1
Wykład III i IV
Dekonstrukcja systemu feudalnego
i początki kapitalizmu
Przemiany polityczne i społeczne
XVIII i XIX w.
2
Zmiany polityczne i
instytucjonalne w Europie
• Rewolucja mieszczańska w Niderlandach (koniec XVI w. – pierwsze państwo nie feudalne)
• Rewolucja w Anglii (XVII w. – od monarchii absolutnej do konstytucyjnej)
• Rewolucja Francuska (1789 r.)
Wolność, Równość, Braterstwo…
… + kodeksy Napoleona
IDEE PRAW NATURALNYCH (J. Lock, D. Hume)
….ROZKŁAD FEUDALIZMU….
Znaczenie Rewolucji Francuskiej
• Karta praw człowieka i obywatela
• Nowoczesne prawo (KC,KH, KK, etc.)
• Reforma szkolnictwa
• Reforma administracyjna
• Reforma armii
• REWOLUCJA FRANCUSKA A ….RESZTA
EUROPY
• KONCEPCJA MONARCHII OŚWIECONEJ
3
Procesy narodotwórcze
II koncepcje narodu
niemiecka francuska
Republika Francuska 1792 r.
Zjednoczenie Niemiec 1871 r.
Zjednoczenie Włoch 1861 r.
Księstwo Warszawskie 1807-1815 r.
4
5
Wyznaczniki rozwoju gospodarczego
w XIX wieku
• Instytucyjne ramy działalności (wolność
osobista, prawo własności)
• „Przemiany w rolnictwie”
• Rewolucja przemysłowo-techniczna”.
• Rewolucja w transporcie i komunikacji
Przemiany w nauce i oświacie
• Myśl ekonomii klasycznej (A. Smith, D.
Ricardo, J.S. Mill, Jean Baptiste Say), a
następnie powstanie wielu szkół ekonomii.
6
Rola sektora rolnego w zmianach XVIII-XIX w.
1. Przekazywanie nadwyżki siły roboczej do zajęć pozarolniczych.
2. Dostarczanie żywności ludności pozarol.
3. Ludność rolnicza jako rynek zbytu dla towarów pozarol.
4. Rolnictwo jako źródło kapitału dla inwestycji pozarol.
5. Eksport płodów rolnych jako źródło kapitału dla inwestycji pozarol.
7
Rolnictwo w XIX wieku
• Wzrost produkcyjności rolnictwa (x6!) – różne tempo przemian społ. różnice Zachód – Wschód –> 1870r. koniec poddaństwa w całej Europie i niewolnictwa w USA
• przemiany technologiczne (płodozmian, nawożenie, specjalizacja, maszyny i narzędzia),
• spadek zatrudnienia w rol. ok. 20%,
• wzrost wydajności z 10-13q do 13-17 (rekord Dania! 22,5q)
8
-rolnictwo intensywne (charakterystyczne dla
Europy Zachodniej)
-rolnictwo ekstensywne (Ameryka Północna, Rosja
dominia brytyjskie)
-rolnictwo plantacyjne (Ameryka Łacińska oraz
kolonie europejskie w Azji i Afryce)
-rolnictwo tradycyjne (spotykane w mniejszym lub
większym zakresie właściwie w każdej części
globu)
Cztery typy rolnictwa w świecie w
XIX
9
0
100
200
300
400
500
St. Zjed. Rosja Francja Niemcy Austro-
Węgry
Wlk. Br. Włochy Hiszpania
Wielkość produkcji rolnej wybranych krajów w II połowie XIX w. (średniorocznie w mln funtów)
10
Rewolucja przemysłowa
• „Pierwsza rewolucja przemysłowa”
1770 – 1820 (stal, żelazo, włókiennictwo)
• „Druga rewolucja przemysłowa”
1870 – 1920 (elektryczność, kolej,
samochód, samolot)
11
James Watt i jego silnik
12
Najważniejsi wynalazcy:
James Watt, George Stephenson Benjamin Franklin, Luigi Galvani, Alessandro Volta, Michael Faraday i Andre Amper
Samuel Morse
Thomas Edison
A. G. Bell
Ernst Siemens
Carl Benz i Gottlieb Daimler
Armand Peugeot, Louis Renault i Andre Citroen William Morris i Henry Ford
Henry Bessemer
13
Rewolucja w transporcie i komunikacji
14
Rozwój linii kolejowych w świecie w latach 1840-1870
(długość linii w tys. km)
1840
1850
1860
1870
Europa
2,9
23,5
51,9
101,3
Ameryka
Północna
4,5
14,6
52,3
89,6
Reszta świata
0,3
0,5
3,8
14,3
Świat
7,7
38,6
108,0
205,2
15
Długość linii kolejowych w 1870 r. i 1913 r. w krajach
posiadających powyżej 10 tys. km linii w 1913 r.
