UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS
DEPARTAMENTI I BIOLOGJISË
DISERTACION
Për gradën:
DOKTOR I SHKENCAVE
Programi i studimit:Biologji e Ruajtjes, drejtimi Bimor
TEMA: NJOHURI ETNOBOTANIKE NË
MAQEDONINË E VERIUT
nga
MSc. Besnik REXHEPI
Udhëheqës shkencor:
Prof. Dr. Zyri Bajrami
Tiranë, 2019
UNIVERSITETI I TIRANËS
FAKULTETI I SHKENCAVE TË NATYRËS
DEPARTAMENTI I BIOLOGJISË
Adresa: Bulevardi Zogu I, Tiranë, Tel./Fax: 04.2229590; www.fshn.edu.al
DISERTACION
Paraqitur nga:
MSc. Besnik REXHEPI
Për gradën:
DOKTOR I SHKENCAVE
TEMA: NJOHURI ETNOBOTANIKE NË
MAQEDONINË E VERIUT
Mbrohet më datë ____/____ 2019 para Komisionit të përbërë nga:
1. __________________________ Kryetar
2. __________________________ Anëtar (oponent)
3. __________________________ Anëtar (oponent)
4. __________________________ Anëtar
5. __________________________ Anëtar
Tiranë, 2019
i
Mirënjohje
Ky punim nuk përfaqëson vetëm një punë mekanike të shkruari, por përkundrazi është i
lidhur me shumë kujtime, mbresa e përjetime të rëndësishme dhe interesante në Universitetin
e Tiranës (UT). Periudha mes njoftimit për fillimin e Shkollës së Doktoratës, nga 8 tetori
2013 e deri në ditën e përfundimit të studimeve, ka qenë kohë në të cilën jam ndier mjaft i
familjarizuar me mjedisin e këtij imstitucioni. UT më ka ofruar një mundësi unike, prej të
cilës përfituesi kam qenë unë si kandidat. Këtu kam parasysh përkushtimin e pedagogëve dhe
administratës. Konkretisht, kjo periudhë, këto vite, kanë dëshmuar se pasioni im për fushën e
etnobotanikës do të jetë më se i plotësuar nëse komunikimi do të vazhdojë edhe më pas. Duke
i falënderuar pikërisht pedagogët, janë për t’u vlerësuar edhe përvojat që janë ndarë me
kandidatët tjerë doktorantë si segment i rëndësishëm në rezultatin e këtij punimi.
Para së gjithash, dëshiroj ta falënderoj udhëheqësin, Prof. Zyri Bajrami, pedagog në UT. Ka
qenë mbështetës i punës sime që nga dita kur fillova doktoratën e deri në fund. Në gjithë
diskutimet tona kandidat-udhëheqës, jam nxitur shpesh nga profesori, i cili theksonte që do të
isha studenti i parë shqiptar që merrem me etnobotanikë. Duhet theksuar se ai më ofroi
ndihmë të shumëfishtë, para së gjithash akademike, por dhe emocionale, për çka edhe dua ta
shpreh mirënjohjen time. Fryt i këtij bashkëpunimi është dokumentimi i njohurive
tradicionale botanike në Maqedoninë e Veriut. Ndihmë më është ofruar edhe nga shumë të
tjerë, në përcaktimin e temës, në përpunimin dhe në përfundimin e saj. Ndër ata që dëshiroj të
falënderoj, me të cilët jam konsultuar dhe që më kanë ndihmuar gjatë gjithë kësaj periudhe,
janë: Prof.Andrea Pieroni, Prof. Cassandra Quave, Prof. Behxhet Mustafa, Prof. Aleko Miho,
Prof. Gëzim Kapidani, Prof. Mynyr Koni, Prof. Sajmir Beqiraj, Prof. Lulëzim Shuka dhe Dr.
Ani Bajrami.
Në kompletimin e këtij punimi, për informacionet e vlefshme të mbledhura në terren (shumë
të rëndësishme për vetë hulumtimin), kanë meritë një numër i madh i banorëve vendas
(informatorë), të cilët, gjithashtu, i falënderoj dhe u jam mirënjohës për informacionin,
njohuritë dhe kohën e ndarë.
Pa harruar, falënderoj edhe të afërmit e mi, të cilëve ua kushtoj punimin, si meritorë për
gjithçka kam arritur deri tani!
ii
PASQYRA E LËNDËS
Parathënie ............................................................................................................................ iv
Hyrje ..................................................................................................................................... 1
Qëllimi dhe objektivat e studimit ........................................................................................... 2
KREU I: KONSIDERATA TEORIKE .............................................................................. 3
1.1 Zhvillimi i etnobotanikës ................................................................................................. 3
1.2 Etnobotanika sot .............................................................................................................. 5
1.3 Larmiae studimeve etnobotanike në Ballkan .................................................................... 6
1.4 Statusi dhe prirjet e kërkimeve etnobotanike në Maqedoninë e Veriut ............................. 7
KREU II: MATERIALE DHE METODA ....................................................................... 12
2.1 Zonat e hulumtimit ........................................................................................................ 12
2.2 Struktura etnike, popullsia dhe moshae popullsisë në studim ......................................... 12
2.3 Puna në terren, mostrat dhe analiza e të dhënave ........................................................... 13
2.4 Intervista ....................................................................................................................... 14
2.5 Përpunimi statistikor...................................................................................................... 16
KREU III:REZULTATE .................................................................................................. 19
3.1 Përdorimet etnobotanike në Maqedoninë e Veriut ......................................................... 19
3.2 Kategoritë e bimëve mjekësore ...................................................................................... 21
3.2.1 Prania bimëve mjekësore ............................................................................................ 21
3.2.2 Pjesët e përdorura për trajtimin e sëmundjeve ............................................................. 22
3.2.2 Preferencat mbi bimët mjekësore ................................................................................ 23
3.2.3 Metodat tradicionale të ekstrakimit të bimëve mjekësore ............................................ 25
3.2.4 Informacioni kryesor etnobotanik ............................................................................... 26
3.2.5 Përceptimet dhe kërcënimet e bimëve ......................................................................... 49
3.2.6 Ruajtja dhe menaxhimi i bimëve mjekësore ................................................................ 49
3.2.7 Konsensusi statistikorë ............................................................................................... 55
3.3 Kategoria e bimëve ushqyese ........................................................................................ 62
3.3.1 Habitati i bimëve ushqyese dhe qëndrueshmëria ekologjike ........................................ 63
3.3.2 Modelet e konsumit .................................................................................................... 63
3.3.3 Gjendja e bimëve të egra të ngrënshme ....................................................................... 64
3.4 Ruajtja dhe menaxhimi i bimëve ushqyese .................................................................... 91
3.5 Kategoria e bimëve në kulturën materiale ...................................................................... 94
3.6 Kategoria e bimëve të ndërlidhura me bestytnitë .......................................................... 102
3.7 Krahasimi ndërkulturor ............................................................................................... 104
3.8 Larmia etnotaksonomike (emrat vendorë të bimëve) .................................................... 106
iii
4.9 Krahasimi me kërkimet e mëhershme etnobotanike ..................................................... 106
3.10 Krahasim me kërkimet etnobotanike në vendet fqinje ................................................ 109
KREU IV: DISKUTIME ................................................................................................ 111
4.1 Ruajtja e bimëve etnomjekësore .................................................................................. 112
4.2 Zinxhiri i furnizimit të llojeve etnobotanike në Maqedoninë e Veriut .......................... 113
4.3 Tregtarët vendorë si pjesë e zinxhirit të furnizimeve .................................................... 113
4.4 Përdorimet dhe modelet e konsumimit të bimëve ushqyese .......................................... 117
4.5 Larmia dhe përhapja e bimëve të kulturës materiale ..................................................... 118
4.6 Besëtytnitë mbi bimët .................................................................................................. 119
4.7 Kufizimet e studimit .................................................................................................... 119
PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME ...................................................................... 120
LISTA E SHKURTIMEVE ............................................................................................... 129
PASQYRA E TABELAVE ............................................................................................... 130
PASQYRA E FIGURAVE ................................................................................................ 131
Shtojca A. ......................................................................................................................... 132
Shtojca B: ......................................................................................................................... 141
Shtojca C: ......................................................................................................................... 144
Shtojca Ç: ......................................................................................................................... 146
Shtojca D: ......................................................................................................................... 147
PËRMBLEDHJE .............................................................................................................................. 148
ABSTRACT ...................................................................................................................................... 148
iv
Parathënie
Ndonëse gjurmët historike të përdorimit të bimëve ushqyese mundet lehtësisht të
paragjykohen, ato të përdorimit të bimëve mjekësore vështirë se mund t’i paragjykojmë.
Askush nuk e di se kur dhe ku këto pasuri gjenetike filluan të përdoren për trajtimin e
sëmundjeve të ndryshme njerëzore. Sido që të jetë, kjo bashkëjetesë mes njeriut dhe bimëve
është bërë subjekt i kërkimeve shkencore. Në këtë drejtim, etnbobotanika përfaqëson një nga
dispilinat e shumta etno-shkencore, e cila synon t’i mësojë marrëdhëniet mes bimëve dhe
njeriut. Prirja e saj moderne konsiston jo vetëm në dokumentimin e njohurive të trashëguara
vertikalisht (brez pas brezi), horizontalisht (nga prindi te fëmija) dhe tërthor (nga jo të
afërm), por edhe në të kuptuarit e funksionimit të mikrosistemeve socio-ekologjike.
Kjo prirje me shumë përmasa e fushës, i jep mundësi kërkuesit shkencor që t’i hulumtojë
lidhjet e pandashme mes larmisë së formave të jetës, mjedisit dhe ekosistemit me veprimin e
shprehjeve të njeriut në lidhje me to.
Së këndejmi, duke e ditur se Maqedonia e Veriut i përmbush këto parakushte, falë larmisë
biologjike dhe asaj bio-kulturore, u ndërmor ky studim, si një ndër të parët e këtij lloji, në
këtë vend. Ndryshe nga qasjet e tjera, studimi pritet të kontribuojë në ruajtjen e pasurive
gjenetike, duke këmbëngulur të tregojë se variablat kulturorë janë thelbësorë në shpjegimin e
përdorimit të pasurive natyrore nga ana e banorëve në këtë vend.
Duke konsideruar se nuk është aspak rastësor edhe angazhimi i organizatave ndërkombëtare
të orientuara drejt ruajtjes (WWF, UNESCO, Royal Botanic Gardens, People and Plants
Initiative, etj.), për të përkrahur dhe mbështetur qasjen e kësaj fushe, mendohet se ky punim
do t’i paraprijë në formë modeste nismave që do të ndërmerren në të ardhmen në këtë vend
dhe rajon.
Autori
1
Hyrje
Viteve të fundit, konsideratat mbi larminë kulturore dhe larminë floristike, llogariten si një
nga përbërësit më themelorë të qëndrueshmërisë. Meqë larmia kulturore dhe ajo floristike
janë thellësisht të lidhura njëra me tjetrën, duhet që edhe ndërveprimet e tyre t’i konsiderojmë
padyshim si të tilla. Përveç kësaj, fakti se njerëzit përshtaten me mjedisin që na rrethon, duhet
të na bëjëmë kureshtarë për ta mësuar këtë veçori të njeriut për t’u përshtatur. Nëse është
kështu, atëherë mund të fitohet bindja se kjo marrëdhënie është thelbësore për t’i mësuar edhe
mënyrat e menaxhimit dhe shfrytëzimit të mjedisit si dhe ruajtjen e pasurive natyrore.
Sidoqoftë, ndryshimet në mjedis, të çfarëdolloji qofshin ato, nga ana e vendasve vërehen
shumë kohë më përpara se shkencëtarët vetëdijësohen për to. Në situata si kjo, ato mund të
sigurojnë informacion bazë për ndryshimet në ekosistem. Prandaj, në fushat etno-shkencore
raportet njeri-natyrë llogariten me përparsi.
Pavarësisht se Maqedonia e Veriut është një vend i vogël, rezulton të jetë i larmishëm në
klimë, topografi dhe gjeografi, si dhe në habitate dhe llojeve me rëndësi rajonale dhe
europiane. Duke u nisur nga kjo, është e qartë se edhe shoqëria maqedonase ka arritur të
ndërtojë një kulturë bimore, si kompleks vlerash e besimesh në strukturën e saj shoqërore.
Pavarësisht se procesi i kërkimeve në lidhje me larminë biologjike ende nuk është
përfunduar, përsëri raportohen studime mbresëlënëse për florën e këtij territori. Në këtë
drejtim është e rëndësishme të theksohet se gati në të gjithë kërkimet e deritashme nuk i është
dhënë rëndësi e mjaftueshme fushës së etnobotanikës, në drejtim të eksplorimit më të thelluar
të marrëdhënieve njeri-bimë. Prandaj, ky studim na bie në përfundim se kemi të bëjmë me
rënie idosinkretike të njohurive tradicionale botanike në të gjitha grupet etnike në vend.
Studimi, në termat e përgjithshëm të përdorur, mbështet në dy linja kërkimi. Linja e parë ka
të bëjë me dokumentimin e njohurive tradicionale botanike për bimët aromatiko-mjekësore,
ushqyese, ato të kulturës materiale dhe të tjera kulturalisht të rëndësishme; linja e dytë ka të
bëjë me krahasimin e gjetjeve mes grupeve etnike brenda territorit të Maqedonisë së Veriut
dhe më pas me vendet fqinje. Përveç kësaj, studimi zgjerohet edhe në dhënien e
rekomandimeve mbi ruajtjen e pasurive natyrore, ndikimin e tyre socio-ekonomik dhe
kulturor.
Ky informacion etnobotanik është i nevojshëm për t’i orientuar veprimet e ardhme, të cilat
lidhen jo vetëm me qëndrueshërinë dhe mënyrat e shfrytëzimit të pasurive bimore, por edhe
me projekte konkrete shkencore; në të ardhmen këto mund të rezultojnë me veprime vendore
në përputhje me realitetet kulturore, biologjike dhe shoqërore të vendasve. Së fundi,
mendohet se në këtë studim janë prekur disa nga problemet më thelbësore që lidhen me
përdorimin e këtyre pasurive natyrore, si dhe rolin e rëndësishëm që mund ta kenë vendasit e
secilit rajon planor në çdo projekt ruajtje.
2
Qëllimi dhe objektivat e studimit
Qëllimi i këtij studimi është dokumentimi i njohurive tradicionale botanike që përdoren nga
katër grupet më të mëdha etnike në Maqedoninë e Veriut.
Objektivat e studimit:
i. Të japë të dhëna mbi përdorimin e bimëve mjekësore, ushqyese dhe bimëve të
kulturës materiale në rajonet planore të vendit.
ii. Të krahasojë të dhënat me studimet e tjera etnobotanike në shtetet fqinje.
iii. Të analizojë zinxhirin e furnizimeve të këtyre pasurive natyrore dhe potencialin
ekonomik të tyre.
iv. Të paraqesë listën e llojeve të mbishfrytëzuara.
v. Të identifikojë rëndësin relative kulturore.
3
KREU I: KONSIDERATA TEORIKE
Zhvillimi i etnobotanikës ka sfiduar prirjen mbizotëruese në studimet akademike të shekullit
XX të specializimit disiplinor. Andaj, si rrjedhojë, etnobotanika pasqyron përpjekjet tona
njerëzore për ta kuptuar vendin dhe rolin tonë në botë. Vetë fusha qëndron krahas fushave të
tjera ndërdisiplinore: historisë mjedisore, politikës mjedisore, ekologjisë kulturore, etikës
mjedisore, ekologjisë ekonomike dhe restaurimit ekologjik. Të lidhura me etnobotanikën janë
edhe: taksonomia, të ushqyerit, farmakognozia, fitokimia, ekologjia dhe biologjia e ruajtjes.
Poashtu, etnobotanika është e lidhur edhe me shkencat shoqërore dhe humane, siç bie fjala
me: antropologjinë, shkencat politike, gjeografinë, studimet e tjera mjedisore, psikologjinë,
gjuhësinë dhe filozofinë. Falë prirjeve të tilla, fusha mund të ndihmon në ndërtimin e
karrierës, si në segmentin universitar ashtu edhe në atë qeveritar dhe joqeveritar.
Në etnobotanikë ka vend për të gjithë ata studiues të cilët kanë prirje për të përdorur metoda
analitike dhe statistikore, si dhe për të tjerë që preferojnë metoda cilësore, por edhe për të tillë
që duan të përdorin metoda të tjera të shumëfishta (Nolan & Turner, 2011). Metodat më të
zakonshme që përzgjedhin etnobotanistët janë: marrja e shënimeve, fotografimi, regjistrimi i
zërit dhe dokumentimi me video kamera, pastaj aspekti statistikor, mbledhja dhe përgatitja e
të dhënave, mostrat përkatëse, puna mikroskopike, analiza e lëndëve ushqyese dhe
kimikateve në bimë, studime gjenetike dhe aspekte të tjera të studimeve ekologjike (Martin,
1995; Cunningham, 2001; Reyes-Garcia et al., 2007; Vogl et al., 2004; Stepp, 2005). Falë
këtyre mundësive ndërdisiplinore, në vitet e fundit, etnobotanika ka arritur të ketë një profil
relativisht të lartë, sepse aktualisht me një kontroll të shpejtë në internet (klikuar në Google
në dhjetor 2018) të termit ―ethnobotany‖ tregohen mbi 5,110,000 informacione (libra,
publikime, video, etj.) krahasuar me muajin mars të vitit 2005, kur tregoheshin vetëm 33,000
informacione.
1.1 Zhvillimi i etnobotanikës
Në vitin 1883, një koleksion unik i objekteve botanike të ekspozuara në Panairin e Çikagos,
tërhoqi vëmendjen dhe imagjinatën e John W.Harshberger, një arkeolog me një interes të
madh për bimët. Ky koleksion frymëzoi Harshbergerin që të propozojë një fushë të re
studimi. Kjo fushë e re erdhi si rrjedhojë e një shkrimi të botuar në Gazetën Botanike
(Botanical Gazzete) me titull ―Qëllimet e etnobotanikës‖ (1886), pak kohë pasi S.Powers
kishte propozuar termin ―botani e aborigjeneve‖, në vitin 1874. Siç shihet, etnobotanika ka
qenë fillimisht e lidhur ngushtë me studimet e kryera prej kolonizatorëve, pasi eksploruesit
dhe tregtarët kanë përshkruar që herët përdorimin e bimëve prej indigjenëve apo vendasve
për arsye ekonomike dhe shëndetësore (Fuller, 2013).
Nga ky këndvështrim, koncepti i Harshbergerit për etnobotanikën ishte i thjeshtë dhe shumë i
kufizuar, sepse ai mbështetej në regjistrimin e përdorimit të bimëve nga popujt “primitivë”.
Sidoqoftë, duket se ky ishte vetëm fillimi i zhvillimit të etnobotanikës dhe i ndërtimit të
konceptit gjithpërfshirës, i cili është i lidhur drejtpërdrejtë me fushën e etnobiologjisë.
Etnobiologjia është një disiplinë intriguese; kryesisht sepse jep mundësi për t’i studiuar
aspektet më thelbësore të njeriut dhe vendin e tij midis llojeve të tjera në tokë. Në thelbin e
saj ajo përbën studim shkencor të domeneve biokulturore që zhvillohen në marrëdhëniet
dinamike midis qenieve njerëzore, biotës dhe peisazhit, duke filluar nga kohët e lashta e deri
në të tashmen. Lidhur me këtë disiplinë shkencore shkencëtarët e Amerikës së Veriut në
hulumtimet e tyre të hershme përdornin etiketa të ndryshme, të tilla si: etnobotanikë,
etnozoologji (1899) dhe etnoekologji (1954). Disiplina e fundit, lidhet me mënyrat vendase të
4
marrëdhënieve që krijohen mes njerëzve dhe mjedisit, ku përfshihen aspektet ekologjike si:
klima, komunitetet ekologjike dhe faktorë të tjerë ekologjikë, si dhe llojet që jetojnë aty
(Hunn, 2007). Studiuesit europianë i përdorën këto terme herë pas here vetëm gjatë viteve 70-
të të shekullit të kaluar. Vlen të përmendet fakti se me zhvillimin e kësaj disipline, njohuritë
etnobotanike, përfshihen në një kategori më të gjërë që njihet si ―dijet tradicionale
ekologjike‖ (Berkes, 1999).
Roli i Harshbergerit konsistoi në theksimin e rëndësisë së koleksionimit dhe si rrjedhojë i
njëjti nga arkeologjia amerikane u dallua të jetë më i kompletuari në kuptimin e ofertës së
panairit. Si rrjedhojë, ai sugjeroi që tema e panairit në të ardhmen do të përfaqësonte një
fushë studimi nëpërmjet të së cilës do të jepeshin sqarime për pozitën kulturore të fiseve, në
drejtim të përdorimit të bimëve në ushqim, strehim ose veshje (Nolan & Turner, 2011;
Fieldhouse, 1995). Nga këtu, Harshberger, tentoi të bëjë ndërlidhjen e etnobotanikës me
larminë biologjike dhe atë kulturore. Megjithatë, një nga sugjerimet e tij të shumta dhe
interesante, ishte edhe krijimi i kopshteve etnobotanike për bimët kulturalisht të rëndësishme,
pastaj nxitja për regjistrimin e emrave vendorë dhe informacioni mbi zbatimin e vetë bimëve,
gjëra këto që edhe sot janë po aq të rëndësishme krahasuar me një shekull më parë. Kjo,
d.m.th ishte veprimtaria e profesor Harshbergerit që nxiti edhe studiues të tjerë të bëjnë
kërkime të mëtejshme dhe ripërkufizojnë detyrat kryesore të fushës. Prandaj, sipas mendimit
zotërues (Hamilton et al., 2003), të dhënat në vijim konsiderohen si detyra kryesore:
Ruajtja e llojeve bimore (duke përfshirë varietetet e kulturave) dhe formave të tjera të
larmisë biologjike.
Inventarizimi botanik dhe vlerësimi i statusit të ruajtjes së llojeve.
Qëndrueshmëria e ndërlidhur me furnizimin e pasurive natyrore bimore, duke
përfshirë edhe produktet jo-drusore.
Siguria e ushqimit dhe kujdesit shëndetësor.
Ruajtja, ripërtëritja dhe përhapja e njohurive vendore botanike.
Përforcimi i identitetit etnik dhe kombëtar.
Arritja e marrëveshjeve lidhur me të drejtat e komuniteteve vendore në kuadër të
sistemit të zonave të mbrojtura.
Identifikimi dhe zhvillimi i produkteve të reja bimore me ndikim ekonomik, për
shembull: barnat bimore, ushqime tradicionale (Slow Food), artizanate, etj.
Kontribut në zbulimin e drogave të reja, etj.
Ndërkohë, me kalimin e viteve, gjurmë në zhvillimin e fushës lanë edhe antropologët, të cilët
në bashkëpunim me etnobotanistët duket se kanë arritur t’i zgjerojnë horizontet e mundësive
të fushës. Andaj, sot fusha falë natyrës së saj shumëdimensionale duhet konsideruar si pjesë
diskrete e shkencave të natyrës. Një shembull tipik i shumëdimensionalitetit të saj mund të
vërehet te studimi i Singh & Shrivastava (2004), të cilët e konsiderojnë fushën si degë të
botanikës ekonomike.
Sidoqoftë, këto botëkuptime dhe të tjera të ngjashme si kjo, më së shumti u theksuan përmes
kontributit të studiuesve nga Amerika e Veriut. Por, historiku i vetë disiplinës akademike
sipas tyre deklarohet të jetë shumë subjektiv (Ford, 1978; Cle’ment, 1998; Hunn, 2007).
Mirëpo, ky paragjykim në historiografinë e disiplinës nuk duhet të konsiderohet si i ―saktë‖
sepse studiuesit amerikanë gjatë gjithë kohës i patën orientuar studimet e tyre drejt zonave
apo vendeve ku kuptohet apo flitet anglishtja. Si duket, kjo situatë dhe këto paragjykime u
bënë shtytje për studiues të tjerë për ta çuar në nivele të tjera zhvillimin e etnobotanikës, në të
5
cilat si rrjedhojë do të pasqyrohet edhe kontributi i tyre në zhvillimin e fushës në Europë
(Cotton, 1996).
Është interesante qasja e antropologëve në zhvillimin e etnobotanikës. Vetë fakti se dita ditës
të njëjtit, gjithnjë e më shumë pretendojnë ta bazojnë punën e tyre në etno-shkenca, tregon se
ajo ndihmon në përparimin dhe promovimin e fushës anembanë botës. Megjithatë, sa i përket
zhvillimit të etnobotanikës dhe ndërlidhjes me paragjykimet historiografike, personi i parë, të
paktën në botën perëndimore, i cili në mënyrë më të saktë ose qartë dha deklarata edhe
konsiderata mbi larminë globale bio-kulturore, ishte Johann Herder (2002).
Kontributi i antropologjisë në studimet etnobotanike është i lidhur me parimet e klasifikimit
të bimëve, si shprehje e aftësive njohëse dhe gjuhësore të njeriut, me antropologjinë
mjekësore, me përdorimin e metodave dhe teorive evolucionare për t’i kuptuar mënyrat e
transmetimit të dijeve etnobiologjike etj. (Berlin, 1992; Waldstein & Adams, 2006; Santoro
et al., 2018). Ky transmetim i dijeve ndodh në tre mënyra: transmetim vertikal që nënkupton
bartjen e informacionit të vazhdueshëm nga prindi te fëmija, transmetim horizontal që
nënkupton se ndodh brenda një brezi dhe transmetim oblik që do të thotë se informatat janë
marrë nga jo të afërmit (Cavalli-Sfrorza & Feldman, 1981). Dy tipet e transmetimit, ai
horizontal dhe oblik, i përshpejtojnë ritmet e transmetimit të dijeve tradicionale ekologjike
dhe lujanë rol të rëndësishëm gjatë evolucionit kulturor nëpër të cilin kalon shoqëria në kohë
(Bergstrom & Dugatkin, 2012).
Një kontribut i vyer i antropologjisë, lidhet me përfshirjen brenda një sistemi socio-kulturor
të dijeve tradicionale ekologjike. Siç u përmend më lart, ato janë karakteristikë e një sistemi
sociokulturor të caktuar si dhe përbëjnë atë që njihet si sistem socio-ekologjik. Ky mendim
teorik, bën që studimet etnobotanike të mos kufizohen thjeshtë në identifikimin dhe
kategorizimin e bimëve, por edhe të kuptohet rëndësia e përdorimit të tyre, si shprehje e
kulturës së një shoqërie të caktuar.
Lidhur me historiografinë, sipas mendimit shkencor zotërues të etnobotanistëve, në fushën e
etnobotanikës mbetet i spikatur një emër studiuesi. Bëhet fjalë për studiuesin Richard Ford i
cili në studimet e tij la gjurmë të thella në përparimin e fushës dhe ringjalljen e interesit për
bimët mjekësore dhe mjekësinë alternative në përgjithësi. Falë punës së Ford, gradualisht
filluan të shfaqen dokumente të rëndësishme floristike, të ilustruara hollësisht, dhe kjo pastaj
pati ndikimin e saj te shtëpitë botuese anembanë botës. Më pas këto shtëpi botuese, si
rrjedhojë filluan të publikojnë vepra me elemente të ngjashme etnobiologjike. Një rast i tillë
tipik konsiderohet edhe publikimi i katalogut të bimëve vendase të Amerikës (Moerman,
1998).
Lidhur me një nga detyrat kryesore të fushës (kontribut në zbulimin e drogave të reja) mes
etnobotanistëve më të njohur përmendet emri i Richard Evans Schultes (1915-2001), që
ndryshe njihet edhe si babai modern i etnobotanikës. Schultes me zbulimin e LSD (acidit
dietilamid lisgerik) dhe disa bimëve të tjera me efekt halucigjen, arriti të frymëzojë një brez
të tërë etnobotanistësh (Anderson, 2001), të cilët në bashkëpunim me koorporatat
farmaceutike filluan të zbulojnë droga të reja.
1.2 Etnobotanika sot
Etnobotanika sot përfaqëson një shkencë në zhvllim e sipër, e cila tërheq studiues me sfond
akademik dhe interesa të ndryshme. Aktualisht, ajo rezulton të jetë ende e lidhur me
Botanikën Ekonomike; me këtë synimi i saj mbetet kryesisht në përcaktimin e vlerës së
mundësive ekonomike të bimëve të ndryshme. Në këtë kontekst, duket se fusha ofron një
tërheqje të eksploruesve në kuptimin e gjetjes së thesareve për zbulimin e barnave të reja për
6
luftimin e kancerit dhe sidës. Andaj, etnobotanika është bërë sot një temë e nxehtë anembanë
botës.
Studiuesit që japin ndihmesën e tyre për fushën, shpeshherë janë të sponsorizuar nga kompani
të ndryshme farmaceutike. Si duket, kjo ka ndikuar që të krijohet një sintezë mes teknologjisë
perëndimore dhe njohurive tradicionale në zbulimin e barnave të reja. Mirëpo, kjo sintezë si
duket ka edhe vështërsitë e saj. Shumë nga metodat tradicionale të njohjes së bimëve janë
humbur me kalimin e kohës. Me vdekjen e shëruesve vendas dhe me vdekjen e njerëzve të
moshuar, vdesin edhe njohuritë vendase. Prandaj, sot studiuesit po kërkojnë mënyra për t’i
ruajtur këto njohuri dhe për t’i testuar ato kundër sëmundjeve bashkëkohore (Idu, 2009).
Statusi ndërkombëtar i etnobotanikës, në shekullin XXI, në mënyrë të dukshme u pasqyrua në
gusht 2005 në Kongresin e Katërt Ndërkombëtar të Etnobotanikës, mbajtur në Universitetin
Yeditepe në Stamboll të Turqisë, me temë: ―Etnobotanika: Në kryqëzimin e kontinenteve dhe
Disiplinave‖, në të cilin u theksua vendi strategjik i etnobotanikës në kryqëzimet e
disiplinave, sistemin e njohjeve, kulturës dhe besimit (Ertug, 2005).
