7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
1/89
T.C.MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSTARH ANABLM DALI
ESK AG TARH BLM DALI
URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
Yksek Lisans Tezi
SANEM ERDL KOCAMAN
stanbul, 2007
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
2/89
T.C.MARMARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSTARH ANABLM DALI
ESK A TARH BLM DALI
URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
Yksek Lisans Tezi
SANEM ERDL KOCAMANDanman: PROF. DR. KEMALETTN KROLU
stanbul, 2007
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
3/89
NDEKLER
Sayfa No
NSZ
GR
Urartu ve adalar.................................................................................................... iAratrmalarn Tarihesi............................................................................................. ivYntem....................................................................................................................... vi
BRNC BLMURARTI-GE HTT LKLERNN GELM
I. Erken Demir a................................................................................................... 1II. Urartu Devletinin Ge Hitit ve Kuzey Suriye Politikas....................................... 5
KNC BLMKLTREL LKLER VE URARTUDAK YANSIMALARI
I. Mimari.................................................................................................................... 19A. Tapnak...................................................................................................... 19B. Kaleler Ve Kaplar..................................................................................... 25
II. Dil ve Yaz............................................................................................................. 28
III. Din........................................................................................................................ 32IV. Madeni Eserler..................................................................................................... 36
A. Bronz Kemerler ve Plakalar...................................................................... 36B. Madalyonlar............................................................................................... 43C. neler........................................................................................................ 46D. Miferler.................................................................................................... 48E. Fibulalar..................................................................................................... 50
V. Dier Kk Buluntular........................................................................................ 51
SONU.................................................................................................. 52
Ge Hititlere Ynelik Urartu Yazlar................................................ 56
Ksaltmalar ve Bibliyografya .............................................................. 67
Harita ve Resimler
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
4/89
NSZ
Elinizdeki alma Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsne yksek
lisans tezi olarak hazrlanmtr. Urartu kltr zerindeki Ge Hitit etkilerinin
incelendii bu almada, M.. Birinci bin ylda Anadolunun en nemli glerinden
biri olan Urartu devleti ile Ge Hitit beylikleri arasndaki siyasi ilikiler takip edilerek,
gelien kltrel ilikilerin Urartu kltrndeki etkileri incelenmeye allmtr.
alma konusunun seilmesinden, son amasna kadar nemli katklarn ve
nerilerini esirgemeyen sevgili hocam Prof. Dr. Kemalettin Kroluna teekkr
ederim. Her konuda desteini aldm, bu almada da nerilerini esirgemeyen hocam
Do. Dr. Andreas Schachnere teekkr bir bor bilirim. Sabrla almann her
aamasnda yanmda olan eim Taylana ve almann baslmas srasnda yardmlarn
esirgemeyen Murata sonsuz teekkrler.
SANEM ERDL KOCAMAN
stanbul, 2007
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
5/89
i
GRUrartu ve adalar
M.. 9. yzylda Anadolu topraklarnn dousunda glenmeye balayan birhalkla beraber, Demir a krallklarna Urartu adyla bir yenisi daha eklenmitir.
Kafkaslardan geldikleri arlkla kabul gren bu halk, merkezi Tupada (Van) gl bir
krallk kurmutur. Dalk bir corafyada kurulan kralln snrlar, Batda Frat nehri
kysndan, Douda Urmiye Gl Havzasna, Gneyde Toros Dalarna kadar
genilemitir (Harita 1). XIX. yzylda, Kralln kefiyle balayan almalar sonucunda
Dou Anadolunun bu en gl halk hakknda bir ok bilgi elde edilmitir. Sert corafi
koullar
yaamlar
na uyduran, ya da tam tersi yaamlar
n
sert corafyaya uygundzenleyen bu insanlarn inanlar, dilleri, mimari zellikleri ve sanat usluplar gibi bir ok
konu yaplan almalarla aa karlsa da, kkenleri, siyasi tarihlerinin belli dnemleri,
farkl toplumlarla siyasal ve kltrel ilikileri gibi baz noktalar hala soru iaretleri
tamaktadr.
Urartu Krall ncesinde Dou Anadoludaki siyasi yaplanma ok ak olmasa
da, blgede daha ok hayvanclkla uraan kk topluluklarn varlklar bilinmektedir.
Erken Demir a olarak adlandrlan bu dnemde, Anadolunun dou ve kuzeydousunda
hakim olan ve airet olarak adlandrabileceimiz bu gruplar hakknda elimizde ok fazla
veri yoktur.Ancak son yllarda yaplan ve ksmen devam eden aratrmalarda, daha ok
Assur kaynaklarndan takip edebildiimiz bu beylikler hakknda yeni bilgilere
ulalmaktadr. M.. 13. yzylda Dou Anadoluda eitli nedenlerle olumaya balayan
birliktelik, M.. 9. yzyla gelindiinde gl bir devlet olarak karmza kmaktadr1.
Urartu Devletinin olumaya balad bu dnemlerde gneyde Mezopotamya ovalarnda
Assur, mparatorluunun azalan gcn yeni seferler dzenleyerek arttrmtr. Assur
tarihinin bu evresinde oluan Yeni Assur mparatorluu, II.Aurnasirpaln dzenledii
seferler sonucunda bat snrlarn Akdenize kadar geniletmitir. Sefer dzenledikleri
alanlarda kurduklar yeni eyalet sistemleri ile kuzey snrlar da Toros Dalarna kadar
ulamtr2. Assura kar gelemeyecek yerel beylikler Assurun stnln kabul etmek
zorunda kalsalar da zamanla ellerine geen frsatlar Assura kar kullanmlardr. II.
Aurnasirpalden (M.. 883-859) sonra tahta geen olu III. almaneser (M.. 858-824)
1 Urartu Devletinin kuruluu ile ilgili geni bilgi iin bkz. Salvini 1995, ilingirolu 1984, Zimansky 1985.2 Assur tarihinin bu blmyle ilgili daha detayl bilgi iin bkz. Parker 2001.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
6/89
ii
ile hzla devam eden seferlerle, devlet snrlar ok geni alanlara yaylmtr. Kuzeyde
Dicle Nehrine kadar ilerlemi ve Urartuya kar seferler dzenlemitir. Baaryla
sonulanan seferlerine dair brakt yaztlar ve seferlerinin resmedildii Balawat Kaps
kabartmalar kraln bu seferlerinin en nemli buluntular arasndadr.
M.. 9. yzyln ilk yarsnda Yeni Assurmparatorluu yeniden canlanmtr. Bu
iki gl kral, II. Aurnasirpal ve III. almaneser, dneminde Bat ran, Gney Dou
Anadolu ve batda Akdenize kadar olan topraklar zerinde hakimiyetini kurmutur. Bu
genilemenin etkisiyle merkezi otoritenin yetersizlii III. almaneserin olunun
nderliinde, lkenin merkezinde bir ayaklanmann kmasna neden olmutur. Assur ve
Ninive gibi kralln nemli merkezlerinin de bulunduu 27 kent bu ayaklanmaya
katlmtr. Bundan sonra hem Assur lkesinin iindeki karklklar, hem de kuzeyinde
kendine kar glenen ve rgtlenen hem de devletler Assur mparatorluunu zor bir
dneme sokmu, gcn azaltmtr. zellikle Urartu, olduka geni bir alan Assurun
hakimiyetinden alm ve bu topraklar zerinde etkinliini kurmutur. Snrlar klmeye
balayan Assur Krallnn gc de giderek azalm ve Tiglat-Pileser (744-727) dnemine
kadar Assur tahtnda karklklar hakim olmutur3.
M.. 13. yzyl sonrasnda Urartu ve Assur corafyasna komu bir blgede ise,
Byk Hitit mparatorluunun yklmasndan hemen sonra, Anadolunun
Gneydousunda kk beyliklerin varlklar hissedilmektedir. Kuzey Suriye olarak da
adlandrabileceimiz blgede kent devletleri olarak rgtlenmi bu beylikler ksmen Hitit
kltrn devam ettirirlerken, Gney Dou Anadoluya zg kendi yerel kltr
zelliklerini de yaratmlardr. M.. 10. yzyla gelindiinde bu kk beyliklerin nemli
bir siyasal g haline geldii grlmektedir. Toroslarn eteklerinden, Kuzey Suriyeye
uzanan blgede glenen beylikler Assur ve Urartunun bat politikasnda nemli bir
noktada yeralmlardr4. Ge Hitit blgesi, doudan Anadolunun ilerine ve buradaki
ticaret yollarna alan, ayrca Akdenize ulamada da nemli bir noktada yeralr. Batdaki
nemli hammadde blgelerine ulam da, dou ve gneydekiler iin bu blge zerinden
mmkndr. Bu stratejik konum Kuzey Suriye blgesini ve buradaki siyasi rgtlenmeleri
nemli bir noktaya tamtr. zellikle Assur ve Urartu asndan bu blge her dnem
ulalmas amalanan bir hedef olmutur. Corafyalar aras yaanan bu siyasi olaylar,
3 Sevin 1999, 11. Grayson 1996, 255.4 ilingirolu 1984; Krolu 2006, 143.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
7/89
iii
halklar aras yakn ilikilerin kurulmasnda ve Eski a Anadolu dnyasnn
ekillenmesinde nemli rol oynamtr.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
8/89
iv
Aratrmalarn Tarihesi
Kuzey Suriye ve Urartu ilikileri ok fazla aratrmaya konu olmamtr. imdiye
kadar yaplan almalarda genel olarak Urartu ve Kuzey Suriye kltrleri bir arada
deerlendirilmemitir. Eldeki verilerin azlndan kaynakl zerine ok fazla ilgi
ekemeyen bu ilikiye genellikle satr aralarnda rastlamaktayz. Ancak bugnk corafi
artlar da gz nnde tutulduunda bu iki kltr blgesinin birbirinden almaz snrlarla
ayrlmad grlmektedir. ok youn hareketliliklerin yaand Demir a boyunca bu
iki blgenin biribirinden kopuk olduu dnlemez. zellikle eldeki yazl belgeler
aka iki kltr arasndaki siyasi bir birliktelii gstermektedir.
imdiye kadar genellikle tek balar
na yada baka kltrlerle kurduklar
ilikileriyle aratrma konusu olan bu iki kltrn ortak deerlendirilmelerinin yapld
almalar, sayca azda olsa mevcuttur. Kuzey Suriye ve Urartu tarihinin kesien
dnemlerini bir arada inceleyen ve kltrleri arasnda grlen benzerlikler zerine en
kapsaml alma A. ilingirolu tarafndan yaplmtr5. almann yaynlanmasndan
sonra geen sre ierisinde yaplan karlatrmalardan bazlar geerliliini yitirse de,
genel bir deerlendirme yapmak iin temel bir bavuru kaynadr. Bunun yannda daha
yakn tarihlerde K. Krolu tarafndan hazrlanan Urartunun gneybatsna doru
yaylmnn incelendii yksek lisans almas ve bu almadan gelitirilen kitap
konumuz hakknda nemli bilgiler vermektedir6. Urartunun bat blgelerinde ulat
noktalarn belirlenmesinde bu almalar nemli birer kaynaktr. Urartunun Anadolunun
ilerine doru ilerlemesi, bu blgedeki beylikler ve Assur ile ilikileri, Wfler tarafndan
da ele alnmtr7. Bu konuyla ilgili yaplm deerlendirmelerin topland en nemli
kaynaklardan olan bu makalelerde Frat Havzasndaki maden yataklarnn Demir anda
tad nem detaylaryla anlatlmaktadr. Urartunun Ge Hitit kltryle tanmasn
salayan bu kaynaklarn evre corafyalar iin tad nem de yine bu almalarda
anlatlmaktadr. Yakn zamanda hazrlanm olan bir baka alma, Urartu- Ge Hitit
ilikisi, dier kltrlerle birlikte ele alarak incelemektedir. Novak, Prayon ve Wittke
tarafndan farkl yazarlarn makalelerinin bir araya getirilmesiyle hazrlanan bu alma
Ge Hitit kltr merkezi bir noktadadr8. Bu kltrn yakn blgesindeki Assur ve Urartu
5 ilingirolu 1984.6
Krolu 1988, Krolu 1996.7 Wfler 1981, Wfler 1986.8 Novak 2004.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
9/89
v
gibi kltrlerle ilikilerinin anlatld bu kitap, yakn kltrler ierisinde grlen ortak
unsurlarn nedenleriyle birlikte incelemesi asndan olduka nemlidir. Temel hareket
noktamz oluturan bu almalarn yannda, konumuzla ilgili deerlendirmelerde bulunan
farkl kaynaklar da mevcuttur. Ancak bu almalar konumuzdan farkl balklar tamakta
ve bizim sunmaya altmz ilikilerle ilgili direkt olmayan gndermeler yapmaktadr.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
10/89
vi
Yntem
Bu almann konusunu, Dou Anadolu ve Kuzey Suriye kltrleri arasndaki
ilikinin Urartu kltrndeki etkileri oluturmaktadr. Bu ilikiler somut rnekler
zerinden, kesin sonuca varlm almalarn sonularna dayandrlarak gsterilmeye
allmtr. imdiye kadar ok fazla deinilmeyen bu konunun, dnemin ve blgelerin
siyasal gelimelerinden bamsz incelenemeyecei dnlmektedir. Urartu Devletinin
ncesinde Dou Anadoluda yaayan ve bu devletin temellerini oluturduu dnlen
beylikler dnemiyle, devamnda yaanan srelerde iki corafya arasndaki siyasi
ilikilerin varl bilinmektedir. Ancak bu almada, M.. 9. yzyldan itibaren siyasi
btnlk salayan Urartu Devletinin kuruluundan itibaren, knn balad II. Rusa
dnemine kadar devam eden sre ierisinde, Kuzey Suriye Beylikleri ile olan ili kiler ele
alnacaktr. alma srasnda her iki blgenin corafi ve siyasi durumlarna deinilse de
temel olarak somut rnekler zerinden karlatrmalar yaplarak, eldeki bulgularn
kkenleri ve oluumlar zerinden bir sonu karlmaya allacaktr. Kltrler arasnda
yaanan ilikilerin Urartu zerinde etkileri, daha ok Kuzey Suriye mezar stellerinde ve
orthostadlarnda grlen sahnelerin, Urartu metal buluntular zerindeki benzer sahne
tasvirlerinde grlmektedir. Ayrca iki kltrde grlen dil ve dinin dnda mifer, ine,
fibula gibi buluntularda da baz benzerlikler tespit edilmitir. Kuzey Suriye kaynaklolduu dnlen bu benzerlikler, daha az rneklerle fildii eserler zerinde de
grlmektedir. Ancak bu buluntulara gre daha silik takip edilebilen mimarideki izler de,
ayr blmler halinde daha dar kapsaml olarak ele alnmtr.