Państwo
1870
1913
1.
Stany Zjednoczone
85 170
401 977
2.
Rosja
10 731
70 156
3.
Niemcy
18 876
63 378
4.
Indie
7 678
55 822
5.
Kanada
4 211
47 160
6.
Francja
15 544
40 770
7.
Argentyna
732
33 478
8.
Wielka Brytania
21 500
32 623
9.
Australia
1 529
31 453
10.
Brazylia
745
24 614
11.
Meksyk
349
20 447
12.
Włochy
6 429
18 873
13.
Hiszpania
5 295
15 088
14.
Szwecja
1 727
14 377
15.
Afryka Południowa
0
14 149
16.
Japonia
0
10 570
16
Przemiany w nauce i oświacie
• Oświata w połowie XIX w.
• Wlk. Brytania, Niemcy, Szwajcaria, Holandia, USA
ponad 70%
piśmiennych
• Belgia, Francja, Austria mniej niż 70%
piśmiennych
• Reszta Europy mniej niż 50%
• Reszta świata ….
17
Światowa produkcja przemysłowa w
1870r. – liderzy ŚPP od 1820 do 1900r. wzrost około 30 krotny!
Francja
10
St. Zjed.
23
Rosja
4
Pozostałe
18Wlk. Br.
32
Niemcy
13
18
Finanse w XIX w.
Rozwój przemysłu = inwestycje = pieniądze
• Źródła kapitału:
- Rodzinne domy bankowe,
- Kapitał handlowy,
- Spółdzielczość bankowa.
Liderzy „kapitału bankowego”: Anglia, Francja,
Belgia, Holandia, Szwajcaria, USA.
19
Ewolucja bankowości
• Przyjmowanie formy Spółek Akcyjnych
• Koncentracja na rynku bankowości komerc. (Anglia vs. USA)
• Wyłanianie się dwóch modeli bankowości: brytyjski (oddzielenie b. inwest. od kredytów krótkoterminowych) niemiecki (bankowość uniwersalna)
• Umiędzynarodowienie bankowości i eksport kapitału
• Narodziny „współczesnego” modelu bankowości opartej o bank centralny
20
Bank Centralny i jego funkcje
• Anglia (XVIII w.)
• Francja 1848 r.
• Belgia 1850 r.
• Niemcy 1875 r.
• USA (?)
21
Funkcjonowanie Banku Centralnego
BANK CENTRALNY
BANK KOMERCYJNY BK BK BK
22
System waluty złotej
• System oparty na rezerwach kruszcu
• Parytet złota (np. £1 = 0,0567 g złota)
• Wymienialność waluty na złoto
• Stałe kursy walutowe korygowane
skokowo
• System złoty a handel zagraniczny
=
23
Ubezpieczenia w XIX w.
• Popyt na usługi ubezp. i koncentracja działalności
ubezpieczeniowej
• Dwa systemy: Spółki Akcyjne i Ub. Wzajemne
• Rozszerzenie katalogu ryzyk
• Reasekuracja
24
Rola państwa w gospodarce
tworzenie stymulowanie bezpośrednia
otoczenia wzrostu i rozwoju działalność gosp.
prawnego
ODWIECZNE PYTANIE ILE PAŃSTWA W
GOSPODARCE ???