Në një linjë me reflektimet e kongresit edhe ky studim mendohet të japë kontributin e tij jo
vetëm në drejtim të përdorimit të bimëve dhe zbatimit të tyre, por edhe në drejtim të të
kuptuarit të rindërtimit të identitetit kulturor dhe rishikimit të retrospektivave me theks të
veçantë për grupin etnik shqiptar. Përtej interesimit ndërkombëtar, për qasjen etnobotanike
për territorin e Maqedonisë së Veriut, deri më sot ka vetëm disa punime që tashmë janë të
publikuar. Mirëpo, literatura mbi këtë temë, për këtë territor mbetet e cunguar, kryesisht
sepse studimet e realizuara arrijnë të pasqyrojnë të dhëna vetëm për një rajon administrativ të
vendit. Prandaj, studimi aktual paraqet një nga përpjekjet e para dhe më serioze për ta
rishikuar retrospektivën e përdorimit të bimëve edhe në shtatë rajonet e tjera të vendit. Së
këndejmi, nënkuptohet se qëllimi i këtij studimi është që të përpilojë një profil gjithpërfshirës
të të dhënave etnobotanike për vendin si dhe të rishikohen perspektivat e ardhshme të kësaj
fushe shkencore në ruajtjen e biodiversitetit të vendit.
1.3 Larmiae studimeve etnobotanike në Ballkan
Ndonëse interesimi mbi dokumentimin e njohurive tradicionale botanike në Ballkan fillon më
vonë në krahasim me vendet e Europës Perëndimore, ai nuk mbetet i parëndësishëm. Prandaj,
sikurse në vendet e tjera europiane edhe në Ballkan vërehen prirje të rënies së njohurive
tradicionale vendore në lidhje me: mjedisin, dietën ushqimore dhe ruajtjen e shëndetit të
njeriut (Pieroni et al., 2003; Redzic, 2007; Nedelcheva et al., 2013; Rexhepi et al., 2013).
Sidoqoftë, edhe në Ballkan kërkuesit shkencorë në dy dhjetëvjeçarët e fundit përmes
studimeve të tyre duket se kanë arritur të sublimojnë thesarin e dijes etnobotanike (Pieroni et
al., 2003; 2016; Redzic, 2006; Jariç et al., 2007; Dogan et al., 2008; Pieroni, 2008; 2010,
Pieroni & Giusti, 2008; Babai & Molnar, 2009; Redzic, 2010a,b; Saric-Kundaliç et al., 2010;
Menkovic et al., 2011; Mustafa et al., 2011; 2012; Nedelcheva et al., 2011; Nedelcheva &
Dogan, 2011; Saric-Kundaliç et al., 2011; Denes et al., 2012; Molnar, 2012; Luczaj et al.,
2013a;b; Rexhepi et al., 2013; 2018; Savikin et al., 2013; Nedelcheva, 2013; Babai &
Molnar, 2009; Zlatkoviç et al., 2014; Rexhepi, 2016; 2017a;b;c; 2018; Rexhepi & Bajrami,
2018; Hajdari et al., 2018).
Është me interes të theksohet që gati se në të gjitha studimet e ndërmarra në Ballkan vërehet
një interes i veçantë mbi këto çështje në vazhdim:
(1) Larmia floristike dhe bio-kulturore/etnike e zonave malore;
7
(2) Prirja historike e furnizimit të Europës Perëndimore me pasuritë bimore nga vendet e
Ballkanit;
(3) Vazhdimësia e traditës në përdorimin e bimëve mjekësore për kujdesin shëndetësor;
(4) Zhvillimi rural;
(5) Shfrytëzimi i qëndrueshëm i resurseve bimore.
Përtej prirjes zyrtare, jeta e përditshme në Ballkan flet për vete. Nga kërkimet e raportuara
për Ballkanin vërehet se për pjesën dërmuese të llojeve bimore që përdoren në mjekësinë
tradicionale shqiptare, kroate, serbe, boshnjake, bullgare, greke ose rumune është vënë re një
konsensus i ngjashmërive në përdorim dhe kjo me siguri është dëshmi e një shkëmbimi të
gjatë kulturor të praktikuar, pavarësisht kufijve gjeografikë, dallimeve fetare, etnike dhe
gjuhësore (Redzic, 2010a,b; Saric-Kundaliç et al., 2010; Menkovic et al., 2011; Mustafa et
al., 2011; Nedelcheva et al., 2011; Rexhepi et al., 2013; Zlatkoviç et al., 2014). Duke iu
referuar këtij konglomerati kulturash të ndryshme, gradualisht i njëjti fillon të bëhet tërheqës
edhe për studiues Amerikan (Quave et al., 2014; 2015).
I gjithë ky interesim i shkencëtarëve në këtë territor padyshim se në fillim mbështet në
analizënt e marrëdhënieve të veçanta mes popullatave humane dhe mjediseve vendore
(Pieroni, 2010; Saric-Kundaliç et al., 2011; Mustafa et al., 2012) dhe më pastaj arrin të
zgjerohet duke inventarizuar njohuritë tradicionale të shtetit në përgjithësi (Redzic, 2006;
Saric-Kundaliç et al., 2011). Si rrjedhojë e këtij kapitali të përhapur, sot etnobotanistëve në
Ballkan u hapen perspektiva të reja në lidhje me krahasimin e të dhënave etnobotanike
(Mustafa et al., 2011; Rexhepi et al., 2013; Papp et al., 2013; Hajdari et al., 2018) dhe gjetjes
së mundësive përkatëse në drejtim të ruajtjes.
1.4 Statusi dhe prirjet e kërkimeve etnobotanike në Maqedoninë e Veriut
Pavarësisht prirjeve ballkanike e më gjërë, fusha e etnobotanikës në Maqedoninë e Veriut
fillon të bëhet aktuale vetëm në dhjetëvjeçarin që po lëmë pas (Rexhepi et al., 2013; Pieroni
et al., 2013). Vlen të theksohet se shumica e etnobotanistëve janë biologë dhe në asnjë rast
nuk dallohet përfshirja e antropologëve në kërkimet etnobotanike. Në përgjithësi, shumica e
studimeve etnobotanike, të kryera para vitit 2019, për nga natyra janë përshkruese. Ndonëse,
interesi mbi kërkimet floristike daton shumë herët, ai i përfshirjes së zbatimit të koncepteve
etnobotanike mbetet shumë i vonë. Sidoqoftë, në terma kronologjikë, rritja e interesit mbi
konceptet etnobotanike gradualisht po bën rritje (Dogan et al., 2015; Rexhepi, 2016; 2017a;b;
2018; Rexhepi et al., 2017; 2018; Rexhepi & Bajrami, 2018).
Gjithashtu, qasja etno-shkencore duket se akoma nuk ka arritur popullaritet më të madh në
mesin e studiuesve maqedonas në drejtim të publikimeve shkencore edhe pse etnobotanika si
fushë, në këto tri vitet e fundit është e pranishme në kurrikulat e Universitetit të Tetovës dhe
Universitetit Shën Kirili dhe Metodij në Shkup. Prandaj, mund të pohojmë se jemi të
mendimit që në të ardhmen zbatimi i njohurive etnobotanike do të shënojë rritje. Megjithatë,
kjo rritje do të varet nga: niveli socio-ekonomik i popullsisë, dukuria e migrimit, si dhe
interesat e vetë kërkuesve. Ndërkohë, kontributi i këtij studimi mendohet se do të qëndrojë në
dispozicion në kuptimin e një baze apo burimi të mirë për: hulumtuesit e ardhëm, studentët,
institutet më në zë, organizatat e tjera që merren me ruajtjen e pasurive natyrore etj. Në këtë
drejtim, ky punim githashtu mendohet të jetë i dobishëm (në funksion të një burimi) edhe për
institucionet e tjera shtetërore, si: Ministria e Ekonomisë, Ministria e Bujqësisë Pylltarisë dhe
Ekonomisë së Ujërave dhe Ministria e Mjedisit Jetësor dhe Planifikimit Hapësinor.
8
1.5 Rajonet planore në Maqedoninë e Veriut
Sipas Ligjit për Zhvillim Rajonal (Gazeta zyrtare e RM-së nr. 158/2007, neni.5) dhe me
nomenklaturën e njësive territoriale Maqedonia e Veriut është ndarë në tetë rajonet planore
në vijim: Rajnoi i Vardarit; Rajoni Lindor; Rajoni Jugperëndimor; Rajoni Juglindor; Rajoni i
Pellagonisë; Rajoni Verilindor; Rajoni i Shkupit; dhe Rajoni i Pollogut. (Fig. 1-1).
Figura 1-1. Hartë e rajoneve planore të Maqedonisë së Veriut (nga https://d-
maps.com/carte.php?num_car=60218&lang=en).
Përveç ndarjes në rajone (shkalla e parë administrative), Maqedonia e Veriut është e ndarë
më tej në komuna. Rajoni më i madh për nga sipërfaqja është Rajoni i Pellagonisë, ndërsa
rajoni më i vogël është Rajoni i Shkupit.
Rajoni Planor i Vardarit (RPV): Shtrihet në pjesën Qëndrore të Maqedonisë së Veriut dhe
përfshin rrjedhën e mesme të lumit Vardar, rrjedhat e poshtme të degëve Bregallnica dhe
Lumit të Zi dhe pjesën perëndimore të Ovçe Poles (Fig. 1-1). Komunat e RPV janë: Velesi,
Gradsko, Demir Kapija, Kavadari, Llozova, Negotina, Rosomani, Sveti Nikole dhe Çashka.
Në këto komuna ka gjithsej 215 vende të banuara.
Sipas Entit Shtetëror për Statistikë (2002), grupi më i madh etnik në këtë rajon është ai
maqedonas (87.83%), i ndjekur nga grupi etnik shqiptar (3.62%), turk (2.15%) dhe serb
(1.04%). Rajoni ka dendësi të ulët të popullsisë, 38 banorë/km2 (krahasuar me mesataren në
vend prej 81 banorë/km2) dhe përqendrim të madh në mjediset urbane, rreth 69% (Dimitrov,
2013; Koteski et al., 2014; Penev & Trenovski, 2016). Rajoni ka kushte të shkëlqyera për
9
zhvillimin e bujqësisë, veçanërisht vreshtarinë; në këtë rajon gjenden 45% nga vreshtat e
vendit. Prej trashëgimisë së pasur natyrore veçohet Liqeni i Tikveshit, ndërsa prej
trashëgimisë kulturore lokaliteti arkeologjik Stobi (Donev, 2014; Novkoska, 2017).
Rajoni Planor Lindor (RPL): Përfshin zonën e rrjedhës së lumit Bregallnica e populluar me
gjithsej 177,998 banorë. Në anën lindore kufizohet me Bullgarinë, në veri me rajonin
verilindor, në perëndim me rajonin e Vardarit dhe në jug me rajonin juglindor (Fig. 1-1).
Rajoni është i përbërënga 11 komuna (Berovë, Vinicë, Dellçevë, Zrnovcë, Karabincë, Koçan,
Makedonska Kamenicë, Pehçevë, Probishtip, Çeshinovë-Obleshevë dhe Shtip) të cilat në
aspektin urbanistik janë të ndara në 217 lokalitete të banuara, prej të cilave 209 janë
vendbanime rurale. Grupi më i madh etnik në këtë rajon është ai maqedonas (92.77%), i
ndjekur nga grupi etnik turk (1.29%) dhe shqiptar (0.6%).
Në rajonin lindor ka gjithsej 177,633 ha tokë bujqësore, prej të cilës 43.26% ose 76,818 ha
janë sipërfaqe të punuara, ndërsa 56.74% ose 100,784 ha janë kullota. Rreth 63,621 ha të janë
toka të lëvruara; pjesa tjetër është pemishte (3,710 ha), vreshtë (1,562 ha) dhe livadhe (7,925
ha) (Dimitrov, 2013; Koteski et al., 2014; Penev & Trenovski, 2016; Novkoska, 2017).
Rajoni Planor Jugperëndimor (RPJP): Shtrihet në një territor prej 3,340 km2, me 286
vendbanime në të cilat jetojnë gjithsej 222,064 banorë ose 10.83% e popullsisë së
përgjithshme të gjithë vendit. Rajoni në fjalë në perëndim kufizohet me Shqipërinë, ndërsa
mbrenda vendit kufizohet me Rajonin planor të Pellagonisë, Rajonin planor të Pollogut,
Rajonin planor të Shkupit dhe Rajonin planor të Vardarit (Fig. 1-1). Në këtë rajon bëjnë pjesë
9 komuna: Dibra, Debërca, Kërçova, Makedonski Brodi, Ohri, Pllasnica, Struga, Vevçani dhe
Qendra Zhupë. Karakteristikë për rajonin është karakteri shumetnik i popullësisë. Vlen të
theksohet se në këtë rajon planor shumicën e përbëjnë grupi etnik maqedonas, të ndjekur nga
grupi etnik shqiptar dhe ai turk; poashtu vlen të theksohet se në rajon ndodhen dy komunat e
vetme Pllasnica dhe Qendra Zhupë, në të cilat shumicë është popullësia turke. Edhe pse
rajoni ka shumë komuna rurale, shpërndarja e banorëve është e përqëndruar më së shumti në
tre qytete: Strugë, Kërçovë dhe Ohër (Koteski et al., 2014; Penev & Trenovski, 2016;
Novkoska, 2017).
Rajoni është i pasur me liqene natyrore, artificiale dhe njëkohësisht përbën një nga rajonet më
të pyllëzuar të vendit. Rajoni ka 103,373 ha tokë bujqësore (ose 9.5% të sipërfaqes së
punueshme në vend), ndërsa si tokë e punueshme ka vetëm 50,667 hektarë; pjesa tjetër i
përket kullotave (Dimitrov, 2013). Në tokat bujqësore më së shumti prodhohen misri, gruri
dhe patatet, ndërsa nga pemëtaria më së shumti molla, kumbulla, dardha dhe qershia.
Rajoni PlanorJuglindor (RPJL): Shtrihet në pjesën ekstreme juglindore të vendit dhe
përfshinë zonën e luginës Strumicë-Radovishit dhe Gjevgjeli-Vallandovës, përkatësisht në
luginën e lumit të Strumicës dhe rrjedhën e poshtme të Vardarit, përgjatë anës jugore të
Demir Kapisë. Me pjesën jugore kufizohet me Greqinë, në lindje me Bullgarinë, ndërsa në
veri dhe perëndim me rajonin planor të Vardarit dhe atë Lindor (Fig. 1-1).
Grupi më i madh etnik në këtë rajon është ai maqedonas (90.39%), i ndjekur nga grupi etnik
serb reth 0.69%, dhe ai turk me afërsisht 7.38% (Enti Shtetëror për Statistikë, 2002). Sipas të
dhënave për vitin 2013, në rajon jetojnë 173,472 banorë ose 8.4% e popullatës së
përgjithshme në 188 vendbanime (Dimitrov, 2013; Koteski et al., 2014; Penev & Trenovski,
2016). Ka gjithsej 10 komuna: Bogdanci, Bosileva, Vallandova, Vasileva, Gjevgjelija,
10
Dojrani, Konçe, Novo Sella, Radovishi dhe Strumica. Prej tyre vetëm katër kanë karakter
urban: Strumica, Gjevgjelija, Radovishi dhe Vallandova.Rajoni llogaritet si një ndër rajonet
bujqësore më të rëndësishme të vendit. Ka 37,852 ha sipërfaqe të përgjithshme bujqësore ose
11.7% e sipërfaqes së përgjithshme. Toka e përgjithshme e përdorur është 32,078 ha ose e
shprehur në përqindje 12.1 nga sipërfaqja e përgjithshme e tokave të shfrytëzuara të vendit
(Dimitrov, 2013; Novkoska, 2017).
Rajoni Planori Pellagonisë (RPP): Përfshin basenet e fushgropës së Pellagonisë dhe
Prespës dhe paraqet rajonin më të madh planor në vend (Fig. 1-1). Janë evidentuar gjithsej
343 vende të banuara në të cilat jetojnë 232,367 banorë. Grupi më i madh etnik në këtë rajon
është ai maqedonas (85.9%), i ndjekur nga grupi etnik turk (9.59%), dhe ai shqiptar (4.9%)
(Dimitrov, 2013; Penev & Trenovski, 2016). Rajoni në fjalë kufizohet me dy shtete fqinje, në
jug me Greqinë dhe në jugperëndim me Shqipërinë, ndërsa mbrenda vendit kufizohet me
rajonin e Vardarit dhe atë Jugperëndimor. Qendra kryesore admninistrative është qyteti i
Manastrit. Në rajon bëjnë pjesë nëntë komuna, prej të cilave rurale janë: Dollneni,
Krivogashtani, Mogilla dhe Novaci, ndërsa urbane: Manastiri, Prilepi, Krusheva, Resnja dhe
Demir Hisari.
Larmia biologjike në këtë rajon është më e dukshme dhe njëkohësisht më e monitoruar në dy
Parqe Kombëtare: Mavrovë dhe Pelister. Në këtë rajon gjendet liqeni i Prespës, më i madhi
liqen tektonik në vend. Rajonika 276,777 ha tokë bujqësore, ndërsa vetëm 117,770 ha janë
tokë e punueshme, pjesa tjetër 159,007 ha janë livadhe. Sipërfaqja e përgjithshme nën pyje e
regjistruar për herë të fundit në vitin 2014 është 143,545 ha ose 14.6% e pyjeve të vendit
(Dimitrov, 2013; Novkoska, 2017).
Rajoni Planor Verilindor (RPVL): Rajoni Planor Verilindor (RPVL) shtrihet deri në
kufinjtë e Kosovës, Serbisë dhe Bullgarisë, ndërsa mbrenda vendit kufizohet me rajonin e
Shkupit dhe Rajonin Lindor (Fig. 1-1). Përfshin 6 komuna: Likovë, Kumanovë, Staro
Nagoriçane, Kratovë, Rankovcë dhe Kriva Pallankë. Sipërfaqja e përgjithshme është 2,310
km2, me gjithsej 172,787 banorë. Në përbërjen e rajonit hyjnë 192 vende të banuara, prej të
cilave 189 janë vendbanime rurale. Dendësia e popullatës është 75 banorë në km2 dhe i
afrohet mesatares në vend (81 banorë/km2). Grupi më i madh etnik në këtë rajon është ai
maqedonas (58.74%), i ndjekur nga grupi etnik shqiptar (30.86%), dhe ai serb (6.02%)
(Dimitrov, 2013; Koteski et al., 2014; Penev & Trenovski, 2016; Novkoska, 2017 ).
Në rajon ka gjithsej 172,225 ha sipërfaqe bujqësore, prej të cilës 45.7% ose 78,828 ha janë
toka të punueshme, ndërsa 54.3% ose 93,391 ha kullota. Prej tokave të punuara dominojnë
tokat e lëruara me 64,551 ha, pemishte ka 857 ha, vreshta 1570 ha dhe livadhe 11,850 ha
(Dimitrov, 2013). Rajoni dallohet për zonat e mbrojtura (Parku i Natyrës, Kozjak;
Përmendore e natyrës, lokaliteti Kuklica) dhe koridore ekologjike. Në rajon janë regjistruar
18 habitate sipas sistemit të klasifikimit të habitateve të Sistemit Evropian të Informimit mbi
Natyrën (EUNIS).
Rajoni Planori Shkupit (RPSh): Ka sipërfaqe të përgjithshme prej 1,812 km2 ose vetëm 7%
e territorit të përgjithshëm të vendit. Në këtë rajon banojnë më shumë se 614,254 banor në
142 vende të banuara, prej të cilave 141 vendbanime janë rurale. Ndodhet në veriperëndim të
vendit, ndërsa nga brenda kufizohet me Rajonin Jugperëndimor, Rajonin e Pollogut, Rajonin
Verilindor, Rajonin Lindor dhe Rajonin e Vardarit (Fig. 1-1). Është i përbërë nga 17 komuna,
prej të cilave 10 janë komuna të qytetit të Shkupit: Komuna e Qendrës, Gazi Babës,
11
Aerodromit, Çairit, Kisella Vodës, Butelit, Shutkës, Karposhit, Gjorçe Petrovit dhe Sarajit
dhe 7 komuna të tjera (Belimbegut, Çuçerit, Haraçinës, Petrovecit, Sopishtit, Studeniçanit
dhe Zelenikovës). Grupi më i madh etnik në këtë rajon është ai maqedonas (64.39%), i
ndjekur nga grupi etnik shqiptar (23.11%), serb (3.09%) dhe ai turk (2.12%)(Enti Shtetëror
për Statistikë, 2002).
Sipërfaqja e përgjithshme e tokave bujqësore në rajon është 80,420 ha ose vetëm 6% e
sipërfaqes bujqësore në vend. Nga kjo shumë 48.7% ose 39,217 ha janë toka të punueshme,
ndërsa 51% ose 41,170 ha janë kullota. Prej tokave të lavëruara në rajon dominojnë tokat e
lërueshme dhe kopshtet 32,511 ha, pemishtet me 796 ha, vreshtat me 2080 hadhe livadhet
3790 ha (Dimitrov, 2013; Donev, 2014; Koteski et al., 2014; Penev & Trenovski, 2016;
Novkoska, 2017).
Rajoni Planori Pollogut (RPP): Ndodhet në veriperëndim të vendit dhe përfshinë luginën e
Pollogut, rrafshnaltën e Mavrovës, Malin Bistra dhe luginën e lumit Radikë. Kufijtë e tij në
perëndim përkojnë me kufirin shtetëror tokësor të Shqipërisë dhe në veri-perëndim me
Kosovën, kufiri lindor me Rajonin e Shkupit, ndërsa ai jug-lindor e jugor me Rajonin jug-
perëndimor të vendit (Fig. 1-1). Sipërfaqja është 2,416 km2
ose 9.7 përqind të territorit të
vendit. Këtë rajon e përbëjnë 9 komuna: Komuna e Mavrovës dhe Rostushe, Gostivarit,
Brvenicës, Vrapçishtit, Zhelinës, Bogovinës, Tetovës, Tearcës dhe Jagunovcës. Në rajon
përfshihen gjithsej 184 vendbanime me 318,458 banorë. Grupi më i madh etnik në këtë rajon
është ai shqiptar (73.21%), i ndjekur nga grupi etnik maqedonas me18.76%, dhe ai turk me
5.38% (Enti Shtetëror për Statistikë, 2002).
Rajoni i Pollogut zotëron 168,701 ha tokë bujqësore prej të cilës 41,963 ha (24.87%) janë
sipërfaqe të lëvruara, ndërsa 126,737 ha (75.12%) janë kullota. Prej sipërfaqes bujqësore më
të shumta janë tokat e lëvruara me 30,702 ha, pemishtet me 1,068 ha, vreshtat vetëm 44 ha
dhe livadhet 10,000 ha (Dimitrov, 2013; Koteski et al., 2014; Penev & Trenovski, 2016).
12
KREU II: MATERIALE DHE METODA
2.1 Zonat e hulumtimit
Të dhënat e studimit janë mbledhur në 194 lokalitete të Maqedonisë së Veriut. Në figurën 2-1
tregohen lokalitetet e hulumtuara sipas Rajoneve Planore të Maqedonisë së Veriut Fig. 1-1),
numri dhe gjinia e banorëve të intervistuar.
Figura 2-1. Lokalitetet e hulumtuara sipas Rajoneve Planore të Maqedonisë së Veriut, numri dhe
gjinia e banorëve të intervistuar.
2.2 Struktura etnike, popullsia dhe moshae popullsisë në studim
Sipas Entit Shtetëror për Statistikë (2002), mosha e popullsisë së marrë në studim, përbën
vetëm 10.9% të popullsisë së përgjithshme të vendit. Etniteti i deklaruar sipas raportit të
njëjtë statistikor, si grup më të madh etnik i nxjerr maqedonasit me 64.18%, të ndjekur nga
etniteti shqiptar me 25.17%, ai turk me 3.94% dhe serb vetëm 1.78% (Tab. 2-1). Ndryshe nga
statistikat e përkatësisë etnike, ato të përkatësisë fetare tregojnë se 67% e popullsisë i takon
besimit të krishterë (prej tyre 0.5% katolik) ortodoks, ndërsa 36% besimit musliman.
Struktura e moshës së popullsisë tregon prirje të plakjes graduale. Në këtë mënyrë,
pjesëmarrja e grupmoshës në studim, gjatë periudhës 2003-2013, shënon rritje për 1.5%.
Duhet përmendur se përqindja me 25.17% e popullsisë shqiptare, është vlerë, e cila nuk
pranohet nga komuniteti shqiptar në këtë shtet, me insistimin se kjo përqindje është më e lartë
(Vrgova, 2015). Ndryshe, nga statistikat zyrtare të mbështetura në Regjistrin e Popullsisë
13
(2002), ato të analizuara gjatë kohëzgjatjes së studimit (2013-2019) tregojnë mospërputhje
për sa i përket plakjes së popullsisë, përkatësisht rritjes me 6.5% të popullsisë me moshë mbi
60 vjeç (Koteski et al., 2014)
Tabela 1-1. Struktura e katër grupeve më të mëdha etnike në kuadër të Rajoneve Planore të
Maqedonisë së Veriut (Enti Shtetëror për Statistikë, 2002).
Nr. Rajonet e Maqedonisë së Veriut Maqedonas Shqiptarë Turq Serbë 1 Rajoni planor i Vardarit 88.99 3.38 2.06 1.36 2 Rajoni planor Lindor 92.41 0.01 1.74 0.33 3 Rajoni planor Jugperëndimor 52.96 30.86 10.70 0.31 4 Rajoni planor Juglindor 90.40 0.02 7.44 1.23 5 Rajoni planor i Pellagonisë 85.86 4.91 3.16 0.36 6 Rajoni planor Verilindor 59.09 31.05 0.17 6.08 7 Rajoni planor i Shkupit 63.55 23.16 2.11 3.14 8 Rajoni planor i Pollogut 18.44 73.22 5.72 0.32
Gjithsej 64.18 25.17 3.85 1.78
2.3 Puna në terren, mostrat dhe analiza e të dhënave
Gjatë periudhës janar 2013 deri në mars 2016 u kryen 900 intervista me banorë vendas me
moshë mbi 60 vjeç dhe përkatësi etnike të ndryshme: 400 prej tyre ishin maqedonas
(ortodoksë), më saktë 200 femra dhe 200 meshkuj; 300 shqiptarë (muslimanë), 200 femra dhe
100 meshkuj; 100 turq (muslimanë), 50 femra dhe 50 meshkuj; 100 serbë (ortodoksë), 50
meshkuj dhe 50 femra.
Gjatë kësaj periudhe u dokumentuan informata etnobotanike për më shumë se 164 bimë.
Përcaktimi i bimëve të raportuara është kryer duke përdorur çelësa përkatës (Micevski, 1985-
2005; Matevski, 2010). Pjesa dërmuese e intervistave është kryer në gjuhën maqedone,
shqipe dhe serbe, ndërsa intervistat me turqit janë kryer me ndihmën e një përkthyesi. Të
gjitha intervistat janë realizuar në përputhje me Kodin Etik të Etnobiologëve (ISE Code of
Ethics with 2008 additions) dhe udhëzues për kërkime etnobotanike (Alexiades & Sheldon,
1996).
Rrjedha e elementeve përcjellëse e qasjes metodologjike në fillim të studimit përfshiu:
i. Identifikimin e bashkëpunëtorëve dhe sqarimin e pranisë tonë në lokalitetin përkatës
(duke pyetur udhëheqësitë e bashkësive vendore, imamët e xhamive, priftërinjtë,
mësuesit dhe kalimtarët e rastit për të na bërë të njohur: banorë me moshë mbi 60
vjeç, të cilët kanë njohuri tradicionale botanike, fermerë dhe grupe fermerësh, poashtu
me moshë mbi 60 vjeç).
ii. Takimi me intervistuesin apo fermerin ose grupin e fermerëve, sqarimin e pranisë dhe
marrjen e lejes për intervistim.
iii. Takimi me menaxherët e zonave të mbrojtura dhe sqarim për praninë tonë, si dhe
marrja e lejes për intervistim.
iv. Takimi me menaxherët e tregjeve vendase, sqarimi i pranisë në treg, njohja ose
identifikimi i informatorëve të mundshëm, marrja e lejes dhe intervistimi.
v. Verifikimi i të dhënave
vi. Familjarizimi me komunitetin vendas dhe shpërndarja apo rikthimi i informacionit në
komunitet.
vii. Marrja e lejes për fotografim dhe inçizim.
14
Për ta lehtësuar mbledhjen e informacionit me grupet e lartpërmendura janë realizuar pesë
forma intervistash, varësisht secilit grup i takojnë ato edhe atë:
1. Intervistë e thellë ballë për ballë (in depth) me informatorë me moshë mbi 60 vjeç, me
njohuri empirike (Tardio et al., 2008).
2. Diskutim ballë për ballë me grupe fermerësh (2, 3-6 fermerë), në veçanti për bimët e
egra ushqyese (Addis et al., 2005).
3. Intervistë e thellë ballë për ballë (in depth) me menaxherët e zonave të mbrojtura
brenda të rajoneve, ku gjenden zona të tilla.
4. Intervista me ―shërues‖ vendas (mjekë popullorë).
5. Intervistë e thellë ballë për ballë (in depth) me shitës ambulantë vendas të bimëve
mjekësore (Pieroni et al., 2013).
Arsyeja e kësaj larmie teknikash për grumbullimin e informacionit qëndron në faktin se gjatë
provave të para, intervistuesit shqetësoheshin kur atyre u jepej pyetësor i strukturuar. Ky lloj
pyetësori, gjithashtu, u merrte atyre shumë kohë dhe shpesh ata e refuzonin bashkëpunimin.