Bu almann esasn, yaplan ktphane aratrmasnda elde edilen kaynaklarn
deerlendirilip, dzenli bir bilgi derlemesinin sunulmas olutursa da, yer yer bu
deerlendirmelere yeni grler eklenecektir. Daha nceki almalarda deerlendirilmi
buluntularn zaman ierisinde yeni incelemelerle farkl ekilde tarihlenmeleri, onlar bu
almann kapsam dnda tutmaktadr. Eserler zerinde yaplan deerlendirmeler,
fotoraflar ve izimlerle desteklenmeye allmtr. Bilimsel almalarda farkl farkl
adlandrlan ve bizim konumuzun snrlar ierisinde yer alan Kuzey Suriye ve ksmen
bugnk snrlar ile Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu olarak adlandrlan blgenin
ad, almamzda Kuzey Suriye olarak kullanlmakta ve buradaki yerel beylikler de Ge
Hitit Beylikleri olarak tanmlanmaktadr.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
11/89
vii
almann ilk blmnde Urartu ve Kuzey Suriye Beylikleri arasndaki siyasi
ilikiler deerlendirilmeye allmtr. Bu aamada, saylar azda olsa elimizdeki Urartu
yazl belgeleri temel hareket noktamz oluturmaktadr. Ancak yaztlar deerlendirilirken,
bu belgelerin Urartu krallarnn bak asyla kaleme alnd gz nnde bulundurulmas
gereken nemli unsurlardan biridir. Bu belgelerin yansra, Urartu belgelerine gre saylar
daha az olan Assur yaztlar da, ilikilerin baka bir adan deerlendirilmesini salayan
nemli kaynaklardr. Assurun gcn yitirmeye balad almaneser (M.. 782-773)
dneminden itibaren grlmeye balayan Ge Hitit Beylikleri ile ilgili Urartu yaztlar, III.
Tiglat- Pileser (M.. 744-727) dnemine kadar devam eder. Bu yaztlarn buluntu yerleri,
Urartu Devletinin batda ulat noktann tespit edilmesi asndan nemli ip ular
vermelerinin yansra, yaztlarda anlatlanlar, dnemin siyasi ilikileri hakknda da nemli
bilgiler vermektedir. Assur yazl belgelerinde ok fazla deinilmeyen bu dnem
hakkndaki gelimeler, Urartu belgeleri tarafndan ekillendirilmektedir. Bir dnem Ge
Hitit Beylikleri zerinde Assur Devletinden daha fazla etkiye sahip olan Urartu Devleti,
Assur benzeri d politika uygulamalar sonucu bu beyliklerin varlklarn devam
ettirmelerine gz yummutur. Urartu Devletinin de etkilendiini dndmz Ge Hitit
kltrnn devamllnda, bu tarz politikalar nemli rol oynamtr. alma srasnda
konumuzla ilgili grlen Urartu yaztlar, M. Paynenin Urartu yazl belgelerinin en yeni
evirilerinin topland kitabndan alnarak deerlendirilmitir9. Yaztlarn bulunduu
yerler ile yaztlarda adlar geen kentlerin gsterildii ve Urartunun bat seferlerinde
izledii muhtemel yol gzergahlarn gsteren haritalar, genel bir fikir edinebilme amacyla
farkl kaynaklar kullanlarak hazrlanmtr.
9 Payne 2006.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
12/89
viii
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
13/89
1
URARTU- GE HTT LKLERNN GELM
I. Erken Demir a Dnemi:
M. 9. yyda Van Gl ve evresinde birbirinden bamsz olan beyliklerin
birlemesiyle oluan Urartu devletinin kuruluundan nce, ilk kez M.. 13. yzylda Assur
belgelerinde Uruadri adndan bahsedilmektedir. lerleyen dnemlerde bu birleim gl bir
krallk olarak karmza kmaktadr. Dou Anadolunun yksek yaylalarnda, sert iklim
artlarna ramen glenen ve rgtl bir yapy oluturan halkn Dou Anadoluya
nereden ve hangi tarihte geldii tartmalar devam etse de, genel gr Erken Demir a
balarnda bu blgeye ve Kuzey Bat rana Kafkaslar zerinden bir gn olduu
ynndedir1. Bu dneme ynelik az saydaki almalar sonucunda ortaya karlan kale,
sivil yerleim alanlar ve nekropoller Urartu ncesinde Dou Anadolu, Transkafkasya ve
Kuzey Bat ran blgelerinde hayvanclkla geinen ve yar gebe halde yaayan
topluluklarn varlklarn gstermektedir2. Dou Anadoluda kazlm olan Van Kalesi
Hy, Van-Dilkaya ve Van-Karagndz Hy gibi merkezlerde, Erken Tun
Dnemine ait tabakalarn zerinde bir bolukdan sonra Urartu yaplarnn grlmesi bu
dnem hakkndaki elimizdeki bilgileri olduka snrlamaktadr3. Bu Hyklerde, genel
olarak tm blgede olduu gibi kalc kltr kalntlar ounlukla Orta Demir andanitibaren grlmektedir. ok zayf mimari kalntlarn grebildiimiz ve anak
mlekleriyle ayrt edebildiimiz Erken Demir ann Urartu devletinin kuruluuyla son
bulduu grlmektedir. Bu dneme ait almalarn ve elde edilen sonularnn yetersiz
olmas, Dou Anadoluda bir dnem youn grlen bu kltrn Urartu devlet yapsnda ne
kadar etkili olduu konusunda net bilgiler elde etmemizi zorlatrmaktadr.
Yazl belgeler bize Urartu ncesi Erken Demir a hakknda ok fazla bilgi
vermese de, arkeolojik bulgulardan, bu dnemde Dou Anadoluda kltrel olarak
birbirine yakn topluluklarn varlklar anlalmaktadr4. Ancak Assur krallarnn
yaztlarnda sk sk bahsettii bu topluluklar hakknda ok fazla maddi buluntumuz yoktur.
Assur yaztlarnda Uruatri ve Nairi5 olarak adlandrlan ve airetler halinde rgtlendii
1 ilingirolu 1994, 4.2 Konyar 2003, 92. Sevin 1991. Sevin 1999b.3
Tarhan 1992, 411. Sevin 1999a, 858. ilingirolu 1992, 472.4Krolu& Konyar 2005, 25.5 Mattney 2002, 520.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
14/89
2
dnlen bu halklarn ortak kltr elerine sahip olduklar dnlmektedir. Assur
krallar yaztlarnda bu blgelere dzenledikleri seferlerden ve bu beylikleri haraca
baladndan sk sk bahsetmektedir6. Assurdan aldmz bu bilgiler sayesinde Dicle
Nehrinin oluturduu doal snrn kuzeyinde yer alan beyliklerin birbiriyle iliki
ierisinde olduunu da syleyebiliriz. Dou Anadolu Blgesinde yaplm kazlarda bu
dneme ait buluntular arasnda yeralan ve Grooved ware olarak adlandrlan yivli anak
mlein de ksmen bu ortakla rnek olabilecek bulgular arasnda olduu
sylenmektedir. ou zaman kahverengi ya da krmz renk bir astarla kaplanm olan bu
seramik trnn ayrtedici zellii az ile omuz blgesi arasnda grlen birden ok
sayda yer alan yatay yiv bezemesidir. Erken Demir anda Dou Anadolunun nemli
bir blmnde kullanlan bu anak mlek, kuzeyde Transkafkasya ve Erzurum evresine,
gneydouda Urmiye Glnn bat kylarna, batda Frat Nehrine, gneyde de Yukar
Dicle blgesine kadar yaylmtr7. Dou Anadoludaki bu kk beylikler ile yivli anak
mlek kltrnn ada olduu ve yaylm alanlarnn paralellikler tad da
dnlmektedir8. Bu seramiin bulunduu alanlar bizlere, ilerde Urartunun oluumunda
etkili olacak beyliklerin yaylm alanlar hakknda genel bir bilgi vermektedir (Harita 2).
Bu seramikler Dou ve Gneydou Anadoluda, zellikle Yukar Dicle blgesinde Assur
hakimiyetinin yeniden glenmesi ile son bulsa da Assur saray mallar ile beraber bir sre
daha grlmektedir. Bu dnemden sonra da Van Blgesinde kullanmnn devam ettiini
bildiimiz yivli seramikler, Urartu devletinin krsal alanlarnda karmza kmaktadr9.
Urartudaki bu tr yivli seramiin varl ve dalm alanlar gz nne alnarak, kk
topluluklarn Urartunun oluum evresinde ortak bir kltre sahip olduu ve kurulu
evresinde etkili olduklar sylenebilir. Hurri kkeni olduklar dnlen bu topluluklarn
M.. 850lere kadar politik bir rgtlenme ierisine girmedikleri grlmektedir. Ancak
Yukar Dicle, Elaz Blgesi ve Van Havzasnda karmza kan yivli anak mlek bu
srede ortak bir kltrel geliim ve ilikilerin olduunu gstermektedir.
Uruadri adnn Assur belgelerinde ilk kez yazld I. almaneser dnemi (M..
1274), Assurun askeri faaliyetlerinin Kuzey Suriyeye yneldii tarihlerle parelellik
gstermektedir. Assurun Toros Dalarnn kuzeyine yneldii bu dnemlerde, airetler
halindeki Nairi halklar Assur iin nemli bir tehdit oluturmaktadr. Genel kabul gren bir
6 Grayson 1991, 243.7
Krolu 2002, 455.8 Roaf 2001, 367.9 Bagelen 1996, 144. Krolu 2005, 32-33.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
15/89
3
dnce, artan Assur basksna kar tek balarna kar koyamayacak bu airetlerin, ortak
bir g haline geldii ynndedir10. Ancak hangi airetin, merkezi yaplanmada ne gibi g
ve etkisinin olduu hakknda ok fazla bilgimiz yoktur. Assur kral I. almaneserin bir
yaztndan, bu yeni gcn adn ve da kaleleri olduunu renmekteyiz11. I. almaneserin
bu sylemleri bize blgedeki airet reislerinin kendi savunma sistemlerini oluturmaya
baladklarn gsterebilir.
M.. 9. yydan itibaren kuzeyindeki tehlikenin farknda olan Assur zaman zaman
Nairi blgesine seferler dzenlemitir. Ayn dnemlerde Kuzey Suriye beyliklerinden
bazlarna ynelik seferler dzenleyen Assurun, bu blgedeki yneticiler iin kulland
isimleri daha sonra Urartu krallarnn nvanlar olarak da kulland grlmektedir12. Ayrca
III. almaneserin yaztlarnda geen Bit-Agusili ynetici Aramu13
ile Urartunun kurucubeyi olarak bildiimiz Arame arasnda bir iliki kurmak g de olsa mmkndr. Bu
ifadeler sadece yzeysel bir dil benzerlii olabilecei gibi, yivli anak mlein blgedeki
varl da gz nnde bulundurularak incelendiinde iki blge arasnda ki bir ilikinin
varlnn sonucu olarak da kabul edilebilir. Bu dneme ait elimizde bolca bulunan Assur
yazl belgelerinde, glenen Urartu devletine kar III. almaneserin dzenledii kuzey
seferleri anlatlmaktadr. M.. 9.yyda Kuzey Suriye ve Urartu, Assurun ilgi alan ierisinde
ne
km
t
r ve bu dnem yaz
tlar
nda iki blge birlikte an
lmaya balam
lard
r.
Hattu lkesi ve tm topraklarn, Melidu lkesi, Daianu lkesi,
Suhmu lkesi, Arsakun ehri, Urartularn krali ehri Aramu,
Gilzanu lkesi, Hubukia lkesi- Dicle kaynandan Fratn
kaynana dek (olan blge), Mazamuann(=Hazar Denizi)
ilerindeki denizden Kaldu lkesinin denizine (=Basra Krfezi) dek
(olan blgeyi) ayaklarmn altna aldm14
10 ilingirolu 1984, 90.11 Rahipliimin balangcnda Uruadri lkesi ayakland Ordumu harekete geirdim ve gl da kalelerinedoru sefere ktm. Assur kralnn bu yazt Uruadri adnn yazl belgelerde grld ilk rnektir.(ilingirolu 1994, 1.)12 Salvini 2006, 28.13 Grayson 1996, 11.
