr-
hllrind, bir ictimai-siyasi formasiyann digri il vzln-
msi il nticlnn inqilabi dyiikliklrd insan hquqlarnn
real tminat n daha lverili raitin yaradlmas sas
mqsdlrdn biri olmudur. Mvafiq olaraq hquqi dvlt
quruculuu yolunda addmlayan Azrbaycan Respublikasnda
da inzibati orqanlar trfindn insan hquq v azadlqlarnn
hyata keirilmsini tmin etmk v qanunun aliliyin nail
olmaq n nvbti addm kimi 21 oktyabr 2005-ci ild nzi-
bati icraat haqqnda AR-nn qanunu qbul olundu. Vtnda
6 Mehdiyev F.S. nzibati idaretm hququ: Drs vsaiti. Bak: Qafqaz Universiteti
yaynlar, 2008, s. 35 7 Herrmann T., Knudson R.Hye. Azrbaycan Respublikasnn yeni inzibati hququna
giri. Bak: Hquqi dbiyyat, 2006, s. 11
19
cmiyytinin btn sahlrin tsir edn bu qanun inzibati
idariliyin sadldirilmsin v rasionalladrlmasna, inzi-
bati icraatda vtndalarn mvqeyinin mhkmlndirilmsin,
hminin, inzibati orqanlarda icraat qaydalarnn vahid norma-
larnn myynldirilmsin xidmt edir. Milli qanunvericilik
tarixind ilk df olaraq nzibati icraat haqqnda AR qanunu
il inzibati icraatn hquqi saslar, prinsiplri v prosedur
qaydalar myyn olundu. Hququn v hquqi dvltin ha-
mlqla qbul olunmu prinsiplrinin inzibati icraatn hyata
keirilmsi zaman birbaa ttbiq olunmas bard mdda
qanunda z ksini tapd8.
Mlum olduu kimi, hquqi dvlt, demokratiya, hquq v
azadlqlara hrmt bir-biri il zvi kild bal olmaqla yana,
hm d bir-birini rtlndirn amillrdndir. Elmi dbiyyatda
haql qeyd olunur ki, hquqi dvlt yalnz demokratik qaydann
ld edilmsi v qorunmasnda mntzmliyi v ardcll t-
min edn formal qanunuluu deyil, hminin, insan hquq-
larnn v azadlqlarnn tannmasna v hrmt edilmsin sas-
lanan dalti ks etdirir9.
Strateji vziflrindn birini vtndalarn hquq v mna-
felrinin qorunmas tkil edn masir hquqi dvltd insan v
vtnda hquqlarnn v azadlqlarnn hrtrfli qorunmas
tmin edilir, bu hquq v azadlqlarn srbst kild v mh-
dudladrlmadan hyata keirilmsi n rait yaradlr. Bu cr
dvltin konseptual saslarndan birini mhz hakimiyytl
vtnda cmiyytinin qanun v mhkm qarsnda brabrliyi
8 nzibati icraat haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu. Bak: Qanun, 2013
9 Abullayev ., Azarov A., Hfner K., Ryter V. nsan hquqlar. Beynlxalq v milli
mdafi mexanizmlri. Bak, 2008, s. 40
20
tkil edir. Hquqi dvltd vtndalarn hquq v azadlq-
larnn mdafisi n mvafiq vasitlr, mexanizmlr tsis
edilir. Bu mexanizmlr dinamik olub, ictimai hyatdak dyi-
ikliklr uyun qaydada inkiaf edir v tkmillir.
Masir hquqi dvltd insanlarn hquq v azadlqlarnn
mdafisi mexanizminin sas prinsiplrindn birini d bir ne
mdafi vasitsinin, dflrl mdafi imkannn mvcud ol-
mas tkil edir. Pozulmu hquqlarn v qanunla qorunan
mnafelrin mdafi olunmas n eyni zamanda bir ne
alternativ mdafi vasitsinin mvcudluu vtndaa imkan
verir ki, ikayti tmin olunmad, xarlan qrar onu tmin
etmdiyi tqdird digr mdafi vasitsindn istifad etsin.
Fikrimizc, alternativ mdafi mexanizmini mdafi vasi-
tlrinin yalnz oxluuna deyil, hm d smrli v ilk olma-
sna saslanan, mbahisnin daha tez v operativ hllin, inzi-
bati mhkmlrin i ykn azaltmaa imkan vern, qeyri-
prosessual mdafi vasitlrindn prosessual mdafi vasit-
lrin keid imkan kimi x edn sistem kimi qiymtln-
dirmk olar.
Polis dvltinin masir hquqi dvlt evrilmsind
mhm rol oynam inzibati mhkm icraat da mdafi
mexanizmlrdn biri olub, inzibati orqanlarn faliyytin
mhkm nzartini hyata keirmkl vtndalarn hquq-
larnn v mnafelrinin real mdafi vasitsi kimi x edir.
Hquqi dvltin adndan x edrk faliyyt gstrn hr
bir orqann v ya vzifli xsin qanunuluq prinsipin riayt
etmsi, onlarn faliyyti zrind mhkm nzarti vtn-
dalarn onlarn zbana hrktlrindn qorunmasnn mhm
tminat vasitsidir. Bu prinsipin hyata keirilmsi n real
tminat mexanizminin formaladrlmas da hquqi dvltin
21
zruri lamtlrindn biridir. Hquq dbiyyatnda haql olaraq
qeyd edilir ki, prinsip nzriyydn onunla frqlnir ki, hquqda
onun sasl v sistem kimi realiz edilmsi n mexanizm olur.
Bel mexanizmi olmayan mdda sadc fiksiyadr10. Hquqi
dvltin sas tlblrindn birini dvltin vtnda qarsnda
msuliyyt damas, lkd demokratik tsisatlarn rolunun
artmas, dvlt orqanlarnn faliyytind zbanala yol
verilmmsi n vtndalarn z hquq v mnafelrin
toxunan aktlardan mhkmy mracit etmk imkannn tsbit
edilmsi tkil edir. dbiyyatda haql qeyd olunur ki, inzibati
hakimiyytin subyektlrinin faliyyti hquqi normalar vasit-
sil myyn qaydaya salnmal, onlar mhkm trfindn
yoxlanlmal, lv edilm imkan yolu il vtndalarn hquq
v azadlqlar brpa olunmal, inzibati orqann faliyyti z-
rind mhkm nzarti tmin edilmlidir11. Hquqi dvltin
qurulmas onun ayrlmaz institutu olan inzibati mhkm
icraatn inkiaf etdirmdn mmkn deyildir. Azrbaycan Pes-
publikasnn Konstitusiya Mhkmsinin qrarnda da gs-
trildiyi kimi, inzibati orqanlarn qbul etdiklri inzibati aktlarn
v publik hquq sahsindki digr faliyytlrin zrind mh-
km nzartinin mvcudluu hquqi dvltin sas lamtl-
rindn biridir12.
Mhz bu yanamaya mvafiq olaraq, qanunda maraql
xsin inzibati aktn mbahislndirilmsi il laqdar olmayan
10 sgrov Z.A. Konstitusiya hququ: Drslik.Bak: Bak Universiteti nriyyat,
2006, s. 122 11 Abdullayev A.O., Qdimliyev A.R. nzibati proses. Mhazir kursu. Bak: Qanun,
2012, s. 112 12 Azrbaycan Respublikas Konstitusiya Mhkmsinin nzibati icraat haqqnda
Azrbaycan Respublikas Qanununun 2.0.1 v 2.0.2-ci maddlrinin rh edilmsin
dair6 oktyabr 2012-ci il tarixli Qrar / www.constcourt.gov.az
http://www.constcourt.gov.az/
22
digr hallarda da, o cmldn inzibati icraat mddtind inzibati
orqan trfindn inzibati aktn qbul olunmad hallarda13,
mcburi icra tdbirlrinin ttbiq edilmsi haqqnda inzibati
aktdan14, kompensasiyann dnilmsindn imtina olunmas
haqqnda inzibati orqann qrarndan15, hminin, inzibati
ikaytin verilmsindn asl olmayaraq, mvqqti xarakterli
mdafi il bal mhkmy mracit etmk hququ tsbit
olundu16.
Hminin hazrda qvvd olan qanunvericilikd inzibati
aktn lvi, etibarsz saylmas il yana, dn bard
mslnin d inzibati mhkm icraatnda hll olunmasna yol
verilir. Bu, artq icra olunmu mbahisli inzibati aktn mmkn
zrrli nticlrini aradan qaldrmaq n mhm hmiyyt
ksb edir. crann dnn tlb etmk - iddiann mbahis-
lndiriln inzibati aktn lv olunmas zaman yaranan v onun
mvafiq rizsinin sasnda hyata keiriln el hququdur ki,
mhkm bu hququn tmini n inzibati orqann zrin
icrann nticlrini aradan qaldrmaq bard hdlik qoya bilr.
Geriy dn olmayan icra ba verdiyi tqdird, yni, inzibati
aktn icrasnn nticlrini aradan qaldrmaq mmkn olmad
tqdird is, mhkm inzibati orqan trfindn iddiaya
kompensasiyann dnilmsi bard qrar qbul ed bilr.