2.4 Intervista
Pas rrjedhës së elementeve përcjellëse krejtësisht në fillim, intervistimi është realizuar duke
mledhur të dhëna të përgjithshme:
1. Emri dhe mbiemri,
2. Mosha,
3. Gjinia,
4. Arsimi,
5. Prejardhja,
6. Lokaliteti dhe vitet e banimit në zonë.
Pyetjet e fokusuara dhe të orientuara drejt çështjes së dokumentimit të informacionit
etnobotanik për bimët mjekësore, në të shumtën e rasteve kanë këtë renditje:
1. Emri vendor (etnotaksonomia),
2. Habitati (vendbanimi),
3. Prejardha e pasurisë gjenetike,
4. Pjesët e përdorura,
5. Metoda e përgatitjes dhe administrimit.
Pyetjet e fokusuara dhe të orientuara drejt çështjes së dokumentimit të informacionit
etnobotanik për bimët ushqyese, në të shumtën e rasteve kanë këtë renditje:
1. Emri vendor (etnotaksonomia),
2. Prejardhja,
3. Pjesët e përdorura,
4. Modeli i konsumimit.
15
Pyetjet e fokusuara dhe të orientuara drejt çështjes së dokumentimit të informacionit
etnobotanik për shrytëzimin e bimëve në kulturën materiale, kanë këtë renditje:
1. Emri vendor (etnotaksonomia),
2. Prejardhja,
3. Pjesët e përdorura,
4. Grupimi apo klasifikimi i informacionit në metaforën e ajsbergut kulturor.
Pyetjet e fokusuara drejt grumbullimit të informacionit që ndërlidhen me dokumentimin e
besëtytnive, rriteve fetare apo ngjarjeve të tjera të ngjashme kanë këtë renditje:
1. Emri vendor (etnotaksonomia),
2. Saktësimi i besëtytnisë ose ritit fetar,
3. Hollësit e raportuara.
Informacioni i siguruar, prej të gjithë formave/teknikave të intervistave, më pas është renditur
në mënyrë alfabetike në katër tabela. Tabela 3-5 pasqyron informacionin etnobotanik për
bimët mjekësore dhe në të njëjtën janë përfshirë elementet në vijim: klasifikimi botanik,
familja, kodi i mostrës, etnotaksonomia, gjendja, habitati, pjesët e përdorura, arsyeja e
përdorimit, metodat e përgatitjes dhe administrimit, informacioni statistikor lidhur me nivelin
e cilësisë transmetuese dhe treguesin e Frekuencës Relative të Citimit (Tardio & Santayana,
2008).
Tabela 3-10 është përpiluar me informacionin e grumbulluar vetëm për bimët ushqyese. Në të
përfshihen elementët në vijim: klasifikimin botanik, kodi i mostrës, etnotaksonomia dhe
pjesët e përdorura. Informacioni më pas është klasifikuar në tri kategori kryesore:
1. Kategoria e bimëve ushqyese,
2. Kategoria e bimëve që përdoren për të prodhuar pije,
3. Kategoria e bimëve që shfrytëzohen për të zënë bukën dhe kosin.
Në përjashtim të kategorisë së tretë, dy kategoritë e para janë nënkategorizuar si vijon:
[A] Kategoria e bimëve ushqyese është nënkategorizuar si vijon:
a) Të papërpunuara,
b) Të gatuara,
c) Të thartuara/turshi.
Nënkategoria e parë më tej është nënklasifikuar në:
i. Meze’ e lehtë,
ii. Sallatë.
Nënkategoria e dytë është nënklasifikuar në:
i. Erëza,
ii. Të ziera,
iii. Të skuqura,
iv. Të tejskuqura,
v. Të pjekura tërësisht.
16
Nënkategoria e tretë mbetet e pa nënklasifikuar;
[B] Kategoria e dytë më saktësisht kategoria e bimëve që përdoren për të prodhuar pije është
nënklasifikuar në tri nënklasifikimet në vijim:
i. Pije të fermentuara,
ii. Çajra ose dekokte,
iii. Pije alkoolike.
Informacioni i siguruar në tabelën 3-14, për bimët që shfrytëzohen në kulturën materiale,
përfshin këto elemente në vijim:
[1] Klasifikimin botanik dhe familja;
[2] Nënkategorinë – Ndërtim:
a) Material ndërtimor për strehimore të përkohshme,
b) Material ndërtimor për strehimore të përhershme;
[3] Nënkategoria – dru për djegie/qymyr;
[4] Nënkategoria – art tradicional ose artizanat:
i. Vegla gatimi,
ii. Vegla pune,
iii. Mjete muzikore,
iv. Përdorime të tjera.
[5] Nënkategoria – arkitekturë e blertë tradicionale.
Informacioni i siguruar në tabelën 3-16 mbi llojet e raportuara në kategorinë e besëtytnive
dhe besimit përmban këto elemente:
[1] Emrin shkencor dhe përfaqësimin në familje,
[2] Informacionin e veçantë të raportimit,
[3] Hollësitë e raportuara.
2.5 Përpunimi statistikor
Një ndër sfidat e kësaj përzgjedhjeje metodologjike ishte edhe matja sasiore e ―rëndësisë‖ së
bimëve. Kjo është zgjedhur duke përdorur ―tregues etnobotanikë‖ me qëllim që në njërën anë
t’u jepet përgjigje pyetjeve kërkimore, dhe në anën tjetër t’i bëjë rezultatet e studimit më të
kuptueshme në rastin e krahasimit të rezultateve ose thjesht në vlerësimin statistikor. Gati se
të gjithë treguesit etnobotanikë të përdorur në studim lidhen ngushtë me shprehjen Rëndësi
Relative Kulturore. Kjo shprehje, në thelb nënkupton skicimin e të gjitha masave sasiore, me
qëllim të shndërrimit të konceptit shumëdimensional të termit ―i rëndësishëm‖ në shkallë ose
vlera numerike standarde dhe të krahasueshme. Konkretisht, përpunimi statistikor i të
dhënave është realizuar duke përdorur treguesit statistikorë në vazhdim: Frekuenca Relative e
Citimit; Niveli i Besnikërisë; Faktori i Konsensusit të Informatorëve; Koeficienti i
Ngjashmërisë Jaccard; Prioriteti i Ruajtjes dhe Vlera e Rëndësisë së Familjes.
17
Frekuenca Relative e Citimit (FRC): Është llogaritur sipas Tardio & Santayana (2008).
Shfrytëzimi i këtij treguesi në studim jep rezultate mbi rëndësinë lokale për çdo specie
bimore. Llogaritja e FRC ndjek këtë shembull: nëse në studim lloji Centaurium erythreaea
raportohet ―i dobishëm‖ vetëm nga shtatëmbëdhjetë prej gjithsej tridhjetë e gjashtë
informatorë, atëherë FRCCentaurium erythreaea:17/36=0.47. Teorikisht ky tregues ndryshon nga
zero (0) në rastet kur asnjë nga inormatorët nuk rrëfen se lloji është i dobishëm dhe deri në
një (1) në rastet kur të gjithë informatorët rrëfejnë mbi dobinë e llojit lidhur me përdorimit të
tij.
Niveli i Besnikërisë (NB): Është llogaritur sipas Frieadman et al. (1986) dhe Alexaides
(1996). Ky tregues në studim është përdorur për ta përcaktuar sasinë e përqindjes së
informatorëve kyç, të cilët raportojnë përdorimin e disa llojeve të caktuara bimore për të
njëjtin qëllim etno-terapeutik. Konkretisht, llogaritja e NB është bërë sipas formulës:
( )
Në këtë formulë, Np përbën numrin e informatorëve kyç, të cilët raportojnë përdorimin e
llojit për të trajtuar një sëmundje të caktuar, ndërsa N përbën numrin e informatorëve kyç që
përdorin llojet bimore si bimë mjekësore për të trajtuar çfarëdolloj sëmundje.
Faktori i Konsensusit të Informatorëve (FKI): Është llogaritur sipas Heinrich et al. (1998).
FKI, në studim është llogaritur për ta treguar homogjenitetin e informacionit të grumbulluar
dhe shkallën e përgjithshme të pajtueshmërisë së informatorëve për trajtimin e çrregullimeve
të veçanta shëndetësore. Konkretisht, ky tregues në studimin aktual përdoret për të gjeneruar
të dhëna statistikore për kategorinë e parë të bimëve dhe llogaritjet janë realizuar me anë të
formulës:
FKI=nur-nt/nur-1
Këtu, nur përbën numrin e citimeve të përdorimit të bimëve mjekësore në secilën kategori,
ndërsa nt përbën numrin e llojeve të përdorura.
Treguesi i Ngjashmërisë Jaccard (TNJ): Është llogaritur sipas Jaccard (1912) dhe Höft et
al. (1999). Konkretisht, ky tregues këtu përdoret për t’i analizuar ―ngjashmëritë‖ dhe
―dallimet‖ e rezultateve aktuale me ato të studimeve të tjera të realizuara në shtetet e ish
Jugosllavisë dhe shtete të tjera fqinje. TNJ përmbledh përgjigjet pozitive në rastet kur bima
raportohet të përdoret si bimë mjekësore, dhe përgjigjet negative kur bima nuk raportohet për
përdorim mjekësor. Llogaritja është realizuar me anë të formulës
TNJ= c/(c + a + b).
Në këtë formulë, TNJ përbën Koefiçientin e Ngjashmërisë Jaccard; a, përbën numrin e
llojeve të raportuara në terren, por jo edhe në zona të tjera (d.m.th. jo edhe në vendet e ish
Jugosllavisë ose shteteve fqinje); b, përbën numrin e llojeve që mungojnë në zonën e
studimit; dhe c, përbën numrin e llojeve të raportuara në të dy vendet e krahasuara.
Përfundimisht, ne shumëzojmë TNJ me 100 për t’i llogaritur ngjashmëritë ose dallimet në
përqindje. Në studim, për TNJ ndiqet ky shembull (shih dhe figurën 2-2):
A = {Achillea milefolium, Crataegus monogyna, Rubus idaeus, Vaccinium myrtyllus} ose A
= {1, 2, 6, 7}
18
B = {Crataegus monogyna, Fragaria vesca, Hypericum perforatum, Morus alba, Vaccinium
myrtyllus, Sideritis scardica} ose B = {2, 3, 4, 5, 7, 8}
C = {Rubus idaeus, Vaccinium myrtyllus, Origanum vulgare} ose C = {6, 7, 9}
Figura 2-2 . Treguesi i Ngjashmërisë sipas Jaccard [Jaccard, (1912) dhe Höft et al. (1999)].
Përparsia e ruajtjes (PR): Është llogaritursipas Mahunnah et al. (2012). Llogaritja është
bërë duke marrë parasysh dhjetë parametra të renditur me vlera 1 ose 0: pamjaftueshmërinë,
përkatësisht mungesën, statusin endemik, shpërndarjen, koston e eksportit, kërkesën vendase,
shpeshtinë e përdorimit, çmimin, pjesët më të ndjeshme të bimëve, si rrënja dhe lëvorja,
përdorimin në disa kategori, si dhe regjistrin e Listës së Kuqe sipas IUCN (projekt që akoma
nuk ka përfunduar). Ky tregues në studim përdoret për të adresuar saktë se cilat bimë
kërkojnë më shumë kujdes në vendbanimet e tyre natyrore.
Vlera e Rëndësisë së Familjes (VRF): Është llogaritur sipas Philips & Gentry (1993) dhe
Andriamparany et al. (2014). Llogaritjaështë bërë duke marrë përqindjen e informatorëve që
përmendin familjen:
VRF= ( )
x 100,
Në këtë rast, FC paraqet numrin e informatorëve që përmendin llojin, i cili i përket familjes
përkatëse, ndërsa N paraqet numrin e përgjithëm të informatorëve që morën pjesë në studim.
AB
C
AB
C
1 2
34
5
87
6
9
19
KREU III:REZULTATE
3.1 Përdorimet etnobotanike në Maqedoninë e Veriut
Kompleksiteti etnik, fetar, kulturor dhe gjuhësor i Maqedonisë së Veriut si dhe pasuria
floristike e larmishme i ofruan këtij studimi një bazë të mirë për grumbullimin e
informacionit etnobotanik. Si rrjedhojë, në të katër kategoritë përkatëse u njohën gjithsej 210
lloje bimore, të cilat u përkasin 60 familjeve.
Përmbledhje e rezultateve për bimët e raportuara nga ana e informatorëve kyç, tregon se prej
numrit të përgjithshëm, 128 bimë raportohen të jenë të dobishme në kategorinë e parë (bimë
mjekësore), 97 lloje të tjera raportohen për dobinë e tyre në kategorinë e dytë (bimë
ushqyese), 52 lloje raportohen për kategorinë e tretë (bimë të kulturës materiale) dhe 19 lloje
raportohen për kategorinë e katërt (besëtytni/besim fetar). Në figurën 3-1 pasqyrohen të
dhënat e raportuara nga secili grup etnik në veçanti sipas kategorive përkatëse.
Figura 3-1. Bimë të raportuara nga secili grup etnik në veçanti, të ndara në secilën kategori përkatëse.
(K1, bimë mjekësore; K2, bimë ushqyese; K3, bimë të kulturës materiale; K4, besëtytni/besim fetar).
Të gjitha të dhënat kryesore etnobotanike i gjejmë të raportuara në tabelat përkatëse të
shtojcave në fund të këtij studimi. Në të katër kategoritë evidentohen më shumë se 652
informacione tradicionale botanike (Shtojca A).
Kategorizimi i informacionit tradicional botanik bëri të mundshme që raportimet mbi bimët
dhe dobitë e tyre të kuptohen më lehtë, por njëkohësisht ky veprim i logjikshëm i
kategorizimit nxori në pah edhe dukuri të tjera interesante. Për shembull, si rrjedhojë e
analizës u vu re se në të tri kategoritë e para informatorët kyç raportojnë disa dobi për bimë të
njëjta; kjo në një farë mënyre u bë e dukshme vetëm falë kategorizimit të tyre. Sidoqoftë,
nëse nuk do merrej parasysh kjo dukuri, atëherë në këtë studim numri i llojeve të raportuara
do të ishte dukshëm më i lartë krahasuar me atë që këtu raportohet si numër përfundimtar i
llojeve të cituara nga ana e informatorëve. Prandaj, me qëllim që të shmangen këto paqartësi
të mundshme, në tabelën 2-1 jepen të dhëna të sakta për çdo kategori përkatëse dhe në
mënyrë të saktë caktohet numri i llojeve të cituara qoftë kur bie fjala për ekskluzivitet e
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
Maqedonas Shqiptarë Turq Serbë
109 110
55 67
89
55
30 45 42
32
2 2 3 11
0 0
K-I
K-II
K-III
K-IV
20
përdorimit, ashtu edhe në rastet kur bimët e njejta raportohen për dobinë e tyre edhe në
kategorië e tjera.
Tabela 2-1. Përmbledhje e rezultateve për kategoritë përkatëse në lidhje me raportimin e dobisë së
llojeve bimore, përkatësia në familje dhe numri i përdorimeve të raportuara.
Kategoria I:
Bimë mjekësore
[128 lloje]
Kategoria II:
Bimë ushqyese
[97 lloje]
Kategoria III:
Bimë në kulturën
materiale
[46 lloje]
Kategoria IV:
Besëtytnitë dhe
besimi
[19 lloje]
Vetëm në
kategorinë I 69
Vetëm në
kategorinë II 45
Vetëm në
kategorinë III 36
Vetëm në
kategorinë IV 5
Përsëriten edhe
në kategorinë II 47
Përsëriten edhe
në kategorinë I 47
Përsëriten edhe
në kategorinë I 7
Përsëriten edhe
në kategorinë I 15
Përsëriten edhe
në kategorinë III 7
Përsëriten edhe
në kategorinë III 8
Përsëriten edhe
në kategorinë II 8
Përsëriten edhe
në kategorinë II 4
Përsëriten edhe
në kategorinë IV 15
Përsëriten edhe
në kategorinë IV 4
Përsëriten edhe
në kategorinë IV 4
Përsëriten edhe
në kategorinë III 4
Përsëriten në të
tri kategoritë e
tjera
1 - 0 - 0 - 0
Numri i
përgjithshëm i
llojeve
139 - 104 - 55 - 28
Numri i familjeve
49
Numri i familjeve
34
Numri i familjeve
18
Numri i familjeve
14
Numri i përdorimeve
157
Numri i përdorimeve
195
Numri i përdorimeve
208
Numri i përdorimeve
208
Numri i përgjithshëm i përdorimeve të raportuara: 652
Nga përmbledhja e dhënave në tabelën 3-1, vërehet se kategoria e parë u paraprin kategorive
të tjera për nga numri i llojeve të raportuara. Lidhur me ekskluzivitetin e numrave të raportuar
për kategori përkatëse, përfundimisht raportohen: 65 bimë mjekësore, 42 bimë ushqyese, 32
bimë të kulturës materiale dhe 19 bimë në besëtytni ose besim fetar. Prandaj, pjesa tjetër e
llojeve bimore të raportuara konsiderohen të dobishme edhe në kategoritë e tjera.
Konkretisht, raportimi mbi numrin e bimëve mjekësore rrumbullakoset duke përfshirë edhe
raportimin e tyre edhe në kategorinë e dytë (gjithsej 48 lloje), kategorinë e tretë (gjithsej 17
lloje) dhe kategorinë e katërt me gjithsej 15 lloje. Si mund të vërehet në tabelën 2-1, e njëjta
dukuri e shpërndarjes vlen edhe për kategoritë e tjera. Ndonëse në studim përfshihen katër
kategori me shumë lloje, vetëm në një rast u vu re se një lloj bimor (dëllinja: Juniperus
communis) konsiderohet i dobishëm në të gjitha kategoritë.
Përmbledhja e rezultateve tregon se familjet më kryesore (gjithsej 49) për kategorinë e parë
ishin: Rosaceae (23 lloje), Lamiaceae (17 lloje) dhe Asteraceae (15 lloje). Ndërsa, familjet
më kryesore në kategorinë e dytë (gjithsej 35) ishin Rosaceae (22 lloje), Lamiaceae (11 lloje),
Asteraceae (11 lloje) dhe Apiaceae (5 lloje). Familjet më reprezentative për kategorinë e tretë
(gjithsej 18) ishin: Fagaceae (8 lloje), Betulaceae (7 lloje), Salicaceae (5 lloje), Sapindaceae
(5 lloje) dhe Pinaceae (4 lloje). Në kategorinë e katërt familjet (gjithsej 14) më përfaqësuese
ishin Rosaceae me gjithsej 4 lloje dhe Amaryllidaceae me dy lloje.
21
3.2 Kategoritë e bimëve mjekësore
Për kategorinë e bimëve mjekësore nga ana e katër grupeve etnike në Maqedoninë e Veriut u
raportuan gjithsej 128 lloje bimore që i përkasin 49 familjeve (Tab. 2-2). Familja me numër
më të madh të llojeve mjekësore (23) ishte Rosaceae e pasuar nga Lamiaceae (17 lloje) dhe
Asteraceae (15 lloje). Të tjera familje të rëndësishme janë Fabaceae (4 lloje), Malvaceae (4
lloje), Moraceae (3 lloje), Poaceae (3 lloje), Apiaceae (3 lloje) dhe Cucurbitaceae (3 lloje).
Pjesa tjetër e 53 llojeve përfaqësohet me nga dy, dhe përkatësisht një familje. Si mund të
vërehet familjet me numër më të madh të llojeve njëkohësisht kanë edhe vlera më të larta të
Vlerës së Rëndësisë së Familjes (VRF).
Tabela 2-2. Vlera e përdorimit të familjes për kategorinë e bimëve mjekësore.
Familja Nr
Vlera e përdorimit të
familjes Familja Nr
Vlera e përdorimit
të familjes
FC N VRF FC N VRF
Adoxaceae 1 744 900 0.82 Amaranthaceae 1 434 900 0.48
Amaryllidaceae 2 1,639 900 1.82 Apiaceae 3 1,645 900 1.82
Araceae 2 500 900 0.55 Asparagaceae 1 96 900 0.10
Asteraceae 15 8,231 900 9.15 Boraginaceae 2 38 900 0.04
Brassicaceae 1 439 900 0.48 Cannabaceae 1 82 900 0.09
Capriofoliaceae 1 133 900 0.14 Cornaceae 1 629 900 0.69
Crassulaceae 1 376 900 0.41 Cucurbitaceae 3 288 900 0.32
Cupressaceae 1 800 900 0.88 Ebenaceae 2 293 900 0.32
Equisetaceae 1 266 900 0.29 Ericaceae 2 1,683 900 1.87
Fabaceae 4 1,149 900 1.27 Gentianaceae 2 1,535 900 1.70
Gesneriaceae 1 48 900 0.05 Graminaceae 2 297 900 0.33
Hypericaceae 1 900 900 1 Juglandaceae 1 900 900 1
Lamiaceae 17 8,330 900 9.25 Malvaceae 4 2,375 900 2.63
Moraceae 3 2,700 900 3 Oleaceae 1 138 900 0.15
Orchidaceae 1 900 900 1 Papaveraceae 2 1,427 900 1.58
Phytolaccaceae 1 52 900 0.05 Pistaciaceae 1 127 900 0.14
Plantaginaceae 2 1,400 900 1.55 Poaceae 3 278 900 0.30
Polygonaceae 1 358 900 0.39 Primulaceae 1 30 900 0.03
Ranunculaceae 1 136 900 0.15 Rhamnaceae 1 294 900 0.32
Rosaceae 23 12,646 900 14.05 Rubiaceae 2 671 900 0.74
Rutaceae 1 36 900 0.04 Salicaceae 1 188 900 0.20
Sapindaceae 1 170 900 0.18 Scrophulariaceae 1 743 900 0.82
Solanaceae 2 279 900 0.31 Urticaceae 1 900 900 1
Verbenaceae 1 387 900 0.43 Violaceae 1 290 900 0.32
Zingiberaceae 1 900 900 1
3.2.1 Prania bimëve mjekësore
Rezultatet e studimit tregojnë se pjesa dërmuese e bimëve mjekësore mblidhen apo
grumbullohen drejtëpërsëdrejti nga vendbanimet e tyre natyrore (afërsisht 61%), ndërsa pjesa
tjetër e tyre sigurohen nëpërmjet kultivimit në kopshtet e shtëpive (21%). Përkundër
mundësive të mëdha për kultivimin e bimëve mjekësore në fusha gjegjësisht toka bujqësore,
22
u vu re se origjina e pranisë në këtë rast është relativisht e ulët (vetëm 9%). Poashtu në
studim u vu re edhe një përqindje e ulët (rreth 9%) e mbledhjes apo grumbullimit të formave
gjysmë të zbutura (Fig. 3-2).
Figura 3-2. Gjendja e pranisë së bimëve të Kategorisë I.
3.2.2 Pjesët e përdorura për trajtimin e sëmundjeve
Duke i përfshirë të gjitha format e pranisë në vend, u vu re se, për trajtimin e sëmundjeve,
banorët grumbullojnë pjesë të ndryshme të bimëve mjekësore (p.sh. gjethe, rrënjë, fara,
kërcell, zhardhok ose bulb); 11 lloje (6%) vilen për rrënjën e tyre (Fig. 3-3); kjo ndodh për
shkak se banorët besojnë se rrënjët përmbajnë përqëndrim më të madh të përbërësëve aktivë.
Figura 3-3. Sasia e pjesëve të përdorura te bimët mjekësore.
85
13
29
13
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Formë e egër Formë gjysmë e zbutur Formë e kultivuar nëkopsht
Formë e kultivuar nëfushë bujqësore
46
5
17
0 0 0
8
14
10
0 0
7 4 4
1 2 1 3 3
32
1 2
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50e tharë
e njomë
23
Poashtu, u vu re se grumbullimi i pjesëve ajrore (36%) përfaqëson mënyrën më të njohur të
grumbullimit, ndjekur nga grumbullimi i fryteve (32%), gjetheve (9%), farave (4%), kërcellit
(2%), zhardhokëve (2%) dhe bulbeve (1%). Ndërsa, grumbullim i tërë bimës u vu re vetëm në
disa raste. U vu re edhe përdorimi i pjesëve të ndryshme të po të njejtës bimë për të trajtuar
sëmundje të ndryshme (Petroselinum crispum, Polygonium aviculare dhe Rosa canina). Si
mund të vërehet në figurën 3-3, pjesa më e madhe e bimëve mjekësore të grumbulluara i
nënshtrohen tharjes në hije apo në diell. Përjashtim bëjnë frytet, të cilat shumë shpesh
konsumohen të freskëta.
3.2.2 Preferencat mbi bimët mjekësore
Mjekësia tradicionale maqedonase vazhdon të mbetet burimi më i përballueshëm dhe më
lehtësisht i arritshëm për trajtimin e kujdesit primar shëndetësor, veçanërisht në zonat rurale.
Mbështetur te raportimet mund të thuhet në vend ka një histori të gjatë të përdorimit të
bimëve mjekësore. Sidoqoftë, mbështetur në rezultatet e studimit tonë, u vu re se shfrytëzimi
i këtyre pasurive natyrore ndryshon varësisht nga lloji i sëmundjeve, dhe se secili rajon në një
farë mënyre përballet me shqetësime shëndetësore sa të ngjashme aq edhe të ndryshme.
Tabela 2-3. Sëmundjet më të cituara të sistemeve trupore dhe homogjeniteti i informacionit për një
bimë të caktuar për të trajtuar një sëmundje të veçantë dhe vlerat e Faktorit të Konsensusit të
Informatorëve (FKI).
Sëmundjet e sistemeve trupore Numri i përdorimeve në
sistemet trupore
Numri i
llojeve FKI
Sistemi i frymëmarrjes 71 32 0.55
Sistemi i tretjes 37 32 0.13
Sistemi urinar 22 21 0.04
Sistemi i qarkullimit 13 12 0.08
Sistemi nervor 24 15 0.39
Sistemi lëkuror 10 10 0
Sistemi imunitar 7 7 0
Sistemi endokrin 3 3 0
Sistemi sensori-motorik 2 2 0
Sëmundje reumatike 3 3 0
Hemoroide dhe fisura anale 7 7 0
Dhimbje dhëmbi 1 1 0
Skuqje të disa sistemeve së bashku 1 1 0
Hipertermi 1 1 0
Gjakderdhje të jashtme 1 2 0
Hapje oreksi 3 3 0
Probleme me mëlçinë 2 2 0
Sinuse 1 1 0
Nxitës i marrëdhënieve seksuale 1 1 0
Gjithsej 156 112
Në këtë mënyrë, raportimet e informatorëve në lidhje me përdorimin e bimëve mjekësore
duket se kanë lidhje shumë të ngushtë me problemet e sistemit të frymëmarrjes (31%),
24
sistemit të tretjes (17%), sistemit nervor (13%) dhe sistemit urinar (12%) (Tab. 2-3). Midis të
gjitha sëmundjeve të shqyrtuara brenda territorit të vendit, raportimet për sëmundjet e
sistemit të frymëmarrjes ishin më të zakonshme. Për trajtimin e tyre raportohen gjithsej 22
lloje bimore, ku shtatë lloje u raportuan si më efektive. Lulebasani (Hypericum perforatum),
ishte më i pëlqyeri, pasuar nga mijëfletshi (Achillea millefolium) dhe lisra (Thymus
serpyllum) (Fig. 3-4).
Figura 3-4. Renditja e pëlqimeve sipas grupeve etnike për bimët mjekësore që trajtojnë sëmundjet e
sistemit të frymëmarrjes.
Pikët në figurën 3-4 tregojnë renditjen e bimëve mjekësore. Numri më i madh (7) është për
bimët mjekësore që informatorët i konsiderojnë si më të pëlqyera, dhe numri më i ulët (1) për
bimët mjekësore që konsiderohen si më pak të pëlqyear sipas rajoneve planore. Përpos llojeve
më efektive, shumë lloje të tjera u raportuan për dobinë e tyre në shëndetin e njeriut, si p.sh.
Artemisia absinthum, Arctostaphylos uva-ursi, Capsella bursa-pastoris, Teucrium montanum,
Ocimum basilicum, Morus nigra, Sideritis raeseri, Juniperus communis, Gentiana lutea,
Salvia officinalis, Vaccinium myrtillus etj. Ndonëse, secili grup etnik ka veçoritë përkatëse në
raport me numrin e llojeve, duket se grupi etnik maqedonas raporton më shumë ngjas me
grupin etnik serb, se me atë shqiptar apo turk. Gjithsesi, këto pëlqime brenda grupeve etnike
tregojnë edhe dallime mes tyre, por në përgjithësi mund të thuhet se njëkohësisht njohja
tradicionale botanike mbetet e përbashkët aq edhe e ndryshme.
25
Figura 3-5. Numri i bimëve të dobishme të listuara nga ana e katër grupeve etnike.
3.2.3 Metodat tradicionale të ekstrakimit të bimëve mjekësore
Duke i analizuar praktikat e ekstraktimit të bimëve mjekësore, u vu re se metodat më të
përhapura ishin: dekoktet, infuzet dhe tinkturat (Tab. 2-4). Sidoqoftë, gjatë intervistave u vu
re kjo procedurë në përgatitjen e dekokteve:
Shtimi i bimës së papërpunuar të freskët ose të tharë në një enë qeramike të mbushur me
ujë;
Vlimi për një kohë të përcaktuar (zakonisht 10-15 minuta);
Ftohja e përgatesës,
Filtrimi.
Në përgjithësi, u vu re se dekoktet përgatiten nga pjesët e forta të bimëve, si: rrënja, frutet e
forta, lëvorja dhe kërcelli, ndërsa infuzet nga pjesët më të buta (zakonisht lulet dhe gjethet).
Raportimet mbi përgatitjen e ekstrakteve alkoolike tregojnë përqindje të ndryshme të
përqëndrimit të tretësit edhe atë zakonisht nga 40 deri në 50%.
26
Tabela 2-4.Teknikat më të zakonshme të ekstraktimit të bimëve mjekësore.
Metoda e përgatitjes Numri i preparateve Përqindja
Dekokt 77 60
Tinkturë 11 8
Infuz 9 7
Tjetër 32 25
Gjithsej 129 100%
3.2.4 Informacioni kryesor etnobotanik
Lista e bimëve mjekësore me të dhënat përkatëse etnobotanike është radhitur në mënyrë
alfabetike në tabelën 2-5, në të cilën pëfshihen:
128 emra shkencorë të bimëve mjekësore,
128 lloje që përfaqësohen në familjet e tyre përkatëse,
128 Kode mostrash,
Kodi i mostrave përmban: inicialet RMV, që përfaqësojnë Republikën e Maqedonisë së
Veriut; inicialet e emrit shkencorë të bimës XX dhe numrin e cituar të bimëve mjekësore.