14 Grayson 1996, A.O. 102. 24. Assur krallarnn lkelerinden kuzeye dzenedikleri seferde, Toros Dalarnaarak Dicle Tneline kadar ilerledikleri aratrmalar sonucunda bilinmektedir. I.Tiglat-Pileser ve III.Salmaneser dnemlerinde ulalan bu noktada krallar seferlerini ve baarlarn anlatan yaztlar ve kabartmalar
yaptrmlardr. Assurun Yukar Dicle Blgesinde ulat en u noktann Birkleyndeki geit olduu da,imdilik aksi kantlanamam bir dncedir. Urartudan ilk szedililerin olduu bu kabartmalar AssurunKuzeyde ulat blgelerin tespiti asndan olduka nemlidir. (daha detayl bilgi iin bkz. Schachner 2005)
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
16/89
4
III. almaneserin seferlerinin gsterildii Balawat Kaps zerindeki I. Bantta yer
alan bu ifade, Dicle Tnelinde yine krala ait yaztlarla neredeyse ayndr. Yaztla beraber
Urartu kentlerinin de tasvir edildii bu kabartmalar Erken Demir a sonras Dou
Anadoluda ortaya kan gc tanmamz salayan ilk rnekler arasndadr. Bu yeni
dnemde Assur kaytlarnda farkl kral ve kent adlaryla anlmaya balayan Urartu Devleti,
Demir anda Dou Anadolunun en etkin gc haline gelmitir.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
17/89
5
II. Urartu Devletinin Ge Hitit ve Kuzey Suriye Politikas
:
Assur yaztlarndan tandmz Arameden sonra, Urartunun banda Sarduri
adndan ve onun krali kenti Tupadan bahsedildii grlmektedir. Sarduri ile beraber,
saylar az da olsa Urartunun kendi yazl belgeleri de grlmeye balanr. I. Sarduriye ait
Van Kalesinin bat ucundaki burcun zerinde yer alan Assurca yaztta kral kendisini ve
lkesini ilk kez kendi ifadeleriyle tantmaktadr:
Lutipri olu Sarduri, byk kral, gl kral, dnyan
n kral
,Nairi lkesinin kral, benzeri olmayan kral, hayret verici oban, dik
bal uyruklarla savamaktan korkmayan kraln yaztdr. Lutipri
olu Sarduri, krallar kral, her kraldan hara alm olan (benim).
Lutipri olu Sarduri yle der: Bu talar Alniunu ehrinden
getirttim ve bu duvar yaptrdm15.
Yaztlarnda kendilerini Biainili olarak adlandran Urartu krallar, zorlu corafi
koullar kendi lehlerinde kullanm, hakim olduklar blgelerinin gei yerlerinde yksek
tepelerin zerinde kaleler kurmu ve belki de kltrlerinin en kalc znesi, demir madenini
kullanarak gelitirdikleri silahlar ve gl ordular ile Assurun karsna nemli bir rakip
devlet olarak kmlardr. Bakent Tupann corafi konumu ve ulam koullar Urartu
krallarn ncelikle hakim blgelerinin dnda, bakentlerinin kuzey ve kuzeydoularndaki
blgelere yneltmitir olmaldr. Urartu Krallnn ilk yllarnda lkenin bat blgelerine
ynelik herhangi bir faaliyette bulunduu henz belgelenmemitir. lk olarak kuzeyde ve
douda lkelerini zora sokmayan seferlerle glenen Urartu Devletinin, gneye ynelikseferleriyle de Musasir lkesinin snrlarna kadar ulat da sylenmektedir16.
Urartu tahtnda Menua dnemine (M.. 810-786) kadar yer alan krallar, Dou
Anadoluda gl ve rgtl ilk devletin temelini oluturmulardr. Menuann krallyla
beraber Urartu devleti blgede tek hakim g konumuna gelmi, ticaret yollarna hakim
olmaya balam ve bakentten farkl ynlerde eitli kaleler inaa ederek, askeri ve ticari
15 Payne 2006, 17; UKN: No. 1.16ilingirolu 1994, 41.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
18/89
6
amal yollar oluturmutur. Menua dneminde lkenin snrlarnn geniledii
grlmektedir. Kral lkenin Vandaki merkezinden karak Urmiye Glnn
gneybatsnda, Elaz- Palu yresinde inaa faaliyetleri balam, eyalet merkezleri ve
garnizonlar kurmutur17. Urartu yaztlarnda da karmza kan bu alanlarn, sahip olduklar
mimarileri ile de sadece bir kereye mahsus sefer alanlar olmadklar grlmektedir. Kraln
Toroslar aan seferler yapt ynnde bir takm deerlendirmeler yaplmaktadr. Ancak bu
dnemde Toroslarn diger tarafnda Assur eyaletlerinin varlklar bilinmektedir. Arami
kkenli Bit-Zamaninin dnda Tuhan, Tidu ve Sinabu gibi yaztlardan varlklarn
bildiimiz Assur kentleri uzun bir dnem bu blgede glerini korumutur18. Bu kentlerin
varl, Urartunun bu blgede bir g oluturamamasnda ok nemli bir etkendir. Bu
kentlerden sonra Dicle Nehrinin kuzeyinde yer alan Subria ise Assur ile Urartu arasnda bir
tampon blge konumundadr19. Tm bunlar Urartunun Assur hakimiyetindeki blgelere
doru ilerlemesinin nn kesmi olmaldr.
M.. 9. yzylda, Menua dneminde (M.. 810-785) Urartu Devletinin
snrlarnn genilemesi ile birlikte Urartu yazl belgelerinde Ge Hitit Beyliklerinin adlar
da yeralmaya balamaktadr (Harita 2). Bu dnemde Assur belgelerinde de adndan sk sk
sz edilen Kuzey Suriyede20, baz kent devleti hkmdarlarnn, Hitit mparatorluk soyuna
dayanan kkleri ve Hitit kltryle benzerlik gsteren baz
zellikleri grlmektedir. M.12. yyda balayan Hitit mparatorluunun ykl sreciyle beraber blgede glenen bu
beylikler uzun bir sre daha Hitit geleneklerini srdrmlerdir21. Bu beyliklerden,
zellikle Melitealhe ve Kummuhu Urartu siyasal gcnn youn yaand ve bulunduklar
blgeden dolay siyasi ilikinin daha sk grld yerlerdir. Bir sre Urartunun etkisini
daha ok hisseden bu beylikler, Urartunun himayesinde kurulmu Ge Hitit
Koalisyonunda da etkili bir konumdadrlar22. Bu beyliklerin dnda Melitealhe gibi Hitit
soylu yneticilere sahip Karkam ile beraber, Azatiwaya (Arslanta- Karatepe), Samal
(Zincirli- Sakagz)de Urartunun Ge Hitit Beylikleri ile olan ilikisine rnek
benzerliklerin grld kk kent devletlerinden bazlardr. Genellikle birbirine yakn
kltr elerine sahip olan bu kent devletlerinden bir ksm ortak bir dil kullanmtr. Hitit
17 Menua dnemindeki imar faaliyetlerinin lokalizasyonu iin bkz. Zimansky 1985, 63-64.18 Krolu 1998, 9.19 Parpola 2001, 9.20 Blgedeki Ge Hitit Beyliklerinden alnan vergiler uzun bir dnem Assur yaztlarnda grlmektedir. III.almaneser dneminden itibaren Assur yaztlarnda artan bu ifadelerden bir ok beyliin varl takip
edilebilmektedir (Garayson 1996, 18).21 Drner 1999, 118.22 Hawkins 1983, 338-339.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
19/89
7
hiyeroglif yazsn benimseyen bu devletlerin yannda, Assura komu ve Arami kkenli
olan baz devletler de farkl bir dil kullanmaktadr. Bu ayrm devletlerin sanatlarnda da
grlmektedir. Hitit devletiyle ilikili olan devletler ile Assurun komusu olanlar arasnda
baz stil farkllklar da grlmektedir23. Urartu devletinin bat seferleri sonucunda da bu
devletlerden daha ok Melitialhe ve Kummuh ile iliki grlmektedir. Ayrca Kargam ve
Gurgumla da kurulan siyasi ilikiler, Urartu sanatnda Hitit etkili baz zelliklerin
grlmesinin nedeni olarak grlebilmektedir.
Ge Hitit Beylikleri, ierisinde bulunduklar blge ve sahip olduu hammadde
kaynaklarndan tr, genileyen snrlarnda hammadde sknts yaayan Assur iin
nemli bir hedef olmutur. Assur eitli dnemlerde, batdaki kaynaklara ve Akdenize
giden yollar zerinde bulunan beyliklere ynelik farkl politikalar uygulamtr. Hititmparatorluunun yklndan III. almaneser Dnemine (M.. 858-824) kadar Assur
krallarnn bir ok kez bu beylikler zerine seferler dzenlediini ve bu seferler srasnda
Frat nehrini getiini grmekteyiz24. M.. 12. ve 9. yzyllar arasnda bu saldrlar
karsnda, benzer kltrlere sahip ve ayn geliim sreleriyle karlaan beyliklerde doal
bir birliktelik olumutur. Bu btnlkleri Kuzey Suriye-Kk Asya blounun
olumasnda da nemli olmutur25.
n Asyadaki hammadde yataklarnn iki blgede toplanmas, bu blgede
yerlemelerin ve ticaretin younlamasnda da doal bir rol oynamtr. Bu blgelerin
kontrol altna alnma mcadeleleri de dnemin hakim gleri arasnda uzun sre etkili
olmutur. Bugnde nemini koruyan bu hammaddeler, youn olarak Batda Kuzey
Suriye- Anadolu blgesi ve Kuzeydouda Karadeniz ve Hazar Denizi arasndaki blgede
bulunmaktadr26. Merkezi, Dou daki kaynaklara daha yakn olan Urartunun bu blgeyi
kontrolnn de daha kolay olduu dnlebilir. Urartunun ok fazla tehlikeyle
karlamayaca bu alan, krallarnn ncelikli faaliyet blgelesi arasnda yer ald
grlmektedir. M.. 9. yzyln ikinci yarsna gelindiinde blgedeki gc tartmasz
olan Urartu devletinin seferlerinin ynn, ayn araylarla Batya evirdii
grlmektedir. Merkezi gcn salamlatran krallk, retim iin demir dndaki
gereksinimlerini karlamak iin deiik blgelere seferler dzenlemeye balamtr. lk
kez Menua dnemi yaztlarnda anlatlmaya balanan Ge Hitit Beylikleri zerine yaplan
23 Grayson 1982, 377-378-379.24
Grayson 1982, 380.25Wfler 1986, 89.26Wfler 1981, 79.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
20/89
8
seferlerde, Urartunun, blgedeki siyasi karklklar Assura kar kullanarak, blgede bir
sreliine ondan daha etkin bir konumda olduunu anlalmaktadr27.
Menua dneminden itibaren, Urartu krallarna ait tm yaztlarda yaklak on kez
Ge Hitit Beyliklerinden bahsedildii grlmektedir. Menua dnemine ait Palu, Ban ve
Van yaztlar, I. Argiti dnemine ait Horhor yazt, II. Sarduri dnemine ait Van yazt ve
Vanda bulunmu ikinci bir yaztla beraber zoli ve Bahecik yaztlar ve II. Rusa
dnemine ait Ayanis, Mazgirt yaztlar Urartu belgelerinde ad geen Ge Hitit kent
adlarna, Ge Hitit blgelerindeki sefer ve imar faaliyetlerine dair bilgiler iermektedir.
Urartu hakim ideoljisiyle yazlm bu belgelerde kralln batda ulat snrlar ksmen
ifade edilse de, bu yazl belgeleri tarihlemesi kesinlemi buluntularla birlikte
deerlendirmek daha doru sonularn elde edilmesini salayacaktr. Baz dnemlerdeUrartu yaztlar zerinde Assur yazl belgelerinden farkllklar ya da eksiklikler grlmesi,
tarafl tarih yazclnn erken rnekleri olarak da yorumlanabilir.
Urartu Devletinin Ge Hitit Beylikleri ile balayan siyasi ilikilerine en erken
rnek Menua dnemine (M.. 810-785) ait yaztlardan bir tanesinde grlmektedir. Bugn
Elaz snrlar ierisinde yeralan Palu (Urartuda ebeteria?)da, Murat Nehri kenarnda,
Urartu Devletinin batdaki eyalet merkezlerinden bir tanesi konumundaki blgede,
kralla ait bir yazta ve ok odal kaya mezarlarna sahip bir kale bulunmaktadr28. Kaya
zerine yazlm 28 satrdan oluan ve Menua dnemine ait olan bu yaztta, ilk kez
Menuann batya dzenledii sefer sonucunda ebeteria, Huzana ve Supani kentlerini ele
geirilii anlatlmaktadr. Kraln Hate lkesine kadar ulat ve buradaki Melitealhe
kraln balayp, bu lkeyi vergiye balad da yaztta yer almaktadr.