Qeyd edk ki, hquq dbiyyatnda dvlt idaretmsinin,
13 nzibati icraat haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu. Bak: Qanun,
2013, s. 31 14 nzibati icraat haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu. Bak: Qanun,
2013, s. 39 15 nzibati icraat haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu. Bak: Qanun,
2013, s. 40 16 nzibati icraat haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu. Bak: Qanun,
2013, s .42
23
inzibati orqanlarn faliyyti zrind hyata keiriln mhkm
nzartinin vahid ad formalamayb. Mxtlif lklrin qanun-
vericiliyind, elmi tdqiqatlarda o, inzibati mhkm icraat,
inzibati yarg,inzibati dliyy, inzibati mbahislr zr
icraat kimi mxtlif cr adlandrlr. Msln, Rusiyada
inzibati dliyy, Trkiyd is idari yar terminindn
istifad olunur. nzibati mhkm icraatnn adnda olduu kimi,
onun elmi anlayna da mnasibtd vahid yanama mvcud
deyil, eyni zamanda demk olar ki, he bir lk qanunveri-
ciliyind inzibati orqanlarn faliyytin mhkm nzarti
mexanizminin vahid leqal anlay myyn olunmayb17.
Masir dvrd xarici lklrin inzibati hquq doktri-
nalarnda inzibati dliyynin mzmununa dair iki sas yanama
formalamdr. Hddindn artq geni yanamaya sasn,
inzibati dliyy publik administrasiyann myyn riv
daxilind faliyytini tmin edn mxtlif tbit malik
institutlarn mcmusu v yaxud, pozitiv hququn administrasiya
trfindn pozulmasnn qarsn almaq n istifad ediln
tminatlarn v vasitlrin mcmusu kimi qiymtlndirilir18.
Qeyd etmk lazmdr ki, inzibati mhkm icraatnn (inzibati
dliyynin) mzmununa bel geni yanama nnvi olaraq
italyan hquq doktrinas n sciyyvidir19.
nzibati mhkm icraatnn anlayna daha dar anlamda
yanaanlar is inzibati dliyyni idaretm sahsind publik
17 .., .. :
. , //
. .. ., . 2008, 3, s. 208212 18 .. // , 2006, 1, . 39; ..
//
. .: , 1999, .104 19 : ..: , 2003, .189
24
administrasiya il frdlr arasnda yaranan mbahislrin
mhkm prosesi formasnda baxlb hll olunmas kimi
myyn edirlr20. nzibati dliyyni adtn publik hakimiyyt
orqanlarnn itirak il yaranan hquqi mbahislr baxmaq
slahiyytin malik olan xsusi inzibati mhkmlrin v
kvazmhkm orqanlarnn faliyyti il d laqlndirirlr21.
Byk Britaniya, Almaniya v Fransa v bir sara digr dv-
ltlrin hquq sistemlri n sciyyvi olan bel yanama22
Azrbaycann da hquq dbiyyatnda mdafi olunur. Bel ki,
.M.Cfrov inzibati dliyy il inzibati mhkm icraatn
eynildirrk yazr ki, inzibati dliyy - dvlt orqanlar il
vtndalar arasnda inzibati idarilik sahsind yaranan
mbahislr mhkmlr trfindn baxlmasnn v hll
edilmsinin prosessual qaydasdr23.
Masir rus hquq dbiyyatnda da inzibati mhkm
icraatnn (inzibati dliyynin) anlayna mnasibtd mxtlif
fikirlr mvcuddur. Bel ki, sovet v masir rus hquqnas alimi
D.N.Baxrax inzibati dliyyy hm geni, hm d dar mnada
yanama tklif edir. Onun fikrinc, geni mnada inzibati
dliyy idaretm orqanlarnn v onlarn vzifli xslrinin
hrktlrinin qanuniliyi bard vtndalarn mracitlri
sasnda hyata keiriln dalt mhakimsidir. Mllifin
20 .. //
: , , , . ., 2006, . 360; ..
( ). ., 1973. . 31; ..
// , 2005, 5
( ); .., ..
. ., 2005, . 36-37 21 / . .., .., ..-. ., 1999, . 11 22 : ..: , 2003, .190 23 Cfrov .M. nzibati icraat (elmi-nzri rh). Bak: Azrbaycan Hquqnaslar Konfede-rasiyas, 2011, s. 13
25
fikrinc, dar mnada yanadqda is vtndalarn idaretm
orqanlarnn v vzifli xslrin aktlarndan veriln ika-
ytlrin mhkmd baxlmasn inzibati dliyy hesab etmk
olar. Mllif ikaytin znn d 2 nvn frlndirir: mumi
v xsusi ikayt24.
Y.A.Tixomirovun fikrinc, inzibati dliyy inzibati pro-
sesin trkib hisssidir. Y.N.Starilov hesab edir ki, inzibati
dliyy terminini inzibati mhkm icraat anlay il vz
etmk mqsduyundur. Mllif bunu, onun hrfi mnasna da
uyun hesab edrk yazr ki, administratio latn dilind
idaretm, rhbrlik, justitia is dalt, dalt mha-
kimsi, mhkm aidiyyti kimi trcm olunur25.
N.Q.Salieva inzibati mhkm icraatn onun nzart
potensial baxmndan myynldirir. Onun fikrinc, inzibati
dliyy inzibati orqanlarn v onlarn vzifli xslrinin v-
tndalara mnasibtd etdiyi hrktlrin zrind xarici
nzart sistemidir.26 Bu anlay nisbtn geni olub, vtn-
dalarn hquq v azadlqlarnn sistemind inzibati mhkm
icraatnn mqsdli tyinatn ks etdirir. N.Y.Xamanyova is
inzibati dliyyni idaretm sahsind nzarti hyata keirn
xsusi orqanlarn sistemi kimi qiymtlndirrk mumi
mhkm icraatndan tcrid olunan inzibati mhkmlrin
24 .. : . . .: , 1993.
. 5, 43-50, 52; .. // , 1987,
6, . 35-43 25 .. . ., 1998, .790;
. , 1999, . 635;
.. . , 1998, . 99 26 .. ,
// -
. ., 1994, . 78
26
yaradlmasn zruri hesab edir.27 Qeyd edk ki, hl XIX srd
alman alimi O. F. Sarvey inzibati mhkm icraatn inzibati
hququn mqddimsi kimi qiymtlndirdi28.
Grc alimi L.V.anturiya inzibati mhkm icraatnn
xsusiyytlrin aadaklar aid edir:
1) cavabdeh qismind inzibati orqann x etmsi;
2) inkvizisiya xarakteri damas, yni, mhkmnin z
tbbs il lav informasiyann v ya sbutlarn tqdim edil-
msi bard qrar qbul etmk v ya z tbbs il faktiki
hallar v sbutlar toplamaq slahiyytin malik olmas;
3) barsind ikayt olunan inzibati aktn icrasnn dayan-
drlmas;
4) balanmas n ilk nc mvafiq yuxar inzibati orqana
mracit olunaraq mnfi cavabn alnmas;
5) qiyabi qtnam institutuna yol verilmmsi v s. 29
Azrbaycann hquq dbiyyatnda inzibati mhkm icra-
atna sasn oxar mvqedn yanalr. .M.Cfrov inzibati
mhkm icraatn inzibati mbahislr dair ilr baxlmas
qaydalarn nizama salan inzibati prosessual hquq normalarnn
mcmusu kimi qiymtlndirir.30 N..Hseynova yazr ki,
inzibati mhkm icraat mhz vzifli xslrin faliyytinin
27 .. . .:
, 1997, . 132; ..
. : , 1998, . 50-51 28 Sarwey . Von. Das o'ffentliche Recht und die Verwaltungsrechtspflege. Tubingen,
1880, p. 407 29 .. . supcourt.kz/ex-
port/..Chanturya.doc s. 37-39 30 Cfrov .M. nzibati icraat (elmi-nzri rh). Bak: Azrbaycan Hquqnaslar
Konfederasiyas, 2011, s.18
27
qanuniliyi zrind hyata keiriln mhkm nzartidir.31
F.S.Mehdiyevin fikrinc, mhkm nzarti idaretm orqan-
larnn hquqa uyun davranmasn tmin edck yegan v n
tsirli yoldur.32
Respublikann inzibati prosessual qanunvericiliyind
inzibati mbahislr dair ilr zr mhkm icraat inzibati
mhkm icraat anlay il ifad olunmudur.33 Qeyd edk ki,
inzibati mhkm icraatnn digr mhkm icraatlarndan
frqlndirilmsinin sas sbbi kimi hquq dbiyyatnda
bunlar gstrilir:
1) inzibati aktlarn baxlmas n ixtisaslamann zru-
riliyi;
2) xsusi hquqda frdlr arasnda hquq v maraqlarn
brabrliyi il irad azadl mvcudluu olduu tqdird inzi-
bati hquqda dvlt orqannn stn hquqlara v slahiyytlr
malik olmas;
3) inzibati mhkm icraatnn mqsdinin inzibati akt
qbul etmi orqann hquq mstvisind hrkt etmsini tmin
etmkdn ibart olmas34.
Hesab edirik ki, inzibati mhkm icraatn hquqi dvltin
faliyytinin tminat formas kimi iki aspektdn thlil etmk
olar: 1) ixtisaslam mhkmlrd inzibati hquqi mbahi-
snin baxlb hll edilmsi vasitsil vtndalarn subyektiv
mumi hquqlarn, azadlqlarn v qanunla qorunan mnafelrin
31 Hseynova N.. nzibati icraatn mahiyyti v hquqi tbiti / Qloballaan
cmiyytd hquq elminin aktual problemlri mvzusunda elmi-praktiki konfransn
materiallar. Bak, 2009, s. 17 32 Mehdiyev F.S. nzibati idaretm hququ: Drs vsaiti. Bak: Qafqaz Universiteti
Yaynlar, 2008, s. 273 33 Azrbaycan Respublikas nzibati Prosessual Mcllsi. Bak: Qanun, 2013, c.14 34 Yldrm T. dar yarg. II Bask. stanbul: Beta, 2010, s. 9
28
mdafisin ynln hquqi-prosessual vasitlrin mcmusu
kimi; 2) mumi idaretm, normayaradcl v hquq tt-
biqetm faliyyti zrind hyata keiriln mhkm nzarti
institutu kimi.