Emrat vendorë (maqedonisht, shqip, turqisht dhe serbisht),
Në përgjithësi, informatorët përdorën 321 emra vendor për të identifikuar 128 lloje të bimëve
mjekësore. Prej tyre: 106 janë emra në gjuhën maqedone, 95 në gjuhën shqipe, 51 në turqisht
dhe 58 në gjuhën serbe.
Origjina e gjendjes në vend,
Pjesët e përdorura të bimëve,
Përdorimi tradicional i bimëve mjekësore,
Të dhëna për sëmundje përkatëse, të cilat ndodhen të grupuara në sisteme përkatëse trupore.
Metodat e përgatitjes dhe administrimi,
Treguesit etnobotanikë.
27
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Achillea milefolium L.
(Asteraceae)
MVAM900
Ajduçka treva,
Meseçinka MAQ
Bishtamith,
Barpezmi SHQ
Hajducka trava SRB
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i tretjes
Dhimbje stomaku
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës
dhjetë-pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes ena
të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes pason
ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet brenda një periudhe
dy javore.
Adonis vernalis L.
(Ranunculaceae)
MVAV136
Gorocvet MAQ
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i qarkullimit
të gjakut
Përdoret kundër dhimbjeve
në gjoks me pretekst se
ndihmon punën e zemrës
Dekokt: Procesi fillon duke thërmuar një pjesë
të vogël të barishtes së tharë dhe duke e
vendosur të njëjtën në enë të mbuluar, në të
cilën duhet të qëndrojë përafërsisht
pesëmbëdhjetë minuta. Kjo përgatitje duhet të
konsumohet pesë deri gjashtë herë brenda një
jave.
Aesculus hippocastanum L.
(Sapindaceae)
MVAH178
Gështenjë e egër SHQ Gjysmë e
zbutur
Fara
(e tharë)
PLM Sistemi lëkuror
Probleme me lëkurën
Farat e maceruara (bluara) duhet të zhyten në
vaj dhe të qëndrojnë njëzet ditë në vend të
ndritshëm.
Agrimonia eupatoria L.
(Rosaceae)
MVAE163
Petrovec MAQ
E egër Gjethi
(i tharë)
PLM Sistemi i tretjes
Përdoret për të hequr gurin
nga tëmthi
Dekokt: Përgatitja fillon ashtu që gjethet e
bimës duhet të thermohen dhe më pas prej tyre
përgatitet dekokt i zakonshëm. Preferohet që
kjo përgatitje të konsumohet dy herë në ditë,
brenda një jave.
Allium cepa L.
(Amaryllidaceae)
MVAC816
Lluk MAQ, SRB
Qepa SHQ
Sogan TUR
Kultivuar në
kopshte;
Kultivuar në
bujqësi
Qepujkat
(të njoma)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Ftohje, grip
PLM Sistemi nervor
Qetësim nervash
Përdorimi i qepës rekomandohet edhe në rastet
e preventivës nga infeksionet virale. Përdorimi
shkon në atë mënyrë që ajo pritet në copa të
mëdha, në shumë raste mbahet në enë me ujë,
në hapësirat e mbyllura të frekuentuara nga
njerëz.
28
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Allium sativum L.
(Amaryllidaceae)
MVAS823
Hudhra SHQ
Sarimsak TUR
Bel luk MAQ
Beli luk SRB
Kultivuar në
kopshte
Zhardhoku
rrënja
(i njomë)
PLM Sistemi i qarkullimit
të gjakut
Përdoret për të ulur
presionin e lartë të gjakut;
dhimbje dhëmbi
Hudhra rekomandohet të konsumohet e njomë
me gëlltitje.
Althaea officinalis L.
(Malvaceae)
MVAO642
Bell slez MAQ, SRB
Lule mullageje SHQ
E egër
Rrënja
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Përdoret për të hequr
gëlbazën nga fyti
Dekokt: Procesi fillon me atë që rrënja duhet
të bluhet dhe të vendoset në enë të mbuluar në
të cilën duhet të qëndroj njëzet deri tridhjetë
minuta. Pas përgatitjes, duhet të konsumohet
një herë në ditë në kohëzgjatje prej shtatë
ditësh.
Althaea hirsuta L.
(Malvaceae)
MVAH251
Crven slez MAQ
E egër Rrënja
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Përdoret për të hequr
gëlbazën nga fyti
Dekokt: Procesi fillon me atë që rrënja duhet
të bluhet dhe të vendoset në enë të mbuluar në
të cilën duhet të qëndrojë njëzet deri tridhjetë
minuta. Pas përgatitjes, duhet të konsumohet
një herë në ditë në kohëzgjatje prej shtatë
ditësh.
Alchemilla vulgaris L.
(Rosaceae)
MVAV092
Vrkuta MAQ
Alçimilë SHQ
E egër
Lulja
(e tharë) PLM Hemoroide
Dekokt: Përgatitja është e thjeshtë, gjegjësisht
një sasi përafërsisht e një grushti nga kjo bimë
e tharë zihet rreth dhjetë minuta dhe më pas
kullohet. Konsumimi preferohet ti përshtatet
nevojave të të sëmurit.
Amygdalus communis
(Mill.)D.A.Webb
(Rosaceae)
MVAC219
Pjeashka SHQ
Seftali TUR
Gjysmë e
zbutur;
Kultivuar në
bujqësi
Fruti
(i njomë)
PLM Sistemi lëkuror
Përdoret për trajtimin e
lëkurës.
Pjeshka rekomandohet të konsumohet e
njomë.
Arctostaphylos Uva ursi L.
Spreng.
(Ericaceae)
MVAU783
Uvin çaj MAQ, SRB
Uvin çaj SHQ
,
Rrusharushaj SHQ
Uvin çay TUR
E egër Gjethi
(i tharë)
PLM Sistemi urinar Për të shpërndarë gurët në
veshkë; të zgjidh probleme që
ndërlidhen me infeksionet e
rrugëve urinare në përgjithësi.
Dekokt: Procesi i përgatitjes është i
zakonshëm, zihet përafërsisht tridhjetë minuta,
kullohet dhe konsumohet i ftohtë. Paralelisht
rekomandohet që konsumimi të përcillet edhe
me lëngje tjera.
29
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Arctium lappa L.
(Asteraceae)
MVAL102
Rrodhe SHQ
E egër
Gjethet
Rrënja
Fryti(i tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarjes
Kollitje, ftohje
Dekokt: Në përgatitjen e këtij dekokti
përdoren të trija pjesët e raportuara të bimës
përkatëse (gjethet, rrënja, fryti) duke pasur
parasysh se të njëjtat mund të shfrytëzohen së
bashku dhe ndaras. Zierja është e zakonshme,
dhjetë minuta në enë qeramike, duke u pasuar
nga të kulluarit e saj.
Arisaema erubescens (Wall)
Schott
(Araceae)
MVAE144
Zmijina pçenka MAQ
E egër Rrënja
(e tharë)
PLM Organet shqysore
Për pastrimin e syve
Dekokt: Procesi fillon me atë që rrënja duhet
të bluhet dhe të vendoset në enë të mbuluar në
të cilën duhet të qëndrojë njëzet deri tridhjetë
minuta. Pas përgatitjes, duhet të konsumohet
një herë në ditë në kohëzgjatje prej shtatë
ditësh. Aplikimi realizohet me anë të gazave
(fashave) mbi kapakët e syve.
Aronia melanocarpa Michx
(Rosaceae)
MVAM506
Aronija MAQ, SRB
Aronija SHQ
Kultivuar në
bujqësi;
Kultivuar në
kopshte
Fruti
(i njomë)
Gjethi(i tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Bronkit
Dekokt: Procesi i përgatitjes është i
zakonshëm, zihet përafërsisht dhjetë deri
pesëmbëdhjetë minuta, kullohet dhe
konsumohet dy herë në ditë brenda një jave.
Artemisia absinthium L.
(Asteraceae)
MVAA788
Pelin MAQ, SRB
PelinSHQ
Pelin TUR
Kultivuar në
kopshte
Pjesa ajrore
Gjethi
(i-e tharë)
PLM Sistemi i tretjes
Dhimbje stomaku
PLM Sistemi nervor
Vrev/zeher
PLM Sistemi endokrin
Sëmundja e sheqerit
Tinkturë: Përgatitet si koktej i hidhur që
ndihmon tretjen e ushqimit. Ekstrakti i fituar
shtohet në raki, në të cilën duhet të qëndrojë
më së paku dy javë.
Dekokt: Procesi i përgatitjes është i
zakonshëm, zihet përafërsisht dhjetë deri
pesëmbëdhjetë minuta, kullohet dhe
konsumohet një herë në ditë.
Arum maculatum L.
(Araceae)
MVAM368
Zmijsko grozje MAQ
Gërtok e gjarpënit SHQ
E egër
Pjesa ajrore
Rrënja
(i-e tharë)
PLM Hemoroide
PLM Sëmundjet reumatike
Dekokt: Pjesa ajrore e kësaj bime zihet dhe
përdoret si zëvendësim i salepit (Orchis sp.).
Rrënja e saj konsumohet e njomë.
30
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Asparagus acutifolius L.
(Asparagaceae)
MVAA096
Asparagus MAQ, SRB
Kultivuar në
kopshte
Pjesa ajrore
(e njomë)
PLM Sistemi i qarkullimit
të gjakut
Rekomandohet për
shqetësimet e zemrës
Dekokt: Procesi i përgatitjes është i
zakonshëm, zihet përafërsisht dhjetë deri
pesëmbëdhjetë minuta, kullohet dhe
konsumohet dy herë në ditë brenda një jave.
Atropa belladona L.
(Solanaceae)
MVAB044
Atropa MAQ
Lule helmi SHQ
Velebije SRB
E egër Gjethet
(e njoma)
PLM Sistemi nervor
Kundër nervozës
PLM Sistemi urinar
Rregullon punën e sistemit
urinar në përgjithësi
Tinkturë: Përgatitja shkon në atë mënyrë që
gjethet e njoma shtohen në raki të bardhë dhe
lihen të qëndrojnë vetëm tri ditë.
Avena sativa L.
(Poaceae)
MVAS117
Tërshërë SHQ
Cavdar TUR
E egër
Kërcelli
(i njomë)
PLM Sistemi lëkuror
Çrregullim i pigmentimit të
lëkurës (Vitiligo)
PLM Sistemi i tretjes
Dhimbje stomaku
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
kollitje, ftohje
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e dy-tre
kërcejve të njomë dhe zgjat rreth pesë minuta.
Përgatitja e fituar filtrohet, ndërsa konsumimi i
saj preferohet pas 24 orëve.
Dekokti më pas mund të shtohet në vaj
luledielli, në të cilin duhet të qëndrojë njëzet
ditë në vend të ndritshëm. Në rastet kur
përdoret për t’u aplikuar, ajo duhet të kullohet
dhe të vendoset mbi lëkurë.
Bellis perennis L.
(Asteraceae)
MVBP642
Pariçe MAQ
Lule buke SHQ
E egër
Lulja
(e njomë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Për të nxjerrë gëlbazën, për
të trajtuar brokitin dhe
ftohjen
Infusion: Rekomandohet të përgatitet me ujë
të nxehtë, ndërkohë që ena duhet të jetë e
mbuluar.
Buglossoides
purpurocaeruleum L.
(Boraginaceae)
MVBP016
Protoka MAQ
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi urinar
Përdoret për të shkrirë
gurët në veshkë
Dekokt: Një sasi grushti me pjesë ajrore të
bimës së tharë zihet me ujë për një kohë rreth
pesëmbëdhjetë minuta. Përbërja e fituar
konsumohet katër herë në ditë, ndërkohë që
rekomandohet të konsumohen edhe lëngje
tjera.
31
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Borago officinalis L.
(Boraginaceae)
MVBO022
Shajore SHQ
E egër
Gjethet
Lulet
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarjes
Ftohje, bronkit, kollitje
Dekokt: Përgatitja bëhet duke zier disa gjethe
nga bima, me kohëzgjatje dhjetë deri
pesëmbëdhjetë minuta.
Tinkturë: Lulet e bimës shtohen në raki dhe
lihen të qëndrojnë për dy deri tri javë.
Capsella bursa pastoris (L).
Medik
(Brassicaceae)
MVCB439
Ovçarska
torbiçkaMAQ, SRB
Shtrapri SHQ
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i qarkullimit
të gjakuts: Përdoret kundër
mpiksjes të gjakut
Dekokt: Një sasi grushti me pjesë ajrore të
bimës së tharë zihet me ujë për një kohë rreth
pesëmbëdhjetë minuta. Përbërja e fituar
konsumohet tri herë në ditë, brenda një muaji.
Calendula officinalis L.
(Asteraceae)
MVCA672
Neven MAQ, SRB
Verdhashka SHQ
Kultivuar në
kopshte
Lulja
(e tharë)
PLM Sistemi lëkuror
Përdoret kundër puçrrave
në fytyrë
Tinkturë: Një sasi e njëjtë (grushti) nga lulet e
bimës dhe nga kamomila shtohen në raki.
Qëndrojnë dhjetë ditë në vend të ndriçuar
mirë.
Centaurium erythraea Rafin.
(Gentianaceae)
MVCE764
Crven kantarion MAQ,
SRB;
Kantarion i kuq SHQ
Kirmizi kantarionTUR
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i tretjes
Dhimbje stomaku, gastrit
PLMSistemi endokrin
Sëmundja e sheqerit
Dekokt: Nga pjesa ajrore e bimës së tharë
merret sasi e një grushti dhe zihet rreth dhjetë
minuta. Përgatitja e fituar konsumohet pesë
deri gjashtë herë në ditë.
Chamomilla recutita L.
(Asteraceae)
MVCR900
Kamilica MAQ, SRB
Kamomilë,
kamilicSHQ
Papatya TUR
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi nervor
Rekomandohet për çlodhje,
për qetësimin e dhimbjeve
në sy,
PLM Sistemi lëkuror
probleme të lëkurës
PLM Hemoroide dhe
fisura anale
Infusion: Nga bima merret një sasi më e vogël
grushti se zakonisht dhe shtohet në ujë të
nxehtë. Pas disa minutash kullohet dhe është e
gatshme për t’u përdorë në trajtimet e
sëmundjeve të numëruara.
Chelidonium majus L.
(Papaveraceae)
MVCM527
Zmijsko mlleko MAQ
;
Lule me jod, latrapec SHQ
E egër
E gjithë bima
Rrënja
(e njomë)
PLM Sistemi lëkuror
Përdoret kundër sëmundjes
së lëkurës (Psoriaza)
Ecuria e kësaj përgatitje nënkupton përzierjen
e lëngut qumështor (lateksit) me sulfat bakri
dhe kos lope. Masa e fituar përdoret për t’u
aplikuar drejtëpërsëdrejti mbi plagë.
32
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Cichorium intybus L.
(Asteraceae)
MVCI487
Çikorija MAQ, SRB
Çikore SHQ
E egër
Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi urinar
Urinim më të mirë
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës
dhjetë deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes
ena të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes
pason ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet brenda një periudhe
dy javore.
Cicer arietinum L.
(Fabaceae)
MVCA218
Qiqër SHQ
Kultivuar në
kopshte
Fruti
(e tharë)
PLM Sistemi i qarkullimit
Hipertension
Dekokt: Procesi i përgatitjes është i
zakonshëm, zihet përafërsisht dhjetë deri
pesëmbëdhjetë minuta, kullohet dhe
konsumohet dy herë në ditë brenda një jave.
Citrullus lanatus (Thunb)
(Cucurbitaceae)
MVCL062
Shalqi SHQ
Kultivuar në
kopshte;
Kultivuar në
në bujqësi
Fruti
(e njomë)
PLM Sistemi
sensorimotorik
Dhimbje veshi
Përdorim i drejtëpërdrejtë: Nga lëngu i
shalqirit një sasi prej tre pikash aplikohet
drejtëpërsëdrejti në kanalin e veshit.
Cornus mas L.
(Cornaceae)
MVCM629
DrenMAQ,
Drenka SRB
Thana SHQ
Kizilcik TUR
E egër
Kultivuar në
bujqësi;
në kopshte
Fruti
(e njomë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Ftohje, bronkit
PLM Sistemi i tretjes
Për të rregulluar stomakun
Frutat e thanës zihen rreth tridhjetë minuta.
Pas ftohjes shtohet një sasi sheqeri dhe në rast
nevoje edhe ujë i ftohtë për t’u holluar. Kjo
masë përdoret si pije që njihet me emrin
―oshaf‖.
Crataegus monogyna Jacq.
(Rosaceae)
MVCM640
Gllogun MAQ,
GlogSRB
Murriz SHQ
Aliç TUR
E egër Fruti
(i njomë)
PLM Sistemi nervor
Vëmendje dhe përqendrim
Dekokt: Disa kokrra të kësaj bime zihen rreth
njëzet deri në tridhjetë minuta.
Pesë deri dhjetë kokrra nga kjo bimë mund të
konsumohen të njoma për ta rritur
përqëndrimin.
Cucurbita pepo L.
(Cucurbitaceae)
MVCP208
Tikva MAQ, SRB
Kunguj SHQ
Kabak TUR
Kultivuar në
kopshte; në
bujqësi
Fara
(i njomë, e
tharë)
PLM Sistemi nervor
Depresion, vëmendje dhe
përqendrim
PLM Sistemi urinar
Përdoret për të përmirësuar
Kungulli pritet në copa të mëdha, zihet me sasi
shumë të vogël uji në enë të mbuluar. Në raste
të caktuara pas zierjes edhe piqet.
Farat e kungullit thahen, piqen dhe
konsumohen.
33
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
shëndetin e prostatës
Cydonia oblonga Mill.
(Rosaceae)
MVCO318
Ftoi SHQ
Ayva TUR
Gjysmë e
zbutur
Fruti
(i njomë)
PLM Sistemi i tretjes
Diarret e shkaktuara nga
infeksionet
Konsumimi i ftoit të njomë rekomandohet për
ta ndaluar diarenë.
Cynodon dactylon Pers.
(Graminaceae)
MVCD026
Grami SHQ
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi urinar
Për të nxitur urinimin
Dekokt: Përgatitja bëhet me sasi të një grushti
nga bima e tharë. Koha e zierjes është dhjetë
deri pesëmbëdhjetë minuta.
Daucus carota L.
(Apiaceae)
MVDC703
Morkov MAQ, SRB
Karrot SHQ
Havuc TUR
Kultivuar në
kopshte;
në bujqësi
Fruti
(i njomë)
PLM Sistemi i tretjes
Ndihmon në tretjen e
ushqimit
Dekokt: Zierja zgjat mbi njëzet minuta.
Karrota mund të konsumohet edhe e njomë.
Diospyros lotus L.
(Ebenaceae)
MVDL125
Blago urmiçe MAQ
Gjysmë e
zbutur
Fruti
(i njomë, i
tharë)
PLM Sistemi i tretjes
Përmirëson punën e lukthit
Frutat e njomë ose të thara (edhe të ziera)
rekomandohet të konsumohen në kohëzgjatje
prej tre ditësh.
Diospyros virginiana L.
(Ebenaceae)
MVDV168
Urmiçe MAQ
Gjysmë e
zbutur
Fruti
(i njomë, i
tharë)
PLM Sistemi i tretjes
Përmirëson punën e lukthit
Frutat e njomë ose të thara (edhe të ziera)
rekomandohet të konsumohen në kohëzgjatje
prej tre ditësh.
Digitalis grandiflora L.
(Scrophulariaceae)
MVDG191
Napërstok MAQ
Gjethe ujku SHQ
E egër
Gjethet
(e thara)
PLM Sistemi i qrkullimit
Shqetësimet e zemrës
Dekokt: Përgatitja bëhet me një-dy gjethe të
cilat zihen.
Equisetum arvense L.
(Equisetaceae)
MVEA266
Konjsko opavçe MAQ
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi urinar
Përdoret për të shkrirë
gurët në veshka
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës
dhjetë deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes
ena të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes
pason ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet brenda një periudhe
dy javore.
34
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Foeniculum officinale Moench
(Apiaceae)
MVFO42
Komoraça SRB
Kufirm SHQ
E egër
Farat
Rrënja
(e tharë)
PLM Sistemi i tretjes
Ndihmon tretjen e ushqimit
Dekokt: Rrënja e tharë e bimës rekomandohet
të zihet, përderisa farat e bimës rekomandohet
të konsumohen të thata.
Ficus carica L.
(Moraceae)
MVFC900
Fiku SHQ
Smokva MAQ, SRB
Incir TUR
Kultivuar në
kopsht
Fruti
(i njomë, i
tharë)
PLM Hemoroide
Disa fruta të tharë futen në një enë e cila
paraprakisht është mbushur me uthull molle.
Konsumohen dy deri në herë në ditë brenda
muajit.
Galium mollugo L.
(Rubiaceae)
MVGM337
Broshica MAQ
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi urinar
Përdoret për të shkrirë
gurët në veshka
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës pesë
minutëshe të zierjes ena të jetë e mbuluar. Pas
procesit të zierjes pason ftohja, të kulluarit i
përgatesës përderisa preferohet të konsumohet
brenda një periudhe dy javore.
Galium verum L.
(Rubiaceae)
MVGV334
Ivansko cveqe MAQ
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi urinar
Përdoret për të shkrirë
gurët në veshka
Dekokt: Nga bima e tharë merret një sasi prej
dy lugësh gjelle dhe zihet me shumë pak ujë.
Gentiana lutea L.
(Gentianaceae)
MVGL771
Çemer, LincuraMAQ ,
SRB
Lulja e Gentit SHQ
E egër Rrënja
(e njomë)
PLM Sistemi i qarkullimit
të gjakut: Për të
përmirësuar qelizat e kuqe
të gjakut
Tinkturë: Rrënja e bimës shtohet në raki dhe
lihet të qëndrojë aty për disa muaj. Raporti i
sasië është 1:5 në favor të rakisë.
Helianthus annuus L.
(Asteraceae)
MVHA315
Sonçogled MAQ
,
Suncokret SRB
Luledielli SHQ
Gunes Cicegi TUR
Ay cicegi TUR
Kultivuar në
kopshte;
në bujqësi
Fara
(e tharë)
PLM Sistemi i tretjes
Rregullon punën e lukthit
Tinkturë: Farat e lulediellit lihen të qëndrojnë
disa ditë në vaj, në vend të ndriçuar mirë.
Helichrysum arenarium (L).
Moench
(Asteraceae)
MVHA406
Smilj MAQ
Ake SHQ
E egër
Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i tretjes
Përdoret për të hequr
lëngjet nga zgavra
(kaviteti) e barkut
PLM Sistemi urinar
Dekokt: Një sasi e bimës (prej një grushti)
zihet, kullohet dhe konsumohet dy herë në ditë
në kohëzgjatje prej dy deri në tre javë.
35
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Përdoret për të shpërndarë
gurët në veshka
Helichrysum plicatium (L).
Moench
(Asteraceae)
MVHP449
Smilj MAQ
Ake SHQ
E egër
Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i tretjes
Përdoret për të hequr
lëngjet nga zgavra
(kaviteti) e barkut
PLM Sistemi urinar
Përdoret për të shkrirë
gurët në veshka
Dekokt: Një sasi e bimës (prej një grushti)
zihet, kullohet dhe konsumohet dy herë në ditë
në kohëzgjatje prej dy deri në tre javë.
Hordeum vulgare L.
(Graminaceae)
MVHV271
Elb SHQ
Jullaf, Arpa TUR
Kultivuar në
bujqësi
Fara
(e njomë)
PLM Sistemi i tretjes
Diarret e shkaktuara nga
infeksionet
Dekokt: Një numër prej pesë deri në dhjetë
fara të njoma zihen në enë të mbuluar rreth
tridhjetë minuta. Pas zierjes, kullohet lëngu
dhe është i gatshëm për t’u konsumuar.
Humulus lupulus L.
(Cannabaceae)
MVHL082
Sumbullar SHQ
Kultivuar në
kopshte
Lulja
(e tharë)
PLM Sistemi nervor
Ҫlodhje
Dekokt: Lulet e thara të bimës barishtes zihen
me ujë rreth pesë minuta.
Hypericum perforatum L.
(Hypericaceae)
MVHP900
Kantoria MAQ
,
Kantarion SRB
Kantarion SHQ
Kantarion TUR
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi nervor
Depresion
PLM Sistemi urinar
Përdoret për të përmirësuar
punën e sistemit urinar në
përgjithësi
PLM Sistemi lëkuror
Përdoret për trajtimin e
lëndimeve të lëkurës në
përgjithësi
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës pesë
deri dhjetë minutëshe të zierjes ena të jetë e
mbuluar. Pas procesit të zierjes pason ftohja,
të kulluarit i përgatesës përderisa preferohet të
konsumohet brenda një periudhe dy javore.
Infuzion: Zakonisht përgatitet si çaj shumë i
nxehtë nga pjesa ajrore e njomë e bimës.
Pjesa ajrore e bimës shtohet në vaj luledielli
dhe lihet të qëndrojë dy-tri javë ose edhe më
shumë, në dritë me intensitet të lartë, derisa
lëngu të përfitojë ngjyrë vjollce.
36
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Hyssopus officinalis L.
(Lamiaceae)
MVHO542
Miloduh SRB
Izop MAQ
Gjuhënusja SHQ
E egër
Gjethet
Lulet
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Nxjerrjen e sekretit
Dekokt: Gjethet dhe lulet e bimës zihen rreth
dhjetë minuta. Pas filtrimit, konsumohet sipas
nevojës.
Juglans regia L.
(Juglandaceae)
MVJR900
Orev MAQ
,
Orah SRB
Arra SHQ
Koz TUR
Ceviz TUR
E egër
Fruti
(i njomë
Gjethi
(i tharë)
PLM Sistemi i tretjes
Dhimbjet e stomakut
PLM Për të nxitur
marrëdhëniet seksuale
Dekokt: Një sasi grushti nga gjethet e thara të
bimës zihen në një enë të mbuluar.Përgatesa
pihet dy deri në tri herë në ditë.
Juniperus communis L.
(Cupressaceae)
MVJC800
Smreka MAQ, SRB
Dëllinja SHQ
E egër
Fruti(i njomë,i
tharë)
Pjesa ajrore
(i tharë)
PLM Sistemi urinar
Përdoret për të përmirësuar
shëndetin e prostatës
Dekokt: Frutet zihen me ujë rreth pesë minuta,
ndërsa mund të përdoret brenda një jave.
Lavandula officinalis Mill.
(Lamiaceae)
MVSWR286
Lavanda MAQ, SRB
Lavanda SHQ
Levanta TUR
Kultivuar në
bujqësi;
në kopshte
Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi nervor
Përqëndrim vëmendje dhe
çlodhje
Dekokt: Nga pjesa ajrore e bimës merret një
sasi prej dy-tri lugësh gjelle dhe zihet me ujë
brenda pesëmbëdhjetë deri në tridhjetë
minutave.
Lagenaria vulgaris L.
(Cucurbitaceae)
MVLV018
Crpka SHQ
E ultivuar në
kopshte
Fruti
(i njomë) PLM Për të trajtuar sinuset
Në frut hapet një vrimë dhe e njëjta mbushet
me ujë. Lihet të qëndrojë disa ditë dhe më pas
mund të përdoret në formë të pikave.
Leonurus cardiaca L.
(Lamiaceae)
MVLC093
Koprivçe MAQ
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Kollitje, bronkit
Dekokt: Pjesa ajrore e bimës zihet në një enë
qeramike të mbuluar për dhjetë ose
pesëmbëdhjetë minuta.
Linum usitatissimum L.
(Poaceae)
MVLU043
Lini SHQ
I kultivuar në
kopshte
Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi lëkuror
Lëndime mekanike (plag)
Dekokt: Pjesa ajrore e bimës zihet në një enë
qeramike të mbuluar për dhjetë ose
pesëmbëdhjetë minuta. Masa e fituar shtohet
në qumësht lope.
Malus pumila Mill.
(Rosaceae)
MVMP796
Molla SHQ
Jabollko MAQ
,
Jabuka SRB
Elma TUR
Gjysmë e
zbutur
Fruti
(i njomë,
i tharë)
PLM Nxit të ngrënit
Tinkturë: Masa mishtore e cila paraprakisht
është grirë vendoset në enë të emaluar dhe
mbushet me ujë derisa të laget. Më pas,
shtohet sheqer dhe lihet për një kohë të gjatë
me qëllim që të fermentohet.
37
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Malus sylvestris Miller.
(Rosaceae)
MVMS900
Molla SHQ
JabollkoMAQ
Jabuka SRB
Elma TUR
Gjysmë e
zbutur
Fruti
(i njomë,
i tharë)
PLM Nxit të ngrënit
Tinkturë: Masa mishtore e cila paraprakisht
është grirë vendoset në enë të emaluar dhe
mbushet me ujë derisa të laget. Më pas,
shtohet sheqer dhe lihet për një kohë të gjatë
me qëllim që të fermentohet.
Malva sylvestris Miller
(Malvaceae)
MVMS700
Mullag SHQ
Slezullça MAQ
E egër
Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi urinar
Përdoret për të shkrirë
gurët në veshka
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës
dhjetë deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes
ena të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes
pason ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet brenda një periudhe
dy javore.
Melissa officinalis L.
(Lamiaceae)
MVME189
Matoçina, Pçelinok MAQ
E egër
Pjesa ajrore
(e njomë)
PLM Sistemi nervor
Përqëndrim vëmendje dhe
çlodhje
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës
dhjetë deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes
ena të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes
pason ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet brenda një periudhe
dy javore.
Mentha longifolia (L). Huds
(Lamiaceae)
MVML563
Nagaz MAQ
Nane SRB
Nagjaz SHQ
Nane TUR
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi nervor
Qetësimin e frymëmarrjes
së hundës
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës
dhjetë deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes
ena të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes
pason ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet brenda një periudhe
dy javore.
Mentha piperita L.