Tanr Haldi kendi mzra ile sefere kt ebeteria ehrinin
lkesini ele geirdi ve Supa ehrini de ele geirdi. Tanr
Haldi glve tanr Haldinin mzra da gldr. Tanr Haldinin kudretiyle,
puini olu Minua sefere kt, ebeteria ehrinin lkesini ele
geirdi, Huzana ehrinin lkesini ele geirdi ve Supa lkesini de ele
geirdi. Hate lkesine dek ulat.
Tanr Haldiye bu steli diktirdi. ebeteria
ehrinde tanr Haldiye bir tapnak yaptrd. ebeteria ehrinde
27 Wfler 1981, 85.28 Krolu 1996, 15.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
21/89
9
Melitia ehrini kralnn hayatn hara (demesi koulu) ile
balad29
Yaztdan da anlald gibi, kral aka fethettii lkeleri belirtmitir. Bu yazta
gre Urartu Ge Hitit kentlerinden bazlarnn hakimiyetini ele geirmi, ancak bu
devletlerin varlna son vermeden vergilerle kendine baml hale getirmitir. Bylelikle
demir dnda retim iin gerekli hammaddeler bu tr yollarla temin edilmi olmaldr.
zledii bu politika ile Urartu Devleti blgede kendisine kar oluabilecek bir bamszlk
savan engellemi olmaldr. Ayrca bu blgede sukuneti salamak iin ok fazla Urartu
askeri brakmasna ve bu blgede srekli bir bask uygulamasna da gerek kalmam ve
gneyden gelen Assur tehlikesine kar, bu devletleri kendi yanna ekmi olmaldr. Bu
yazta gre kral burada bir de tapnak yaptrmtr. Urartunun byle bir imar faaliyetinegirimesi, ya da byle bir sylemin dile getirilmesi Urartunun burada gl bir egemenlik
kurduunu dndrmektedir.
Yine Menua dneminde Elaz- Palu blgesinde oluturulan eyalete dair bir bilgiyi,
ayn blgede bulunan Ban yaztndan renmekteyiz. Yaztta kendini aka tantan kral
blgeye vali olarak atad kiiyi ilan etmitir. lk kez bir Urartu yaztnda kral adlarndan
baka birahasn ad grlmektedir ve bu kii "eyalet valisi" nvann almtr30. Urartunun
Ge Hitit Devletleri ile ilikiye getiine kant olabilecek iki paral basalt bir stel
zerindeki bu yazt, blgedeki Urartu kimliini en belirgin biimde yanstan buluntular
arasndadr.
Minua der ki: Oraya vali olarak (lu. EN.NAM) Titia(ni) yi atadm.
Tanr Haldinin ycelii ile, ulu tanr Haldiye puini olu Minua bu
steli efendi tanr Haldiye diktirdi. Orada Titiay vali olarak
atad
m31
Menua Dnemine ait, imdi Van Mzesinde bulunan bir baka yazt da, Surp
Pogos Kilisesinin duvarnda bulunmu bir sefer yaztdr. Ortas oyuklu basalt bir bloun
her iki tarafnda da yeralan yaztda kraln batya dzenledii seferlerden bazlar
anlatlmaktadr. Kraln blgeye dzenledii seferler sonunda ald esirlerden bu yaztn sa
29 Payne 2006, 70. UKN no: 39. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)
30
ilingirolu 1997, 33; Schfer 1973/4, 33-37.31 Schfer 1973/4, 35;UKN: No. 42; Payne 2006, 76. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik UrartuYaztlar)
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
22/89
10
kenarndaki stunda bahsedilmektedir. Urartu tarihinin eitli dnemlerinde karlalan esir
almlar ve bu esirleri lkenin baka noktalarna yerletirmeleri bu dnemde
Mezopotamyada da grebiliceimiz uygulamalar arasndadr. Bu insan transferlerinin
sonular dnldnde Urartu kltrnn ierisinde, esirlerin geldikleri blgelerin
kltrlerine ait izlerin grlmesi doal karlanmaldr. Menua dneminde de grlen bu
uygulama kraln brakt yaztnda da aka ifade edilmektedir. :
Tanr Haldinin kudretiyle puini olu Menua derki: Mana
lkesine kar sefere ktm zaman, (bu) lkeyi yakp yktm. Ayn
yl orduyu ardm ve sefere ktm. Surisi ehrinin lkesini ve
Tarhigama ehrini ele geirdiler Sadaalehi bayu;Hati lkesi
tarafndaki Mele Irma kysndaki Alzi lkesininblgesinden,2.113 insan bu yln (esir says)dr. Kimilerini ldrdm ve
kimilerinide canl gtrdm. Onlardan erkek olanlar orduya
aldm32
Urartu Devletinin bana Menuadan sonra I. Argiti (M.. 785/780-756) gemitir.
Kraln seferlerinin anlatld yllklarn (Horhor yazt) nc ylna ait blmde Menuadneminde balayan bat seferlerinin devam ettii, zellikle kuzeydeki lkelere ynelik
seferlerin younlat grlmektedir. Sekiz stundan oluan yaztn kraln nc yl
seferlerinin anlatld blmde, Urartunun Niribaya ulat, buradan kuzeye ynelerek
Melitealheye vard sylenmektedir. Dn yolu iinde muhtemelen Diyarbakrn
kuzeyinde yer alan Piteira kentinin ad gemektedir. Bu yazta gre Urartu bu dnemde Hate
ve Melitealhe lkelerinin yansra Yukar Dicle Blgesine kadar ulam olmaldr. Yaztta
geen kentlerin lokalizasyon al
malar
, Urartunun blgedeki varl
n
n kesin deliliolabilecek yeterlilikte deildir. Bu tr bir ifadeyi kullanabillmemiz iin Urartu yazl
belgelerinden baka kaynaklara da ihta vardr. Bu yaztn orjinal metninde oul halde
kullanlan Hati= na Urartularn ok sayda Ge Hitit Krall ile iliki iinde olduunu
gstermektedir33. Kraln yaztnn bu blmnde, Urartu tarihinin eitli dnemlerinde
grdmz esir almlarnn, daha dorusu "toplu nfus aktarm" olarak tanmlanan sefer
32
Payne 2006, 62; UKN: no. 28. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik UrartuYaztlar)33 Salvini 2006, 70.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
23/89
11
blgelerinden insan almlarnn yapld ve lke iinde baka noktalara yerletirildiine
rnek olabilecek anlatmlar yeralmaktadr. zellikle yeni inaa edilen kentlere nakledilen bu
esirlerin imar faaliyetlerinde kullanld kabul gren bir dncedir34.
Tanr Haldi kendi mzra ile sefere kt, Hate lkesini ele geirdi
ve Hilaruadann lkesinide ele geirdi
Minua olu Argiti derki: Tanr Haldi ordunun nnden gitti. Hati
lkesine kar sefere ktm. Niriba lkesinin vadisini ele geirdim. .
Tanr Haldinin bykl ile Hati lkesine kar sefere ktm.
Tuatehi Boyunun blgesini ve Melitea ehrinin gney (tarafn)
braktm ve Melia Irmann havzasn(?)
Piteira ehrine ve Marmua lkesine ve Qaani lkesine kadarilerledim. Erkek ve kadnlar gtrdm. Kaleleri yerle bir ettim ve
ehirleri yaktm. 2.539 delikanl, 8.638 canl erkek ve 18.047 kadn
gtrdm, toplam 29.284 kii (o) yl(n esir saysdr). 35
Argitinin yllklarndan karabileceimiz bir gr de, bu dnemde Anadolunun
ilerine giden nemli yollarn Urartu tarafndan rahatlkla kullanlabiliyor olmasdr.
Argitinin seferleri ile beraber blgedeki yerel beylikler zerinde hissedilen Assur etkisinin
Urartu lehine deitii grlmektedir. Argitiden sonra Urartu tahtna geen II. Sarduri
(M.. 756-730) dnemiyle de batya ynelik politik ve askeri faaliyetler hz kazanarak
devam etmi ve nemli sonular elde edilmeye balanmtr. Bu dnemde Assur tahtnda ba
gsteren karklklarda Urartunun bu baarlarnn da etkisi vardr. Urartu kltrnde
karlatmz Ge Hitit kkenli pek ok unsur bu ortak hareketin sonucunda ortaya km
olmas kuvvetli bir ihtimaldir.
Bu dnemde, Ge Hitit Beylikleri aras
nda Urartunun da etkisiyle oluan birlikAssurun gcnn hala etkili olduu Hamata saldrmtr. Assurun kuzey blgelere ulam
yolu zerinde nemli bir noktada olan bu Arami kenti, Assur mparatorluunun nemli
politik merkezlerinden bir tanesidir36. Assurun bu bakaldrlara kar dzenledii seferler
ounlukla baarszlkla sonulanmtr. Bu baarszlklar Assur tahtnda nemli
deiikliklerin gereklemesine neden olmutur37. Bu gelimelerle paralel Assur lkesinin
34 Urartuda toplu nfus aktarmla ilgili geni bilgi iin bkz. ilingirolu 1983.
35 Payne 2006 ,157-158; UKN: No. 127. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)36 Klengel 1992, 212.37 ilingirolu 1984, 18. Beran 1957, 138.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
24/89
12
merkezinde, Kalhuda bir ayaklanmann olduu bilinmektedir. Assurun eyaletleri zerinde
kontrolnn azalmaya balad bu isyanlarn getirdii karlk dneminde kuzeyde Bit-
Adini ve Kargam gibi krallklar yeniden bakaldrm ve Assurun snrlar Habur blgesine
kadar gerilemitir38. Bu karkllar sonucunda III. almaneser lm ve yeni bir kral Assur
tahtn ele geirmitir. Assurun bu gerileme dneminin tahta III. Tiglat-Pileserin (744-727)
gemesiyle son bulduu grlmektedir39. Tiglat- Pileserin baa gemesiyle Assur tahtndaki
karklklar bitmi ve lke snrlarnn gerilemesi durmutur. Tiglat- Pileser tahta getiinde
Urartu sadece Assurun kuzeyinde deildir. Frat Nehri Havzasna kadar ilerleyen Urartu
blgedeki Assur gcn nemli lde krmtr. Byle bir dnemde Urartunun bada
yeralan II. Sarduri Kuzey Suriyedeki faaliyetlerini de arttrmtr. Assurun etkisi altnda
olan alanlarda Urartu gc gittike daha youn grlmeye balamtr40.
Yaztlarndan da anlalaca gibi II. Sarduri, Assur hakimiyetindeki blgelere kadar
ulam ve doal bir snr grevi gren Frat Nehrinden karya gemitir. Kraln bir
kereliine de nehri olsa Kmrhan blgesinden getii dnlmektedir. Yakn zamana
kadar Frat Nehrinin sallarla geilebildii bir noktada bulunan Kkerbaba Hy
Urartunun blgede ele geirdii kentlerden bir tanesi olmaldr. Konumu itibariyle nemli
bir noktada olan bu kent, Melitealheye ulamak iin nehrin karsna geiin salanabilecei
bir noktada yer almaktad
r41
. Bu yaz
t
nda kral Melitealhe ehrinde na
l hakimiyet kurduunuanlatan kral ayrca ele geirdii ganimetlerden de bahsetmitir. Bu yazt ayn zamanda Frat
Nehrinin adnn getii ilk ve imdilik tek Urartuca kaynaktr42. Ayn sefer daha ksa
ifadelerle Van yaztnda da anlatmtr. zoli yaztnda, daha nce I. Argitinin yaztlarnda
da grdmz, Melitealhe Kral Hilaruadann malup edilmesinin yannda, ordularn
Tumeiki Kenti nlerine dayanmas ve Hilarudann krallk kenti olan Sasinin alnmas
anlatlmaktadr. Dnte Melitealhe kentine gelindii ve kentin kuatldndan da
bahsedilmektedir. Kuatma sonunda kentin kral Hilarudann Sarduriye yalvarmalar
sonucu kuatmann kaldrld ve kentin vergiye baland da yaztda anlatlmaktadr43.
Kraln bu seferinin tahta gei ylnn hemen sonrasnda yapld yaztlarndan
38 Krolu 2006, 162-163.39 Roaf 1996, 176.40 Grayson 1996, 255.41
Bilgi 1986, 318.42 Salvini 2006, 78.43Kala 1956, 352.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
25/89
13
anlalmaktadr44. Bu seferi anlatan zoli yaztnn, seferin dzenlendii topraklarda
braklm olmas unutulmamas gereken nemli bir noktadr45.
"Tanr Haldi kendi mzrayla sefere kt ve Melitea lkesinin
kraln Saha olu Hilaruaday yendi
Sarduri der ki: Frat Irma durgundu(?). Oradan hi bir kral karya
gememiti. (Onlarn) ilahi byklnden (yardm) istediim iin efendi
tanr Haldi, tanr Teieba, tanr ivini ve Biainili lkesinin (btn)
tanrlarna yalvardm. Tanrlar bana kulak verdiler ve bana yol
gsterdiler. Tumiki ehrinin nnde savalarm arasnda karya
getim ve ayn gn lkeye doru ilerledim, Qalaani lkesinin
gneyinden getim. Melitia ehrinin kuzeyindeki Karnisi Dalarnavardm
Sarduri der ki: Girdim ve Melitea ehri kuatlsn diyebuyurdum.