Hquqi dvltd dvlt orqanlarnn faliyyti qanun-
ulua v dalt saslanr, onlarla vtndalar arasndak mna-
sibtlrin prosedur qaydalar qanunla myyn olunur. nzibati
aktlarn qbul olunmas il maraqlar pozulan xslrin onlara
tsir etmk imkan mtlq qanunda tsbit olunur. nzibati orqan-
lar xsusi hakimiyyt slahiyytlrin malik olan, lakin, bu s-
lahiyytlri digr subyektlrin hquqlar il mhdudlaan hquq
subyekti kimi x edirlr.
Formal hquq brabrliyinin elan olunmas il balayan
hquqi dvlt quruculuu prosesind vtndalarn hquqi
mvqelrindki brabrliyinin, lk halisinin rifah sviyy-
sinin, hquqi mdafisinin v n sas is inzibati aktlar
qiymtlndirmk hququnun tmini mhm hmiyyt ksb
edir. dbiyyatda haql qeyd olunduu kimi, cmiyytin de-
mokratiklmsi raitind idaretmd insanlarn daxili nza-
rtini v msuliyytini gclndirmk tdbirlrin xsusi yer ve-
rilmli, inzibati idaretm metodlar demokratik kollegial
metodlarla, ictimai nzartl vz olunmaldr.35
Hazrda respublika qanunvericiliyind hakimiyyt slahiy-
ytin malik olan inzibati orqann qanunsuz inzibati aktndan v
hrktindn (hrktsizliyindn) vtndalarn hquqlarnn
mdafisinin bir ne mexanizmi nzrd tutulmudur (ms-
ln, inzibati ikayt institutu, ombudsman institutu v s.) ki,
onlardan biri d inzibati mhkm icraatdr. Qeyd edk ki,
35 Haqverdiyev B.Y. daretm psixologiyas: Drs vsaiti. Bak: Elm, 2008, s. 43
29
vtndalarn hquq v mnafelrinin inzibati orqanlarn qa-
nunsuz hrktlrindn v qrarlarndan mhkm mdafisi
mexanizminin qanunvericilikd tsbiti hquqi dvltin inki-
afnn mhm amilidir. dbiyyatda haql olaraq mhkm
mdafisi cmiyytdki sosial mbahislri, mnaqilri hll
etmk n sas sul hesab olunur.36 nzibati mhkm icraat
inzibati orqanlarn faliyyti zrind hyata keiriln mhkm
nzartinin sas formasdr.
Mlum olduu kimi, demokratik cmiyytlrd inzibati
ilrin saynda mntzm olaraq artm tendensiyas mahid
olunur. nki, vtndan etimadn qazanan inzibati mhkm
icraat btvlkd cmiyytin maraqlarn mdafi etmkl
inzibati orqanlarn faliyytinin qanuniliyin real v smrli
nzarti hyata keirir. Myyn drcd lkdki hquq
mdniyyti, hquq dncsi, mhkmlrin mstqilliyi v
qrzsizliyi, hakimlrin pekarl il d laqdar olan inzibati
mhkm icraat hquqi dvltin mhm atributu kimi x
edir. Hquq dbiyyatnda bu bard gstrilir ki, gr vtn-
dalar min olsalar ki, inzibati mhkmd mstqil surtd
faliyyt gstrn hakim onlarn pozulmu hquqlarnn mda-
fisini tmin edir, onlar mhkmy tez-tez mracit edck-
lr.37
Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycan
Respublikasnn inzibati-iqtisadi mhkmlrind baxlan inzi-
bati ilrin saynda da mvafiq artm tendensiyas zn gstrir
36 sgrov Z.A. Konstitusiya hququ:Drslik. Bak: Bak Universiteti nriyyat,
2011, s. 128 37 Aslanov M.S. Azrbaycanda inzibati dliyynin yaradlmasnn zruriliyi /
Azrbaycan Respublikasnda dvlt v hquq quruculuunun aktual problemlri.
Elmi mqallr mcmusi. 3-c buraxl. Bak, 2002, s. 83
30
ki, bunu hyata keiriln mhkm icraatnn smrli v ope-
rativ olmas il laqlndirmk lazmdr. 2013-c ild 2 sayl
Bak nzibati-qtisadi mhkmsin 2738, yni tn ill mqa-
yisd 25, 2 % ox inzibati iddia rizsi daxil olmudur.38
Hquqi dvltdki mhkm sistemindn asl olaraq inzi-
bati mhkm icraatn mumi v ya ixtisasladrlm mh-
kmlr hyata keirir. Bildiyimiz kimi, mhkm vasitsil
mdafi mexanizmi n sas mdafi mexanizmidir. Bu da ondan
irli glir ki, mhkmnin birbaa tyinat insan hquqlarnn
mdafisidir.39
Respublikada inzibati mbahislr dair ilr zr mh-
km icraat inzibati-iqtisadi mhkmlr v inzibati-iqtisadi
mhkm kollegiyalar trfindn hyata keirilir. Qeyd edk ki,
inzibati aktlarn qbulu il yaranan mbahislrin ixtisasla-
drlm inzibati mhkmlr trfindn baxlb hll olunmas
hquqi dvltin sas mddalarnn hyata keirilmsin yar-
dm edir.
nzibati mhkm icraat mbahisli inzibati-hquq mna-
sibtlrindn yaranan ilr zr hyata keirilir, mbahisnin
hllin ynlir v zrurt olduu tqdird prosessual mdafi
tdbirlrinin hyata keirilmsini nzrd tutur. nzibati mh-
km icraat institutu normativ anlamda inzibati hquqi mba-
hisnin mhkm prosesind hlli zaman meydana xan icti-
mai mnasibtlri tnzimlyn inzibati prosessual normalarn
mcmusu kimi x edir. nzibati mhkm icraat z xarakteri
38 2013-c il rzind dalt mhakimsinin hyata keirilmsi, insan hquqlarnn
qorunmas sahsind 2 sayl Bak nzibati-qtisadi mhkmsinin grdy ilrin
vziyyti, qarda duran vziflr bard mumildirm / 2 sayl Bak nzibati-
qtisadi mhkmsinin arxivi, 2014 39 sgrov Z.A. Konstitusiya hququ: Drslik. :
, 2011, s. 128
31
baxmndan kompleks v oxsahli anlay kimi x edir. O,
yalnz bu institut daxilind ediln hrktlr aid olan maddi-
hquqi chtlr deyil, hm d onun ttbiq edildiyi prosessual
formalarn thlili, hminin, onlarn hquqi prosesin nnvi
nvlri il mqayissil bal olan prosessual-hquqi chtlr
d malikdir. A.K.Salavyova inzibati mhkm icraatnn 3
aspektini myynldirir:
- inzibati hquqi mbahisnin tbiti il bal olan maddi
aspekt;
- inzibati hquqi mbahisy baxan xsusi orqanlarn
mvcudluu il rtlnn - tkilati aspekt;
- xsusi prosessual normalarn v mhkm bax qayda-
larnn mvcudluu il rtlnn formal aspekt.40
nzibati mhkm icraat - inzibati orqanlarn faliyytinin
qanuniliyi zrind hyata keiriln mhkm nzartidir.
Nzartin bu nvn sciyylndirn spesifik cht hakimiyyt
orqanlarnn hrktlrinin qanuniliyinin dalt mhakimsi
orqanlar trfindn yoxlanlmasnda ifad olunur. 41 F.S.Meh-
diyev haql olaraq idarilrin hquqa ml edib-etmdiklrini
myyn etmyin n tsirli yolunu mhkm nzarti hesab
edir.42 Dvlt idaretmsi sahsind qanunulua mhkm
nzarti mhkm orqanlarnn inzibati orqanlarn hrkt-
lrin (hrktsizliyin) v inzibati aktlarna hquqi qiymt
vermsind ifad olunan faliyytidir. dbiyyatda haql olaraq
40 .. : --
// , 2008, 4, c. 53 41 Hseynova N.. nzibati icraatn mahyyti v hquqi tbiti / Qlballaan
cmiyytd hquq elminin aktual problemlri mvzusunda elmi-praktik konfransn
materiallar. Bak, 2009, s. 20 42 Mehdiyev F.S. nzibati idaretm hququ: Drs vsaiti. Bak: Qafqaz Universiteti
yaynlar, 2008, s. 67
32
gstrilir ki, cmiyyt birin etibar edrk ona idaretm
slahiyytlri verdikd, etibar n qdr ox olursa olsun, ona
nzart qurumu da yaratmaldr.43 nzibati aktlarn insan
hquqlarnn pozulmasna sbb olmas gcl ehtimallardan
biridir.44nzibati orqanlarn faliyytinin qanuniliyin mhkm
nzartinin hyata keirilmsi vtnda cmiyytinin (demok-
ratik idaretmnin) ssini eitmy, onlara z maraqlarna uyun
glmyn aktlarla razlamamaq v inzibati aktlar mbahi-
slndirmk imkann (inzibati dliyyni) tmin edir.45
Qeyd edk ki, dvlt orqanlarnn faliyyti zrind v-
tnda mracitindn doan ixtisasladrlm mhkm n-
zartinin mvcudluu beynlxalq almd d yksk qiymt-
lndiriln nailiyytlrdndir. Nzart insanlarda zlrini xsiy-
yt kimi drk etmy, zlrini v z potensial imkanlarn
qiymtlndirmy, onlarda mvafiq iddia sviyysinin forma-
lamasna kmk edir.46
Bellikl, qvvdki qanunvericiliyin, oxsayl elmi
baxlarn thlili sasnda inzibati orqanlarn faliyyti zrind
hyata keiriln mhkm nzartinin aadak sas lamt-
lrini myynldirmk olar:
1) b cr mhkm nzarti nzart ediln obyektdn n
tkilati, n d funksional chtdn asl olmayan mstqil
mhkm orqanlar trfindn hyata keirilir;
43 Mehdiyev F.S. nzibati idaretm hququ: Drs vsaiti. Bak: Qafqaz Universiteti
yaynlar, 2008, s. 67 44 Zehreddin A. dari yargda yrtmenin durdurulmas. stanbul: Alfa basm yaym,
1994, s. 25 45 . // 2
(2012), . 269 46 Haqverdiyev B.Y. daretm psixologiyas: Drs vsaiti. Bak: Elm, 2008, s. 42
33
2) b cr mhkm nzarti vasitsil mstqil, qarlql
tarazladrc hakimiyyt qolu kimi x edn mhkm
hakimiyyti inzibati orqanlarn faliyytind qanunuluun v
hakimiyytdn sui-istifady yol verilmmsinin tminat kimi
x edir.