(Lamiaceae)
Nane MAQ, SRB
Nane SHQ
E egër;
Kultivuar në
Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi nervor
Qetësim të nervave
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
38
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
MVMP900 Nane TUR
kopshte PLM Sistemi i
frymëmarrjes: Kollitje,
bronkit
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës pesë
deri dhjetë minutëshe të zierjes ena të jetë e
mbuluar. Pas procesit të zierjes pason ftohja,
të kulluarit i përgatesës përderisa preferohet të
konsumohet brenda një periudhe dy javore.
Melilotus officinalis L. (Pall)
(Fabaceae)
MVMO158
Kokoteç MAQ
E egër Pjesa ajrore
(e njomë)
PLM Sistemi i qarkullimit
të gjakut
Kundër trombozës në vena
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës pesë
deri dhjetë minutëshe të zierjes ena të jetë e
mbuluar. Pas procesit të zierjes pason ftohja,
të kulluarit i përgatesës përderisa preferohet të
konsumohet brenda një periudhe dy javore.
Mespilus germanica L.
(Rosaceae)
MVMG681
Mushmulla SHQ, SRB,
MKD, TUR
Besbiyik TUR
Gjysmë e
zbutur
Fruti
(i njomë) PLM Djegie
Tinkturë: Fruti i njomë zhytet në raki dhe lihet
të qëndrojë tri ditë. Pas kësaj të njejtat fruta
përdoren për t’u aplikuar në vendet e djegura
të trupit.
Morus alba L.
(Moraceae)
MVMA900
Bella crnica MAQ
Beli dud SRB
Mani i bardhë SHQ
Beyaz dut TUR
Kultivuar në
kopshte
Fruti
(i njomë) PLM Hemoroide
Rekomandohet të konsumohet i njomë për të
dhënë rezultate në shërimin e hemoroideve.
Morus nigra L.
(Moraceae)
MVMN900
Crnica MAQ
Crni dud SRB
Mani i zi SHQ
Kara dut TUR
Kultivuar në
kopshte
Fruti
(i njomë) PLM Hemoroide
Rekomandohet të konsumohet i njomë për të
dhënë rezultate në shërimin e hemoroideve.
Nicotiana tabacum L.
(Solanaceae)
MVNT235
Duhani SHQ
Kultivuar në
bujqësi
Gjethi
(i tharë)
PLM Ndalon gjakderdhjet
e jashtme
Gjethet e duhanit (të bluara) aplikohen
drejtëpërsëdrejti mbi plagë.
Ocimum basilicum L.
(Lamiaceae)
MVOB900
Bosilek MAQ, SRB
Bosujlek SHQ
Feslegen TUR
Kultivuar në
kopshte
Pjesa ajrore
(e njomë, e
tharë )
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Kollitje, përdoret dhe
përavullim (inhalacion)
Infuzion: Pjesët ajrore të thara apo të njoma të
bimës përvëlohen me ujë të zier. Lëngu
konsumohet i freskët.
39
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Onopordum acanthium L.
(Asteraceae)
MVOA400
Magareshki trn MAQ
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i qarkullimit
të gjakut
Atak ne zemër; Shqetësime
me arteriet
Dekokt: Përgatitja është e thjeshtë, gjegjësisht
një sasi përafërsisht e një grushti nga kjo bimë
e tharë zihet rreth dhjetë minuta dhe më pas
kullohet. Konsumimi preferohet ti përshtatet
nevojave të të sëmurit.
Orchis spp.
(Orchidaceae)
MVOS900
Salep MAQ, SRB
Salep SHQ
Salep TUR
E egër Zhardhoku
( i njomë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Kollitje, skuqje
PLM Përforcues
(afrodiziak)
Dekokt: Procesi fillon me atë që rrënja duhet
të bluhet dhe të vendoset në enë të mbuluar në
të cilën duhet të qëndrojë njëzet minuta. Pas
përgatitjes, duhet të konsumohet një herë në
ditë në kohëzgjatje prej shtatë ditësh.Përgatesa
mund të shtohet edhe në qumësht.
Paliurus spina-christi Mill.
(Rhamnaceae)
MVPS294
Çalija, Çajlia,
Dinarçe MAQ
E egër
Pjesa ajrore
(e tharë)
Fruti(i tharë)
PLM Sistemi i tretjes
Dhimbje barku, diarre
Dekokt: Përgatitet në atë mënyrë që frutet
zihen me ujë, në enë të mbuluar, në
kohëzgjatje prej pesë minutash.
Papaver rhoeas L.
(Papaveraceae)
MVPR900
Bulça MAQ
Mak SRB
Lulëkuqja
Rezene afion TUR
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Ftohje, kollitje
PLM Sistemi nervor
Ҫlodhje, qetësim
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës pesë
deri dhjetë minutëshe të zierjes ena të jetë e
mbuluar. Pas procesit të zierjes pason ftohja,
të kulluarit i përgatesës përderisa preferohet të
konsumohet brenda një periudhe dy javore.
Petroselinum crispum (Mill)
Nyman & A.W.Hill
(Apiaceae)
MVPC900
Magdanoz MAQ, SRB
Majdanoz SHQ
Madanoz TUR
Kultivuar në
kopshte
Pjesa ajrore
-gjethja
-Rrënja (e
njomë e tharë,)
PLM Sistemi i tretjes
Dhimbje barku,
Dekokt: Rrënja e bimës (një pjesë e vogël e
saj) dhe gjethet zihen me ujë rreth tridhjetë
minuta.
Phaseolus vulgaris L.
(Fabaceae)
MVPV377
Fasule SHQ
Grav MAQ
Fasulye TUR
Kultivuar në
kopshte;
në bujqësi
Fara(e njomë,e
tharë)
PLM Sistemi urinar
Çrregullime të veshkave
Dekokt: Pesë deri në gjashtë grushta fasule
zihen në një enë me ujë. Zierja vazhdon derisa
70-80% e ujit avullohet.
Pistacia terebinthus L.
(Pistaciaceae)
MVPT127
Pistacia MAQ
Sam fistigi TUR
E egër
Fara
(e njomë)
PLM Sistemi urinar
Përdoret për të trajtuar
infeksionet e rrugëve
Konsumohet i njomë.
40
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
urinare në përgjithësi
Plantago lanceolata L.
(Plantaginaceae)
MVPL700
Bokvica MAQ, SRB
Gjethdelli SHQ
E egër
Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Ftohje, kollitje, bronkit
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës
dhjetë deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes
ena të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes
pason ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet brenda një periudhe
dy javore.
Plantago major L.
(Plantaginaceae)
MVPM700
Bokvica, tegavec MAQ
Gjethdelli SHQ
E egër
Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Ftohje, kollitje, bronkit
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës
dhjetë deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes
ena të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes
pason ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet brenda një periudhe
dy javore.
Polygonum aviculare L.
(Polygonaceae)
MVPA042
Troskot MAQ
E egër
Pjesa ajrore
-Rrënja(e
tharë)
PLM Sistemi i tretjes
Dhimbje barku
PLM Sistemi i
frymëmarrjes: Ftohje,
kollitje, bronkit,ethe
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës
dhjetë deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes
ena të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes
pason ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet brenda një periudhe
dy javore.
Poncirus trifoliate (L). Raf.
(Rutaceae)
MVPT036
Trniçe MAQ
Gjysmë e
zbutur
Fruti
(i njomë) PLM Djegie
Fruti i njomë aplikohet drejtëpërsëdrejti mbi
sipërfaqet e djegura të lëkurës.
Primula veris L.
(Primulaceae)
MVPV300
Aguliçe SHQ
Gjysmë e
zbutur
Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Ftohje, kollitje, bronkit,
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës
41
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
emfizemë e mushkërive
dhjetë deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes
ena të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes
pason ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet herët në mëngjes
brenda një periudhe dy javore.
Prunus armeniaca L.
(Rosaceae)
MVPA900
Kajsi SHQ
Kajsia MAQ, SRB
Kaysi TUR
Gjysmë e
zbutur
Fruti
(i njomë)
PLM Sistemi i tretjes
Rregullon punën e lukthit Fruti konsumohet i njomë.
Prunus avium L.
(Rosaceae)
MVPA630
Qershi SHQ
Cresha MAQ, SRB
Kirez TUR
Gjysmë e
zbutur
Fruti
(i njomë)
PLM Sistemi i tretjes
Rregullon punën e lukthit Fruti konsumohet i njomë.
Prunus cerasifera Ehrh
(Rosaceae)
MVPC900
Kumbull, xhanarig
SHQ
Shljiva MAQ, SRB
Canirig TUR
E egër Fruti
( i njomë)
PLM Sistemi i tretjes
Rregullon punën e lukthit
Tinkturë: Nga ky frut prodhohet pije
kombëtare që njihet si shljivovica. Përmban
më shumë se 50% alkool (distilim/ fermentim
në raport 1:4 në favor të alkoolit).
Prunus domestica subsp.
insititia (L.) C.K.Schneid
(Rosaceae)
MVPD900
Kumbull SHQ
Shljiva MAQ, SRB
Canirig TUR
E egër Fruti
( i njomë)
PLM Sistemi i tretjes
Rregullon punën e lukthit
Dekokt: Frutet e njoma zihen rreth tridhjetë
deri në dyzet minuta. Zakonisht lëngu i
përfituar pihet në mëngjes.
Prunus persica L.
(Rosaceae)
MVPP487
Diva praska MAQ, SRB
Pjeshk e egër SHQ
Yabani saftali TUR
E egër Fruti
( i njomë)
PLM Sistemi i tretjes
Rregullon punën e lukthit Fruti konsumohet i njomë.
Prunus prostrata Labill.
(Rosaceae)
MVPP125
Presllab MAQ
Kultivuar në
kopsht
Bima e tërë
Fruti(i njomë)
PLM Sistemi i tretjes
Rregullon punën e lukthit
Theksohet që ky frut mund të konsumohet, por
sasia kufizohet më së shumti në dy deri tre
fruta.
Phytolacca armeniaca L.
(Phytolaccaceae)
MVPA052
KrmusMAQ
E egër Fruti
(i njomë) PLM Hemoroide Fruti konsumohet i njomë.
Potentilla erecta (L.) Rauschel.
(Rosaceae)
MVPE272
Petoprst MAQ
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Bronkit
Dekokt: Gjethet e bimës thërrmohen dhe prej
tyre përgatitet dekokt i zakonshëm. Përgatesa
konsumohet dy herë në ditë, brenda një jave.
42
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Pyrus amygdaliformis Vill.
(Rosaceae)
MVPA860
Diva krusha MAQ, SRB
Moll e egërSHQ
Yabani armut TUR
E egër Fruti
( i njomë)
PLM Sistemi i tretjes
Përmirësimi i përgjithshëm
i sistemit të tretjes
Fruti konsumohet i njomë.
Pyrus communis L.
(Rosaceae)
MVPC900
Krusha MAQ, SRB
Dardha SHQ
Armut TUR
Gjysmë e
zbutur
Fruti
(i njomë)
PLM Sistemi i tretjes
Ndihmon gjatë kapsllëkut Fruti konsumohet i njomë.
Ramonda serbica Pancic
(Gesneriaceae)
MVSRM048
Ramonda MAQ, SRB
E egër Pjesa ajrore
(i njomë)
PLM Sistemi lëkuror
Plag të shkaktuara nga
lëndimet (gërvishje)
Aplikohet drejtëpërsëdrejti mbi plagë.
Robinia pseudoacacia L.
(Fabaceae)
MVRP539
Bagrem MAQ, SRB
Bagrem SHQ
Akasya TUR
E egër Lulja
(e tharë)
PLM Sistemi i imunitetit
Përdoret për të përmirësuar
imunitetin në përgjithësi
Dekokt: Disa lule të thara zihen për pesë
minuta. Lëngu i fituar pihet herët në mëngjes.
Rosa canina L.
(Rosaceae)
MVRC900
Shipinka MAQ, SRB
Trendafil i egër SHQ
Yabani gul TUR
E egër Fruti, lulja
(e tharë)
PLM Sistemi urinar
Përdoret për të shpërndarë
gurët në veshka
PLM Sistemi i imunitetit
Përdoret për të përmirësuar
imunitetin në përgjithësi
Dekokt: Një dozë me fruta zihet për dhjetë
deri pesëmbëdhjetë minuta. Më pas, lëngu i
fituar kullohet dhe pihet në mëngjes.
Rosmarinus officinalis L.
(Lamiaceae)
MVRO448
RuzmarinMAQ, SRB
Ruzmarin SHQ
Kultivuar në
kopsht
Pjesa ajrore
(enjomë, e
tharë)
PLM Sistemi nervor
Dhimbje koke
Infuzion: Një dozë e pjesëve ajrore të bimës
(e njomë ose e thatë) përvëlohet me ujë të
nxehtë. Konsumohet e frekët.
Rubus caesius L.
(Rosaceae)
MVRC373
Manafera SHQ
KupinaMAQ, SRB
Kipinik TUR
Kopina TUR
Bogurtlen TUR
E egër Fruti
( i njomë)
PLM Sistemi i imunitetit
Përdoret për të përmirësuar
shtuar imunitetin
Ky frut konsumohet i përgatitur si reçel, si
lëng dhe si i njomë.
Rubus fruticosus agg. L.
(Rosaceae)
MVRF421
Manafera SHQ
KupinaMAQ, SRB
Kipinik TUR
E egër Fruti
( i njomë)
PLM Sistemi i imunitetit
Përdoret për të përmirësuar
shtuar imunitetin
Ky frut konsumohet i përgatitur si reçel, si
lëng dhe si i njomë.
43
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Kopina TUR
Bogurtlen TUR
Rubus idaeus L.
(Rosaceae)
MVRI560
Malina MAQ, SRB
Malina SHQ
Malin TUR
E egër Fruti
( i njomë)
PLM Sistemi i imunitetit
Përdoret për të përmirësuar
shtuar imunitetin
Ky frut konsumohet i përgatitur si reçel, si
lëng dhe si i njomë.
Rumex acetosa L.
(Polygoniaceae)
MVRA716
Shtavelj,
Kiselec MAQ, SRB
Lepjet SHQ
Pazi TUR
E egër
Gjethi
( i njomë , e
tharë )
PLM Sistemi i imunitetit
Për të përmirësuar,shtuar
imunitetin
Përdoret si brendi e byrekut të zakonshëm.
Paraprakisht gjethet duhet të jenë zier.
Salvia officinalis L.
(Lamiaceae)
MVSA315
Zhalfia MAQ
E egër Lulja
(e tharë )
PLM Sistemi i tretjes
Gastritis, problemet e
zorrëve (ndalon gazet)
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
të lules së tharë, duke pasur parasysh të
përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës dhjetë
deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes ena të
jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes pason
ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet dy deri në tre herë
në ditë.
Sambucus nigra L.
(Adoxaceae)
MVSN744
Bos MAQ, SRB
Qingla, Shtog SHQ
E egër
Lulja
(e njomë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Kollitje, skuqje (flame),
bronkit, tuberkuloz
PLM Sistemi i tretjes
Gastrit, ulçerë
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
të lules së njomë, duke pasur parasysh të
përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës dhjetë
deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes ena të
jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes pason
ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet dy deri në tre herë
në ditë.
Satureja hortensis L.
(Lamiaceae)
MVSH133
Çabrica MAQ
E egër Gjethi
(i tharë)
PLM Reum (qetësus
dhimbjesh)
Infuz i ftohtë: Një sasi prej dy lugësh gjelle
nga gjethet e thara dhe të bluara shtohen në ujë
të ftohtë. Preferohet të konsumohet në
mëngjes.
44
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Salix alba L.
(Salicaceae)
MVSA188
Shelg SHQ
Kultivuar në
kopshte
Gjethet
(i tharë)
PLM Reum (qetësus
dhimbjesh)
Dekokt: Procesi i përgatitjes është i
zakonshëm, zihet përafërsisht dhjetë deri
pesëmbëdhjetë minuta, kullohet dhe
konsumohet i ftohtë.
Sempervivum tectorum L.
(Crasulaceae)
MVST376
Çuvar kuqa MAQ
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi
sensorimotorik (shqisave të
të ndëgjuarit)
Dhimbje veshi
Infuz i ftohtë: Një sasi prej dy lugësh gjelle
nga gjethet e thara dhe të bluara shtohen në ujë
të ftohtë. Infuzi nuk shtohet drejtëpërsëdrejti
por përdoret me ndihmë të fashave.
Sideritis raeseri (L.)
Bois.Heldr
(Lamiaceae)
MVSR900
Planiski çaj MAQ, SRB
Çaj mali SHQ
Cay TUR
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes: Ftohje,
bronkit dhe shqetësime të
tjera që ndërlidhen me
sistemin e frymëmarrjes
Dekokt: Përgatitja fillon ashtu që pjesët ajrore
të bimës thermohen dhe më pas prej tyre
përgatitet dekokt i zakonshëm. Preferohet që
kjo përgatitje të konsumohet një herë në ditë.
Sideritis scardica Griseb.
(Lamiaceae)
MVSS900
Planinski çaj MAQ
Çaj mali SHQ
Dag cayi TUR
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes: Ftohje,
bronkit dhe shqetësime të
tjera që ndërlidhen me
sistemin e frymëmarrjes
Dekokt: Përgatitja fillon ashtu që pjesët ajrore
të bimës thermohen dhe më pas prej tyre
përgatitet dekokt i zakonshëm. Preferohet që
kjo përgatitje të konsumohet një herë në ditë.
Sideritis montana L.
(Lamiaceae)
MVSM072
Planinski çaj MAQ
E egër
Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes: Ftohje,
bronkit dhe shqetësime të
tjera që ndërlidhen me
sistemin e frymëmarrjes
Dekokt: Përgatitja fillon ashtu që pjesët ajrore
të bimës thermohen dhe më pas prej tyre
përgatitet dekokt i zakonshëm. Preferohet që
kjo përgatitje të konsumohet një herë në ditë.
Silybum marianum (L) Gaertn
(Asteraceae)
MVSM164
Mlleçen trn MAQ
Gjemb gomari SHQ
E egër
Pjesa ajrore
(e njomë) PLM Probleme të mëlçisë
Tinkturë: Nga pjesët ajrore të bimës së njomë
përgatitet tinkturë e zakonshme. Duhet pasur
parasysh të lihet të qëndrojë pesë javë në hije.
Syringa vulgaris L.
(Oleaceae)
MVSV138
Jorgovan SHQ
Kultivuar në
kopshte
Lulja
(e njomë)
PLM Sistemi nervor
Ҫlodhje Dekokt: Lulja e njomë zihet për njëzet minuta.
Sorbus aucuparia L.
(Rosaceae) Jarebika
MAQ E egër
Fruti
(i njomë)
PLM Sistemi i tretjes
Përdoret për të nxitur të Fruti konsumohet i njomë.
45
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
MVSA207 ngrënit
Spinacia oleracea L.
(Amaranthaceae)
MVSA431
Spinaq MAQ, SRB
Spinaq SHQ
Ispanak TUR
Kultivuar në
kopshte
Gjethi
(i njomë,e
tharë)
PLM Sistemi i imunitetit
Përdoret për të përmirësuar
imunitetin në përgjithësi
Fruti konsumohet i njomë ose i tharë.
Tanacetum vulgare L.
(Asteraceae)
MVTV506
Vratica MAQ, SRB
Karajpel SHQ
E egër
Lulja
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Bronkit
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës
dhjetë deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes
ena të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes
pason ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet brenda një periudhe
dy javore.
Taraxacum officinale F.H.
Wigg.
(Asteraceae)
MVTO540
Maslaçak MAQ, SRB
Luleshurdha SHQ
E egër
Lulja
(e tharë)
PLM Sistemi urinar
Përdoret për të shkrirë
gurët në veshka
Infuzion: Disa lule të thara të përziera me
qumësht të ftohtë shtohen në ujë të nxehtë.
Kjo përgatitje konsumohet e freskët ose e
kombinuar me mjaltë.
Teucrium chamaedrys L.
(Lamiaceae)
MVTC377
Crveno podabiçe MAQ
Arrsi SHQ
E egër
Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i tretjes
Përdoret për të përmirësuar
punën e zorrëve
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës
dhjetë deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes
ena të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes
pason ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet brenda një periudhe
dy javore.
Teucrium montanum L.
(Lamiaceae)
MVTM516
Bello podabiçe MAQ
Çaj mali SHQ
E egër
Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Kollitje
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës pesë
deri dhjetë minutëshe të zierjes ena të jetë e
mbuluar. Pas procesit të zierjes pason ftohja,
të kulluarit i përgatesës përderisa preferohet të
konsumohet brenda një periudhe dy javore.
46
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Teucrium polium L.
(Lamiaceae)
MVTP296
Belo podabiçe MAQ
Bar majasili SHQ
E egër
Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i tretjes
Diarre, dhimbje barku
PLM Sistemi endokrin
Diabet (sëmundja e
sheqerit)
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës pesë
deri dhjetë minutëshe të zierjes ena të jetë e
mbuluar. Pas procesit të zierjes pason ftohja,
të kulluarit i përgatesës përderisa preferohet të
konsumohet brenda një periudhe dy javore.
Thymus serpyllum L.
(Lamiaceae)
MVTS900
Majçina dushica MAQ,
SRB
Lisra SHQ
Kekik TUR
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Kollitje, bronkit,
tuberkuloz
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës pesë
deri dhjetë minutëshe të zierjes ena të jetë e
mbuluar. Pas procesit të zierjes pason ftohja,
të kulluarit i përgatesës përderisa preferohet të
konsumohet brenda një periudhe dy javore.
Tilia cordata Mill.
(Malvaceae)
MVTC782
Lipa MAQ, SRB
Bliri SHQ
Ihlamur TUR
E egër
Lulja,
Ghethi
(i/e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Përdoret për të trajtuar
shqetësimet e sistemit të
frymëmarrjes në përgjithësi
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e luleve
dhe gjetheve të bimës së tharë, duke pasur
parasysh të përdoret enë qeramike dhe gjatë
kohës pesë deri dhjetë minutëshe të zierjes ena
të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes pason
ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet brenda një periudhe
dy javore.
Tussilago farfara L.
(Asteraceae)
MVTF184
Podbel MAQ
Thundërmushk SHQ
E egër
Lulja
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Kundër ftohjes
Dekokt: Një sasi grushti nga lulet e kësaj bime
duhet të zihet rreth dhjetë deri në
pesëmbëdhjetë minuta.
Urtica dioica L.
(Urticaceae)
MVUD900
Kopriva MAQ, SRB
Hithra SHQ
Isirgan otu TUR
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi urinar
Shqetësime me prostatën
PLM Sistemi lëkuror
-Kundër humbjes së
flokëve
PLM Reum
Infuzion: Një sasi e dy-tre grushtave me
hithra të thara shtohet në ujë të nxehtë.
47
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Vaccinium myrtillus L.
(Ericaceae)
MVVM900
Borovinka MAQ
Borovnica SHQ, SRB
Yaban mersini TUR
E egër Fruti
(i njomë)
PLM Sistemi i qarkullimit
të gjakut
Përdoret kundër presionit
të ulët të gjakut
Kombinohet me verë të kuqe.
Valeriana officinalis L.
(Capriofoliaceae)
MVVA133
Valerianë SHQ
Valerijana MAQ
E egër
Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi i qarkullimit
të gjakut: Kundër shtypjes
së lartë të gjakut
PLM Sistemi i
frymëmarrjes: Kundër
asmës
Dekokt: Procesi i përgatitjes është i
zakonshëm, zihet përafërsisht dhjetë minuta,
kullohet dhe konsumohet i ftohtë.
Verbascum thapsus L.
(Schropulariaceae)
MVVT552
Divizma MAQ, SRB
Lluçnik MAQ
Divizma SRB
E egër Lulja
(e tharë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes
Kundër kollitjes
Dekokt: Në përgatitjen e këtij dekokti përdoret
lulja e tharë. Zierja është e zakonshme, dhjetë
minuta në enë qeramike, duke u pasuar nga të
kulluarit e saj. Pas përgatitjes, duhet të
konsumohet dy herë në ditë në kohëzgjatje
prej shtatë ditësh.
Verbena officinalis L.
(Verbenaceae)
MVVO387
Verbena MAQ
Verbena SRB
Vërben SHQ
E egër Pjesa ajrore
(e tharë)
PLM Sistemi urinar
Largimin e gurëve nga
veshka
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e pjesëve
ajrore të bimës së tharë, duke pasur parasysh
të përdoret enë qeramike dhe gjatë kohës
dhjetë deri pesëmbëdhjetë minutëshe të zierjes
ena të jetë e mbuluar. Pas procesit të zierjes
pason ftohja, të kulluarit i përgatesës përderisa
preferohet të konsumohet dy herë në dytë
brenda një jave.
Viola tricolor L.
(Violaceae)
MVVT290
Maçejka MAQ
Viola SHQ
E egër
Rrënja
(e tharë)
PLM Sistemi urinar
Rregullon urinimin
Dekokt: Procesi fillon me atë që rrënja duhet
të bluhet dhe të vendoset në enë të mbuluar në
të cilën duhet të qëndroj njëzet deri tridhjetë
minuta.
48
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore.
KLASIFIKIMI
BOTANIK/FAMILJA DHE
KODI I MOSTRËS
ETNO -
TAKSONOMIA
VENDORE
GJENDJA PJESË NË
PËRDORIM PËRDORIMI NË VEND
METODAT E PËRGATITJES DHE
ADMINISTRIMIT
Zea mays L.
(Poaceae)
MVZM118
Gërtok SHQ
Kultivuar në
kopshte;
në bujqësi
Mëndafshi i
misrit
(i tharë)
PLM Probleme të mëlçisë
Hipertermi
Dekokt: Fijet e mëndafshta të kallirit të misrit
zihen në enë të mbuluar rreth dy deri tre
minuta. Pas kësaj lihet të ftohet, kullohet dhe
dekokti konsumohet brenda tre ditëve.
Zingiber officinale Roscoe.
(Zingiberaceae)
MVZO900
Xhinxher MAQ, SRB
Xhumbur SRB
Xhinxher SHQ
E egër
Kultivuar në
kopshte
Zhardhoku
(i njomë)
PLM Sistemi i
frymëmarrjes: Kundër
kollitjes, ftohjes, gripit,
bronhitit
PLM Sistemi i qarkullimit
të gjakut: Ndihmon
qarkullimin e gjakut
Dekokt: Përgatitja fillon me zierjen e
zhardhokut të njomë në enë qeramike të
mbuluar. Zierja duhet të zgjasë dhjetë deri në
njëzet minuta. Pas procesit të zierjes pason
ftohja, ndërsa rekomandimet rreth konsumimit
sillen në periudhë një javore.
MAQ= Maqedonisht; SHQ=Shqip; TUR=Turqisht; SRB= Serbisht; PLM=Përdorimi mjekësor vendas.
49
3.2.5 Përceptimet dhe kërcënimet e bimëve
Çështjet kryesore të identifikuara në lidhje me bimët mjekësore, sipas banorëve vendas,
shfaqen kryesisht për shkak të:
o mundësive të reja që ofron tregu kombëtar dhe ai ndërkombëtar,
o grumbullimi (vjelja) i parakohshëm dhe i paqëndrueshëm,
o tjetërsimi i ekosistemeve,
o përhapja e llojeve pushtuese (invazive),
o burimeve financiare të papërshtatshme brenda familjes,
o migrimi stinor dhe ai afatgjatë.
Çështje të tjera përfshinin ndryshimet kulturore, mungesën e vëmendjes ndaj produkteve
mjekësore vendore, pranisë së produkteve të gatshme si dhe probleme të tjera që ndërlidhën
me koleksionuesit e rinj të bimëve mjekësore. Megjithatë, në parim si kërcënim parësor u vu
re papunësia, dhe në përgjithësi zhvillimi ekonomik i rajoneve planore.
3.2.6 Ruajtja dhe menaxhimi i bimëve mjekësore
Me qëllim që të caktohet statusi i ruajtjes së bimëve mjekësore është përdorur metoda e
vlerësimit të ruajtjes dhe planifikimit të menaxhimit sipas Mahunnah et al. (2012), me anë të
së cilës i jepet përparësi për ruajtje listës së llojeve të cituara. Llojet me përparësi janë vënë re
duke përdorur kriteret e përparsisë. Kjo është e dukshme në tabelën 2-6, në të cilën tregohen
praktikat tradicionale (p.sh. pjesa e përdorur, endemizmi) dhe treguesi i vlerës sipas IUCN
(IUCN). Të gjitha kriteret kanë marrë rezultat midis 1 dhe 0, në varësi të faktit nëse kriteret
kishin një ndikim më të rreptë në llojet bimore ose jo (Otieno, 2011). Të gjitha rezultatet e
secilit kriter janë shtuar në tabelën 2-7, për të dhënë renditjen e përparsive të vlerësimit të
ruajtjes.
Tabela 2-6. Shënimi i kritereve të përparësisë.
Kriteri PO JO
Pamjaftueshmëria (mungesa gjatë dekadave të fundit) e mbështetur te
kriteret: A-Reduktimi i sasisë (zona apo përhapje), A1-Rënia gjatë 50
viteve të fundit të Kriteri të Listës së Kuqe të Vendbanimeve sipas
Keith et al.(2013).
1 0
Endemizmi. 1 0
Shpërndarja e gjerë. 0 1
Eksporti. 1 0
Kërkesa vendore. 1 0
Shpeshtia e përdorimit. 1 0
Ҫmimi i lartë. 1 0
Pjesë që përdoren janë rrënja dhe lëvorja. 1 0
Përdorime të tjera. 1 0
Konsultim me ekspertë (vlerësues) të përfshirë në përgatitjen e Listës
së kuqe (IUCN) nën projektin GEF/UN Environment STAR5.