Hilaruada huzuruma kt ve yere kapand ve ayaklarma sarld46
Yazta gre muhtemelen Urartu ordular dn yolunda Tumeki kentinden karya
gemitir. zoli yaztnn sahip olduu nemin balca nedeni Urartunun Frat nehrini
getiine dair ilk yazl belge oluudur.Melitealhe kentinin esas nemi ise Kuzey Suriyenin
batya ulat yol zerinde olmasndandr. Bu sefer sonucunda Melitealhenin baz kaleleri
ele gemitir. Ancak Frat n batsnda Urartuya ait bir inaat izi yoktur. Yani bu blgede
kurulan egemenlik ksa srelidir ve daha ok yamaya dayaldr. Urartu nun bu beylikler
zerindeki hakimiyeti, ball garanti altna alan antlamalar ve denen vergiler ile
salanmtr. Bu dnemde Urartu nemli bir ykseli dnemindedir. Sanat alannda d
etkiler grlmeye balansa da kltrnn en nemli eserleri verilmeye balanmtr. Ayrca
kraln yaztnda bahsettii ganimetler blgeden Urartuya tanan benzerliklerin temel
kaynaklarndan olmaldr. Sadece alnan esirler ile deil, tanan ganimetler ile Urartu
merkezi Ge Hitit sanatn tanma frsat bulmu olmaldr.
II. Sarduri dnemine ait bir baka yazt olan Van Hazine Kap ve Analkz olarak
da bilinen yaztnda kraln blgeye dzenledii bir sefer anlatlr. M.. 745 ylnda II.
Sardurinin Urartu ordularn Kumahalhi zerine ynelttii grlmektedir. Melitealhede
uygulanan politika gibi burada da lke kralnn hakimiyetine zarar verilmemi, lke
44
Beran 1957, 138.45ilingirolu 1984, 19.46 Payne 2006, 237-8; UKN: No. 158.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
26/89
14
vergiye balanarak Urartunun blgedeki gc pekitirilmitir. Van yaztnda bu
anlatlanlaru ekilde gemektedir:
Sarduri derki: Qumaha lkesinin kral Kutapili
bamszd(?). Hi bir (Biainili) kral oray ziyaret(?) etmemiti.
Argiti olu Sarduri der ki: (Onlarn) ilahi byklnden dman
lkelerinde (yardm) istediim iin efendi tanr Haldiye, tanr
Teiebaya, tanr iviniye ve Biainili lkesinin (btn) tanrlarna
yalvardm. Tanrlar bana kulak verdiler ve bana ol gsterdiler.
Qumaha lkesine kar sefere ktm. Tahkimatl krali ehir Uitay
g kullanarak ele geirdim, gl (blgesin)deki kraliehir Halpay da
ele geirdim ve krali ehir Paralay aldm. O (Kutapili) huzurumakt ve yere kapand. (Onu) kaldrdm. Bana hara verdi: 40 mina saf
altn, 800 mina gm, 3.000 giyisi, 2.000 bakr kalkan ve 1.535 bakr
kase47
Yine bu krala ait bir baka yaztda benzer ifadelerle, yapt seferler anlatlmaya
devam etmektedir. Van Surp Pogos Kilisesi yaztnda, kral uzun ifadelerle daha nceki
yaztlarnda da anlatt seferlerini, bunlarn sonularn ve bu blgelerden elde ettii
ganimetleri anlatmaktadr:
Tanr Haldihara (demesi koulu) ile hayatn
baladmSardurioradanboyun edirdim(Onlarn) ilahi
byklnden (yardm) istediim iin tanr Haldi, tanr Teieba, tanr
ivini (ve btn) tanrlara yalvardmBana yol gsterdileTumiki
ehriTanr Haldi o gn sefere ktmgneydeki(?)ehirlkenin
ili(?)ehre kadar50 sava arabas
na el koydum39kalesavanSasi ehrinig kullanarak aldmErkek ve
kadnlar oradan gtrdmkaleyi yakp yktmSarduri der
ki:Melitea ehrigeldiMelitea ehrinin kralyere
kapandhara (demesi koulu) ile hayatn baladm.48
II. Sarduri Dnemine ait, Ge Hitit Beylikleri ile olan ilikilere dair son yazt Elaz-
Bahecikden ele geen ve bir yapya ait olduu dnlen bazalt ir blok zerindeki ksa
47Payne 2006, 220. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)48 Payne 2006, 235; UKN:No. 136. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
27/89
15
yazttr. Urartunun bat blgesinde ele geen bu yazt Urartunun bu blgede giritii imar
faaliyetlerine kant olarak gsterilebilir:
Argiti olu Sarduri bu susiyi ve kusursuz birekilde bir kale
tanr Haldiye yaptrd. Tanr Haldi(Ona) Sardurihinili adn verdi.
Sarduri der ki: Zaia(ni)yi lkede, Melitea ehrine kadar, Arme
lkesindeki Nihiria ehrine kadar ve Haime lkesine kadar vali
olarak yneetmek iin, atadm. Tanr Haldinin bykl ile49
II. Sarduri dnemine ait seferleri anlatan bir baka yazta henz rastlanlmamtr.
Elimizdeki yaztlarda ad geen kentlerin lokalizasyonu sonucu, genel gr Urartunun bat
blgelerinde Frata, daha gneyde de Adyaman blgesine kadar ilerledii ynndedir.
Assur un kuzeybatya ulamnn engellendii bu dnemde, Urartu blgedeki gc sayesinde
istedii hammaddelere rahatlkla ulaabilmitir. Ksmen yaztlardanda takip edilen bu
alverile beraber Urartu blgede kendine mttefikler grubu oluturmay da baarmtr. II.
Sarduri Kuzey Suriyede Kargam, Kummuh, Gurgum, Melid, Urumu, Mana ve Babilunun
yerald bir koalisyon kurmay baarmtr50. III. Tiglat-pileserin Assur tahtna gemesinden
ksa bir sre sonra gcn toplayan imparatorluk, kendine kar yaplan bu ibirliini
datmaya ynelik faaliyetlerde bulunmaya balamtr. Urartu ve mttefiklerine kar kuzeye
doru ilerleyen III. Tiglat-pileserin ordular, 743 ylnda bugnk Adyaman Glba
civarnda koalisyona kuvvetleriyle kar karya gelmitir ve baarya ulamtr51. M.. 743
ylnda Halpada (bugnki Glba) gerekleen sava52, Urartunun gerilemesi ve koalisyon
devletlerinin tekrar Assur kontrolne girmesiyle sonulanmtr53.
Urartunun blgedeki hakimiyetini gerileten bu sava, Urartu kaytlarnda karmza
kmamaktadr. Bu sava sonunda Arpad, Melidu, Kummuh gibi devletler tekrar Assur
taraf
ndan vergiye balanm
t
r. Assur yaz
tlar
ndan rendiimiz bu yenilgi blgedeUrartunun ald ilk darbedir54. Assur kralna ait Nimrudda bulunan bir baka yaztta
Urartunun blgedeki hakimiyetini tamamen kaldran gelimeleru ekilde anlatlmtr:
49 Payne 2006, 255.50Wfler 1980, 86.51 Parker 2001, 50.52
M.. 743 ylndaki bu savala ilgili detayl bilgi iin bkz. Astour 1979.53Grayson 1991, 74-75.54Drner 1999, 132.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
28/89
16
Urartulu Sardurri, Mati`ilu ile birlikte bana kar isyan etti.
Kummuhi deki Kitan ve Halpi de onu yendim ve btn kamp ele
geirdim. Silahlarmn dehetinden korkarak hayatn kurtarmak iin
tek bana kat. Kenti Turupann nne krali bir heykelimi
koydurttumEnziyi zaptettim ve Assur snrlar iine kattm. Onlar
Nairi eyaletine ve Turtanunun eyaletine kattm.55
Kuzey Suriyede kurduu hakimiyeti Glba yenilgisiyle sarslan Urartunun, eski
gcne kavuamad grlmektedir. II. Sarduriden sonra Urartu yazl belgelerinde blgeyle
ilgili ok fazla bilgi edinilmemektedir. Bu dnemden sonra daha ok Assur yaztlarnda Kuzey
Suriyeden ve buradaki gelimelerden bahsedilmektedir.
Urartunun Kuzey Suriye ile olan ilikisine dair bir ka yazl rnek daha vardr.
Bunlardan Tabal, Muki, Hate ile balantnn kurulduu ve bu lkelerden esirlerin alnd
anlalmaktadr. II. Rusa (VII. yyn ilk yars) dnemine ait bugnk Tunceli snrlarnda yer
alan Mazgirtde bulunmu bir kaya mezarnda yer alan yazt ( Mazgirt/ Kaleky Yazt), bu
dnemde blgeyle ilikinin devam ettiini gstermektedir. Kaleky Kalesinde, kayadan
oyulmu bir oda ierisinde yeralan yazt anakaya zerinde tespit edilmitir. Ancak ok
ypranm olan yazt eviri yaplamaz durumdadr. Ancak korunabilmi satrlardan bir klt
yazt olduu dnlmektedir56. evrisi ok iyi yaplamasa da II. Rusa dnemine ait olduu
bilinen bu yazt, kral dneminde de blge ile ilikinin devam ettiinin grlmesi asndan
nemlidir.
Kuzey Suriyedeki gcn yitiren Urartunun batyla olan ilikisinin tamamen
kesilmedii dnlmektedir. Anadolunun ilerine ve gneydeki Akdeniz ve onun yolu
zerindeki beyliklere ulamada bir aama olan daha kuzeydeki Elaz blgesinde bir sre daha
Urartu izlerini grmek mmkndr. Ge Hitit Beyliklerine ula
mda nemli bir konumdabulunan Elaz blgesi ve evresinde yazl belgelerin yeterli olmamasndan dolay, II. Rusa
dnemi de blgedeki Urartu varl biraz belirsizdir. Adilcevazda bulunmu bir Urartu yazt,
Mazgirt/Kaleky57 yazt gibi ilikinin devam ettiini dndren bir dier yazttr. Bu yaztda
Urartu kraln hala batsndaki lkelere seferler dzenlediini ve bu lkelerden esirler aldn
grmekteyiz.
55Krolu 1996, 85; Wisemann 1956, 120.56
Payne 2006, 283.57 Urartunun blgeleriyle ilikisinin kant olabilecek bu yazt olduka ypranmtr, ancak yaztn bir klte airolabilecei dnlmektedir. Payne 2006, 283.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
29/89
17
Argiti olu Rusa, Ziukuni lkesinin Haldi ehrini yaptrd.
Argiti olu Rusa der ki: Dman lkesinden kadnlar
gtrdmMuki, Hati ve Halitu lkelerinden halk(?)bu kale,
ayrca buehirleribu kaleye ekledim58
Yine II. Rusa dnemine ait Ayanisde ele geen bir yazt kralln bu dneminde de,
batya seferlerin devam ettiini ve daha nce yaanan gelimelerin ve alnan vergilerin
srdn dndrmektedir. lkenin merkezindeki bir tapnakda bulunan bu yazt, merkezi
otoritenin gcn hala koruduunu gstermektedir.
Argiti olu Rusa der ki: Dman lkelerinden erkek, kadn
ve bykba hayvan getirdim: Assur lkesinden, Tablani
lkesinden, Etiuni lkesinden, Tablani lkesinden, Qainaru
lkesinden, Hate lkesinden, Muki lkesinden ve iluquni
lkesinden. Insan kullanarak o kaleyi ve o yerlemeyi yaptrdm.
Kaleyi yaptm. O kaleyi ben planladm. Kimseetmesin. Bu
buyruklarn hi birine kar koyulmasn.59
Urartunun Kuzey Suriyedeki hakimiyetinin tamamen bitmesinden sonra blgede
Assur egemenlii younlamtr. Kralln ykl dnemine girmesi snrlarn daralmasylave kralln merkeze ekilmesiyle grlmektedir. M.. 9.y.y. da Dou Anadolunun en byk
gc haline gelen Urartunun devlet snrlarnn batsn, elimizdeki bulgularla izmek ok
gereki olmayacaktr. Urartu yazl belgelerinin buluntu yerleri gz nne alndnda Frat
Havzasna kadar ulaabilecek snrlarn ne kadar gereki olduu gznnde
bulundurulmaldr. Dzenledii baarl seferlele blgeye ulamak ve denetim altna almak ile
tamamen devlet yaplamasn kurarak, krali kentler inaa etmek ve burada yayanlar
Urartulu olarak adland
rabilmek aras
nda farklar olmal
d
r. Farkl
bak
a
lar
ndandeerlendirilebilecek bu durumda kesin olan, M.. 800lerde Menua ile balayan yaylma
politikalar ile Urartunun Assur kontrolndeki Ge Hitit Beylikleri zerinde nemli bir
hakimiyet kurduudur. Merkezinden ok uzak olan bu blgeye kendi kltrn ve inanlarn
tad, buralar Urartulu yapt ise uan varlabilecek bir sonu deildir. Ancak youn
askeri ilikilerin yaand bu dnemde kltrler aras alveriin yaanmadn dnmek de
ok doru olmayacaktr. Dorudan bir kopyalama mevcut olmasada askeri ya da ticari
58 Payne 2006, 282; UKN: No. 78. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)59 Payne 2006, 297; Salvini 2001, 253-270. Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
30/89
18
ilikiler sonucu blgeden Urartuya giren etkilerin olma ihtimali daha yksektir. Yaztlarda
aka grlen ganimet almlar, dzenli vergi tahsilleri sonucu ok sayda Ge Hititli esir
Urartunun merkezine tanmtr. Yine alnan esirler, Urartunun izin verdii lde
Urartunun u noktalarnda kendi kltrlerini ve inanlarn yaatmtr. Urartuya gre daha
youn ve eski bir kltrn ekillendii Ge Hitit kltrnn, Dou Anadoluda yeni
ekillenmeye balayan bir kltre etki etmi olmas daha gereki grlmektedir.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
31/89
19
KLTREL LKLER VE URARTUDAK YANSIMALARI
I. Mimari
A. Tap
nak:
Dou Anadolunun yksek yaylalarnda gl silahlaryla siyasi glerini koruyan
ve Demir ann nemli devletlerinden biri haline gelen Urartu, gelitirdii pek ok
mimari eyi Anadolu kltrne dahil etmitir. Urartular, kurulularndan itibaren
balattklar imar faaliyetleriyle krallklarnn gcn gstermeyi baarm ve gnmzde
de nemli bir ksmn grebildiimiz inaa faaliyetlerinde bulunmulardr. Yaadklar
dalk corafyada, gelitirdikleri inaa teknikleriyle bugn bile yaplmas ok zor alanlarda
kentler ve kaleler inaa etmilerdir. Sivil yerleimlerden daha ok, yksek tepeler zerinde
kurduklar krali kentleri hakknda bilgi sahibi olduumuz Urartu mimarisi zerindeki baz
detaylar kendinden baka kltrlerin izlerini de tamaktadr.