3) b cr mhkm nzarti mhkm prosesi rivsind
hyata keirilir v inzibati prosessual hququn normalar
vasitsil tnzimlnir.
4) b cr mhkm nzartinin hyata keirilmsi pro-
sesind yaranan xsusi nv prosessual mnasibtlrin mcburi
itiraklar kimi mhkm v inzibati orqan x edir;
5) b cr mhkm nzartinin sasn inzibati hquqi
mbahis tkil edir;
6) mhkm nzartinin bu nv ikili mqsd malik olur:
fiziki v hquqi xslrin hquqlarnn v qanunla qorunan
mnafelrinin mhafizsinin tmini v ictimai maraqlarn
mdafisi mqsdil inzibati orqann faliyytind zbanala
yol verilmmsi.
Artq qeyd edildiyi kimi, mhkmlrin inzibati orqanlarn
faliyyti zrindki nzart slahiyyti he d qeyri - mhdud
deyildir. nzibati mhkm icraatnda tcssm edn mhkm
nzartini mhdudladran aadak mddalar myynl-
dirmk olar:
1) bu nzart mexanizminin faliyyt balaya bilmsi n
mtlq kild hquqlarna v ya qanunla qorunan mnafeyin
toxunulmu xs iddia il mhkmy mracit etmlidir;
2) iddiann mmknly prinsipin riayt olunmaldr. AR
PM-in 35-ci maddsin sasn, iddiann iddia rizsind
inzibati aktn qbul edilmsi v ya qbul edilmsindn imtina
olunmas, yaxud inzibati orqann hrkti v ya hrktsizliyi
34
nticsind onun hquqlarnn v qanunla qorunan maraqlarnn
pozulduunu saslandrd hallarda mbahislndirm haqqn-
da, mcburetm haqqnda, hdliklrin icras haqqnda v
myyn hrktlri etmkdn kinmy dair iddia mmkn
saylr;
3) mhkmd iddiann qaldrlmas mvqqti xarakterli
mdafi tdbirlrinin avtomatik olaraq hyata keirilmsin
sbb olmur. AR PM-in 40-c maddsin sasn, mhkmd
iddia qaldrlanadk v ya iddia il eyni vaxtda, yaxud mhkm
icraatnn gediind maraql xs inzibati aktn icrasnn
dayandrlmas bard v ya iddiann tmin edilmsin (iddia-
nn hquqlarnn qorunmasna) ynlmi digr tminat
tdbirlrinin grlmsi bard mhkmy riz il mracit
ed bilr. Mhkm mvqqti xarakterli mdafi tdbiri
qismind cavabdehin zrin myyn hrktlri etmk v ya
myyn hrktlri etmkdn kinmk, yaxud myyn
hrktlr dzmk bard vzif qoya bilr. AR PM-in 43.1-
ci maddsin sasn, mvqqti xarakterli mdafinin ttbiqi
saslar bunlardr:
- mvcud vziyytin dyicyi tqdird rizinin
(iddiann) hquqlarnn qorunmasnn (tmin v ya brpa
edilmsinin) mmkn olmayaca v ya xeyli drcd tin-
lcyi sbbindn ilkin tcili tnzimlmnin zruri olmas;
- ilkin mhkm aradrmas zaman rizinin maddi
tlbinin mvcud olmas ehtimalnn myyn edilmsi;
4) inzibati mhkm icraatnn balanlmas barsind
ikayt olunan inzibati aktn icrasnn dayandrlmasna sbb
olmur. AR PM-in 41-ci maddsin sasn iin faktiki v hquqi
hallarnn ilkin aradrlmas nticsind iddiann byk
ehtimalla uurlu olaca qnatin gldiyi hallarda mhkm,
35
iddiann vsatti sasnda inzibati aktn icrasnn dayan-
drlmas bard qrardad qbul ed bilr. ddiann uurluluq
ehtimalnn aydn olmad hallarda, mhkm ziddiyytli
maraqlarn hrtrfli qiymtlndirilmsindn sonra qrardad
qbul etmlidir;
5) inzibati mhkm icraat qaydasnda inzibati orqanlarn
faliyytinin yalnz qanunauyunluu yoxlanlr, mqsduy-
unluq meyar is yoxlanlmr v s.
nzibati orqanlarn faliyyti zrind mhkm nzarti
vtndalarn pozulmu hquqlarnn v mnafelrinin brpa-
snda tcssm edir. nzibati orqanlarn stn slahiyytlr,
ictimai gc malik olmas, bzn is xsusi hququn subyekt-
lrindn daha mhdud hrkt ed bilmlri kimi xsusiyytlr
inzibati mhkm icraatnn mhkm icraatnn mstqil
nvlrindn biri kimi fqlndirilmsinin mhm saslarndan
biridir.47
Dvlt mhakim icraatnn bu formas vasitsil vtn-
dan hquqlarnn v maraqlarnn hakimiyytin sassz mda-
xillrindn qorunmasna zmant verir. dbiyyatda haql
olaraq qeyd olunur ki, vtndalarn v hquqi xslrin hquq
v azadlqlarn tmin edn, yksk sviyyd tkil olunmu
inzibati mhkm icraatnn mvcudluu hquqi dvltin
mhm lamtlrindn biridir.48 Hakimiyyt slahiyytlrin v
ictimai tsir gcn malik olan inzibati orqanlara qar vtn-
dan tk gvnc yeri tsirli mhkm nzarti nin mvcud
olmasdr.49 nzibati orqanlarn hquqauyun faliyytini tmin
47 Onar S.S. dare hukukunun umumi esaslar. II Cilt. stanbul: smail Akgn
Matbaas, 1960, s. 18-25 48 Aslanov M.S. Azrbaycanda inzibati dliyy. Bak: Azrnr, 2009, s. 124 49 Yasin Y., stn . dare hukuku II. stanbul, 2010, s. 29
36
edck n tsirli yol olan mhkm nzarti vtndalar onlarn
zbanalndan qorumaqla brabr, mvafiq olaraq onlar da
ictimai maraa zidd davrandan kinmy svq edir. stniln
xs mvafiq inzibati aktn mbahislndirilmsin, etibarsz
saylmasna, normativ xarakterli aktlarn qanunauyunluunun
yoxlanlmasna dair iddia il inzibati-iqtisad mhkmsin
mracit ed bilr (AR PM-in 2-ci maddsi)
Bildiyimiz kimi, cmiyyti idar edn siyasi hakimiyytin
yegan tkilat kimi x edn dvltin mqsd v vziflri,
onun ictimai hyatdak roluna v tyinatna uyun olaraq
dyiir. dbiyyatda haql qeyd olunur ki, idarilik sistemind
mqsduyun faliyytin tkili, onun smrliliyi myyn
mnada qarya qoyulan ideya v mqsdlrin halinin btn
tbqlrinin mnafelrin v tlbatlarna uyunluu il
llr v qiymtlndirilir. 50 Obyektiv sbblr zndn dvlt
onun zvlrinin xsi v mumi mnafelrini ifad v mhafiz
edn cmiyytin sas tkiledici qvvsin evrilir.51
nzibati mhkm icraat masir hquqi dvltin mzmunu
v prinsiplri il qrlmaz laqddir. Hquqi dvltin sistemi v
faliyyti lazmi kild tkil olunmu mhkm hakimiyyti
il tmin olunur. Qorunmas masir hquqi dvltlrin balca
vzifsin evriln xsiyytin hquq v azadlqlar dalt mh-
kmsi rivsind mhz dyr kimi qbul olunur. dbiy-
yatda haql qeyd olunur ki, dalt mhakimsi mhkmlrin
sas funksiyas olmasna baxmayaraq onlar z faliyytlri
50 Dvlt idarilik nzriyysi / S.T.Qndilovun redaktsi il. Bak: Elm v thsil,
2010, s. 142 51 Xrapanyuk V.N. Dvlt v hquq nzriyysi. Bak: Qanun, 2007, s. 40
37
prosesind digr funksiyalar, o cmldn d mhkm nzarti
funksiyasn hyata keirirlr52.
Demokratik lklrd insan hquqlarnn mexanizmind
mhkm mdafisi xsusi rol oynayr.53 nzibati orqanlar
trfindn pozulmu hquq v azadlqlarn mhm mdafi
mexanizmi inzibati mhkm icraatdr.
Qeyd edk ki, lkd demokratik institutlarn inkiaf,
mhkmnin vtnda hquqlarnn mdafisindki rolunun
drk edilmsi il bal olaraq vtndalarda hquq dncsinin
artmas da inzibati mhkm icraatnn yaradlmasnn sas
sbblrindn biri olmudur. Hquqi davrann daxili tnzim-
lnmsi kimi x edn sosial-hquqi qaydalarn formalad-
rlmasnda hquqi gerkliyin tzahr olan hquq dncsinin
mzmunu is onun xarakterindn asldr. Qanunvericilikd
idarilik funksiyalarnn dqiq bldrlmsi hquq v
azadlqlarn real tminat mexanizminin, hminin, dvlt orqan-
larnn slahiyyt hdudlarnn dqiq myynldirilmsi
zlynd frdlr inzibati aktlar srbst hquqi dncy
sasn qiymtlndirmk imkan yaradr.