25
Poglądy na rolę państwa w gospodarce
PEŁNA PEŁNA
WOLNOŚĆ KONTROLA
Liberalizm Interwencjonizm socjalizm komunizm
26
ADAM SMITH (1723 – 1790)
PORZĄDEK NATURALNY, HARMONIA i
LESEFERYZM LUDZIE SĄ: + RACJONALNI
+ POTRAFIĄ LICZYĆ
+ KIERUJĄ SIĘ WŁASNYM INTERESEM
LUDZIE DZIAŁAJĄC WE WŁASNYM INTERESIE DZIAŁAJĄ W INTERESIE SPOŁECZNYM
RZĄD NIE POWINIEN WTRĄCAĆ SIĘ DO TEGO PROCESU („niewidzialna ręka rynku” głównym regulatorem gospodarki)
GOSPODARKĄ KIERUJĄ KONSUMENCI GŁOSUJĄC SWOIMI PIENIĘDZMI
KAPITAŁ PRZEMIESZCZA SIĘ DO DZIEDZIN GDZIE JEST WIĘKSZA STOPA ZYSKU
27
LIBERALNA POLITYKA
GOSPODARCZA
Postulat wolności gospodarczej
Pojęcie „niewidzialnej ręki rynku”
Koncepcja państwa jako „stróża nocnego”:
funkcje państwa powinny zostać ograniczone do: • stanowienia i egzekwowania prawa
• zapewnienia bezpieczeństwa
• ewentualnie – realizowania przedsięwzięć, które dają społeczeństwu istotne korzyści, ale ich finansowanie przekracza możliwości jednostek
28
FORMY POŚREDNIE
Nie negują rynku, …większa rola państwa
• Niemiecka ekonomia polityczna (F. List)
• Interwencjonizm / Keynesizm
(J. M. Keynes)
• Współcześnie: „kapitalizm społeczny”,
„kapitalizm koordynacyjny”, „państwo
opiekuńcze”, „państwo dobrobytu”
• Etatyzm
29
Socjalizm …. Komunizm
Od negacji rynku po pełną kontrolę
• Karol Marks (1818-1883) Das Kapital
• Negacja rynku jako regulatora gospodarki
• Uwłaszczenie proletariatu (społeczna własność środków produkcji)
• Pełna kontrola gospodarki przez państwo (ceny, płace, alokacja zasobów)
• Centralne planowanie
• Realizacja postulatów równości społecznej
30
Charakterystyka okresu
1. Wolny rynek monopolizacja (do 1870r i po) tworzenie się wielkich org. gospodarczych
2. Zmiany struktury: tworzenia dochodu narodowego / ludności
3. Kryzysy gospodarcze – cykle koniunkturalne
4. Rozwój bankowości, giełd - powstanie systemu waluty złotej
Kapitalizm wolnorynkowy a
monopolistyczny
• Wolnorynkowy – przedsiębiorstwo
„przyjmuje cenę” z rynku
• Monopolistyczny – przedsiębiorstwo
(korporacja) „ustanawia cenę”
• Zysk przeciętny i zysk monopolowy
31
Kapitalizm monopolistyczny
• Cechy monopolizacji:
1) Koncentracja produkcji i centralizacja
kapitału
2) Koncentracja pozioma i pionowa.
32
Przesłanki monopolizacji
• Przewrót przemysłowy wymuszający
wzmożoną akumulację kapitału
(„II Rewolucja przemysłowa”)
• Łączenie przedsiębiorstw w celu
akumulacji kapitału
• Wojny cenowe eliminujące „słabsze”
przedsiębiorstwa
33
34
WOLNY RYNEK =/= MONOPOLIZACJA
Formy porozumień monopolistycznych:
- gentlemen’s agreement (cicha zmowa) - pool odrębność prawna i majątkowa - kartel - syndykat - trust - holding odrębność prawna / wspólnota majątkowa - koncern jedność prawna i majątkowa
35
- trust Standard Oil Company of Ohio - United States Steel Corporation - General Electric Company - American Tobacco Company - Goodyear Tire and Rubber Company
- Bayer - Koncern Kruppa, Stinnesa i Thyssena - Siemens
- English Steel Corporation - Vickers
- Mitsui - Mitsubishi
POROZUMIENIA MIĘDZYNARODOWE: niemiecki AEG (Allgemeine
Electrizitatgesellschaft) i amerykański GEC (General Electric)
holenderski Royal Dutch Petroleum Company i angielski Schell Transport and Trading Company = Royal Dutch Schell
36
2. Ewolucja struktury zatrudnienia od XVI w.:
ROLNICTWO…….
PRZEMYSŁ ……... ……
USŁUGI …………..
Kraj Rolnictwo Przemysł Usługi
Australia 30 38 32
Belgia 43 38 19
Francja 49 28 23
Holandia 37 29 34
Kanada 53 30 17
Niemcy 49 29 22
USA 50 24 26
Wlk. Brytania 23 42 35
37
Cykle koniunkturalne
38
Uczestnicy wyścigu do bogactwa XIX w.