almann bu blmnde, Urartu mimarisi zerinde Ge Hitit Beyliklerine zg
olabilecek unsurlar tartlmaya allacaktr. Byle bir etkinin mimaride varlnn tespit
edilmesi ve zelliklerinin belirtilmesi konumuzun btnl asndan nemlidir. Ge Hitit
Beylikleri ve Urartu arasndaki mimari ilikilerde ilk srada tapnaklar ele alnacaktr. Daha
nce Urartu dini yaplarnn zelliklerine genel olarak deinmek uygun olacaktr:
Urartu tapnak mimarisi zerinde alan aratmaclar bu yaplar grupta
incelemilerdir60. Birinci grup olarak snflandrlan tapnaklar literatrde standart planl
tapnaklar olarak da adlandrlmaktadr. Kare planl olarak yaplm tm bu tapnaklarn,
n yznden tek kademeli bir geile ulalan, yine kare planl cellalar vardr. Kaln ve
yksek duvarlara sahip olan bu tapnaklar genellikle bir avlunun ierisinde yer
almaktadrlar. Kule tipli tapnaklar olarak da adlandrlan bu yaplarn kelerinde bulunanrisalitler ise en nemli zellikleridir (res. 1).61 Urartu kltrnden sonra da devam edecek
olan bu gelenek, daha sonraki dnemlerde zellikle Akhemenid mimarisinin nemli yap
elamanlarndan biri olmutur. kinci tip Urartu tapnak mimarisi, Arin- Berd rneinde
grld gibi dikdrtgen planl yaplar kapsamaktadr. Dikdrtgen planl olan bu tapnak,
60 Urartu tapnak mimarisiyle ilgili geni bilgi iin bkz. Forbes 1983, Stronach 1967, Ussishkin 1994.61Altntepe, avutepe, Kayaldere, Toprakkale, Anzavurtepe, Yukar Anzaf ve Krzt Kalelerindeki tapnaklar
standart planla yaplmlardr. Ayn planlarda inaa edilmi bu tapnaklar arasnda zemin farkllklarndankaynakl ufak l deiiklikleri vardr. Bunlarn yan sra Van ve Bastamda kiler de bu planlara yaknlkgstermektedir. (Ussishkin 1994, 144.)
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
32/89
20
Urartu mimarisinde bu tipte yaplm ender rnekler arasndadr. Bu tapnak da tekcellaya
sahiptir. Ancak dierlerinden farkl olarak cella dikdrtgen planldr, ayrca dier
tapnaklara gre duvarlar da daha incedir. Bu tapnan dier tapnaklardan bir baka
farkll da klerinde risalitleri olmaydr62. Son grubu oluturan Urartu tapna ise, II.
Sargonun Urartuya dzenledii seferin anlatld, Dur-arrukindeki kabartma zerinde
grlen Musasirdeki Haldi Tapnadr. Assurlu sanatlar tarafndan resmedilen bu
tapnak, yksek bir podyum zerinde gsterilmitir. Ve daha nceki Urartu tapnak
tiplerinden farkl zelliklere sahiptir63. Assur hakimiyetinde olan Musasir kenti blgede
Urartu gcnn varlyla birlikte onun himayesi altna girmitir. Muhtemelen bu dnemde
var olan tapnak Urartu tanrs Haldiye ithaf edilmitir. Tapnan grnm Urartu kule
tipli tapnaklarndan farkllklar tar. zlmemi bir ok problemi barndran bu tapnak
tek bir kabartmayla belgelenebilmektedir. Bu nedenle tapnakla ilgili kesin
deerlendirmeler yapmak olduka zordur64.
Bu blmde inceleyeceimiz ve Ge Hitit tapnaklaryla ilikisini kurabileceimizi
dndmz Urartu tapna, genel olarak Urartu standart planl tapnaklarndan farkl
olan Arin-Berddeki tapnaktr. Dier tapnaklar Urartu ierisinde yaygn olarak kullanlm
standart tekniklerde yaplmlardr ve ksmen dnemin mimari modasnn zelliklerini
ta
maktad
rlar. Urartuda standartlam
mimari zelliklerden farkl
olaran Arin-BerddekiSusi tapna dikdrtgen planl inaa edilmitir ve kelerinde Urartu tapnaklarnda ska
rastlanlan risalitler olmayan tapnak 13.45x10.00 m. llerindedir65. Duvarlarnn alt
ksm talarla, st ksm da d yzleri sval kerpi tulalarla rlmtr. Ayrca duvarlar,
Urartu mimarisinde az sayda grebildiimiz duvar sslemeleri ile bezelidir. Krmz, mavi
ve beyaz renklerle yaplm bu sslemelerin Assur stilinde olduu sylenmektedir66.
Urartuda Arin-Berd, Karmir-Blur ve Altntepede grdmz bu ssleme stilinde grlen
motiflerin de kkeninin Assur olduu dnlmektedir. Duvar resimlerinde kanatl boa ve
aslann yannsa hayat aac motifleri Assurda ok sk kullanld bilinmektedir. Urartuda
rneklerini bu tapnaklarda grdmz motifler de genellikle Assur stil zelliklerini
tamaktadr67. I. Argiti dneminde inaa edildii bilinen Arin-Berddeki bu tapnak yap
62 Forbes 1983, 71.63 Seidl 2004, 125-126.64 Stronach 1967, 279-280.65
Forbes 1983, 71.66 Piotrovskii 1967, 94.67 Forbes 1983, 64-65.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
33/89
21
ierisinde bulunan yaztlara gre M.. 786ya tarihlenmektedir.68 Bu Urartu tapna ile
benzerlii olduu dnlen tapnak ise, Kuzey Suriyede Kargamdaki Frtna Tanrs
tapnadr69. Kargam kentinin Yukar Saray Blgesinde bir kutsal alan ierisinde yer
alan tapnak Kargam kentinin kral Katuwas tarafndan yaptrlmtr70. Tapnan
giriinde in situ durumda bulunan iki hiyeroglif yazt, tapnan tarihlenmesini mnkn
klmaktadr. Yazarnn Katuwas olduu bu yaztlardan, tapnan genel olarak M.
900lere ait olduu kabul edilmektedir71. Kargamdaki Frtna Tanrs tapna da Arin-
berddeki tapnak gibi dikdrtgen planldr ve dikdrtgen bir cellaya sahiptir (res. 2).
13.00x11.80 m. ebatlarnda olan bu tapnak, olduka kaln duvarldr. Duvarlarn sslendii
iyi ilenmi kire tandan yaplm orthostadlar, tapnan yaknlarnda bulunmutur.
Ancak bunlardan hibiri in situ durumda deildir72.
I. Argiti dnemine (M..786-764) ait olduunu bildiimiz Arin-Berd Haldi
Tapna ile Kargamdaki tapnan arasnda iliki kurmamz salayan nedenlerden ilki
Urartu yazl belgeleri arasnda yer alan I. Argitiye ait bir yazttr. Daha nceki
blmlerde detayl olarak incelenen Kraln yllklarn ieren Horhor yaztnda, kral sefer
dzenledii lkelerden ve buradan ele geirdii binlerce esirden bahsetmektedir. Yaztn
ikinci stununda yeralan ifadeler bu iki tapnak arasndaki benzerliine neden olabilecek
gelimeleri gstermektedir:
Tanr Haldinin byklyle Menua olu Argiti der ki:
Bianili lkesinin glendirilmesi ve dman lkesinin bastrlmas iin
Irpuni Sehrini kurdum. yer kir idi. Orada hi birey yaplmamt.
Orada byk iler yaptm. Oraya Hatti lkesinin ve Supa Blgesinin
6600 savasn iskan ettirdim...73.
Urartuda Menua dneminden itibaren varl
bilinen esir transferleri yada toplunfus aktarmlar, Eski ada ska karlalan ve yakn blgedeki rneklerinin Assurda
da grld bir yntemdir. Urartunun da uygulad bu politikann, merkezi gc
68 Arin-Berddeki tapnan yaknnda bulunan bir yaztda kalenin yapmna ilikin bilgiler verilmektedir. ..tanrHaldinin yceliine, ben Menua olu Argiti bu kaleyi inaa ettirdim..cmlesi Argiti Iin yllklarnda verilen bilgilerle karlatrldnda kentin kurulu evresi aa kmaktadr.(ilingirolu 1984, 39.)69 Ussishkin 1994, 148.70 Woolley 1952, 169.71
Ussishkin 1994, 150.72 Woolley 1952, 169.73Yaztn tamam iin bkz. ek (Ge Hititlere Ynelik Urartu Yaztlar)
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
34/89
22
korumaya ynelik olduu dnlmektedir. Muhtemelen ayaklanmann kt yerlerden
alnan esirlerin merkeze yakn bir yere tanmas, ayaklanmalar bastrmaya ve o
blgelerdeki gc datmaya ynelik olmaldr. Bunun yan sra, Urartu belgelerinde
bahsedilen esirlerin daha ok erkek ocuklar arasndan seilmesi, bu esirlerin eitilerek
ordu ierisinde kullanlabileceini dndrmektedir. Ayrca, I. Argiti dneminde olduu
gibi batdaki eyaletlerden alnan esirlerin lkenin baka blgelerinde inaa faaliyetlerinde
kullanlmas da, toplu nfus aktarmlarnn nedenlerinden bir tanesi olarak karmza
kmaktadr74. Yeni kurulan ve lkenin merkezinden uzak olan kentlerdeki bu inaa
faaliyetlerinde altrlan esirler ve belki bunlarn ierisindeki ustalar, yaptklar ilerde
kendi tekniklerini ve yap modellerini kullanm olabilirler. Bu da, ad geen bu yaplardaki
benzerliin nedenini aklamaya yeterli olabilir.
Arin-Berddeki tapnan kkenini Kuzey Suriyede aratan sebeplerden bir dieri
de, bu Urartu tapnann adanm olduu tanrdr. Arin-Berd kazlarnda in situ durumda
bulunmu olan iki yazta gre kentte Argiti tarafndan, Luwi kkenli bir tanr olan Ivara
(Iubsha-Iuarsha)ya kutsal alan ve bir tapnak, susi, yaptrlmtr75. Daha nce hi bir
Urartu yaztnda karlalmayan bu tanrnn, Urartuda tapm gren tm tanr ve
tanralarn yer ald Meher Kap Yaztndaki tanrlar listesinde yer almamasvarann
Urartuya yabanc
bir tanr
olabileceini dndrmektedir. Luwi kkenli olduudnlen bu tanrnn Urartu lkesinin dou ularnda bir tapnakta kutsanmas, esir
transferleri ile birlikte deerlendirildiinde baz fikirler ileri srlmektedir. Bu dnceye
gre, Urartu krallarnn uyguladklar politika sonucunda lkenin u noktalarnda iskan
ettirilen halklar tanrlarna Urartunun gzetiminde tapmaya devam etmi ve bu tanr Urartu
tarafndan sahiplenilmi olabilir76. Ele geirdikleri topraklarn tanrlarn gazabndan korkan
ve onlar da kendi tanrylaryla birlikte kutsayan Urartular, batdan ald esirlerle gelmi
olabilecek bu tanrya da sayg gstermi olabilir77. Ancak, Urartu dinine yabanc
olabilecei dnlen bu tanrya yaplan tapnan, lkenin doudaki ekonomik ve ynetim
merkezi konumundaki bir krali kentte78 yaplmas, ne srlen bu dnceyi
zayflatmaktadr. Byle nemli bir kentte yaplan tapnan sadece esirlerin inanlarna
ynelik olmas mmkn grnmemektedir. Urartu ierisinde daha nceden tannm
74 ilingirolu 1997, 35.75 Forbes 1983,71.76 ilingirolu 1984, 40.77 Urartu dininde tanr Haldinin dnda grlen tanrlarn bir ou yakn corafyalarda baka halklarn inanlar
arasnda grlmektedir. Farkl kkenlere sahip bir ok tanrnn birletirilmesiyle oluan devlet dini, Urartu ileevresindeki bir ok kltrn arasndaki ilikiyi gstermektedir.78 Forbes 1983, 18.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
35/89
23
olabilecek, ancakimdiye kadar bunu belgeleyecek bir kanta sahip olmayan bu tanrnn iki
tapnak arasndaki benzerlikle ne gibi bir ilikisi olduunu sylemek olduka gtr. Bu
benzerlik, Urartu Devleti ncesine kadar da uzanan kltrel ilikilerin de bir sonucu
olabilir. Dier tanrlar da olduu gibi bu tanrda devletin bileenlerinden olan gney
kkenli bir airetten devlet dini ierisine girmi ve geleneksel kutsanmasna devam edilmi
olabilir.