Akademik R..Mehdiyevin qeyd etdiyi kimi xsiyyt azad
olmaqla tlbatn hiss edir v onun xsiyyt olmas da azad-
lqdan balanr.54 Nisbi mstqillikl rtlnn hquq dncsi
frdi xsiyyt, onu baqalarndan frqlnn ictimai varla
evirn sas xsusiyytdir.
52 Abdullayev A.O. nzibati hquq. Drs vsaiti. Bak: Qanun, 2005, s. 339 53 Hseynova N.. nzibati prosesin mahiyyti v prinsiplri / Azrbaycan Respubli-
kasnda dvlt v hquq quruculuunun aktual problemlri. Elmi mqallr
mcmusi. 2009, 4, s. 298 54 Mehdiyev R.. Flsf. Bak: rq-Qrb, 2010, s. 292
38
Bildiyimiz kimi, inzibati mhkm icraatnn smrli
faliyyt meyarlarndan biri d ictimaiyytd mhkmlrin
roluna mnasibtin dyimsi, mhkmy etimadn formala-
drlmasdr. Bu id hquq dncsi d hmiyyt dayr.
halinin geni ktlsinin inzibati mhkmlrin faliyyt
istiqamti, funksiyas, cmiyytdki rolu bard mlumatlan-
drlmas da bu id mhm fayda ver bilr. Bel ki, inzibati
prosessual qanunvericilik tkmilldirils d, mhkmlr mad-
di-texniki baza il tchiz olunsalar da hququ pozulmu vtn-
da inzibati mhkmy mracit etmdiyi halda inzibati
orqanlarn sassz aktlar z qvvsind qalacaq, vtndan
hquqlar v maraqlar pozulmaqda davam edckdir.
Mstqil subyekt kimi z maraqlarna toxunan aktlara tsir
etmk imkanna malik olmaqla xsiyyt evriln frd zba-
nalqdan mdafi n dvlt mracit edir. xsiyytin v
dvltin qarlql mnasibtlrinin proritet hmiyyt ksb
etdiyi masir hquqi dvltd dvlt onlarn taleyi bard qrar
vermyib, ksin qanunla onlarn hquq dncsinin, siyasi
fallnn, idariliy tsirinin real tminat mexanizmini
formaladrr.
Qeyd edk ki, inzibati mhkm icraatnn hyata kei-
rilmsi mhkm hakimiyytinin cmiyytdki roluna ziddiy-
ytli mvqe qazandrmdr. Bel ki, mhkm bir trfdn
dvltin adndan qrar xarmaqla dvlt idaretmsinin legi-
timliyini dstklyrk, onun cmiyyt zrindki nzartin
kmk edir. Digr trfdn is qanuna zidd akt qbul edn dvlt
orqanna qar xaraq onun slahiyytlrini mhdudladrr,
zn ona qar qoyur v vtnda hquqlarnn v mna-
felrinin zbanalqlardan mhm mdafi mexanizmi kimi
x edir. Bununla da inzibati mhkm icraatn hyata keirn
39
mhkm hm d zlynd vtnda cmiyytind hquq
dncsinin, hquqi mdniyytin v qanunlara hrmt ruhu-
nun formalamasna sbb olur. dbiyyatda haql olaraq gs-
trilir ki, mhkmlr hm d vtndalarda qanunlara, cmiy-
ytd qbul olunmu davran standartlarna hrmt hissi trbiy
etmkl hmiyytli ideoloji rol oynayrlar. 55
Onu da qeyd etmk lazmdr ki, ksr alimlr inzibati
mhkm nzartini hquqi dvltin vacib atributlarndan
saysalar da, onu hququn stnlyn zidd sayanlar, inzibati
mhkmlrin yaradlmasnn hakimiyytlrin blgs prin-
sipin qar qoyanlar da vardr. Onlar z fikirlrini fransz
filosofu v mtfkkiri arl Lui Mnteskyenin (1689-1755-ci
illr) nzriyysi il saslandraraq qeyd edirlr ki, o, Misir
mktublar (1721-ci il), Qanunlarn ruhu il (1748-ci il)
srind bir orqann nzdind inzibati hakimiyytl mhkm
hakimiyytinin birldirilmsini azadlq ideyasna zidd hesab
edirdi. A. Daysi is mhakimni xsusi inzibati orqana hval
etmkl dvlt qulluqularn z xardqlar qrarlarn qanuni-
liyini yoxlayan hakim evirmk ehtimalnn mvcud oldu-
undan bhs edirdi.56 Hesab edirik ki, nzibati mhkm icra-
atnn yaranmas v inkiaf hakimiyytin blgs prinsipi il sx
bal olub, inzibati orqanlarla vtndalar arasndak hquqi m-
bahislrin baxlmasnda mhkm hakimiyytinin rolunu
artran, mmurlar z ilrinin hakimi olmaqdan tdricn knar-
ladran etibarl nzart v mdafi mexanizmidir.
55 Dvlt idarilik nzriyysi / S.T.Qndilovun redaktsi il. Bak: Elm v thsil,
2010, s. 361 56 .. :
() / . . . .. . .,
1905, . 205
40
Hquqi dvltd hakimiyytin mnbyi xalq olduu n
dvlt z gcn mvafiq olaraq xalqdan alr. Xalqdan hdlik
kimi alnan bu gc is z nvbsind xalqn xeyrin, onun
maraqlarnn v hquqlarnn pozulmamas namin istifad
edilmlidir. Bel ki, vtndalarn rahat hyat trzi, rifah dvlt
orqanlarnn dzgn v smrli iindn asldr. Hquqi dv-
ltd inzibati orqanlar n inzibati hquqla smrli faliyyt
raiti yaradlsa da gzlniln ntic vtndalarn xeyrin olan
smrli v ffaf idarilik sisteminin qurulmasdr.
nsan hquqlar ideyasnn trafnda, onun gerklmsi
n meydana gln hquqi dvltin tbiti v mahiyyti
idaretmnin sadldirilmsini, rasionalladrlmasn v
vtndalarn hquq v azadlqlarnn pozulmasnn qarsn
alan daha smrli tminat vasitsinin yaradlmasn tlb edir.
Bu id vtndalara inzibati orqanlarn faliyytinin qanuni-
liyin nzart imkann tsbit edn gcl siyasi iradnin nmayi
etdirilmsi mhm hmiyyt dayr. dbiyyatda qeyd
olunduu kimi, dvlt orqanlar trfindn gstriln xidmtlr
v onlarn tkmilldirilmsi bard tnqidi konstruktiv dn-
cnin yaranmasna mrkz trfindn imkan verilmyndk
he bir real dyiiklik mmkn deyildir.57
nzibati mhkm icraatnn rolundan bhs edrkn qeyd
etmliyik ki, he d btn inzibati mbahislr akar kild
hquqazidd olmur. Bzi hallarda inzibati orqan vtndan
tlbini tmin etmdikd onun qanunda gstriln sndlri
tqdim ed bilmmsin saslanr. Bu cr mbahisd zahirn
57 Quliyeva G.Y., Yanq R.., Gilmor A.M. Azrbaycanda kadrlarn idar edilmsin
masir yanama. Bak: Ozan, 2005, s. 37
41
inzibati orqan haql grnmy alr v z hrktini (hr-
ktsizliyini) qanunun mvafiq normasnn tlbin istinad
etmkl prdlyir. Msln, Yaay yeri v olduu yer zr
qeydiyyat haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanununun 5-ci
maddsind myyn olunur ki, yaay yeri zr qeydiyyata
alnmaq n vtnda riz anketl birlikd yaay sahsin
kmk n sas vern snd (mlkiyyt hququnun qeydiyyat
vsiqsi, order, icar v ya kiray mqavilsi, yaxud Azr-
baycan Respublikas qanunvericiliyind nzrd tutulmu baqa
snd) v ya vtndaa yaay sahsi vern xsin rizsini d
tqdim etmlidir.
ddia E.N. liyeva Bak hr Xtai rayon Polis da-
rsinin Qeydiyyat v xsiyyt vsiqsi bsinin imtina qra-
rn mbahislndirrk znn qeydiyyata alnmas vzifsinin
cavabdehin zrin qoyulmas bard iddia rizsi il 2 sayl
Bak hri nzibati-qtisadi mhkmsin mracit etmidir.