Liderzy Spóźnieni Nieobecni
Anglia Niemcy? Reszta świata
Belgia Rosja
Holandia Italia
Francja Europa Śr.-Wsch.
USA Europa Połud.
Niemcy? Skandynawia
Szwajcaria
Japonia
39
Udział mocarstw w handlu
światowym w 1900r.
11
21
8
12
Wlk. Br.
St. Zjedn.
Niemcy
Francja
40
Charakterystyka okresu c.d.
• Wzrost populacji świata z ok. 1 mld do 1,8 mld. w 1914r. (produktywność rolnictwa, poprawa higieny, postęp w medycynie, ograniczenie ruchów wojennych, wielkie migracje)
• Wzrost dochodu światowego – 1,3% rocznie; z ok. 600 mld. do 2 bln. – liderem Europa 45%, Azja 38%, Ameryka Płn. I Australia 10%, Afryka 3,5%, Ameryka Łac. 2,5%
41
UTYLITARYSTYCZNA KONCEPCJA
CZŁOWIEKA Naczelną zasadą angielskich etyków oświecenia.
PYTANIE: W jaki sposób dążenia ludzkie mogą mieć charakter
moralny jeśli człowiek dąży tylko do własnego interesu (kieruje się
egoizmem)?
1. Choć jednostki kierują się egoizmem, egoizmy ich harmonizują ze
sobą i w naturalny sposób wiodą ostatecznie do dobra ogółu.
Teza „naturalnej tożsamości interesów” (dowód: społeczeństwa
żyją i rozwijają się).
2. Naturalnej harmonii między interesami wprawdzie nie ma ale
można i należy ją sztucznie wytwarzać (zadanie dla państwa i
prawa). Teza „sztucznej tożsamości interesów”
42
Przemiany gospodarcze na
terenach Polski 1800-1914
• Reformy uwłaszczeniowe
• Rozwój przemysłu i handlu
• Czy zabory hamowały
rozwój gosp. ziem Polskich ?
Schyłek feudalizmu w Europie
• Anglia XVIII w.
• Niderlandy XVIII w.
• Francja XVIII w.
• Skandynawia XVIII-XIX
• DO 1870 r. W CAŁEJ EUROPIE
NASTĄPIŁA LIKWIDACJA
ZALEŻNOŚCI CHŁOPA OD PANA
(przynajmniej formalnie) 43
44
Następstwa rozbiorów (w % zabranego obszaru)
Prusy (20)
Austria (18)
Rosja (62)
45
Następstwa rozbiorów (w % populacji)
Prusy (23)
Austria (32)
Rosja (45)
46
Nowy ustrój agrarny na ziemiach Polski
• Uwłaszczenie – nadanie chłopom prawa
własności do całości lub części
użytkowanej ziemi w zamian za
uiszczone bezpośrednio lub pośrednio
odszkodowanie
47
Zabór pruski
• Początek 1808r, właściwy edykt regulacyjny w 1811r. proces trwał do połowy 1865r. - objął ponad 130 tys. gosp. (nie wszystkie!)
• Cechy: ewolucja regulacji, bardzo wysokie koszty wykupu (x2),
• Efekt: powstanie największych gosp. rol. – Pomorze 39-45 ha, Wielkopolska 31 ha, Śląsk 14-17 ha, pauperyzacja rolników (39% pow. ziemi należy do chłopów; ponad 50% ziemi należy do gosp. Folwarcznych > 100 ha)
48
Zabór austriacki
• Początek procesu uwłaszczenia
1848r. (presja, bunty)
• Uwłaszczono ok. 550 tys. gosp. (objęto każde
gosp.; odszkodowanie przejęły władze:
Wiedeń i rząd krajowy – 71%); źródła
finansowania: listy indemnizacyjne
• Chłopi dysponowali 59% areału (ok. 60%
gosp. karłowate! ok. 0,8% gosp. 20-50 ha
49
Zabór rosyjski
• 1861r. Zamiana pańszczyzny
na okup pieniężny.
• 1863r. Powstanie Styczniowe
• 1864r. – ukaz carski
• Ziemia dla wszystkich chłopów bez
odszkodowań!