Dinsel ilikilerin yannda bu iki tapnan yapm teknikniine bakldnda da baz
benzerlikler grlmektedir. Yapmnda Kuzey Suriyeli esirlerin alt Arin- Berddeki
tapnak, Kargamda ki Frtna Tanrs tapnanda olduu gibi kutsal bir alan ierisinde
inaa edilmitir. Tapnaklarla ilikili olan bu kutsal alanlarn merkezinde deil, bir kenarna
dayal olarak yaplan bu tapnaklar bir n avluya sahiptirler79
. Tapnaklara girite bir nkademeyi oluturan bu mekanlarda klt trenlerine ait malzemeler yer almaktadr. Dier
Urartu tapnaklarnda da, tapnan giri cephesinde grebildiimiz bu malzemeler arasnda
altarlar, ayakl kazanlarla ve sunu kaseleri yer almaktadr80. Bu iki tapnak da dikdrtgen
planl yaplmtr ve tek geile ulalan dikdrtgen bir cellaya sahiptir. Her iki tapnan n
duvarlarnda dier yerlere gre daha kntl yaplan blmler vardr. ki tapnan
duvarlarnn kabartmalarla ssl olabilecei de dnlmektedir. Ancak tapnaklarn
evresinde bulunan bu yap
elemanlar
ndan hi biri, her iki tap
nakta da in situ durumdadeildir. Bahsedilen tapnaklardan Kuzey Suriyedekinin daha erken tarihte olmas olas bir
iliki iin uygun grnmektedir. Tapnan hem plan hem de kutsal ierisindeki konumu
bulunan yaztlarla birlikte deerlendirildiinde Kargamdaki Frtna Tanrs tapna
iin M.. 900ler nerilmektedir81. Bu tarih, en erken yapm tarihi M.. 786 olan Arin-
Berddeki Urartu tapnana nc olabilecek bir zaman araln gstermektedir.
Yaptmz deerlendirmeler sonucunda tapnaklar arasndaki farkllklarn corafyadan,
kullanlan malzemeden ve kurulan yerden kaynakl olabilecei grlmektedir. Ancak
benzerlikler ve eldeki dier bulgular yaplar dorudan bir etkileimin olmadn
gstermektedir. Fakat, Arin-berd tapnanda grlen ve dier Urartu tapnaklarndan farkl
olan zelliklerin kkeninin Ge Hitit mimarisi olabilme olasln da nemli bir grtr.
Siyasi tarihte kolaylkla takip edebildiimiz ilikilerin dolayl yoldan bir yansmas
olabilecek rneklerden bir tanesi bu Urartu tapna olmaldr.
79 Woolley 1952, 167.80Urartu tapnaklarnda klt trenlerinde kullanld bilinen bu malzemelerin varln gsteren bir ok rnek
bulunmutur. Assurlularn Musasirdeki Haldi tapnan gsterdii kabartmalarnda, bu malzemelerin tapnaknndeki yerleri dnemin bak asyla aka gsterilmektedir. (Seidl 2004, abb. 95)81 Woolley 1952, 170.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
36/89
24
Urartu mimarisinde yap tekniklerinin dnda, ssleme elemanlarndan bazlarnn
Ge Hitit Beylikleri ile olan ilikiler sonucu kullanlmaya baland dnlmektedir.
Toprakkaledeki Haldi tapnanda, daha nce ve sonra Urartuda baka rnei grlmeyen
duvar sslemelerinin bahsedilen bu elere rnek olduu sylenmektedir82. Tapnak
duvarlarnda uygulanan farkl renklerde kire talarnn yer deitirilerek kullanlmas, daha
nceden Kuzey Suriyeden bildiimiz bir tekniktir83. Ancak bu tekniin var olan kken
tartmalar ve Urartuda Toprakkaleden baka belirgin rnek grlememesi kesin bir
kanya varmamz engellemektedir84. II. Rusa dnemine tarihlenen bu tapnakta grlen
unsurlarn Ge Hitit Beylikleri ile olan ilikilerden ne kadar etkilendii belli deildir. Uzak
blgelerde ve zamanlarda grlen bu benzerlikler ok dolayl bir ilikinin sonucu olmaldr.
Ge Hitit Beyliklerinden alnan esirler arasnda bulunan ustalar ya da bat blgelere gidip
orada olanlardan haberdar olan Urartulular ok u noktalarda karmza kabilen
benzerliklerin imdilik tek nedeni konumundadr.
82 Forbes 1983, 64.83 ilingirolu 1984, 43.84
Urartuda Toprakkale haricinde Bastamda da bu tarz duvar sslemesinin kullan lm olabileceidnlmektedir. Ancak bulunan paralarn ok kk ve dank olmas kesin bir sonu vermemektedir (Forbes1983, 64) .
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
37/89
25
B. Kaleler ve Kap
lar:
Tapnak mimarisi dnda, Urartu ve Kuzey Suriye mimarisinin benzerlikleri
konusunu tartabileceimiz ikinci grup veriler, Assur sanatlar tarafndan yaplm
Balawat Kaps bronz kabartmalar zerindeki kale tasvirleridir. Bu tasvirlerin gerei ne
kadar yanstt tartmalar devam etse de, iki kltrn ayn alan zerinde yabanc bir
gzle, Assur tarafndan, yaplm tasviri olduka nemlidir.
Assur Kral
III. almaneser dneminde lkenin s
n
rlar
n
geniletmek iindzenlenen seferler, kraln yaztlaryla beraber kral tarafndan yaptrlan ve seferlerinin
gsterildii kabartmalar zerinde anlatlmaktadr. Babas II. Aurnasirpal tarafndan
yaptrlm mgur-Enlil (bugn Musul yaknlarnda) tapnann uzun bir sre Assur
tarafndan kullanld bilinmektedir85. III. almaneser tarafndan da seferler srasnda
ziyaret edilen bu tapnakta kral ve babasna ait, zerinde seferlerin resmedildii tundan
kap kanatlar bulunmutur. Her kap kanad zerinde sekiz banttan oluan bu
kabartmalardan Salmanesere ait olanlar daha iyi korunmu durumdadr. zerlerinde kraln
lkenin batsna ve kuzeyine dzenledii seferlerin detaylarnn gsterildii kabartmalarda,
sefer dzenlenen blgelerde karlalan olaylarn Assur lehine gsterildii ve kraln
byklnn her defasnda vurguland grlmektedir86. Assur ordusunun, silahlarnn
ve yaplarnn hemen ayrt edilebildii bu kabartmalarda, dier lkeler de corafi
zelliklerinden yola klarak aratrmaclar tarafndan tanmlanabilmektedir87.
Kabartmalarn btnnde lkeler bulunduklar corafyalar ve belirgin kltrel
zellikleri gsterilerek resmedilmitir. Dalarn zerinde yaplm kalelerin Urartulara,nehirlerin kenarlarndakilerin Kuzey Suriyedeki beyliklere88, hykler zerinde
yeralanlarn ise Ge Hititlere ait olduu dnlmektedir 89. Bu kalelerin zerinde ve
etrafnda tasvir edilen askerlerin, baka kabartmalardan ve kazlar sonucunda ele geirilen
85 Sevin 1999, 124.86 Kabartmalarda bu sahnelerin grld rnekler iin bkz. Schacher 2007, resim 50b.87 Balawat Kaplarndaki kabartmalarla ilgili detayl bilgi iin bkz. Barnet 1976, Schachner 2007.88
Bu Assur kabartmalarnda Kuzey Suriyede hangi kentin yada kentlerin resmedildii bilinmemektedir. Butasvirler genel olarak Assurun kuzeybat blgesinde grdklerine ait olmaldr.89 Schachner 2007, 129- tablo 37.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
38/89
26
buluntularn sonularyla karlatrlmas, kalelerin hangi lkelere ait olduunun
belirlenmesinde nemli ip ular vermektedir.
Biz bu blmde Balawat kaps zerindeki kabartmalarda, Urartu ve Ge Hitit
olduu anlalabilen kalelerinin grnmlerini esas alarak bir tartma yapmaya alacaz.
Bu karlatrmalarn sonularyla kesin gereklere ulalamasa da, bu kabartmalar mutlak
deinilmesi gereken, mimari alannda saylar olduka az olan rnekler arasndadr.
Kabartmalar zerinde grlen kaleler incelendiinde bazlar arasnda kaplarda, kulelerde
ve surlarda benzerliklerin olduu grlmektedir(res. 4). Urartu ve Ge Hitit kaleleri olarak
tanmlanan yaplarda, Assurlu sanatlar tarafndan kaplar ift kanatl olarak
resmedilmitir. Urartu bronz kabartmalar zerinde grdmz Urartu kalelerinde de kale
kaplarnn ift kanatl olduu grlmektedir (res. 5)90
. Ahap olduu dnlen bukaplarn zerleri, kap kirileri hem Urartu eserleri zerinde hem de Balawat
kabartmalarnda eimli olarak gsterilmitir ve yarm ay grnmldrler. Balawat
kabartmalarnda her iki kltrn kalelerinde, kulelerin ve surlarn arasnda da paralellikler
grlmektedir. Her iki tipde de bu yap elemanlar zerinde dendaneler bulunmaktadr.
Sadece kaleler zerinde deil, kabartma zerinde grlen askerlerin miferleri, silahlar
zerinde de grebildiimiz benzerlikler kltrler arasndaki ortaklklara dair nemli
rneklerdir.
Ancak yapld dnem ierisinde deerlendirilmesi gereken bu eser, yaplarn
gerek tasvirlerini mi tamaktadr, yoksa Assurlu yneticilerin grd ya da grmek
istediklerini mi bizlere sunmaktadr? Bunun cevab hakknda belli fikirler yrtebilsek de
kesin bir yarg bildirmemiz ok da doru olmayacaktr. Assurlu kraln bu kabartmalarda
anlatlan olaylarn ne kadarn gerekletirdii, olaylarn sonularnn doruluu devam
eden almalarla zaman iersinde aa kabilecektir. Kabartmalarda kendi ordularn,
kalelerini ihtiaml ve kendilerini yenilmez olarak gsteren Assur yaztlarnn ifadeleri
baka kaynaklarla karlatrldnda (Urartu yaztlar gibi) anlatlanlarn bir ksmnn
doru olmad grlmektedir. Bu elikili siyasi bilgiler kabartmalarda yaplan tasvirlerin
de doruluunun sorgulanmasn gerektirmektedir91.
Urartu bronz kabartmalarnn zerinde grlen mimari yaplar bir ka grup altnda
toplamak mmkndr. Kabartmalar zerinde grlen tm kaleler birbirine benzer
90 Merhav 1991, 303, fig. 3.91 Krolu 2006, 160-162.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
39/89
27
grnmlere sahiptir ve Urartu mimarisi iin belli ablonlar oluturur. Bu rneklerin
hepsinin kaplar ift kanatldr, korni ksmlar tekli ya da iftli zigzag desenleriyle
ssldr ve surlarn arasnda yer alan kuleler ile surlarn zerinde derdaneler
grlmektedir92. Balawat Kaps zerindeki tasvirlerle karlatrldnda, bu kabartmalar
arasnda ortak baz zellikler gze arpmaktadr. Bunlar Assurlu sanatlar tarafndan
yaplan tasvirlerin doru olarak deerlendirilebileceini dndren nedenler arasnda
olabilir.
Urartu ve Ge Hitit mimarisi incelendiinde, kale kaplarnn da ksaca deinilecek
ortak zellikler tad grlr. Tartmaya ak olan olas benzerlikler, kesin sonular
vermese de literatrde karmza kmaktadr. Bu tip benzerliklerin Zincirli ve
Karatepedeki kale kaplar ile Karmir-Blur, Bastam ve Kaleky kap planlar arasndaolduu sylenmektedir.Kalekyde yaplan seramik ve mimari almalar Urartunun bat
seferleriyle birlikte incelendiinde burasnn, seferler srasnda snr karakolu olarak
kullanld ynndeki dnceler bir dnem ierisinde kabul grse de93, yeni yaplan
aratrmalar ve yorumlar bu gr zayflatmaktadr. Ayrca Kaleky almalarnda, Ge
Hititdeki kap planlaryla iliki kurulabilecek bir benzerliin gerekten olup olmad
elimizdeki verilerle net olarak sylenememektedir. Kaleky almalar sonucunda yaplan
tarihlemeler, deerlendirmelerimiz iin kesin sonular ta
mamaktad
r. Tarihlemenindayandrld seramikler, dnem ierisinde yakn corafyada ska karmza kt gibi,
kalenin konumu dnemin artlar gz nnde bulundurulduunda Urartunun imar
politikasyla ok fazla rtmemektedir.