Mhkm 1984-c ild ev xsi maliyy haqq-hesabnn id-
diann qaynatas R. R.Rstmovun adna aldn, iddiann
2008-ci ildn ri v onun ailsi il birlikd hmin evd yaa-
yaraq onlarla birg tsrrfat apardn v evd qeydiyyatda
olanlarn onun ev qeydiyyata dmsin etiraz etmdiyini
nzr alaraq hesab etmidir ki, iddiann ev qeydiyyatna
alnmas tlbi tmin edilmli v onun qeydiyyata alnmas
vzifsi cavabdehin zrin qoyulmaldr.58
Qeyd etmliyik ki, inzibati mhkm icraat hquqi m-
dafi, nzart vasitsi olmaqla yana, hquqi kolliziyalarn hll
edilmsi vasitsi kimi d qiymtlndiril bilr. Hquqi kolli-
ziyalar vtndalara z hquq, azadlq v qanuni maraqlarn
58 2 sayl nzibati-iqtisadi Mhkmnin arxivi. 2in (82)-128/2012
42
hyata keirilmy mane olan, bu hquqlarn hquqi mdafi
mexanizmini pozan, idaretm aktlarnn qvvsinin hquqi
rejimini pozan v inzibati normayaradclnn smrsini aa
salan hallardr. nnvi olaraq hquqi kolliziyalar dedikd, eyni
cinsli v ya qarq ictimai mnasibtlri, hminin, hquq
ttbiqetm prosesind v slahiytli dvlt orqanlar v vzifli
xslr trfindn z slahiyytlrini hyata keirmsi prose-
sind yaranan ziddiytlri tnzimlyn ayr-ayr normativ
hquqi aktlar arasnda mvcud olan ziddiyytlr nzrd tutulur. 59 nzibati mhkm icraat malik olduu hquqi tminat v
hquq brpaedici potensial vasitsil hquqi kolliziyalarn hll
edilmsin kmk ed bilr. nzibati mhkm icraatna dair
qanunvericiliyin ttbiqi hquqi kolliziyalarn hlli n mvcud
olan digr sullarn da smrli istifadsin kmk ed bilr. Bu
cr sullara normativ hquqi aktlarn rhinin tmini, khn
aktn lvi, qvvdki aktlara dyiikliklrin, lavlrin v ya
dqiqldirmlrin edilmsi, qanunvericiliyin sistemldiril-
msi, nzriyy v tcrbnin qarlql laqsinin optimallad-
rlmasn v s. aid etmk olar.60
Bellikl, ictimai qnan hquqi kild ifad olunmas il
balayan v mhkm hakimiyytinin timsalnda dvltin tsir-
etm mexanizmi il mayit olunan mhkm nzarti mexa-
nizmi inzibati orqanlarn faliyytind qanunuluun, obyek-
tivliyin v smrnin mhm tminat mexanizmidir. Vzifli
xsin mhkm iclas zalnda mhkm icraatnn itiraklar
59 .. : , // -
, 2000, 5, c. 225; .. . .: -
, 1994, c.129 60 .. : , // -
, 2000, 5, . 238-239
43
qarsnda z hrktlrin v ya hrktsizliyin brat qazan-
dqmaa almas fakt onun iddiann timsalnda ifad olunan
vtnda cmiyytinin qarsnda izahat vermsi kimi x edir.
nzibati orqanlarn real msuliyyt mexanizmi olan inzibati
mhkm icraat htta hazrlq icraatnda da inzibati mbahisni
mhkm baxna qdr uzatmadan barqla baa atdrmaq
n inzibati orqan zruri tdbirlri grmy vadar ed bilr.
Lakin mhkm baxnadk barq ld olunmad tq-
dird bel, bu mexanizm z qvvsini itirmir, ksin daha da
fallar. nzibati orqanlar mhkmnin tlb etdiyi sndlri v
ya aktlar, habel zruri mlumatlar tqdim etmy borclu-
durlar. Hmin sndlrin v ya aktlarn mzmununun aqlan-
masnn qanunla qorunan maraqlara ziyan vura bilcyi hallarda
v ya myyn faliyytin mahiyytin gr, yaxud qanuna
sasn mxfi saxlanlmal olduu hallarda mhkm hmin
sndlrin v ya aktlarn, habel mlumatlarn qapal mhkm
iclasnda aradrlmas bard qrardad qbul edir. Sbutlarn
aradrlmas zaman mhkm, inzibati orqan trfindn hyata
keirilmi sbutetmni tzly v ya tamamlaya bilr (AR
PM-in 58.6 - c maddsi).
rh olunanlar mumildirrk aadaklar qeyd etmk
olar:
nzibati mhkm icraat masir hquqi dvltin zruri
atributu olub, inzibati orqanlarn vtndalarn hquq v mna-
felrin toxunan inzibati aktlarna v hrktlrin (hrkt-
sizliklrin) gr mhkm hakimiyytinin mstqil qolu tr-
findn realladrlan msuliyyt v nzart institutudur. Mh-
km mnaqilrin hlli n n yax vasit olmasa da, tssf
ki, briyyt hl ondan mkmml mexanizm mlum
44
deyildir61. Z.A.sgrov haql olaraq yazr ki, mhkm haki-
miyyti digr dvlt orqanlarndan frqli olaraq haliy n
yaxn olandr. Qorunmas masir hquqi dvltlrin balca
vzifsin evriln xsiyytin hquq v azadlqlar dalt
mhkmsi rivsind mhz dyr kimi qbul olunur.
Mhz, bu hakimiyyt budann faliyyti halid hquq
haqqnda tsvvrn formalamasnda mstsna rol oynayr.62
Bu baxmdan ixtisasladrlm dalt mhakimsinin vasitsil
lkd mhkm hakimiyytinin hyata keirilmsi onun
mhm lamtlrindn birini tkil edir. Hquqi dvltin
smrli faliyyti lazmi qaydada tkil olunmu, maddi v
prosessual atributlara malik olan mhkm hakimiyyti il
tmin olunur.
nzibati mhkm icraat hm vtndalarn hquq v
azadlqlarnn tmini sahsind, hm d idaretm aktlarnn
qanuniliyi zrind mhkm nzarti sahsind yaranan hquqi
kolliziyalarn hquqi yolla aradan qaldrlmasn tmin ed bilr.
nzibati mhkm icraatnn smrliliyi qanunvericilikd onun
vziflrinin, aidiyyt meyarlarnn, prinsiplrinin n drcd
dqiq tsbit olunmasndan, onlara nail olmaq n kifayt qdr
prosessual v digr vasitlrin mvcud olmasndan asldr.
nzibati hquqi mbahislrin getdikc artmas tendensiyas il
laqdar olaraq inzibati mhkm icraatnn smrliliyi hm-
inin onun hyata keirilmsinin keyfiyytindn d asldr. n-
zibati mbahislrin vaxtnda v dzgn baxlb hll edilmsi
hakimlrin bu sahd xsusi biliklr malik olmasn, inzibati
61 .. :
. , 2003, 12, http\\www. law.edu.ru 62 sgrov Z.A. Konstitusiya hququ. Drslik: Bak: Bak Universiteti nriyyat,
2006, s. 434
45
mhkmlrin iqtisadi mhkmlrdn ayrlmasn, inzibati
orqanlarn mdaxilsindn tam mstqil mhkm icraatnn
tmin olunmasn tlb edir. Yeri glmikn qeyd edk ki,
hazrda inzibati mbahislrl iqtisadi mbahislrin eyni
mhkm daxilind baxlmas, ilrin baxlmas mddtinin
uzanmasna sbb olan mhm amillrdn biridir. Mhkm
tcrbsindn mlumdur ki, hr bir inzibati-iqtisadi mhkmd
ilin sonuna baxlmam bir ox i qalr. Msln, 2013-c ild
2 sayl Bak nzibati-qtisadi mhkmsin tn ill mqayisd
25, 2 % ox inzibati iddia rizsi daxil olmudur. yknn
artmas mvafiq olaraq ilin sonuna baxlmam qalan ilrin
sayna da tsir etmidir. Bel ki, msln, hakim Z. Tayevin
icraatnda olan ilrdn 110 ddi, hakim H.Babayevann icra-
atnda is 116 i qurtarmam qalmdr.63
Onu da vurulamaq lazmdr ki, inzibati mhkm icra-
atnn tkmilldirilmsin inzibati mhkmlrin saynn ar-
trlmas, inzibati mhkm sisteminin genilndirilmsi, inzi-
bati mhakim icraatnn vtnda cmiyytindki rolu bard
geni ktlnin mlumatlandrlmas da msbt thflr ver
bilr. Fikrimizc, inzibati mhkmlrin aidiyyt dairsi geni-
lndirilmli, ictimai xidmtl laqdar akt qbul ed biln
istniln qurumun qrar v hrktlrindn inzibati iddiann qal-
drlmasna yol verilmlidir.
Vtndalarn hquqi mdniyytinin yksldilmsi,
inzibati orqanlarn hrktlri v ya aktlar il hquqlar v ya
qanuni maraqlar pozulanlara hquqlarn, mhkmy ikayt
63 2013-c il rzind dalt mhakimsinin hyata keirilmsi, insan hquqlarnn
qorunmas sahsind 2 sayl Bak nzibati-qtisadi mhkmsinin grdy ilrin
vziyyti, qarda duran vziflr bard mumildirm / 2 sayl Bak nzibati-
qtisadi mhkmsinin arxivi, 2014
46
imkann v qaydasn myyn edn qanunlarn izahn nzrd
tutan maariflndirm tdbirlrinin hyata keirilmsi vtnda
cmiyytinin inkiafna v inzibati mhkm icraatnn smrli
faliyyt gstrn mexanizm evrilmsin z thfsini ver
bilr. Mvafiq inzibati orqanlarn vzifli xslrini pozulmu
hquqlarn v qanuni mnafelrin brpa olunmas iin clb
etmkl dvltin ali mqsdi olan insan v vtnda hquq-
larnn v azadlqlarnn smrli mdafisin, bununla da dv-
ltin nfuzunun artmasna v dvlt-vtnda mnasibtlrinin
mtrqqi inkiafna nail olmaq olar.
nzibati mhkm icraatna vtndalarn daha asan xn
tmin etmk, onlarda inzibati mhkmlr etimad hissini for-
maladrmaq v inzibati orqanlarn qanunsuz qrar v hr-
ktlrindn real mdafi mexanizminin mvcudluuna inam
hissini formaladrmaq n inzibati mhkmlr mracit
qaydas, barsind iddia veril biln aktlar, bu mhkmlrin
vtndalarn xeyrin xardqlar qrarlar v s. bard geni
ictimaiyyt mntzm mlumatlar verilmsi fikrimizc, masir
dvrn aktual problemlrindn biridir.