• Obszarnicy 56,5% areału; chłopi 44,5%
50
Ukaz carski z 2 marca 1864 r.:
„1. Grunta pozostające w posiadaniu włościan, w
dobrach prywatnych, instytutowych i rządowych
przechodzą na zupełną własność włościan;
2. Od 15 kwietnia 1864 r. włościanie, uwolnieni od
wszelkich bez wyłączenia powinności, jakimi na
korzyść dziedziców obciążeni byli. Na przyszłość
włościanie obowiązani są wnosić do Skarbu podatek
gruntowy;
3. Dziedzice otrzymają od rządu wynagrodzenie za
zniesione powinności”
51
Relikty feudalizmu
• Serwituty
• Wspólnoty gruntowe
• Ordynaria
• Szachownica gruntów
• Odrobek
52
Rewolucja przemysłowa na
ziemiach polskich
Czynniki rozwoju
POSTĘP INDUSTRIALIZACJI ZALEŻNY
BYŁ OD:
• Przemian na wsi
• Polityki władz wspierającej, bądź nie.
• Rynków zbytu
53
54
Zabór rosyjski
• Polityka Stanisława Staszica i księcia
Ksawerego Druckiego-Lubeckiego
• (protekcjonizm wobec Prus i ekspansja
eksportowa do Rosji)
55
Okręg Łódzki
• Początek -> przemysł włókienniczy (Bawełna:
przędzalnie do końca lat 30-tych; Wełna: przędzalnie
lata 20-te,; Len: przędzalnie lata 30-te; >>> tkactwo -
lata 70-te
• Ludwig Geyer, Karol Scheibler, Izrael
Poznański, Juliusz Heinzel, Beniamin Krusche
(kapitał niemiecki, rosyjski, żydowski)
• Łódź (1815r.- 300 mieszk.; 1850-35 tys.;
1914-400 tys.!!!)
• Maszyny parowe: 1864-1888 wzrost z 851 KM do
25.833 KM
56
Zabór rosyjski
• Hutnictwo – do 1890r. Postęp oporny (paliwo drzewne); hutnictwo – Dąbrowa Górnicza, Warszawa; huty: Bankowa, Katarzyna, Puszkin, Koszyki, Nowa Praga (hutnictwo i przemysł stalowy – opóźnione!
• Wydobycie węgla (uprzemysłowienie kopalń)
• Cukrownictwo (do 1830r. 2 cukrownie; w 1852r. – 55)
• Przemysł maszynowy (import / produkcja) Lilpop, Rau i Loewenstein (maszyny parowe i rolnicze, urządzenia dla przem. Rol.-spoż oraz J. Fajans (urz. dla przem. maszynowego)
57
Zabór rosyjski (okręgi przem.)
• Łódzki Okręg Przemysłowy (Łódź,
Aleksandrów, Ozorków, Tomaszów, Zduńska
Wola, Pabianice, Zgierz)
Zagłębie Staropolskie
Zagłębie Dąbrowskie
Okręg Warszawski
58
Zabór pruski • Rewolucja najwcześniej – 1796-1830! Wiodące
hutnictwo (wielki piec na koks) 1830-1870 rozkwit przem. hutniczego!
• Piec bessemerowski 1856/1865 już w Hucie Królewskiej; Piec Martenowski 1864/1872 już w Hucie Borsig
• Hutnictwo cynku (powstaje 20 hut cynku!)
• Górnictwo – rozkwit
• Przemysł włókienniczy (Zielona G., Gubin, Wałbrzych, Wrocław)
• Przemysł cukrowniczy (Franz Achard 1801-02)
59
Zabór pruski (okręgi przem.)
• Górny Śląsk (+przemysł maszynowy)
• Dolny Śląsk(+ przemysł maszynowy)
• Poznań (+ przemysł maszynowy)
60
Zabór austriacki
• Brak pomyślnych warunków rozwoju (władza, surowce, możliwości zbytu, położenie)
• Górnictwo ropy naftowej (po 1856r. Ignacy Łukasiewicz)
• Maszyny parowe – Kraków; Wagony – Sanok, Bielsko – maszyny włókiennicze
• Przemysł włókienniczy – rejon Bielsko-Białej (wełna)
• Cukrownictwo
61
62
Zabór austriacki (okręgi przem.)
• Jasło, Krosno – wydobycie i rafinacja
ropy naftowej (Ignacy Łukasiewicz)
• Kraków
• Bielsko
Top Related