0 1
50
Tabela 2-7. Vlerësimi i Ruajtjes dhe Planifikimi i Menaxhimit (M-RP1-7=Maqedoni e Veriut, Rajoni Planor 1 deri në 7)
Lloji bimor Përhapja Shpeshtia
e citimit
Kriteret e përparsisë
Ren
dit
ja
Ruaj
tja
Endem
ike
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Achillea milefolium L. MV-RP1-7 900 0 0 1 1 1 1 1 0 1 0 6 VU -
Adonis vernalis L. MV-RP1-7 136 1 0 0 1 0 0 0 0 1 0 3 DD CITES II
Aesculus hippocastanum L. MV-RP1-7 178 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 2 VU
Agrimonia eupatoria L. MV-RP1-7 163 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 VU
Allium cepa L. MV-RP1-7 816 0 0 0 0 1 1 0 1 0 0 3 NT
Allium sativum L. MV-RP1-7 823 0 0 0 0 1 1 0 1 0 0 3 NT
Althaea officinalis L. MV-RP1-7 642 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 9 EN
Althaea hirsuta L. MV-RP1-7 251 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 9 LC
Alchemilla vulgaris L. MV-RP1-7 92 1 0 0 1 1 0 1 0 0 0 4 LC
Amygdalus communis (Mill.)D.A.Webb MV-RP1-7 219 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT
Arctostaphylos uva-ursi L. Spreng. MV-RP1-7 783 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 9 EN
Arctium lappa L. MV-RP1-7 102 0 0 0 0 0 1 0 1 0 0 2 NT
Arisaema erubescens (Wall) Schott MV-RP1-7 144 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 2 NT
Aronia melanocarpa Michx MV-RP1-7 506 0 0 1 1 0 0 1 0 0 0 3 NT
Artemisia absinthium L. MV-RP1-7 788 0 0 1 1 1 1 0 0 1 0 5 NT
Arum maculatum L. MV-RP1-7 368 1 0 0 1 1 1 0 0 1 0 5 NT
Asparagus acutifolius L. MV-RP1-7 96 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 NT
Atropa belladona L. MV-RP1-7 44 1 1 0 1 1 0 0 1 1 0 6 LC
Avena sativa L. MV-RP1-7 117 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 2 NT
Bellis perennis L. MV-RP1-7 642 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 1 NT
Buglossoides purpurocaeruleum L. MV-RPJP 16 1 0 0 1 1 1 1 0 1 1 7 LC
Borago officinalis L. MV-RP1-7 22 1 0 0 1 1 1 0 0 0 0 4 NT
Capsella bursa pastoris (L).Medik MV-RP1-7 439 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 2 NT
Calendula officinalis L. MV-RP1-7 672 0 0 0 0 1 1 1 1 1 1 6 NT
Centaurium erythraea Rafin. MV-RP1-7 764 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 8 LC
Chamomilla recutita L. MV-RP1-7 900 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT
Chelidonium majus L. MV-RP1-7 527 0 0 0 0 1 1 1 1 1 0 5 VU
Cichorium intybus L. MV-RP1-7 487 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT
51
Tabela 2-7. Vlerësimi i Ruajtjes dhe Planifikimi i Menaxhimit (M-RP1-7=Maqedoni e Veriut, Rajoni Planor 1 deri në 7)
Lloji bimor Përhapja Shpeshtia
e citimit Kriteret e përparsisë R en d
i
tj a R ua
jtj
a E n de
m ik e
Cicer arietinum L. MV-RP1-7 218 0 0 0 0 1 1 0 0 1 1 4 LC
Citrullus lanatus (Thunb) MV-RP1-7 62 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT
Cornus mas L. MV-RP1-7 629 0 0 1 1 1 1 1 0 1 0 6 NT
Crataegus monogyna Jacq. MV-RP1-7 640 0 0 1 1 1 0 0 1 0 0 4 NT
Cucurbita pepo L. MV-RP1-7 208 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 2 NT
Cydonia oblonga Mill. MV-RP1-7 318 1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 5 LC
Cynodon dactylon Pers. MV-RP1-7 26 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 NT
Daucus carota L. MV-RP1-7 703 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT
Diospyros lotus L. MV-RP1-7 125 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 2 NT
Diospyros virginiana L. MV-RP1-7 168 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 2 NT
Digitalis grandiflora L. MV-RP1-7 191 1 0 0 0 1 1 0 0 1 0 4 NT
Equisetum arvense L. MV-RP1-7 266 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 NT
Foeniculum officinale Moench MV-RP1-7 42 0 0 0 0 1 0 0 1 0 0 2 NT
Ficus carica L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 0 0 1 0 4 NT
Galium mollugo L. MV-RP1-7 337 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 VU
Galium verum L. MV-RP1-7 334 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 VU
Gentiana lutea L. MV-RP1-7 771 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 9 EN D5
Helianthus annuus L. MV-RP1-7 315 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 2
Helichrysum arenarium (L). Moench MV-RP1-7 406 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 2 NT
Helichrysum plicatium (L). Moench MV-RP1-7 449 0 0 0 1 0 0 1 0 0 0 2 VU
Hordeum vulgare L. MV-RP1-7 271 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT
Humulus lupulus L. MV-RP1-7 82 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 VU
Hypericum perforatumL. MV-RP1-7 900 0 0 1 1 1 1 0 0 1 1 6 LC
Hyssopus officinalis L. MV-RP1-7 542 1 0 0 0 1 1 0 0 1 0 4 VU
Juglans regia L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 1 1 1 0 6 NT
Juniperus communis L. MV-RP1-7 800 0 0 0 1 1 1 1 0 1 0 5 VU
Lavandula officinalis Mill. MV-RP1-7 286 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT
Lagenaria vulgaris L. MV-RP1-7 18 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 2 VU
Leonurus cardiaca L. MV-RP1-7 93 1 0 0 0 1 1 0 0 1 1 5 LC
Linum usitatissimum L. MV-RP1-7 43 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT
Malus pumila Mill. MV-RP1-7 796 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0 3 VU
52
Tabela 2-7. Vlerësimi i Ruajtjes dhe Planifikimi i Menaxhimit (M-RP1-7=Maqedoni e Veriut, Rajoni Planor 1 deri në 7)
Lloji bimor Përhapja Shpeshtia
e citimit Kriteret e përparsisë R en d
i
tj a R ua
jtj
a E n de
m ik e
Malus sylvestris Miller. MV-RP1-7 796 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0 3 VU
Malva sylvestris Miller MV-RP1-7 700 1 0 0 0 1 1 1 0 1 0 5 NT
Melissa officinalis L. MV-RP1-7 189 1 0 0 0 1 1 0 0 0 0 3 VU
Mentha longifolia (L). Huds MV-RP1-7 563 0 0 1 1 1 1 0 0 1 0 5 VU
Mentha piperita L. MV-RP1-7 900 0 0 1 1 1 0 0 0 1 0 4 VU
Melilotus officinalis L. (Pall) MV-RP1-7 158 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 2 NT
Mespilus germanica L. MV-RP1-7 681 0 0 0 1 1 0 0 1 0 0 3 NT
Morus alba L. MV-RP1-7 900 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 4 NT
Morus nigra L. MV-RP1-7 900 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 NT
Nicotiana tabacum L. MV-RP1-7 235 0 0 0 1 1 0 1 1 0 1 5 NT
Ocimum basilicum L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 0 0 1 0 4 NT
Onopordum acanthium L. MV-RP1-7 400 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 2 NT
Orchis spp. MV-RP1-7 900 1 1 0 1 1 1 1 1 1 1 9 LC CITES II
Paliurus spina-christi Mill. MV-RP1-7 294 0 0 0 0 1 1 1 0 1 0 4 NT
Papaver rhoeas L. MV-RP1-7 900 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT
Petroselinum crispum (Mill) Nyman &
A.W.Hill MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 0 1 1 0 5 NT
Phaseolus vulgaris L. MV-RP1-7 377 0 0 0 1 0 1 1 0 0 0 3 NT
Pistacia terebinthus L. MV-RP1-7 127 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 2 NT
Plantago lanceolata L. MV-RP1-7 700 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT
Plantago major L. MV-RP1-7 700 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 VU
Polygonum aviculare L. MV-RP1-7 42 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 2 NT
Poncirus trifoliate (L).Raf. MV-RP1-7 36 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 1 NT
Primula veris L. MV-RP1-7 300 0 1 0 1 1 1 1 0 1 0 6 LC
Prunus armeniaca L. MV-RP1-7 900 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0 3 NT
Prunus avium L. MV-RP1-7 630 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 2 NT
Prunus cerasifera Ehrh MV-RP1-7 900 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 2 NT
P. domestica subsp. insititia (L.) C.K.Schneid MV-RP1-7 900 0 0 1 0 1 0 0 0 0 0 2 NT
Prunus persica L. MV-RP1-7 487 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 2 NT
Prunus prostrata Labill. MV-RP1-7 125 0 0 0 0 1 0 0 1 1 0 3 NT
Phytolacca armeniaca L. MV-RP1-7 52 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 NT
53
Tabela 2-7. Vlerësimi i Ruajtjes dhe Planifikimi i Menaxhimit (M-RP1-7=Maqedoni e Veriut, Rajoni Planor 1 deri në 7)
Lloji bimor Përhapja Shpeshtia
e citimit Kriteret e përparsisë R en d
i
tj a R ua
jtj
a E n de
m ik e
Potentilla erecta (L.) Rauschel. MV-RP1-7 272 0 0 0 1 1 0 1 0 0 0 3 NT
Pyrus amygdaliformis Vill. MV-RP1-7 860 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 3 NT
Pyrus communis L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 3 NT
Ramonda serbica Pancic MV-RP1-7 48 1 1 0 1 0 0 1 0 1 1 6 CE 92/43/EE
C (IV)
Robinia pseudoacacia L. MV-RP1-7 539 0 0 0 0 0 1 0 0 1 0 2 VU
Rosa canina L. MV-RP1-7 900 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT
Rosmarinus officinalis L. MV-RP1-7 448 0 0 0 1 1 0 0 0 1 0 3 NT
Rubus caesius L. MV-RP1-7 373 0 0 0 1 1 1 0 0 1 0 4 VU
Rubus fruticosus agg. L. MV-RP1-7 421 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 3 VU
Rubus idaeus L. MV-RP1-7 560 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 3 NT
Rumex acetosa L. MV-RP1-7 716 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT
Salvia officinalis L. MV-RP1-7 315 1 0 0 1 1 1 1 0 1 0 6 LC
Sambucus nigra L. MV-RP1-7 744 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT
Satureja hortensis L. MV-RP1-7 133 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 VU
Salix alba L. MV-RP1-7 188 0 0 0 0 1 0 0 1 1 0 3 VU
Sempervivum tectorum L. MV-RP1-7 376 0 0 0 0 1 1 1 0 0 1 4 VU
Sideritis raeseri (L.) Bois.Heldr MV-RP1-7 900 1 1 0 0 1 1 1 0 1 1 7 LC
Sideritis scardica Griseb. MV-RP1-7 900 1 1 0 1 1 1 1 0 1 1 8 EN
Sideritis montana L. MV-RP1-7 72 1 1 0 0 1 1 1 0 1 1 7 LC
Silybum marianum (L) Gaertn MV-RP1-7 164 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT
Syringa vulgaris L. MV-RP1-7 138 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 2 VU
Sorbus aucuparia L. MV-RP1-7 207 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 2 VU
Spinacia oleracea L. MV-RP1-7 434 0 0 0 0 1 1 0 0 1 0 3 NT
Tanacetum vulgare L. MV-RP1-7 506 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT
Taraxacum officinale F.H. Wigg. MV-RP1-7 540 0 0 0 0 1 0 0 0 1 0 2 NT
Teucrium chamaedrys L. MV-RP1-7 377 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 5 LC
Teucrium montanum L. MV-RP1-7 516 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 5 LC
Teucrium polium L. MV-RP1-7 296 1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 5 LC
Thymus serpyllum L. MV-RP1-7 900 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 4 LC
Tilia cordata Mill. MV-RP1-7 782 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT
54
Tabela 2-7. Vlerësimi i Ruajtjes dhe Planifikimi i Menaxhimit (M-RP1-7=Maqedoni e Veriut, Rajoni Planor 1 deri në 7)
Lloji bimor Përhapja Shpeshtia
e citimit Kriteret e përparsisë R en d
i
tj a R ua
jtj
a E n de
m ik e
Tussilago farfara L. MV-RP1-7 184 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT
Urtica dioica L. MV-RP1-7 900 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 VU
Vaccinium myrtillus L. MV-RP1-7 900 0 0 1 1 1 1 1 0 1 0 6 VU
Valeriana officinalis L. MV-RP1-7 133 1 1 0 1 1 0 1 0 0 0 5 LC
Verbascum thapsus L. MV-RP1-7 552 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 VU
Verbena officinalis L. MV-RP1-7 387 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 NT
Viola tricolor L. MV-RP1-7 290 0 0 0 0 1 1 0 1 0 0 3 NT
Zea mays L. MV-RP1-7 118 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 3 NT
Zingiber officinale Roscoe. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 1 1 0 0 5 LC
VU= Vulnerabël; NT= Jo i rrezikuar; LC= Shqetësim i fundit; EN= I rrezikuar; DD= Të dhëna të pamjaftueshme; NE= I pavlerësuar; CE= I rrezikuar në
mënyrë kritike
Shpjegimi i shënimeve për kolonat në tabelën 2-7: Kolona e shpërndarjes shpjegon gamën kombëtare të shpërndarjes së llojeve bimore mjekësore.
Shkronja M qëndron për Maqedoninë e Veriut dhe numrat qëndrojnë për rajonet planore. Kolona e shpeshtisë së citimit tregon se sa shpesh një lloj
bimor mjekësor raportohet nga ana e të intervistuarve. Rezultati i renditjes tregon shumën e kritereve të përzgjedhura nga tabela 2-6. Kolona e
përparësisë tregon indeksin e vlerës së IUCN dhe praktikat tradicionale etnobotanike. Kolona e kategorisë së ruajtjes tregon se cila kategori e kërcnimit
është në kategorinë e bimëve mjekësore. Kolona e fundit (endemizmi) tregon vendin se ku është endemike.
55
Përzgjedhja e kirtereve me përparsi u mbështet në objektivitetin e intervistave. Kriteri i
pamjaftueshmërisë ose mungesës përfaqëson llojet, të cilat janë të pakta në natyrë për shkak
të mbishfrytëzimit, me qëllim të kërkesave vendore dhe mundësive për eksport. Këto lloje të
pakta po ashtu kanë prirje që të shfrytëzohen me ―shpeshti më të lartë‖ dhe të kenë ―çmim më
të lartë‖. Kjo vjen si rrjedhojë e asaj se është e vështirë për t’i gjetur në terren, kërkojnë
shumë përkushtim për t’u lokalizuar, grumbulluar dhe transportuar në zonat urbane.
Sidoqoftë, kjo mungesë ose pamjaftueshmëri, ka ardhur prej kërkesës për eksport; të njëjtat
janë grumbulluar në sasi të mëdha për shkak të kërkesave të mëdha. Mungesa bëhet shumë
kritike, sidomos për llojet, të cilat konsiderohen si ―lloje endemike‖. Ndjeshmëria e llojeve
bëhet kritike nëse ―pjesa e përdorur‖ e bimës është rrënja ose lëvorja, për shkak të rolit që ato
luajnë në disa procese fiziologjike. Nëse për llojin bimor regjistrohen edhe ―përdorime të
tjera‖ përveç atij etno-terapeutik, si përshembull dru zjarri, ndërtim, etj., ato bëhen kritikisht
të mbishfrytëzuara dhe kjo e rrit mundësinë e kërcënimit së tyre. Llojet bimore, të cilat janë të
rrezikuara, janë të mbrojtura nga rregullat, të cilat janë të përcaktuara nga institucionet e
vendit. Megjithatë, në vitin 2018 me anë të një projekti të titulluar ―STAR 5‖ dhe të
mbështetur nga GEF/UN Environment synohet që të hartohet Lista e Kuqe, sipas
kriteriumeve të IUCN, me çka përfundimisht do të jepet një vlerësim për statusin e llojeve të
kërcënuara, rrezikuara, etj.
Rezultatet e studimit tregojnë se llojet në vazhdim: Achillea milefolium, Althaea officinalis,
Althaea hirsuta, Arctostaphylos uva-ursi, Atropa belladona, Buglossoides purpurocaeruleum,
Calendula officinalis, Centaurium erythraea, Cornus mas, Gentiana lutea, Hypericum
perforatum, Juglans regia, Orchis spp., Primula veris, Ramonda serbica, Salvia officinalis,
Sideritis raeseri, Sideritis scardica, Sideritis montana, dhe Vaccinium myrtillus, veçohen
ndjeshëm kundrejt llojeve të tjera; për to duhen ndërmarrë hapa konkretë për ruajtje duke i
listuar disa në Librin e Kuq; për disa të tjera duhen hartuar plane konkrete për ripërtritje.
3.2.7 Konsensusi statistikorë
Analiza e përgjithshme e tri indekseve të përdorura te bimët mjekësore zbuloi se ekziston një
shkallë e lartë pajtueshmërie midis grupeve etnike (Tab. 3-8). Vlerat e NB (Niveli i
Besnikërisë; Frieadman et al., 1986; Alexaides, 1996) për bimët mjekësore janë si vijon: 79
llojet e raportuara nga grupi etnik maqedonas ndryshojnë nga 25% deri në 100%; 73 nga
llojet bimore të raportuara nga grupi etnik shqiptar ndryshojnë nga 36% deri në 100%; 48
bimë mjekësore të raportuara nga grupi etnik turk ndryshojnë nga 31% deri në 100%; 23
bimë mjekësore të raportuara nga grupi etnik serbë ndryshojnë nga 30% deri në 100%. Si,
mund të vërehet, nga vlerat e lartpërmendura, në përgjithësi te secili grup etnik është vënë re
vlerë e lartë e NB. Mirëpo, brenda këtyre vlerave, shumica e rasteve janë rezultat i numrit
shumë të vogël të IP (numri i informatorëve që citojnë llojin për përdorim të veçantë) dhe IU
(numrit të përgjithshëm të informatorëve të cilët e kanë përdorur emrin e bimës për çfardolloj
përdorimi). Sa për ilustrim të kësaj dukurie, në vazhdim jepet shembulli i llojit Adonis
vernalis, ku IP është 6, mirëpo edhe IU gjithashtu ka vlerën gjashtë. Prandaj, sipas formulës
NB ¼ IP=Iu 100, rezultati është shënuar si 100%; ose vlerësimi tjetër mund të jetë se ndoshta
këto vlera kaq të larta të NB mund të konsiderohen si një tregues për mundësinë e madhe të
bimës së përmendur, për t’i shëruar sëmundjet përkatëse të përmenduranë tabelën 2-5.
Vlerat e llogaritura të FKI (Faktori i Konsensusit të Informatorëve; Heinrich et al., 1998;),
për 91 bimët mjekësore të përdorura në këtë studim, për të përcaktuar homogjenitetin e
informacionit për një bimë të caktuar me qëllim të trajtimit të një sëmundje të veçantë,
ndryshojnë nga 0.00 deri në 0.55 (Tab. 2-3). Vlera më të larta të FKI u vunë re në përdorimin
56
e barnave bimore që përdoren për trajtimin e sëmundjeve që ndërlidhen me sistemin e
frymëmarrjes (0.55); sistemit nervor (0.39) dhe sistemit të tretjes (0.13).
57
Tabela 2-8. Niveli i cilësisë transmetuese dhe FRC.
EMRI SHKENCOR
INFORMATORËT ETNIKË DHE
CILËSIA TRANSMETUESE SIPAS
FRIEDMAN ET AL. (1986)
SHPESHTIA RELATIVE E CITIMIT TË
GRUPEVE ETNIKE SIPAS TARDIO &
SANTAYANA (2008)
FRC PËR
TERRITORIN E
MAQEDONISË
SË VERIUT MAQ SHQ TUR SRB MAQ SHQ TUR SRB
Achillea milefolium L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Adonis vernalis L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Aesculus hippocastanum L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11
Agrimonia eupatoria L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Allium cepa L. 93 98 86 95 1 1 1 1 1
Allium sativum L. 95 98 100 90 1 1 1 1 1
Althaea officinalis L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Althaea hirsuta L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Alchemilla vulgaris L. 100 100 - - 1 1 0 0 0.22
Amygdalus communis (Mill.)D.A.Webb - 100 100 - 0 1 1 0 0.22
Arctostaphylos Uva ursi L. Spreng. 94 98 93 81 1 1 1 1 1
Arctium lappa L. - 95 - - 0 1 0 0 0.10
Arisaema erubescens (Wall) Schott 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Aronia melanocarpa Michx 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33
Artemisia absinthium L. 87 95 95 65 1 1 1 1 1
Arum maculatum L. 88 100 - - 1 1 0 0 0.20
Asparagus acutifolius L. 95.2 - - 100 1 0 0 1 0.21
Atropa belladona L. 90 88 - 66.6 1 1 0 1 0.27
Avena sativa L. - 79.2 100 - 0 1 0 0 0.19
Bellis perennis L. 88.2 80.9 - - 1 1 0 0 0.18
Buglossoides purpurocaeruleum L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Borago officinalis L. - 54.4 - - 0 1 0 0 0.06
Capsella bursa pastoris (L).Medik 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33
Calendula officinalis L. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33
Centaurium erythraea Rafin. 69 63.6 53 63.2 1 1 1 1 0.27
Chamomilla recutita L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Chelidonium majus L. 100 100 - - 1 1 0 0 0.22
Cichorium intybus L. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33
Cicer arietinum L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11
58
Tabela 2-8. Niveli i cilësisë transmetuese dhe FRC.
EMRI SHKENCOR INFORMATORËT ETNIKË DHE
CILËSIA TRANSMETUESE SIPAS
FRIEDMAN ET AL. (1986)
SHPESHTIA RELATIVE E CITIMIT TË
GRUPEVE ETNIKE SIPAS TARDIO &
SANTAYANA (2008)
FRC PËR
TERRITORIN E
MAQEDONISË
SË VERIUT Citrullus lanatus (Thunb) - 100 - - 0 1 0 0 0.11
Cornus mas L. 85.5 75 38.1 37.2 1 1 1 1 1
Crataegus monogyna Jacq. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Cucurbita pepo L. 83.7 92 75 42.8 1 1 1 1 1
Cydonia oblonga Mill. - 100 100 - 0 1 1 0 0.22
Cynodon dactylon Pers. - 100 - - 0 1 0 0 0.11
Daucus carota L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Diospyros lotus L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Diospyros virginiana L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Digitalis grandiflora L. 100 100 - - 1 1 0 0 0.22
Equisetum arvense L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Foeniculum officinale Moench - 100 - 100 0 1 0 1 0.22
Ficus carica L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Galium mollugo L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Galium verum L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Gentiana lutea L. 100 100 - 1 1 0 1 0.22
Helianthus annuus L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Helichrysum arenarium (L). Moench 74.5 92.4 - - 1 1 0 0 0.18
Helichrysum plicatium (L). Moench 70.4 84.9 - - 1 1 0 0 0.17
Hordeum vulgare L. - 100 100 - 0 1 0 0 0.22
Humulus lupulus L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11
Hypericum perforatumL. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Hyssopus officinalis L. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33
Juglans regia L. 100 81 100 100 1 1 1 1 1
Juniperus communis L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Lavandula officinalis Mill. 83.4 96 44 37.5 1 1 1 1 1
Lagenaria vulgaris L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11
Leonurus cardiaca L. 84.9 - - - 1 0 0 0 0.09
Linum usitatissimum L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11
Malus pumila Mill. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
59
Tabela 2-8. Niveli i cilësisë transmetuese dhe FRC.
EMRI SHKENCOR INFORMATORËT ETNIKË DHE
CILËSIA TRANSMETUESE SIPAS
FRIEDMAN ET AL. (1986)
SHPESHTIA RELATIVE E CITIMIT TË
GRUPEVE ETNIKE SIPAS TARDIO &
SANTAYANA (2008)
FRC PËR
TERRITORIN E
MAQEDONISË
SË VERIUT Malus sylvestris Miller. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Malva sylvestris Miller 100 100 - - 1 1 0 0 0.22
Melissa officinalis L. 67.7 - - - 1 0 0 0 0.075
Mentha longifolia (L). Huds 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Mentha piperita L. 89.5 100 100 100 1 1 1 1 0.43
Melilotus officinalis L. (Pall) 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Mespilus germanica L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Morus alba L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Morus nigra L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Nicotiana tabacum L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11
Ocimum basilicum L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Onopordum acanthium L. 94.5 - - - 1 0 0 0 0.105
Orchis sp L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Paliurus spina-christi Mill. 80.2 - - - 1 0 0 0 0.089
Papaver rhoeas L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Petroselinum crispum (Mill) Nyman &
A.W.Hill 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Phaseolus vulgaris L. 100 100 100 - 1 1 1 0 0.33
Pistacia terebinthus L. 100 - - 100 1 0 0 1 0.22
Plantago lanceolata L. 68.3 63.9 - 55.1 1 1 0 1 0.208
Plantago major L. 70 82.1 - 1 1 0 1 0.169
Polygonum aviculare L. 59.5 - - - 1 0 0 0 0.066
Poncirus trifoliate(L).Raf. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Primula veris L. - 72 - - 0 1 0 0 0.08
Prunus armeniaca L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Prunus avium L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Prunus cerasifera Ehrh 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Prunus domestica subsp. Insititia (L.)
C.K.Schneid 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Prunus persica L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
60
Tabela 2-8. Niveli i cilësisë transmetuese dhe FRC.
EMRI SHKENCOR INFORMATORËT ETNIKË DHE
CILËSIA TRANSMETUESE SIPAS
FRIEDMAN ET AL. (1986)
SHPESHTIA RELATIVE E CITIMIT TË
GRUPEVE ETNIKE SIPAS TARDIO &
SANTAYANA (2008)
FRC PËR
TERRITORIN E
MAQEDONISË
SË VERIUT Prunus prostrata Labill. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Phytolacca armeniaca L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Potentilla erecta (L.) Rauschel. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Pyrus amygdaliformis Vill. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Pyrus communis L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Ramonda serbica Pancic 100 - - 100 1 0 0 1 0.22
Robinia pseudoacacia L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Rosa canina L. 71.5 83 72 66 1 1 1 1 1
Rosmarinus officinalis L. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33
Rubus caesius L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Rubus fruticosus agg. L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Rubus idaeus L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Rumex acetosa L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Salvia officinalis L. 65.3 - - - 1 0 0 0 0.070
Sambucus nigra L. 85.3 81.4 - 60.7 1 1 0 1 0.252
Satureja hortensis L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Salix alba L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11
Sempervivum tectorum L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Sideritis raeseri (L.) Bois.Heldr 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Sideritis scardica Griseb. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Sideritis montana L. 76.3 - - - 1 0 0 0 0.084
Silybum marianum (L) Gaertn 100 100 - - 1 1 0 0 0.22
Syringa vulgaris L. - 100 - - 0 1 0 0 0.11
Sorbus aucuparia L. 100 - - - 1 0 0 0 0.11
Spinacia oleracea L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Tanacetum vulgare L. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33
Taraxacum officinale F.H. Wigg. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33
Teucrium chamaedrys L. 100 100 - - 1 1 0 0 0.22
Teucrium montanum L. 100 100 - - 1 1 0 0 0.22
Teucrium polium L. 93.6 94.4 - - 1 1 0 0 0.208
61
Tabela 2-8. Niveli i cilësisë transmetuese dhe FRC.
EMRI SHKENCOR INFORMATORËT ETNIKË DHE
CILËSIA TRANSMETUESE SIPAS
FRIEDMAN ET AL. (1986)
SHPESHTIA RELATIVE E CITIMIT TË
GRUPEVE ETNIKE SIPAS TARDIO &
SANTAYANA (2008)
FRC PËR
TERRITORIN E
MAQEDONISË
SË VERIUT Thymus serpyllum L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Tilia cordata Mill. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Tussilago farfara L. 100 100 - - 1 1 0 0 0.22
Urtica dioica L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Vaccinium myrtillus L. 100 100 100 100 1 1 1 1 1
Valeriana officinalis L. 92 91.4 - - 1 1 0 0 0.203
Verbascum thapsus L. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33
Verbena officinalis L. 100 100 - 100 1 1 0 1 0.33
Viola tricolor L. 100 100 - - 1 1 0 0 0.22
Zea mays L. - 88.9 - - 0 1 0 0 0.098
Zingiber officinale Roscoe. 64 54.6 38 51 1 1 1 1 1
62
Rëndësia vendore e secilit lloj e llogaritur si Frekuencë Relative e Citimit (FRC; Tardio &
Santayana, 2008; ndryshon nga 0.40 deri në 1 (Tab. 2-8). Nga analiza e rezultateve në këtë
studim nuk pati asnjë vlerë zero. Përveç rëndësisë mjekësore, pjesa dërmuese e informatorëve
në fokus grup diskutimet kanë përmendur se bima e njëjtë është e dobishme edhe në
kategoritë e tjera (p.sh. material ndërtimi, dru zjarri, vegla druri, ushqim, etj.). Nga këto
raportime vërehet përdorimi i 46 llojeve gjithsej si bimë mjekësore.
3.3 Kategoria e bimëve ushqyese
Nga të dhënat e intervistave të analizuara ballë për ballë dhe diskutimet në grup me fermerët,
gjatë periudhës janar 2013 deri mars 2016, u vunë re gjithsej 97 lloje me vlera ushqyese, të
cilat u përkasin 23 familjeve, si dhe 159 përdorimeve (Tab.2-9). Informacioni kryesor për
këtë kategori bimësh është dhënë në tabelën 3-10 në mënyrë alfabetike dhe përfshin të dhënat
në vazhdim: emrin shkencor, emrat vendor (100 në maqedonisht, 70 në shqip, 33 në turqisht
dhe 46 në serbisht), statusin vendor të disponueshmërisë dhe modelet e përdorimit të bimëve
(ushqim, pije dhe startues të tharmit). Përveç familjeve kryesore: Rosaceae (22 lloje),
Lamiaceae (11 lloje), Asteraceae (11 lloje), dhe Moraceae (3 lloje), familjet e tjera të
rëndësishme janë Poaceae, Apiaceae, Ebenaceae të përfaqësuara me të paktën dy lloje, si dhe
20 familje, të tjera të cilat përfaqësohen vetëm me nga një lloj secila. Si mund të vërehet në
tabelën 2-9, familjet me numër më të madh të llojeve njëkohësisht kanë edhe vlera më të larta
të VRF me përjashtim të familjes Moraceae ku VRF ka vlerë 3.0.