Bellikl, hquqi dvlt ideyasnn reallad, xsiyyt,
vtnda v cmiyyt mnasibtlrinin demokratik prinsiplr
sasland, vtndala dvlt arasndak etimad mnasibtl-
rinin artan xtt zr inkiaf etdiyi Azrbaycan Respublikasnda
inzibati mhkm icraat hquqi dvltin zruri atributu kimi
qbul olundu.
Masir dvrd inzibati mhkm icraat probleminin hl-
lindn mumi hquq mnasibtlri sferasndak mhkm
mdafisinin smrliliyi birbaa asldr. Buna gr d onun bir
ox aspektlrinin drin tdqiq olunmas grkdir. Onlardan
birincisi is, inzibati mhkm icraatn hquq institutu kimi
47
myynldirmkdir. Mlumdur ki, hquq sahsi hquq ins-
titutlarndan ibartdir. Hquq institutlar qarlql laqli olan
ictimai mnasibtlrin myyn qrupunu tnzimlyn hquq
normalarnn mcmusudur. Hquq institutlar hquq sahlrinin
daxilind hquq normalarnn znmxsus qruplar kimi x
edir. nzibati hquq hququn digr sahlri il analoji olaraq
ayr-ayr inzibati hquq normalarndan v institutlarndan (z
aralarnda sx qarlql laqli olan) ibartdir. Kompleks hquq
institutu kimi inzibati mhkm icraatnn formaladrlmas
inzibati icraat qaydalarnn, inzibati prosesin qanunvericilikl
tnzimlnmsi inzibati hququn islahatlarnn sas istiqamt-
lrindn olub masir hquqi dvltin prinsip v ideologiya-
larnn inzibati hquq mnasibtlrin ttbiqi prosesini yekun-
ladraraq mhm institusional islahatlardan biri kimi x edir.
1.2. nzibati mhkm icraatnn inzibati prosesd yeri
v rolu
Dvlt mstqilliyinin brpasndan lknin inkiaf prio-
ritetlri islahatlarn drinldirilmsi il yana, sosial-iqtisadi
inkiafa, vtnda hquqlarnn v azadlqlarnn hyata kei-
rilmsin mane olan neqativ hallarn, o cmldn korrupsiyann,
srndrmiliyin, inzibati orqanla vtnda arasnda yaranan
sosial mnaqilrin sbblrinin aradan qaldrlmasn v
inzibati orqanlarnn faliyytind ffafln tmin olunmasn,
inzibati icraatn hququn v hquqi dvltin hamlqla qbul
olunmu prinsiplri sasnda hyata keirilmsini zruri etdi.
lkd sosial dalt v qanunuluq prinsiplrinin brqrar
olmas, ixtisasladrlm mhkm sisteminin, inzibati mh-
km icraatnn formaladrlmas, vahid inzibati icraat qayda-
48
larnn yaradlmas, dvlt orqanlarnda ffafln tmin edil-
msi, ictimai nzartin formaladrlmas kimi mhm tdbirlr
hyata keirildi. Azrbaycan xalqnn milli, mdni v tarixi
nnlrin syknrk hquqi v demokratik dvlt yaradl-
masna, vtnda cmiyytinin brqrar edilmsin ynln bu
tdbirlr mvafiq olaraq insan hquqlarnn etibarl tminat
mexanizminin formaladrlmasna da zmin oldu.
Qeyd etmk lazmdr ki, inzibati orqanlarn faliyytin
nzart edn mexanizmlrin mvcudluunu rtlndirn ilkin v
zruri meyar dvltin mahiyytidir. Masir hquqi dvltin
ayrlmaz atributlarndan olan inzibati mhkm icraatnn ke-
mi sovet ittifaq dvrnd aktual olmamas, qanunvericinin diq-
qtindn knarda qalmas da buna bariz sbutdur. Hakim ideo-
logiya, dvltin mahiyyti v idarilik prinsiplri, formalam
hquq dncsi, subyektiv hquq v vziflr veriln nm v
s. demokratik mexanizmlrin yaradlmasn v faliyytini rt-
lndirn mhm meyardr.
Hquqi dvltin mvcud olduu cmiyytd vtndalar
dvltin idariliyind itirak edir, hquqlar v ya qanuni m-
nafelri pozulduu tqdird is onlarn brpasn mhkmdn
tlb emkl inzibati orqanlarn qanunauyun faliyyt
gstrmsin d nzart etmi olurlar. Dvlt z vtndalarna
inzibati orqanlarn aktlarn thlil etmk, qiymtlndirmk v
naraz qald tqdird is onlar mbahislndirmk imkan
vermkl yalnz xslrin deyil, hm d dvltin maraqlarn
tmin etmi olur. Bu baxmdan dbiyyatda haql olaraq inzibati
mbahis tkc xslrin deyil, hm d dvltin maraqlarnn
mdafisi sulu kimi qiymtlndirilir64. Bel ki, inzibati
64Aslanov M.S. Azrbaycanda inzibati dliyy. Bak, 2009, s. 111
49
orqanlarn faliyytind zbanalq, slahiyyt hddini ama,
qrzlilik, korrupsiya, srndrmilik kimi neqativ tzahrlr
dvlt v onun mexanizmin ictimai etimadn sarslmasna
sbb olan n mhm meyarlar kimi x edir.
nzibati mhkm icraat il bal bir chti qeyd etmk
lazmdr ki, yalnz onun formaladrlmas deyil, cmiyyt
trfindn qbul olunmas da nmlidir. lknin hquq sistemi,
dvltin idarilik formas, siyasi rejim, inzibati icraat sullar,
hquqi ideologiya inzibati mhkm icraatnn cmiyyt
trfindn qbul olunmasn v smrli faliyytini rtlndirn
mhm tminatlardr. Tsadfi deyil ki, ilk df Fransada
inqilablar v Birinci imperiya dvrnd yaradlan bu institutun
n qat leyhdarlar mhz hakimlrin zlri idilr. Buna sbb
onlarn khn rejimd yiylndiklri v administrasiyann
faliyytin mhkmlrin nzartin yol vermyn hquq
dncsini onlarda formaladran hquq thsili idi65.
nzibati mhkm icraatnn kompleks inzibati hquq
institutu kimi formaladrlmas v inzibati icraat qaydalarnn
tnzimlnmsi inzibati hquq sahsind islahatnn sas
istiqamtlrindn olub masir hquqi dvltin ideologiya v
prinsiplrinin inzibati hquq mnasibtlrin ttbiqi prosesini
tnzimlyir. Hquqi dvltin faliyytinin tminat formas kimi
inzibati mhkm icraat inzibati orqanlarn faliyytin
mhkm nzarti institutu v inzibati aktlarn, hrktlrin
(hrktsizliyin) qanuniliyinin yoxlanmasn, pozulan hquqla-
rn v qanuni maraqlarn brpasn nzrd tutan normayaradc
v hquqttbiqedici faliyyt kimi x edir.
65 . . .
.:,1978,.72-73
50
Mbahislrin inzibati qaydada hll edilmsi il bal
msllrin mhkmd baxlmasnn byk stnlklr malik
olmas fikri hquq dbiyyatnda bel saslandrlr: vtnda
n vzifli xsin qrarndan yuxar idaretm orqanna
ikayt vermk imkan zahirn nec lverili tkil edils d,
ikayt nticsind ml gln mnasibtlr hmi inzibati
hquqi mnasibt olaraq qalacaq, yni onlarn bir trfind
zavall v kdrli vtnda, digr trfind is inzibati idar, ox
vaxt dvlt hakimiyyti orqanlar olacaq66.
Azrbaycan dilind nr olunmu Hquq ensiklopedi-
yasnda proses mhakim icraat kimi yanalr67. Trk hquq
ltind gstrilir ki, proses bir mhkmnin v ya qurumun
mbahisli msllri aradraraq hll etmk n bir dfd v
fasilsiz olaraq keirtdiyi toplantdr68. .T.Ylmazn fikrinc,
proses vvlcdn myyn olunmu yerd v vaxtda hyata
keirilir, prosesd hyata keiriln aradrma ilmlri is
mhkm bax hesab olunur69. nzibati hquq drsliyind is
proses myyn nticlr nail olmaq n ardcllqla hyata
keiriln hrktlrin mcmusu kimi anlay verirlir70.
nzibati mhkm icraatnn inzibati prosesdki yeri v
xsusiyytlri elmi chtdn kompleks kild aradrlmasa da,
bu mvzunun ayr-ayr problemlr: mxtlif sviyylrd tdqiq
olunmudur. Mlliflrdn A.O.Abdullayev, F.S.Mehdiyev,
F.F.Nayev, N..Hseynova, .T.Ylmaz, A.M.Bandurka,
A.Y.Yakimov, N.M.Tienko, Y.N.Starilov, D.M.eot,
66 nsan hquqlar /E.A.Lukaevann redaktsi il. Bak: irvannr, 2005, s. 378 67 Quliyev A.. Hquq ensiklopediyas. Bak: Qanun, 2007, s. 867 68 Ayverdi . Misalli Byk Trke Szlk. stanbul: Kubbealt Neriyat, 2010, s. 467 69 Ylmaz E. Hukuk Szl. Ankara: Yetkin Yaynlar, 2011, s. 126 70 Abdullayev A., Nayev F. nzibati hquq: Drslik. Bak: Qanun, 2008, s. 761
http://www.ilknokta.com/yazar/12452/0/1/Ilhan-Ayverdi.htmlhttp://www.ilknokta.com/yayinevi/465/0/1/Kubbealti-Nesriyati.html
51
Y.M.Manoxin, A.F.Nozdrayov, V. D. Sorokin, S.N. Maxina,
Y.M. Kozlov, E.B.Luparev, V.L. Loriya, D.N.Baxrax, A.T.Bon-
ner, A.B.Zelentsov, Y.A.Tixomirov, V..Remnev v baqalar
inzibati mhkm icraatnn v inzibati prosesin tdqiqin dair
elm mhm thf vermilr.