Kalekyn dnda ad geen Bastam ve Karmir-Blurdaki kaplarla kurulan,
Zincirli ve Karatepedeki kaplarn benzerlii de tartmaldr. Bahsedilen bu Urartu
yaplarnn dorudan Ge Hititdeki yaplardan rnek alnm olmas ok mmkn
grnmemektedir. Urartu ve Kuzey Suriye mimarisinde, tapnaklar arasnda olduu gibi
baka benzerliklerin grlmesi ok da mmkn deildir. Eldeki buluntularn snrl olmas
bu tr karlatrmalarn yaplmasna ok da olanak tanmamaktadr.
92 Merhav 1991,302-303.93 Krolu 1996, 25.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
40/89
28
II. Dil ve Yaz
Anadoluda M.. ikinci bin ylda kullanlan Hurrrice ile akraba olduu dnlen
Urartu dilinin modern Kafkas dilleri ile ortak zelliklere sahiptir
94
. Son dnemlerde yap
lanaratrmalarda Hurro- Urartu dil grubunun Dou Kafkas dil grubuna dahil olduu
sylenmektedir95. Gelimi kltrlerine karn, komularna kyasla olduka az sayda olan
Urartu yazl belgeleri, 19. yzylda balayan aratrmalarla gn na kmaya
balamtr. Erken rnekleri I. Sarduri dneminden itibaren grlmeye balanan Urartu
yazl belgeleri ounlukla, Hititlerden sonra Anadoluda kesintiye uram olan ivi
yazsyla yazlmtr. Urartu Devletinin kuruluundan itibaren en youn ilikileri yaad
Assurdan alarak kullanmaya balad bu yaz, saylar yaklak otuz olan tabletler, bronz
eserler, en ok da mimari yaplara ait ta bloklar ve steller zerinde grlmektedir. Bu tip
ivi yazs hemen her kral dneminde kullanlsa da, en ok yazl belgenin M.. 8. ve 7.
yyda hkm sren puini, Menua, I. Argiti ve II. Sarduri dnemlerine ait olduu
grlmektedir96.
Anadoluya Ticaret Kolonileri Dneminde (M..1950-1750) Assurlu tccarlarla
birlikte gelen ivi yazs Hitit mparatorluunda uzun bir sre kullanlmtr. Urartu
Devletinin kurulmasyla birlikte Dou Anadoluda da kullanlmaya balayan bu yaz, ilkzamanlarda dorudan Assurdan alnd gibi uygulanmtr. Urartunun en gl
rakibinden ald ivi yazs Yeni Assur stilindedir. Daha sonra Urartu devleti, bu yaz
sistemini dillerinin ses yapsna uygun deiiklikler yaparak kendi ivi yazs dilini
gelitirmitir97. Madrbur rneinde grld gibi Urartuda nceleri sadece Assurca
kullanlarak yazlan yaztlarn, daha sonra ift dilli olduu grlmtr ve lkenin eitli
noktalarnda bu ekilde kullanlmaya balanmtr98. Bir sre sonra kendi dillerinin
kullan
m
n
n yayg
nlamas
yla, Urartu yaz
tlar
nda Assurca terk edilmitir.
Urartuda ivi yazs, komusu Assurun aksine tabletlerde deil, daha ok kaya
kitabelerinde grlmektedir. Bunun yannda bronz eserler zerinde de bu yaz
kullanlmtr99. Saylar yaklak yz olan Urartu ivi yazl belgelerinin dnda, bu
94 Dinol 2004, 119.95 age. 120.96 Belli 1991, 45.97
Dinol 2001, 26.98 Dinol 2004, 124.99 Urartu ivi yazl metal objeler iin bkz. Belli 1991, 44-50.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
41/89
29
blmde deerlendirilecek olan hiyeroglif yaznn, rnekleri ok olmasa da, Urartu
dneminde kullanld bilinmektedir.
Urartuda az sayda grlen hiyeroglif yaz sisteminin, ivi yazsna gre ksa bir
sre ve snrl bir alanda kullanld grlmektedir. M.. III. binyl balarnda yaygnlaan
hiyeroglif yazs, anlamlarn yklendii sembollerin kullanlmasyla olumaktadr. Yaklak
ayn dnemlerde Msr ve Ege kltrnde de kullanlmaya balayan bu yaz sistemi,
blgeler aras kltrel ve siyasal ilikiler ile Anadoluda da tannm ve kullanlmaya
balanmtr100. En nemli rneklerin grld Hitit Dnemi ile birlikte Anadoluda yeni
bir yaz sistemi kullanlmaya balanmtr. Bu dnemde hiyeroglif yaz kaya
kabartmalarnda, mhrler ve bullalar zerinde grlmektedir.
Hiyeroglif yazsyla Urartuda belli malzeme gruplar zerinde karlalmaktadr101.
ounlukla depolama kaplar ile baz bronz eserler zerinde ok ksa halde kullanlan bu
yaznn, ivi yazsna alternatif olarak kullanlmaya balanm olabilecei dnlebilir. Ele
geen rnekler deerlendirildiinde bu yaznn daha ok halk arasnda yaygn olduu ve
gnlk yaama gereksinimlerini karlama amal kullanld anlalmaktadr. Farkl
blgelerde ele geen bu yazl rneklerin ayn dnem ierisinde olmasna karn, farkl yaz
stillerinde kullanld grlmektedir102. Bu tiplerden daha snrl sayda bulunan ve ok
basit kullanmlarn olduu rnekler Kayaldere, avutepe ve Bastamda daha ok hacim
lleri olarak kullanlm iaretlerdir103. Bu rneklere gre daha gelikin bir yapda
kullanlan ve ikinci tipe rnek olabilecek en gzel buluntular ise Giyimliden olmas
muhtemel olan Budin Levhas (res. 6) ile Van Mzesinde bulunan bir baka bronz levhadr
(res. 7)104. Bu iki farkl tipin lke ierisinde buluntu alanlar devletin dousunda ve
batsnda kullanlan dilde farkllklarn olduunu gstermektedir105.
Urartuda en erken rneklerinin M.. 8. yyda grlmeye baland
hiyeroglif yaz
sisteminin bu tarihlerde balayan Ge Hitit Beylikleri ilikileri sonucunda kullanlmaya
baland dnlebilir106. Menua dneminden itibaren balayan esir almlaryla birlikte
bu yazyla tanm olabilecek Urartunun bu dnemlerde Hate ve Alziden ald insanlar
100 Dinol 2001, 29.101 ilingirolu 1997, 151.102 Schuler 1972-75, 401. Zimansky 1998, 160.103 ilingirolu 1984, 81.104 Payne 2005, 335-336. ( Van Mzesinde bulunan bu paralarn kesin buluntu yerleri belli olmasa da, stil
zellikleri nedeniyle Giyimli Definesine ait olabilecekleri sylenmektedir.)105 Dinol 1974, 113.106 ilingirolu 1997, 152.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
42/89
30
lkesinin merkezine gtrd bilinmektedir. ki kltr arasnda hiyeroglif yaznn
kullanm amalarndaki benzerlik bu transferler sonucu gereklemi olabilir.
Hiyeroglif yaz trnn kaplar zerinde hacim l birimi olarak kullanlmas Hitit
mparatorluk Dneminde ve Ge Hitit Beyliklerinde Demir a boyunca
grlmektedir107. Urartuda bulunan rneklerin byk bir blm de ayn amala
kullanlmtr. Bunlar ierisinde Ge Hitit hiyeroglifleriyle benzerlikler tayan en nemli
rnekler Altntepe hiyeroglifleridir. Buradaki buluntular ierisinde depolama kaplarnn
yan sra bronzlar zerinde de bu tip yaz grlmektedir. Buradaki yazlar Ge Hitit yaz
sistemi ile yazlmtr108. ki dilli olarak da tanmlanabilecek bu rnekler zerinde grlen
Urartu kelimeleri, Luwi karakterleriyle yazlmtr109. Bu rnekler ierisinden bronz
zerinde bulunan bir tanesinin zerinde yer alan yaz ile Karatepede bulunmu Hitithiyeroglif yazl metin arasnda belirgin benzerlikler grlmektedir ve daha nce
bahsettiimiz iki kltr arasndaki ilikiye kant niteliindedir110. Yazt da a-wa-ku-x-tu ad
gemektedir111. Bu adn Karatepe yaztlarnda geen ve Assura vergi verdii bilinen Que
kralUrikki olduu dnlmektedir112. Bu okumalara dayanlarak bu bronz eserin Urikki
tarafndan Urartu kralna yollanan bir armaan olabilecei ne srlmektedir113. Bu fikir
doru olarak kabul edildiinde Assura vergi verdii bilinen bu kraln Urartu ile iliki
ierisinde olduunu ve Ge Hitit mallar
n
n Urartu Devleti ierisinde dolat
sylenebilir.Bu da gstermeye altmz benzerliklerin ortaya kna aklk getirmektedir.
rneklerde de grld gibi Urartu hiyeroglif yazl belgeleri, ivi yazl olanlarn
aksine olduka ksadr. Bunlarn ses deeri tamayan, sadece belli bir eyi simgeleyen
ideogramlar olduu da dnlmektedir. avutepe, Bastam ve Ayanisdeki rneklerde
grld gibi baz depolama kaplar zerinde hem ivi yazs hem de hiyeroglif yaz bir
arada grlmektedir114. Resmi devlet depolar ierisinde bulunan kplerin zerindeki
iaretler vergi toplama ve merkezi denetim srasnda kullanlan standart deerleri temsil
ediyor olmaldr115. Byle bir kullanm kaplarn geldii blgelere gre, zerindeki dilin
eklinin belirlenmesinde nemli bir belirleyici olabilir. ki yaznn ayn anda
107 Zimansky 1998, 160.108 Dinol 1974, 111.109 Zimansky 1998, 160.110 Steinherr 1958, 99.111 Klein 1974, 78.112 Steinherr 1958, 100-101.113
ilingirolu 1984, 84.114 ilingirolu 1997, 151.115 Salamtimur 2005, 141.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
43/89
31
kullanlmasnn da, ivi yazs bilmeyen memurlara ynelik olabileceini dnebiliriz.
Ancak, ivi yazs bilmeyenler iin kullanlm olabilecek hacim lleri ile kolay aklda
tutulabilecek ve herkes tarafndan anlalabilecek iaretlerden olutuu dnlen bu yaz
Urartu ierisinde uzun bir sre kullanlamamtr116. Bu nedenle elimize geen az saydaki
rnek kesin sonulara ulaabilmek iin yetersizdir.
Depolama kaplarnn dnda farkl bir kullanma rnek olan hiyeroglif yaztl iki
bronz plaka Urartuda imdiye kadar baka benzerleri bulunmayan eserlerdir. Urartuda en
uzun hiyeroglif yaztl Budin Levhas zerinde Assur ve Ge Hititde de rneklerine
rastladmz takdim sahnesi yer almaktadr. M.. 8. yya tarihlenen117 Kargamdaki
benzer rnek sahne konusu ve tasviri bakmndan Budin Levhasna benzetilebilir (res. 8).
Budin Levhasnda tahtta oturan bir tanr ve ona takdim edilen ve sunan kiiler vard.Tanrnn kimlii tam olarak bilinmemektedir. Sahnenin st ksmnda ve figrlerin balar
zerinde yer alan hiyeroglif iretler muhtemelen onlarn aklayclar olabilir. Sahnede yer
alan figrler Urartu sanatnda baka rnekleri olan tasvirlerdir. Bu adan Ge Hititle
ilikisini kuramadmz bu kabartmada geleneksel Urartu sanatyla beraber Ge Hitit
yazsnn birlikte gsterilmesi ilgintir. Ne amala yapldn kesin olarak bilmediimiz,
ancak adak levhas olmas muhtemel olan bu para anlatlan konu itibariyle Urartuda ok
fazla grmediimiz bir rnektir.
Budin Levhasndan baka Van Mzesinde yer alan ancak buluntu yeri belli
olmayan bir baka bronz levhada aslan zerinde duran tanr Haldi resmedilmitir. Tanrnn
karsnda bir kei ve kadn yer almaktadr (bkz. res.7).Kadnn ba zerinde yer alan yaz
bu rnei benzer amala yaplm dier levhalardan ayrmaktadr.
Anadoluda eitli dnemlerde ivi yazs ile birlikte kullanlan hiyerogliflerin, ariv
gibi resmi devlet kullan
mlar
ndan daha ok mhrler, depolama kaplar
ve halka a
kalanlarda grldn, ancak bu yaznn Urartuda dar bir alanda sembolik amal
kullanldn syleyebiliriz. Sonu olarak, Urartunun Ge Hitit Beylikleri ile ilikiye
getii dnemlerde balayan hiyeroglif yaznn kullanm, devletin batsndaki bu
beyliklerin kltrel etkilerinin bir yansmas olarak grmemiz yanl olmayacaktr.
116 Dinol 2004, 125.117 Mallowan 1972, 4-5.
7/30/2019 URARTU KLTR ZERNDEK GE HTT ETKLER
44/89
32
III. Din
Farkl
beyliklerin bir araya gelmesiyle oluan Urartu Devletinin ok kltrl biryapya sahip olduu, devlet dinininde grlen tanr eitliliinden de anlalabilmektedir.
Olaslkla devleti oluturan birliktelik ierisindeki beyliklerin tanrnlarndan oluan Urartu
resmi dininde tanrlarn nemi ve sras, ait olduklar beyliklerin
Top Related