Tabela 2-9. Vlera e përdorimit të familjes te bimët ushqyese.
Familja Nr
Vlera e përdorimit të
familjes Familja Nr
Vlera e përdorimit të
familjes
FC N VRF= FC N VRF=
Adoxaceae 1 409 900 0.45 Amaranthaceae 1 48 900 0.05
Amaryllidaceae 3 657 900 0.73 Apiaceae 5 1185 900 1.31
Araceae 1 197 900 0.21 Asteraceae 11 3601 900 4.0
Boraginaceae 2 388 900 0.43 Brassicaceae 1 271 900 0.30
Betulaceae 1 730 900 0.81 Caryophyllaceae 1 62 900 0.06
Cornaceae 1 900 900 1 Crassulaceae 3 165 900 0.18
Cucurbitaceae 1 732 900 0.81 Droseraceae 1 76 900 0.08
Ericaceae 3 1333 900 1.48 Fabaceae 2 518 900 0.57
Fagaceae 1 800 900 0.88 Gentianaceae 1 585 900 0.65
Geraniaceae 1 103 900 0.11 Juglandaceae 1 900 900 1
Lamiaceae 11 3098 900 3.44 Malvaceae 1 479 900 0.53
Moraceae 3 2700 900 3.0 Nymphaceae 1 7 900 0.007
Oleaceae 2 18 900 0.02 Onagraceae 1 42 900 0.04
Orchidaceae 3 990 900 1 Oxalidaceae 1 456 900 0.50
Pistaciaceae 1 163 900 0.18 Polygoniaceae 4 1080 900 1.2
Primulaceae 2 638 900 0.70 Rhamnaceae 1 152 900 0.16
Rosaceae 22 9363 900 10.4 Urticaceae 1 873 900 0.97
Cupressaceae 1 800 900 0.88
63
3.3.1 Habitati i bimëve ushqyese dhe qëndrueshmëria ekologjike
Parë nga perspektiva e qëndrueshmërisë ekologjike, kur informatorët dhe fermerët vendas u
pyetën se nga ku saktësisht i sigurojnë bimët ushqyese, u morën këto lloje përgjigjesh si në
vazhdim:
a) Pjesa më e madhe sigurohen drejtpërsëdrejti nga natyra si formë e egër (41%);
b) Pjesa tjetër sigurohen nga kopshtet shtëpiake (37%),
c) Vetëm 20% nga bujqësia,
ç) Vetëm 2% nga forma gjysmë të kultivuara.
Ky raport i përgjigjeve mund të konsiderohet si një pasqyrë reale e mbishfrytëzimit të
pasurive të egra natyrore dhe njëkohësisht edhe mungesë e nismave dhe projekteve për
kultivimin e tyre. Poashtu, u vu re se përveç rëndësisë dhe përdorimit ushqyes, pjesa
dërmuese e informatorëve pohuan se bimët e kësaj kategorie përdoren edhe për qëllime të
tjera (një pjesë për probleme shëndetësore dhe një pjesë tjetër si bimë të kulturës materiale).
Kjo ndoshta e bën edhe më të qartë shpeshtinë e kërkesës mbi këto pasuri, si dhe vë në
pikëpyetje shfrytëzimin e qëndrueshëm, gjë që kërkon analizë të mëtejshme. Mes pjesëve të
ndryshme të bimëve në këtë kategori (Fig.3-6) u vu re se përdorimi i fryteve, kryesisht nga
drurët dhe shkurret e ngrënshme është forma më e zakonshme e shfrytëzimit të bimëve
ushqyese, dhe si të tilla u paraprijnë formave të tjera.
Figura 3-6. Përqindja e habitatit dhe pjesëve të përdorura te kategoria e bimëve ushqyese.
3.3.2 Modelet e konsumit
Nga aspekti i modelit të konsumimit në të gjithë rajonet planore të Maqedonisë së Veriut u vu
re një larmi në përzgjedhjet e mënyrave të konsumimit të bimëve ushqyese. Si mund të
vërehet në figurën 3-7, pjesa më e madhe e bimëve ushqyese konsumohen të gatuara
(zakonisht erëzat) dhe të freskëta. Në rastin e konsumimit të bimëve ushqyese të freskëta
theksohet vetëm larja e mirë me ujë. Ndërsa, në kategorinë e dytë raportohen metoda më të
ndërlikuara (zakonisht përgatitja e pijeve fermentuese, likereve dhe disa çajrave). Nga ana
tjetër, të gjitha llojet e kategorisë së tretë gjejnë zbatim të njëjtë të përdorimit, si startues buke
apo tharmi.
52%
20%
9%
7%
5% 4% 3%
Frytet
Gjethet
Pjesët ajrore
Lulet
Rrënja
Farat
Kërcelli
79%
21%
Drurë Shkurre
64
Figura 3-7. Mënyrat (modelet) e konsumimit të bimëve ushqyese.
3.3.3 Gjendja e bimëve të egra të ngrënshme
Pjesa dërmuese e bimëve të egra ushqyese të raportuara në studim nga ana e vetë banorëve
vendas konsiderohen të rralla (afërsisht 61%) (Fig. 3-8). Këto konsiderata gjithmonë sipas
tyre u referohen fillimisht faktorëve natyrorë dhe më pas edhe presionit të njeriut që ushtrohet
mbi këto pasuri. Megjithatë, konsideratat e banorëve mbi çështjen e gjendjes shkojnë edhe
përtej dy faktorëve të dhënë. Është mbresëlënëse njohja e pasurive natyrore nga ana e
vendasve në rastet kur theksohet se edhe ndryshimet stinore, ndryshimet klimatike dhe
kushtet e përgjithshme ekologjike kanë ndikimin e tyre në sasinë e këtyre bimëve. Mirëpo,
këto lloj konsideratash të ndërlidhura me degradimin e vazhdueshëm të habitateve natyrore
dhe mbishfrytëzimin e pasurive të egra pasqyrojnë qartazi nismat e pakta, mungesën e
strategjive dhe dështimin e institucioneve të vendit.
Figura 3-8. Gjendja sasiore e bimëve ushqyese sipas informatorëve vendas
61%
13%
26%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
Të rralla Nivel i ndërmjetëm Të zakonshme
65
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
KL
AS
IFIK
IMI
BO
TA
NIK
,DH
E K
OD
I
ET
NO
TA
KS
ON
OM
IA
(EM
RA
T V
EN
DA
S)
PJ
ES
Ë T
Ë P
ËR
DO
RU
RA
KATEGORIA I: [USHQYESE] KATEGORIA II: [PIJE]
KA
TE
GO
RIA
III
:
[ST
AR
TU
ES
BU
KE
DH
E K
OS
I]
A) TË NJOMA B) TË GATUARA
TË
FE
RM
EN
TU
AR
A/
TU
RS
HI
PIJ
E T
Ë
FE
RM
EN
TU
AR
A
ÇA
JRA
(DE
KO
KT
E)
TIN
KT
UR
A
INF
UZ
E
PIJ
E
AL
KO
OL
IKE
Mez
e
Sal
latë
Erë
za
Të
zier
a
Të
sku
qu
ra
(fër
gu
ara)
Pje
ku
ra
Të
pje
ku
ra
der
i n
ë d
jeg
ie
Ach
ille
a m
ille
foli
um
MV
AM
510
Bis
hta
mit
h;
Bar
i p
ezm
itS
HQ
Mes
eçin
ka,
Ajd
uch
ka
trev
aMA
Q,
Haj
duck
a tr
ava
SR
B
Pje
sët
ajro
re,
Gje
thet
⃝ ⃝
Dy-tre gjethe të
reja, të
njoma, shtohen në
gjatë zierjes
së
ushqimeve
të
ndryshme.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Ag
rim
on
ia
eup
ato
ria
MV
AE
082
Pet
rov
ecM
AQ
Gje
thet
⃝ ⃝ ⃝
Përdoren
gjethet e
bimës, në mënyrë që
shtohen në ushqim gjatë
zierjes së tij.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Alc
hem
illa
alp
estr
is
MV
AA
01
8
Pla
nin
sko
vir
aceM
AQ
Gje
thet
⃝
Gjen përdorim
duke e
kombinuar me patate të
ziera dhe
oriz
⃝
Përdoren gjethet e
bimës, në
mënyrë që shtohen në
ushqim gjatë
zierjes së tij.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Nga kjo bimë
zgjedhen disa
gjethe të reja, të njoma, të
cilave më pas
u shtohet sheqer. Për t’u
fermentuar
duhet të pritet disa ditë.
Dekokt: Procesi i
përgatitjes është i zakonshëm, zihet
përafërsisht
dhjetë deri pesëmbëdhjetë
minuta, kullohet
dhe konsumohet dy herë në ditë
brenda një jave.
Gjethet e
maceruara shtohen në
një sasi
shumë të vogël të
alkoolit.
Kësaj përgatese
në fund i
shtohet sheqer.
⃝
66
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Alc
hem
illa
vu
lga
ris
MV
AV
04
8
Vrt
ukaM
AQ,
Alç
imil
ë S
HQ
Gje
thet
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Gjethet zihen
dhe gjatë zierjes u
shtohet
sheqer. Përgatesa
mbahet në
kavanoz dhe
duhet të
qëndrojë në
vend të ndritshëm për
dyzet ditë.
Dekokt: Procesi i
përgatitjes është i zakonshëm, zihet
përafërsisht
dhjetë deri pesëmbëdhjetë
minuta, kullohet
dhe konsumohet
dy herë në ditë
brenda një jave.
Gjethet e
maceruara
shtohen në një sasi
shumë të
vogël të alkoolit.
Kësaj
përgatese në fund i
shtohet
sheqer.
⃝
All
ium
sco
rod
op
rasu
m
MV
AS
11
1
Zm
ijin
luk
M,S
Gje
thet
Konsumohe
n gjethet e vjetra (jo të
reja), të
papërpunua
ra.
Gjen përdorim
duke e
kombinuar me patate të
ziera dhe
oriz.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
All
ium
urs
inu
m
MV
AU
62
3
Div
luk
M
Mec
kin
lu
kM
,S
E t
ërë
bim
a
Konsumohet e njomë.
Gjen
përdorim duke e
kombinuar
me patate të ziera dhe
oriz.
Bima e
bluar përzihet me
gjalpë dhe
shtohet në gjellëra
për ta
përmirësuar aromën e
tyre.
Përdoren
gjethet e bimës, në
mënyrë që
shtohen në ushqim gjatë
zierjes së tij.
Fërgohen me gjalpë.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Art
emis
ia a
bsi
nth
ium
MV
AA
46
2
Pel
inM
AQ
, S
HQ
, T
UR
, S
RB
Gje
thet
⃝ ⃝
Gjethet
shtohen në shumë
gjellëra.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Procesi i
përgatitjes është i zakonshëm, zihet
përafërsisht
dhjetë deri pesëmbëdhjetë
minuta, kullohet
dhe konsumohet dy herë në ditë
brenda një jave.
⃝ ⃝
67
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Aru
m m
acu
latu
m
MV
AM
197
Zm
ijsk
o g
rozj
e MA
Q
Gër
tok
e g
jarp
nit
SH
Q
Rrë
nja
Konsumohe
t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Pjesa
ajrore e bimës zihet si
zëvendësim i
salepit (Orchis sp.), ndërsa rrënja
konsumohet e
njomë.
⃝ ⃝
Bel
lis
per
ennis
MV
BP
538
Par
ice M
AQ
Lu
le b
ukeS
HQ
Lu
lja
⃝
Disa lule të njoma
shtohen në
sallatë.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Infusion: Rekomandohet të
përgatitet me ujë
të nxehtë, ndërkohë që ena
duhet të jetë e
mbuluar.
⃝ ⃝
Bet
a v
ulg
ari
s
MV
BV
48
Bli
tvic
kaS
Gje
thet
⃝ ⃝ ⃝
Zierja e gjetheve
zgjat gjysmë
ore.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Ca
rum
ca
rvi
MV
CC
139
Div
ku
min
M
Lu
lja
Far
at
Disa lule të njoma dhe
farat
shtohen në sallatë.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Farat
macerohen
dhe shtohen në miell
thekri, pastaj
bëhet zierja me ujë.
Cap
sell
a b
urs
a
pa
sto
ris
MV
CB
271
Ov
cars
ka
torb
ick
a
MA
Q
Sh
trap
ërS
HQ
Pje
sët
ajro
re
⃝
Pjesët ajrore të
njoma
shtohen në sallatë.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt:Përgatitet
dekokt me sasi të një grushti nga
bima e tharë;
konsumohet tri herë në dytë
mbrenda muajit.
⃝ ⃝
68
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Ca
stan
ea s
ati
va
MV
CS
800
Gës
hte
nja
SH
Kes
ten
M,S
Fru
ti
⃝ ⃝ ⃝
Zierja e
gjetheve zgjat gjysmë
ore.
⃝ Frutat
piqen në zjarr.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Cic
ho
riu
m I
nty
bu
s
MV
CI2
17
Cik
ori
jaM
AQ
, S
RB
Çik
ore
SH
Q
Gje
thet
, K
ërce
lli
Rrë
nja
⃝ Shtohen në
sallatë. ⃝
Përdoren
gjethet e
bimës, në mënyrë që
shtohen në
ushqim gjatë zierjes së tij.
⃝ ⃝
Rrënja
piqet mirë,
bluhet dhe përzihet
me kafe.
Gjithashtu edhe nga
vetë rrënja
e bluar mund të
përgatitet
një lloj
―kafeje‖.
⃝ ⃝
Dekokt: Gjethet e
bimës thërmohen dhe prej tyre
përgatitet dekokt i
zakonshëm brenda dhjetë
minutave.
Përgatesa konsumohet dy
herë në ditë
brenda një jave.
⃝ ⃝
Co
rnu
s m
as
MV
CM
690
0
Dre
n M
AQ,
Dre
nk
a S
RB
,
Th
anaS
H
Kiz
ilci
kT
UR
Fru
ti
Konsumohe
t i njomë. ⃝ ⃝
Kokrrat
zihen me ujë, pastaj
shtohet
sheqer. Hollohet me
ujë nëse
lëngu është i përqëndruar.
⃝ Frutat
piqen në zjarr.
⃝
Frutat lihen në enë të
mbuluar për
disa ditë, deri në
fermentimin
e tyre.
Me mbylljen
e enës në të
cilën paraprakisht
janë vënë
fruta, realizohet
fermentimi.
⃝ ⃝ ⃝
Co
rylu
s a
vell
ana
MV
CA
730
Laj
thia
SH
Q
Les
ka M
AQ
, T
UR
Fru
ti
Konsumohe
t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝
Fërgohen
me gjalpë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
69
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Cucu
rbit
a p
epo
MV
CP
732
Tikv
a MA
Q
Ku
ngu
j SH
Q
Kab
ak T
UR
Fara
Pje
sa m
ish
tore
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Frutat
piqen në
zjarr. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Cra
taeg
us
mo
nog
yna
MV
CM
587
Glo
ghun
MA
Q, G
log
SR
B
Mu
rriz
SH
Q
Ali
ç TU
R
Fru
ti
Konsumohet i njomë.
⃝ ⃝
Kokrrat
zihen me ujë, shtohet
sheqer
dhe përgatitet
reçel.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Disa fruta të murrizit
zihen me ujë
njëzet-tridhjetë minuta.
⃝ ⃝
Cyc
lam
en
pu
rpu
rasc
ensM
V
CP
11
8
Cik
lam
a MA
Q S
RB
Tub
eri
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Tuberi
shtohet në uthull.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Cyd
on
ia o
blo
nga
MV
CO
082
Ftu
a, F
tojS
HQ,
AyvaT
UR
Fru
ti
Konsumohet i njomë.
⃝ ⃝
Kokrrat
zihen me
ujë, shtohet sheqer
dhe përgatitet
reçel.
⃝
Frutat piqen në
zjarr. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Cyn
og
loss
um
off
icin
ale
MV
CO
115
Mal
gav
ezM
AQ
Pje
sët
ajro
re
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Një sasi
e grushtit nga
pjesët ajrore të bimës, zihen për
dhjetë minuta.
⃝ ⃝
70
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Da
ucu
s ca
rota
MV
DC
900
Div
mo
rkov
Sra
mn
iceM
AQ
, K
arro
t S
HQ
, H
avuc
TU
R
Gje
thet
Rrë
nja
Konsumohe
t e njomë.
Gjethet e
njoma
shtohen në sallatë.
⃝
Zierja e
gjetheve
zgjat gjysmë ore.
Fërgohen
me gjalpë.
Rrënja piqet në
zjarr. ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Një sasi
e grushtit nga gjethet e bimës,
zihet për tridhjetë
minuta.
⃝ ⃝
Dro
sera
rotu
ndif
oli
a
MV
DR
076
Muvo
lov
kaM
AQ
Pje
sët
ajro
re
⃝ Shtohen në sallatë.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Një sasi e grushtit nga
pjesët ajrore të
bimës, zihen për dhjetë minuta.
⃝ ⃝
Ep
ibo
liu
m
mo
nta
nu
m
MV
EM
042
Go
rsk
a
vrb
ovic
aMA
Q
Pje
sët
ajro
re
⃝ Shtohen në
sallatë. ⃝
Përdoren gjethet e
bimës, në
mënyrë që shtohen në
ushqim gjatë
zierjes së tij.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Ero
diu
m c
icu
tari
um
MV
EC
10
3
Zh
iva
trev
aMA
Q
Pje
sët
ajro
re
Konsumohe
t i njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Procesi i përgatitjes është i
zakonshëm, zihet
përafërsisht dhjetë deri
pesëmbëdhjetë minuta, kullohet
dhe konsumohet
dy herë në ditë brenda një jave.
⃝ ⃝
Eup
ato
riu
m
can
nab
inu
m
MV
EC
23
8
Res
nik
MA
Q
Ko
nop
ljik
aSR
B
Rrë
nja
Konsumohe
t i njomë.
Rrënja e
maceruar
shtohet në sallatë.
Rrënja
shtohet në
disa gjellëra për
ta
përmirësuar aromën.
Zierja e rrënjës zgjat
gjysmë ore. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
71
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Fic
us
cari
ca
MV
FC
900
Fik
uS
HQ
Sch
mo
cvaM
AQ
, S
RB
Inci
rTU
R
Fru
ti
Gje
thet
Konsumohe
n të njoma. ⃝
Gjethet shtohen në
shumë
gjellëra.
Kokrrat zihen me
ujë, shtohet
sheqer dhe
përgatitet
reçel.
⃝ Frutat
piqen në zjarr.
Frutat piqen gjatë
kohë në
zjarr.
Frutat
shtohen në uthull.
Me mbylljen
e enës në të
cilën paraprakisht
janë vënë
fruta, realizohet
fermentimi.
Dekokt: Procesi i
përgatitjes është i zakonshëm, zihet
përafërsisht
dhjetë minuta, kullohet dhe
konsumohet dy
herë në ditë
brenda një jave.
⃝ ⃝
Fra
ga
ria
ves
ca
MV
FV
80
0
Sh
um
ska
jag
od
aMA
Q,S
RB
Dre
dhëz
a e
egër
SH
Q
Fru
ti
Konsumohe
t e njomë.
Disa kokrra nga fruti
shtohen në
sallatë.
⃝
Kokrrat
zihen me
ujë, shtohet sheqer
dhe
përgatitet reçel ose
marmelatë.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Fra
ngu
la a
lnu
s
MV
FA
15
2
Kru
shin
aMA
Q ,
SR
B
Fru
ti
Konsumohet e njomë.
⃝ ⃝
Zierja e
frutave zgjat
gjysmë ore. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Me mbylljen e enës në të
cilën
paraprakisht janë vënë
fruta,
realizohet fermentimi.
⃝ ⃝ ⃝
Fra
xin
us
exce
lsio
r
MV
FE
018
Bel
jas
enM
AQ
Gje
thet
Konsumohen vetëm
gjethet e
reja të njoma.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Procesi i
përgatitjes është i zakonshëm, zihet
përafërsisht
dhjetë deri pesëmbëdhjetë
minuta, kullohet
dhe konsumohet dy herë në ditë
brenda një jave.
⃝ ⃝
72
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Fra
xin
us
orn
us
MV
FO
04
8
Crn
jas
enM
AQ
Fru
ti
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Frutat zihen
me sheqer dhe lihen të
vetëfermentoh
en.
⃝ ⃝ ⃝
Ga
lega
off
icin
ali
s M
GO
121
Zhd
rall
kaM
AQ
Pje
sët
ajro
re
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Procesi i
përgatitjes është i
zakonshëm, zihet përafërsisht
dhjetë deri
pesëmbëdhjetë minuta, kullohet
dhe konsumohet
dy herë në ditë brenda një jave.
⃝ ⃝
Ga
leop
sis
spec
iosa
MV
GS
30
5
Sm
rdli
va
kop
riv
aMA
Q ,
SR
B
Gje
thet
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Procesi i
përgatitjes është i
zakonshëm, zihet përafërsisht
dhjetë deri pesëmbëdhjetë
minuta, kullohet
dhe konsumohet dy herë në ditë
brenda një jave.
⃝ ⃝
Gen
tia
na
lute
a
MV
GL
585
Çem
er,
Lin
cura
MA
Q
Lu
lja
e G
enti
t SH
Q
Rrë
nja
⃝
⃝
⃝
⃝
⃝
⃝
⃝
⃝
⃝
⃝ Rrënja
shtohet në
raki.
⃝
Geu
m u
rban
um
MV
GU
14
0
Zaj
ack
a st
opaS
RB
Zaj
ack
o o
ko
MA
Q
Rrë
nja
Konsumohe
t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Rrënja zihet
me sheqer dhe
lihet të vetëfermentoh
et.
⃝ ⃝ ⃝
73
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese. G
ymn
aden
ia
con
op
sea
MV
GC
206
Vra
nin
luk
SR
B,M
AQ
Rrë
nja
Konsumohet e njomë.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Rrënja zihet me sheqer dhe
lihet të
vetëfermentohet.
⃝ ⃝ ⃝
Hel
ian
thu
s
tub
ero
sus
MV
HT
500
Cic
ok
aMA
Q ,
SR
B
Rrë
nja
Konsumohe
t e njomë.
Rrënja e maceruar
shtohet në
sallatë.
⃝
Zierja e
rrënjës zgjat gjysmë ore.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Rrënja zihet
me sheqer dhe
lihet të vetëfermentoh
et.
⃝ ⃝ ⃝
Her
acl
eum
sphon
dyl
ium
MV
HS
04
9
Mec
ja s
hep
aMA
Q
,SR
B
Lu
lja
⃝ ⃝
Lulet e njoma ose
të tharra
shtohen në shumë
gjellëra.
⃝ ⃝ ⃝
Lulet piqen deri
në djegie. ⃝
Lulet zihen
me sheqer dhe lihen të
fermentohen
për dyzet ditë
⃝ ⃝ ⃝
Hys
sop
us
off
icin
ali
s
MV
HO
35
2
Izop
MA
Q, M
ilo
duh
S
RB,
Gju
hën
usj
a S
HQ
Lu
lja
⃝ ⃝
Lulet e
njoma ose
të tharra shtohen në
shumë
gjellëra.
Zierja e
luleve zgjat
gjysmë ore. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
74
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Inula
hel
eniu
m
MV
IH11
7
Om
anM
AQ
Rrë
nja
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Rrënja zihet
me sheqer dhe lihet të
vetëfermentoh
et.
⃝ ⃝ ⃝
Jug
lan
s re
gia
MV
JR9
00
Ore
v M
AQ
Arr
a, K
açk
a SH
Q
Ko
z TU
R
Cev
iz T
UR
Fru
ti
Gje
thi
Konsumohet e njomë.
Fruti i bluar
shtohet në
sallatë. ⃝ ⃝
Fërgohen me gjalpë.
⃝ ⃝
Njëzet-
tridhjetë kokrra të
arave
ndahen përgjysmë
dhe zihen.
Më pas, vihen në enë
tjetër,
përzihen me përafërsisht
pesë-gjashtë
grushta miell.
Me mbylljen e enës në të
cilën
paraprakisht janë vënë
fruta,
realizohet fermentimi.
Dekokt: Pesë deri
në gjashtë gjethe zihen për 15
minuta.
⃝
Maja (Informacion
i mbi reçetën
është pronësi intelektuale e
të
intervistuarve).
Jun
iper
us
com
mu
nis
MV
JC5
72
Sm
rek
aMA
Q,
SR
B
Dël
linja
SH
Q
Fru
ti
Konsumohet e njomë.
⃝ ⃝ Zierja zgjat gjysmë ore.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Me mbylljen e enës në të
cilën
paraprakisht janë vënë
fruta,
realizohet
fermentimi.
Dekokt:Disa frute
zihen për dhjetë
minuta. ⃝ ⃝
La
miu
m
gale
ob
do
lon
MV
LG
016
Zho
lta
mrt
va
kop
riv
aMA
Q
Lu
lja
Gje
thet
⃝ ⃝
Lulet dhe gjethet e
njoma
shtohen në shumë
gjellëra.
Përdoren
gjethet e
bimës, në mënyrë që
shtohen në
ushqim gjatë zierjes së tij.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Gjethet
dhe lulet e bimës zihen për
pesëmbëdhjetë
minuta.
⃝ ⃝
75
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese. L
euco
jum
aes
tivu
m
MV
LA
023
Dre
mov
ecM
AQ
Rrë
nja
⃝ ⃝ ⃝ Zierja zgjat
gjysmë ore. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Lev
isti
cum
off
icin
ale
MV
LO
025
Sel
enM
AQ
Rrë
nja
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Rrënja zihet
me sheqer dhe
lihet të vetëfermentoh
et.
⃝ ⃝ ⃝
Malv
a s
ilve
stri
s
MV
MS
47
9
Sll
ezuça
, C
rn s
lezM
AQ
Mull
agS
HQ
Gje
thet
Pje
sa a
jro
re
Kër
cell
i
⃝
Gjethet dhe
kërcelli (të
njoma)
shtohen në
sallatë.
Gjethet e
njoma
shtohen në
shumë
gjellëra.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Pjesa
ajrore e barishtes
zihet në një enë me kapak për
dhjetë deri në
pesëmbëdhjetë
minuta. Nëse
zihet vetëm
kërcelli atëher zihen njëzet
minuta.
⃝ ⃝
Matr
ica
ria c
ha
mo
mil
la
(Cha
mo
mil
a r
ecu
tita
)
MV
CR
511
Kam
ilic
aMA
Q, S
RB
Kam
om
ila,
kam
ilic
SH
Q,
Pap
aty
aT
UR
Pje
sët
ajro
re
⃝ Shtohen në
sallatë.
Pjesët
ajrore
shtohen në rastet e
përgatesave
të supës dhe rrallë
here në
gjellëra.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Infusion: Sasi e
një grushti të
vogël nga bima shtohet në ujë të
nxehtë.
⃝ ⃝
76
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese. M
elis
sa o
ffic
inali
s
MV
ME
168
Mat
och
ina
Pch
elin
och
MA
Q
Gje
thet
Konsumohe
t e njomë. ⃝
Gjethet e
njoma shtohen në
gjellëra që
përmbajnë mish, për ta
përmirësuar
aromën e
tyre
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Pjesa
ajrore e bimës
zihet në një enë të mbuluar rreth
pesë minuta.
Kullohet dhe pihet tri here në
ditë.
⃝ ⃝
Men
tha
lon
gif
oli
aM
VM
L48
8
Nag
az M
AQ
Nag
jaz S
HQ
Nan
e TU
R, S
RB
Gje
thet
,
Pje
sa a
jro
re
Konsumohe
n të njoma. ⃝
Gjethet shtohen në
përgatesën
e fasules dhe në
gjellëra
tjera.
Përdoren gjethet e
bimës, në
mënyrë që shtohen në
ushqim gjatë
zierjes së tij.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Pjesa
ajrore e bimës
zihet në një enë të mbuluar rreth
pesë minuta.
Kullohet dhe pihet tri here në
ditë.
⃝ ⃝
Men
tha p
iper
ita
MV
MP
45
2
Nag
az M
AQ
Nag
jaz S
HQ
Nan
e TU
R, S
RB
Gje
thet
,
Pje
sa a
jro
re
Konsumohen të njoma.
⃝
Gjethet
shtohen në
përgatesën
e fasules
dhe në gjellëra
tjera.
Përdoren
gjethet e
bimës, në
mënyrë që
shtohen në ushqim gjatë
zierjes së tij.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Gjethet e
bimës zihet në një
enë të mbuluar
rreth pesë minuta.
Kullohet dhe pihet tri here në
ditë.
⃝ ⃝
Men
tha s
pic
ata
MV
MS
10
7
Kad
rav
o n
ane
MA
Q
Gje
thet
Konsumohe
n të njoma. ⃝
Gjethet
shtohen në
përgatesën e fasules
dhe në
gjellëra
tjera.
Përdoren
gjethet e
bimës, në mënyrë që
shtohen në
ushqim gjatë
zierjes së tij.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Gjethet e
bimës zihet në një
enë të mbuluar rreth pesë minuta.
Kullohet dhe
pihet tri here në
ditë.
⃝ ⃝
77
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Mes
pil
us
ger
man
ica
MV
MG
900
Mu
shm
ull
a SH
Q, M
AQ
, S
RB
, T
UR
Bes
biy
ik T
UR
Fru
ti
Gje
thet
Konsumohe
n të njoma. ⃝ ⃝
Zierja zgjat dy-tri
minuta.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Jo më
shumë se tre-katër gjethe zihen
për dhjetë minuta.
Gjethet ose frutat e
maceruara
shtohen në një sasi
shumë të
vogël të
alkoolit.
Kësaj
përgatese në fund i
shtohet
sheqer.
⃝
Mo
rus
alb
a
MV
MA
900
Bhel
a cr
nic
a MA
Q, B
eli
du
d S
RB
Man
i i
bar
dh
ë S
Hq D
ud
ë SH
q
Bey
az d
ut T
ur
Fru
ti
Konsumohe
t i njomë. ⃝ ⃝
Kokrrat
zihen me ujë, shtohet
sheqer
dhe përgatitet
reçel ose
marmelatë.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Me mbylljen
e enës në të cilën
paraprakisht
janë vënë fruta,
realizohet
fermentimi.