Qeyd edk ki, mtxssislrin ksriyyti haql olaraq
inzibati mhkm icraatn inzibati prosesin bir hisssi kimi
qbul edir71.
daretm prosesi il inzibati prosesin ayr-ayrlqda mv-
cudluunu israr edn S.N.Maxinann fikrinc, inzibati proses
inzibati ilr zr dalt mhakimsinin hyata keirilmsi
formasdr72. Y.N. Starilov da mllifin bu fikrini dstklyrk
inzibati proses v inzibati mhkm icraat anlaylarnn
eyni mnal olduunu gstrir73.
Mlliflrdn A..Gzbyk74, N.Q.Salieva v N.Y. Xa-
manyova da inzibati mhkm icraatnn inzibati proses ri-
vsind hyata keirildiyi bard fikri dstklyirlr. Onlar inzi-
bati orqanlar trfindn vtndalarn hquqlarnn pozulmas
71 .. : ,
// , 2002, 3, . 25-32;
.. : . :
, 2000, . 307 72 .. : . .
... . . . , 1998, . 4 - 7, 14 73 .. . , , .
., 2001, . 26-31; .. . T. 2.
.: - , 2002 ; ..
// , 2000, 2, . 101-114;
..
// , 2004,
6, . 5-13 74 Gzbyk A.. Ynetsel Yarg. 13. Bask. Ankara: Turhan Kitabevi Yaynlar,
1999, s. 1-61; Gzbyk A.., Diner G. dar Yarglama usl. Ankara: Turhan
Kitabevi, 1996,s.17
52
il laqdar ikaytlr mhkmd baxlmasn inzibati
mhkm icraat, ixtisasladrlm mhkmlri is bu icraatn
subyekti kimi xarakteriz edirlr75.
Lakin, hquq dbiyyatnda bu fikri inkar ednlr d az
deyil. Msln, F.T.Nayev, M.S.Aslanov, V.G.Abov, R..
Ncfquliyev, C.klar, T. .Allolu, D.N.Baxrax, V.D.
Sorokin v bir sra digr mlliflr inzibati mhkm icraatnn
inzibati prosesin trkib hisssi hesab olunmasna etiraz edirlr.
Onlarn fikrinc, inzibati mhkm icraat icra hakimiyyti
orqan trfindn deyil, mhkm trfindn hyata keirildiyi
n inzibati proses hesab oluna bilmz.
Msln, trk alimi T..Allolu inzibati prosesl inzibati
mhkm icraatn frqlndirrk yazr ki, inzibati proses
smrli kild hyata keirilrs inzibati mhkm icraatnn
da yk azalar76. Baqa bir trk alimi C. klar inzibati prosesl
inzibati mhkm icraatnn frqli chtlrini myynl-
dirdikdn sonra inzibati mhkm icraatnn prosesin trkibind
olmad qnatin glir.77 Azrbaycan alimlrindn M.S.As-
lanov da inzibati mhkm icraatn inzibati prosesin trkib
hisssi hesab etmir78.
Azrbaycan Respublikas Daxili lr Nazirliyinin Polis
Akademiyas trfindn nr olunmu nzibati hquq adl
drs vsaitinin mlliflri yazrlar ki, idarilik faliyytinin
trkib hisssi kimi inzibati proses dvlt idaretmsinin mumi
75 .., ..
. , 2001, s. 24 76 Akllolu T. dari Usul ve Kiisel Verilerin Korunmas (11 Austos 2004).
www.idare.gen.tr/akkillioglu-idariusul.htm
77 Iklar C. dari yarda duruma. TAAD, Cilt:2, Yl:2, Say:4 (20 Ocak 2011), s.
48 78 Aslanov M.S. Azrbaycanda inzibati dliyy. Bak, 2009, s. 87
53
prinsiplrin saslanr, onun mzmununu is idarilik sah-
sind z slahiyytlrini v vziflrini yerin yetirn inzibati
hquq subyektlrinin idarilik mnasibtlri tkil edir79.
Baqa bir Azrbaycan alimi F.F.Nayev hesab edir ki,
inzibati proses hquq qaydasnn mhkmlndirilmsi v
qanunuluun tmin edilmsi mqsdil icra hakimiyyti
sahsind qanunla nizamlanan myyn frdi ilrin hll
edilmsidir80. A.O. Abdullayev d inzibati prosesin yaranmasn
idaretm orqanlarnn faliyyti il laqlndirir. Mllif
inzibati prosessual mnasibtlrin dvlt idaretmsi sahsind
yaranan frdi konkret iin hlli il bal olduunu qeyd edir81.
N..Hseynova da inzibati proses dar yanaman qbul
etmyrk inzibati prosesin meydana xmas n inzibati
orqann birtrfli iradsinin kifayt etdiyini gstrir82.
Hquq prosesinin hr bir halda dalt mhakim icraat il
laqli olduunu qbul etmyn bir qrup mllif inzibati
mhkm icraatnn inzibati proses kimi deyil, mhkm prosesi
kimi gstrilmsini tklif edir.83 Maraqldr ki, D.N.Baxrax
2000-ci ild nr etdirdiyi nzibat hquq drsliyind inzibati
79 Abov V., smaylov A., Ncfquliyev R. nzibati hquq: Drs vsaiti. II Hiss.
DN-in Polis Akademiyas. Bak: Sda, 2007, s. 160-161 80 Abdullayev A.O., Nayev F.T. nzibati hquq: Drslik. Bak: Qanun, 2008, s. 761 81 Abdullayev A.O. nzibati hquq: Drs vsaiti. Bak: Qanun, 2005, s. 69 82 Hseynova N.. nzibati proses: mahiyyti, mzmunu v mqsdi / Milli Aviasiya
Akademiyas. Elmi Mcmulr. Bak, 2012, s. 16 83 .. . .: -
, 1968, c. 54-56; .. - .
.: , 1972, . 47-51; .. -
, //
, 2005, 2, . 19-25; ..
. : , 1974,
. 31
54
mhkm icraatn inzibati prosesin bir hisssi kimi qiymt-
lndirdiyi halda84, sonradan onun inzibati proses kimi deyil,
mhkm prosesi kimi tsbit olunmasna stnlk vermidir85.
Hesab edirik ki, konkret hquq sahsinin ttbiqindn
yaranan mnasibtlrin (mlki, cinayt, inzibati) mahiyyti zr
tnzimlnmsi n hyata keiriln mhkm icraatnn adnn
(mlki mhkm icraat, cinayt mhkm icraat) mvafiq
mnasibtlri tnzimlyn hquq sahsi il bal olmas ist-
niln halda mntiq zidd sslnmir. Lakin, inzibati prosesin
mhkmnin faliyytindn, mhkm icraatndan tcrid oluna-
raq yalnz idaretm orqanlarnn faliyytin amil olunmas
mqsduyun grnmr.
Baqa szl, dvltin idaretm faliyytinin inzibati
proses kimi qiymtlndirilmsi fikri il razlamaq mmkn
deyildir; bu fikri irli srn mlliflr onun lazmi sviyyd
saslandrlmasna nail ola bilmmilr. Hquqi prosesin nv-
lrindn olan inzibati proses inzibati iddiann mahiyyti zr
hlli vasitsil inzibati orqanlarn faliyytind qanunuluun
tminin ynlmi inzibati mhkm icraatnn hyata keiril-
msi qaydalarn tnzimlyn prosessual normalarn mcmu-
sudur. nzibati proses inzibati iddia il mhkmd qaldrlan
inzibati iin baxlb hll olunmas n hyata keiriln inzibati
mhkm icraatnn tzahr formasdr.
nzibati prosesin spesifik itiraklar dairsi, prinsiplri v
hyata keirilmsi qaydas mvafiq olaraq inzibati mbahisnin
84 .. . . .: ,
2000, . 307 85 .. , -
// , 2005, 2, . 19-25
55
mahiyyti v onun hllin ynlmi dalt mhakimsinin xsu-
siyytlri il bilavasit laqdardr.
Mhkm hquqla tnzimlnn faliyyt sferasnda cmiy-
ytin ayr-ayr zvlri il dvlt arasnda yaranan mnaqilr
sosial nzart funksiyasn hyata keirn ixtisaslam dvlt
orqandr. Mhkm icraat prosessual qaydalarla tnzimlnn
proses rvsind hyata keirilir. Mhkm hakimiyytinin
tzahr formalarndan biri olan inzibati mhkm icraat da
mvafiq olaraq inzibati proses rivsind hyata keirilir,
prosessual normalar vasitsil tnzimlnir v xsusi subyekt
trkibin malik olur.
Hquqi prosesin nvlrindn olan inzibati prosesin hyata
keirilmsi zaman yaranan inzibati-prosessual mnasibtlrd
vtndala inzibati orqan brabr hquq v vziflr malik olan
trf kimi x edirlr. Bu, inzibati mhkm icraat zaman
vtndala inzibati orqann arasndak brabrsizliyi tarazla-
drmaa ynlmi tdbirlrdn biridir.
nzibati prosesd hyata keiriln inzibati mhkm icraat
mumi hquqi mbahisnin xsusiyytlrini ks etdirir. mumi
- hquqi mbahis mumi hququn ttbiqindn irli gln
hquqi nticlrin mbahislndirildiyi btn hallar hat edir.
nzibati prosesd iddiaya baxlmas il laqdar inzibati-
prosessual mnasibtlr yaranr. Bu mnasibtlri brabr bu-
caql bucaq klind tsvvr etsk, yuxar birld