⃝
Frutat e maceruara
shtohen në
një sasi shumë të
vogël të
alkoolit. Kësaj
përgatese
në fund i shtohet
sheqer.
⃝
Mo
rus
nig
ra
MV
MN
900
Crn
icaM
AQ, C
rni
dud
SR
B
Man
i i
zi S
HQ,
DudëS
HQ
Kar
a dutT
UR
Fru
ti
Konsumohe
t i njomë. ⃝ ⃝
Kokrrat zihen me
ujë, shtohet
sheqer dhe
përgatitet
reçel, marmelatë
ose pekmez.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Me mbylljen
e enës në të cilën
paraprakisht
janë vënë fruta,
realizohet
fermentimi.
⃝
Frutat e maceruara
shtohen në
një sasi shumë të
vogël të
alkoolit. Kësaj
përgatese
në fund i shtohet
sheqer.
⃝
78
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Nym
pha
ea a
lba
MV
NA
00
7
Lok
van
jMA
Q
Gje
thet
Rrë
nja
⃝
Rrënja e
maceruar
shtohet në sallatë.
Gjethet dhe
rrënja u japin aromë
të mirë
gjellërave.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Orc
his
la
xifl
ora
MV
OL
080
Vio
leto
v s
alep
MA
Q
Tub
eri
⃝ Shtohet në
sallatë.
Tuberi u
jep aromë
të mirë gjellërave.
Zierja zgjat
dhjetë deri
pesëmbëdhjetë minuta.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Tuberi
(pluhur)
shtohet në raki.
⃝
Orc
his
mo
rio
MV
OM
704
Ob
icen
sal
epM
AQ
Sal
ep S
HQ
, T
UR
Tub
eri
⃝ ⃝
Tuberi u
jep aromë
të mirë
gjellërave.
Zierja zgjat
dhjetë
minuta.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Tuberi
(pluhur)
shtohet në
raki.
⃝
Oxa
lis
ace
tose
lla
MV
OA
45
6
Kis
lica
MA
Q, S
RB
Gje
thet
Konsumohen të njoma.
Shtohen në sallatë.
Me gjethet e bimës
përgatitet
pite, të cilës i japin
aromë shumë të
mirë.
Përdoren
gjethet e bimës, në
mënyrë që shtohen në
ushqim gjatë
zierjes së tij.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Gjethet e bimës zihet në një
enë të mbuluar
rreth pesë minuta. Kullohet dhe
pihet tri here në
ditë.
⃝ ⃝
Ori
ga
nu
m v
ulg
are
MV
OV
41
8
Ori
gan
o, R
igin
MA
Q,
SR
B
Rig
on
SH
Q, Ç
aj m
ali
SH
Q
Pje
sët
ajro
re
⃝ ⃝
Përdoren
gjatë
marinimit të mishit
dhe në disa
ushqime vegjetarian
e.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Gjethet e bimës zihet në një
enë të mbuluar
rreth pesë minuta. Kullohet dhe
pihet tri here në
ditë.
⃝ ⃝
79
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Pa
stin
aca
sati
va
MV
PS
07
2
Pas
hk
anat
MA
Q, S
RB
Rrë
nja
Konsumohe
t i njomë.
Shtohet në
sallatë. ⃝
Rrënja zihet
me ujë dhe më pas
shtohet
sheqer.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Rrënja e bluar
përzihet me
sheqer dhe në të
shtohet
raki.
⃝
Pis
taci
a
tere
bin
thu
s
MV
PT
163
Pis
taci
aMA
Q
Sam
fis
tig
iTU
R
Qel
bës
,
Fës
tëk
SH
Q
Fru
ti
Konsumohe
t i njomë. ⃝ ⃝ ⃝
Fërgohen
me gjalpë.
Frutat
piqen në zjarr.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Po
lygon
um
per
sica
ria
MV
PP
10
3
Kis
elac
MA
Q
Gje
thet
⃝ Shtohen në
sallatë.
Përdoren
gjatë
marinimit të mishit
dhe në disa
ushqime vegjetarian
e si dhe
shtohet në pite ose
byrek.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Gjethet e
bimës zihet në një
enë të mbuluar rreth pesë minuta.
Kullohet dhe
pihet tri here në ditë.
⃝ ⃝
Pri
mula
vu
lga
ris
MV
PV
52
0
Jagli
ceM
AQ
Ag
uli
çeS
HQ
Gje
thet
Lu
lja
⃝ Shtohen në
sallatë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Gjethet e
bimës zihet në një enë të mbuluar
rreth pesë deri dhjetë minuta.
Kullohet dhe
pihet tri here në ditë.
⃝ ⃝
80
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Pru
nu
s avi
um
MV
MA
900
Div
a cr
esh
aM
AQ
, C
resh
a S
RB
,
Kir
ez T
UR
Fru
ti
Konsumohe
t e njomë. ⃝ ⃝
Kokrrat zihen me ujë
dhe pas
ftohjes së përgatesës
shtohet
sheqer.
⃝ ⃝ ⃝
Në një enë të mbuluar,
frutat
qëndrojnë disa ditë deri
sa të ndodhë
fermentimi.
Me mbylljen
e enës në të
cilën paraprakisht
janë vënë
fruta,
realizohet
fermentimi.
⃝
Frutat e
maceruara shtohen në
një sasi
shumë të vogël të
alkoolit.
Kësaj
përgatese
në fund i
shtohet sheqer.
⃝
Pru
nu
s ce
rasi
fera
MV
PC
714
Ku
mbu
llS
HQ
Xh
anar
igS
HQ
Sh
ljiv
aMA
Q
Can
irig
TU
R
Fru
ti
Konsumohet e njomë.
⃝ ⃝
Kokrrat
zihen me
ujë, shtohet sheqer
dhe
përgatitet
reçel,
marmelatë
ose oshaf.
⃝
Frutat
piqen në
zjarr. ⃝
Në një enë
të mbuluar, frutat
qëndrojnë
disa ditë deri
sa të ndodhë
fermentimi.
Me mbylljen e enës në të
cilën
paraprakisht janë vënë
fruta,
realizohet fermentimi.
⃝
Frutat e
maceruara
shtohen në një sasi
shumë të
vogël të alkoolit.
Kësaj
përgatese në fund i
shtohet
sheqer.
⃝
Pru
nu
s per
sica
MV
PP
37
3
Div
a p
rask
aMA
Q, S
RB
Yab
ani
saft
al T
UR
Pje
shka
të e
gra
SH
Q
Fru
ti
Konsumohet e njomë.
⃝ ⃝
Kokrrat zihen me
ujë, shtohet
sheqer dhe
përgatitet
reçel ose marmelatë.
⃝ ⃝ ⃝
Në një enë
të mbuluar, frutat
qëndrojnë
disa ditë deri sa të ndodhë
fermentimi.
Me mbylljen e enës në të
cilën
paraprakisht janë vënë
fruta,
realizohet fermentimi.
⃝
Frutat e
maceruara
shtohen në një sasi
shumë të
vogël të alkoolit.
Kësaj
përgatese në fund i
shtohet
sheqer.
⃝
81
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Pru
nu
s sp
ino
sa
MV
PS
47
8
Trn
kaM
AQ
Trn
ikaS
RB
Ku
lum
bri
jaS
HQ
Fru
ti
Konsumohe
t e njomë. ⃝ ⃝
Kokrrat
zihen me
ujë, shtohet sheqer
dhe
përgatitet
reçel ose
marmelatë.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Me mbylljen
e enës në të
cilën paraprakisht
janë vënë
fruta,
realizohet
fermentimi.
Dekokt: Disa
kokrra zihen për
dhjetë-pesëmbëdhjetë
minuta.
Frutat e
maceruara shtohen në
një sasi
shumë të vogël të
alkoolit.
Kësaj
përgatese
në fund i
shtohet sheqer.
⃝
Pu
lmon
ari
a o
ffic
inali
s
MV
PO
27
3
Kad
rav
ecM
AQ
Ilaç
mu
shk
naj
eSH
Q
Gje
thet
Konsumohen të njoma.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Frutat e
maceruara
shtohen në një sasi
shumë të
vogël të alkoolit.
Kësaj
përgatese në fund i
shtohet
sheqer.
⃝
Pyr
us
am
ygda
lifo
rmis
MV
PA
46
9
Div
a k
rush
aM
AQ
Moll
e e
gër
SH
Q
Yab
ani
arm
utT
UR
Fru
ti
Konsumohet e njomë.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Me mbylljen e enës në të
cilën
paraprakisht janë vënë
fruta,
realizohet fermentimi.
⃝
Frutat e
maceruara
shtohen në një sasi
shumë të
vogël të alkoolit.
Kësaj
përgatese në fund i
shtohet
sheqer.
⃝
82
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Pyr
us
pir
ast
er
MV
PP
80
0
Div
a k
rush
a MA
Q
Moll
e e
gër
SH
Q
Yab
ani
arm
ut
TU
R
Fru
ti
Konsumohe
t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Me mbylljen
e enës në të cilën
paraprakisht
janë vënë fruta,
realizohet
fermentimi.
⃝ ⃝ ⃝
Rob
inia
pse
ud
oa
caci
a
MV
RP
397
Bag
rem
MA
Q, S
HQ
, T
UR
Rro
gov
eçkë
SH
Q, A
kas
ya
TU
R
Fru
ti
Konsumohe
t i njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Frutat e maceruara
shtohen në
një sasi shumë të
vogël të
alkoolit. Kësaj
përgatese
në fund i shtohet
sheqer.
⃝
Ro
sa c
an
ina
MV
RC
587
Sh
ipin
ka M
AQ
Tre
nd
afil
i e
gër
SH
Q
Kaç
a S
HQ
Yab
ani
gul
TU
R
Lu
lja
Fru
ti
Konsumohe
n të njoma. ⃝
Frutat e maceruara
u japin erë
të këndshme
gjellërave.
Kokrrat
zihen me
ujë, shtohet sheqer
dhe
përgatitet marmelatë.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Me mbylljen
e enës në të cilën
paraprakisht
janë vënë fruta,
realizohet
fermentimi.
Dekokt:
Një dozë me fruta zihet dhjetë-
pesëmbëdhjet
minuta.
Dy tre gushta me
petale
shtohen në ujë me
sheqer dhe
lihen të qëndrojnë
dyzet ditë
⃝
83
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Ro
sa p
enduli
na
MV
RP
019
Pla
nin
ska
ruza
MA
Q
Lu
lja
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Lulja
zihet në një enë të mbuluar rreth
pesë-dhjetë
minuta.
⃝ ⃝
Rub
us
caes
ius
L
MV
RC
509
Man
afer
aSH
Q
Ku
pin
aMA
Q, S
RB
Kip
inik
TU
R
Ko
pin
aTU
R
Bogu
rtle
nT
UR
Fru
ti
Konsumohet e njomë.
Frutet e
njoma shtohen në
sallatë.
⃝
Kokrrat
zihen me
ujë, shtohet sheqer
dhe
përgatitet reçel,
marmelatë
ose pekmez.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Me mbylljen e enës në të
cilën
paraprakisht janë vënë
fruta,
realizohet fermentimi.
⃝
Frutat e
maceruara
shtohen në një sasi
shumë të
vogël të alkoolit.
Kësaj
përgatese në fund i
shtohet
sheqer.
⃝
Rub
us
fru
tico
sus
agg
.
MV
RF
553
Man
afer
aSH
Q
Ku
pin
aMA
Q, S
RB
Kip
inik
TU
R
Ko
pin
aTU
R
Bogu
rtle
nT
UR
Fru
ti
Konsumohet e njomë.
Frutet e
njoma shtohen në
sallatë.
⃝
Kokrrat
zihen me
ujë, shtohet sheqer
dhe
përgatitet reçel,
marmelatë
ose pekmez.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Me mbylljen e enës në të
cilën
paraprakisht janë vënë
fruta,
realizohet fermentimi.
⃝
Frutat e maceruara
shtohen në një sasi
shumë të
vogël të alkoolit.
Kësaj
përgatese në fund i
shtohet
sheqer.
⃝
Rub
us
hir
tus
MV
RH
231
Su
msk
a ko
pin
aMA
Q
Fru
ti
Konsumohe
t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Frutat e maceruara
shtohen në
një sasi shumë të
vogël të
alkoolit. Kësaj
përgatese
në fund i
shtohet
sheqer.
⃝
84
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Rub
us
idaeu
s
MV
RI7
71
Mal
ina
MA
Q,
SH
Q, T
UR
, S
RB
Fru
ti
Gje
thet
Konsumohe
n të njoma. ⃝ ⃝
Kokrrat
zihen me ujë, shtohet
sheqer
dhe përgatitet
reçel ose
marmelatë.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt:
Gjethet zihen tridhjetë minuta.
Kullohet lëngu
dhe konsumohet. ⃝ ⃝
Ru
mex
ace
tosa
MV
RA
736
Sh
tavel
jMA
Q
Kis
elec
MA
Q, S
RB
Lëp
jet S
HQ
Paz
iTU
R
Gje
thet
Konsumohe
n të njoma.
Gjethet e njoma
shtohen në
sallatë.
Gjethet shtohen në
pite si dhe
për ta përforcuar
aromën e
gjellërave.
Kokrrat zihen me ujë
dhe pastaj
përgatesës i shtohet
sheqer.
⃝ ⃝
Gjethet
mund të shtohen
sipër pites
apo byrekut.
Ndërkohë
piqen bashkë.
⃝ ⃝
Dekokt: Procesi i përgatitjes është i
zakonshëm, zihet
përafërsisht dhjetë deri
pesëmbëdhjetë
minuta, kullohet dhe konsumohet
dy herë në ditë
brenda një jave.
⃝
Maja
(Informacion
i mbi reçetën është pronësi
intelektuale e
të intervistuarv
e).
Ru
mex
alp
ines
MV
RA
018
Alp
ski
stav
eljM
AQ
Gje
thet
⃝
Gjethet e njoma
shtohen në
sallatë.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Ru
mex
cri
spu
s
MV
RC
223
Sh
tavel
jMA
Q
Kis
elec
MA
Q, S
RB
Lëp
jet S
HQ
Paz
iTU
R
Gje
thet
Konsumohe
n të njoma.
Gjethet e njoma
shtohen në
sallatë.
⃝
Përdoret në përgatitjen e
piteve dhe
byrekut.
Zierja zgjat
njëzet
minuta.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Procesi i përgatitjes është i
zakonshëm, zihet
përafërsisht dhjetë deri
pesëmbëdhjetë
minuta, kullohet dhe konsumohet
dy herë në ditë
brenda një jave.
⃝ ⃝
85
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Sa
mbu
cus
nig
ra M
VS
N4
09
Boze
lMA
Q
Qin
gël
SH
Q,
Sh
tog
SH
Q
Lu
lja
⃝ ⃝ ⃝
Kokrrat zihen me ujë
dhe më pas
shtohet sheqer.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Procesi i
përgatitjes është i zakonshëm, zihet
përafërsisht
dhjetë deri pesëmbëdhjetë
minuta, kullohet
dhe konsumohet
dy herë në ditë
brenda një jave.
⃝ ⃝
Satu
reja
ho
rten
sis
MV
SH
11
8
Çab
rich
aMA
Q
Gje
thet
⃝ ⃝
Përdoren
gjatë marinimit
të mishit
dhe në disa ushqime
vegjetarian
e si dhe shtohet në
pite ose
byrek.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Infuz i ftohtë: Një sasi prej dy
lugësh gjelle nga
gjethet e thara dhe të bluara
shtohen në ujë të
ftohtë. Preferohet të konsumohet në
mëngjes.
⃝ ⃝
Sed
um
acr
e M
VS
A115
Jari
cMA
Q, S
RB
Gje
thet
⃝ ⃝ ⃝
Përdoren
gjethet e
bimës, në mënyrë që
shtohen në
ushqim gjatë zierjes së tij.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Procesi i
përgatitjes është i
zakonshëm, zihet përafërsisht
dhjetë deri
pesëmbëdhjetë minuta, kullohet
dhe konsumohet
dy herë në ditë brenda një jave.
⃝ ⃝
Sem
per
vivu
m t
ecto
rum
MV
ST
03
8
CÇ
uvar
kuq
aMA
Q
Gje
thet
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Infuz i ftohtë:
Një sasi prej dy lugësh gjelle nga
gjethet e thara
dhe të bluara shtohen në ujë të
ftohtë. Infuzi nuk
shtohet drejtëpërsëdrejti
por përdoret me
ndihmë të
fashave.
⃝ ⃝
86
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese. S
emp
ervi
vum
ma
cedo
nic
um
MV
SM
01
2
Thu
nd
ër a
rru
she S
HQ
Gje
thet
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Startues i
jogurtit ose farës së kosit
(Informacion
i mbi reçetën është pronësi
intelektualee
intervistuesv
e)
Sil
ybu
m m
ari
anu
m
MV
SM
08
5
Mle
cen
trn
MA
Q, G
jem
b
go
mar
i S
HQ
Bis
hti
Gje
thet
Rrë
nja
Konsumohe
n të njoma. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Bishti
zihet për njëzet-
tridhjetë minuta, gjethet dhjetë-
pesëmbëdhjetë
minuta, ndërsa rrënja jo më tepër
se njëzet minuta.
⃝ ⃝
So
rbu
s a
ucu
pa
ria
spp
.aucu
pa
ria
VS
A1
53
Ere
bik
aMA
Q
Ofi
kaS
RB
Fru
ti
Konsumohet i njomë.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Frutat e
maceruara
shtohen në një sasi
shumë të
vogël të alkoolit.
Kësaj
përgatese në fund i
shtohet
sheqer.
⃝
87
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
So
rbu
s to
rmin
ali
s
MV
ST
103
Mak
oln
iceM
AQ
Fru
ti
Konsumohe
t i njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Frutat e
maceruara shtohen në
një sasi
shumë të vogël të
alkoolit.
Kësaj
përgatese
në fund i
shtohet sheqer.
⃝
Ste
lla
ria m
edia
MV
SM
06
2
Mis
hja
kin
ceM
AQ
Pje
sët
ajro
re
Konsumohe
n të njoma.
Shtohen në
sallatë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Ta
na
cetu
m v
ulg
are
MV
TV
106
Vra
tica
MA
Q, S
RB
Kar
ajp
elS
HQ
Pje
sa a
jro
re
Gje
thet
⃝ Shtohen në
sallatë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Pjesa
ajrore e bimës së tharë zihet në një
enë të mbuluar
brenda 5 minutave.
Përgatesa ftohet,
kullohet dhe konsumohet
brenda dy javësh.
⃝ ⃝
88
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese. T
ara
xacu
m
off
icin
ale
MV
TO
341
Lu
lesh
urd
haS
HQ
Mas
laca
kM
AQ
, S
RB
Lu
lja
⃝
Lulet e
njoma, të
ziera shumë pak,
shtohen në
sallatë.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Infuzion: Disa
lule të thara të
përziera me qumësht të ftohtë
shtohen në ujë të
nxehtë.
⃝ ⃝
Teu
criu
m m
on
tan
um
MV
TM
245
Bel
o p
odab
iceM
AQ
Çaj
mal
iSH
Q
Pje
sa a
jro
re
⃝ ⃝
Përdoren
gjatë
marinimit të mishit
dhe në disa
ushqime vegjetarian
e.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Pjesa
ajrore e bimës së
tharë zihet në një
enë të mbuluar brenda 5
minutave.
Përgatesa ftohet, kullohet dhe
konsumohet
brenda dy javësh.
⃝ ⃝
Th
ymu
s se
rpyl
lum
MV
TS
376
Maj
cina
du
shic
haM
AQ
, S
RB
Lis
raS
HQ, Ç
aj m
aliS
HQ
Kek
ikT
UR
Pje
sët
ajro
re
⃝ Shtohen në
sallatë.
Përdoren
gjatë
marinimit të mishit
dhe në disa
ushqime vegjetarian
e.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Dekokt: Pjesa ajrore e bimës së
tharë zihet në një
enë të mbuluar brenda 5
minutave.
Përgatesa ftohet, kullohet dhe
konsumohet
brenda dy javësh.
⃝ ⃝
89
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Urt
ica
dio
ica
MV
UD
87
3
Ko
pri
vaM
AQ
Hit
hra
SH
Q
Isir
gan
otu
TU
R
Bis
hti
Gje
thet
⃝
Gjethet e
njoma, të
ziera shumë pak,
shtohen në
sallatë.
Përdoren gjatë
marinimit
të mishit dhe në disa
ushqime
vegjetarian
e si dhe
shtohen në
pite ose byrek
Përdoren
gjethet e bimës duke i
shtuar në
ushqime (gjatë zierjes
së tyre).
Përdorim të
madh gjejnë
në
përgatitjen e pites dhe
byrekut.
⃝
Gjethet
piqen në
zjarr.
Gjethet
mund të
shtohen sipër pites
apo
byrekut.
Ndërkohë
piqen
bashkë.
⃝ ⃝
Infuzion: Një
sasi e dy-tre
grushtave me hithra të thara
shtohet në ujë të
nxehtë.
⃝ ⃝
Va
ccin
ium
myr
till
us
MV
VM
800
Bo
rovn
ikaM
AQ
Bo
ronic
aSH
Q
Bo
rovn
ica
SH
Q, M
AQ
Gje
rshik
aSH
Q
Fru
ti
Konsumohe
t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Me mbylljen
e enës në të
cilën paraprakisht
janë vënë
fruta, realizohet
fermentimi.
⃝
Frutat e
maceruara shtohen në
një sasi
shumë të vogël të
alkoolit.
Kësaj përgatese
në fund i
shtohet sheqer.
⃝
Va
ccin
ium
uli
gin
osu
m
MV
VU
01
4
Bo
rovn
ica
e k
eqe
SH
Q
Fru
ti
Konsumohe
t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Me mbylljen
e enës në të
cilën paraprakisht
janë vënë
fruta, realizohet
fermentimi.
⃝
Frutat e
maceruara shtohen në
një sasi
shumë të vogël të
alkoolit.
Kësaj përgatese
në fund i
shtohet sheqer.
⃝
90
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese.
Va
ccin
ium
vit
is-i
da
ea
MV
VV
51
9
Bru
snic
aM
AQ
, S
HQ
, S
RB
Fru
ti
Konsumohe
t e njomë. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Me mbylljen
e enës në të
cilën paraprakisht
janë vënë
fruta,
realizohet
fermentimi.
⃝
Frutat e
maceruara shtohen në
një sasi
shumë të vogël të
alkoolit.
Kësaj
përgatese
në fund i
shtohet sheqer.
⃝
MAQ= Maqedonisht; SHQ=Shqip; TUR=Turqisht; SRB=Serbisht.
91
3.4 Ruajtja dhe menaxhimi i bimëve ushqyese
Pavarësisht kontributit të rëndësishëm të bimëve ushqyese, autoritetet e rajoneve planore të
Maqedonisë së Veriut i kushtojnë pak vëmendje këtyre pasurive natyrore. Në një numër
studimesh është vërejtur sasia në rënie e bimëve të egra ushqyese (Rexhepi, 2017a,b,c). Kjo
rënie ideosinkretike mendohet se ka ardhur si rrjedhojë e degradimit të vendbanimeve,
mbishfrytëzimit të tyre, por edhe si rrjedhojë e ndryshimeve në shprehitë e të ushqyerit.
Poashtu, rol mund të kenë luajtur edhe ndryshimet në praktikat bujqësore drejt rritjes së disa
monokulturave, përdorimi i herbicideve dhe pesticideve dhe shfrytëzimi i makinerive, sidhe
ndryshimeve të tjera që ndërlidhen me praktikat e mëhershme për ruajtjen.
Njëkohësisht, në disa rajone planore që kanë qendra më urbane më të mëdha (Shkupi,
Kumanova, Ohri, etj.), banorët dukshëm konsumojnë më shumë produkte vendase; ky shihet
si shkak ose nxitje për fermerët që të mbledhin bimë ushqyese të egra për shitje në tregjet
urbane; kjo nënkupton se nuk i mbledhin vetëm për konsum personal. Kjo dukuri ndikon
pastaj që disa lloje t’u nënshtrohen kërkesave më të mëdha; për pasojë edhe kontrolli i
mbipërdorimit dhe vjeljes ilegale të jetë thelbësor në nxitjen e nismave të sigurimit të një
menaxhimi më të qëndrueshëm. Këta shembuj e arsyetojnë qëllimin e këtij studimi, i cili mes
tjerash mendohet të japë ndihmë në ruajtjen e pasurive të egra në natyrë. Lidhur me këtë, në
tabelën 2-12, jepentë dhëna mbi rezultatin e renditjes së shtatë kritereve të përparsisë për
ruajtjen e bimëve ushqyese (përshtatur nga Mahunnah et al., 2012) të dhëna në tabelën 2-11.
Tabela 2-11. Kriteret e përparësisë për ruajtjen e bimëve ushqyese (përshtatur nga Mahunnah et al.,
2012)
KR
ITE
RE
T
Shpërndarje e kufizuar rajonale (endemike). 1 0
Shpërndarje e kufizuar lokale
(madhësia e vogël e popullësisë sipas kallzimeve vendore). 0 1
Kërcnime të mundshme për shkak të mbledhjes
(p.sh: nëse pjesë që përdoren janë rrënja dhe lëvorja). 1 0
Shpeshtësia e përdorimit. 1 0
Eksporti në tregjet vendore dhe rajonale. 1 0
Konsiderata ekonomike = Vlera në treg (çmimi i lartë; i mesëm; i ulët). 1 0
Vlera socio-kulturore. 1 0
1=PO; 0=JO; 0.5= vlerë e mesme.
Tabela 3-12.Vlerësimi i Ruajtjes dhe Planifikimi i Menaxhimit
(M-RP1-7=Maqedoni e Veriut, Rajoni Planor 1 deri në 7)
Lloji bimor Përhapja Frekuenca e
citimit
Kriteret e përparësisë Renditja
1 2 3 4 5 6 7
Achillea milefolium L. MV-RP1-7 510 0 0 1 1 1 0.5 1 4.5
Agrimonia eupatoria L. MV-RPJP 82 1 0 1 0 1 1 0 4
Alchemilla alpestris L. MV-RPL 18 1 1 1 0 1 1 0 5
Alchemilla vulgaris L. MV-RP1-7 48 0 0 1 0 1 1 0 3
Allium scorodoprasum L. MV-RPP 111 1 0 0 0 0 0 0 1
Allium ursinum L. MV-RP1-7 623 0 0 0 1 1 0 1 3
Artemisia absinthium L. MV-RP1-7 462 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5
Arum maculatum L. MV-RP1-7 197 0 0 0 0 1 0 0 1
Bellis perennis L. MV-RP1-7 538 0 0 0 1 0 0 1 2
Beta vulgaris L. MV-RP1-7 48 0 0 0 0 1 0 0 1
92
Tabela 2-12.Vlerësimi i Ruajtjes dhe Planifikimi i Menaxhimit
(M-RP1-7=Maqedoni e Veriut, Rajoni Planor 1 deri në 7)
Lloji bimor Përhapja Frekuenca e
citimit
Kriteret e përparësisë Renditja
1 2 3 4 5 6 7
Carum carvi L. MV-RPSH 139 1 1 0 0 1 0 0 3
Capsella bursa pastoris
(L).Medik MV-RP1-7 271
0 0 0 0 1 0 1 2
Castanea sativa Mill. MV-RP1-7 800 0 0 1 1 1 1 1 4
Cichorium intybus L. MV-RP1-7 224 0 0 0 0 1 0 1 2
Cornus mas L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 1 4
Corilus avellana L. MV-RP1-7 730 0 0 0 1 1 1 0 3
Cucurbita pepo L. MV-RP1-7 732 0 0 0 1 1 0.5 0 2.5
Crataegus monogyna Jacq. MV-RP1-7 585 0 0 0 1 1 1 1 3
Cyclamen purpurascens
Mill. MV-RPSH 118
1 1 0 0 1 0 0 3
Cydonia oblonga Mill. MV-RP1-7 82 0 0 0 0 1 0.5 1 2.5
Cynoglossum officinale L. MV-RPL 115 0 0 0 0 1 0 0 1
Daucus carota L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 0 0 2
Drosera rotundifolia L. MV-RPL 76 1 1 1 0 1 0 0 4
Epibolium montanum L. MV-RPJP 42 1 1 0 0 1 0 0 3
Erodium cicutarium (L.)
L’Her.ex Aiton
MV-RPSH,
RPL 103
1 1 0 0 1 0 0 3
Eupatorium cannabinum L. MV-
RPPELAG 207
1 1 0 0 1 0 0 3
Ficus carica L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5
Fragaria vesca L. MV-RP1-7 800 0 0 0 1 1 1 0 3
Frangula alnus L. MV-RPJP 152 1 0 0 0 1 0 0 2
Fraxinus excelsior L. MV-RPJP 18 1 0 1 0 0 0 0 2
Galega officinalis L. MV-RPL 121 1 0 0 0 1 0 0 2
Galeopsis speciosa L. MV-RPJP 305 1 1 0 1 1 0 0 4
Gentiana lutea L. MV-RPJL 585 1 1 1 1 1 1 1 7
Geum urbanum L. MV-RPJP 140 1 0 0 0 1 0 0 2
Gymnadenia conopsea
(L.)R.Br MV-RPJP 206
1 1 0 0 1 0 0 3
Helianthus tuberosus L. MV-RP1-7 500 0 0 0 1 1 0.5 0 2.5
Heracleum sphondylium L. MV-RPJP 49 1 1 0 0 1 0 0 3
Hyssopus officinalis L. MV-RPJP 352 1 0 0 1 1 0.5 0 3.5
Inula helenium L. MV-RPL 117 1 1 1 0 1 0.5 0 4.5
Juglans regia L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 1 3
Juniperus communis L. MV-RP1-7 572 0 0 1 1 1 1 1 5
Lamium galeobdolon L. MV-RPJP 16 1 1 0 0 1 0 0 3
Leucojum aestivum L. MV-RPJP 23 1 0 0 0 1 0 0 2
Levisticum
officinaleW.D.J.Koch MV-RPJP 25
1 0 0 0 1 0 0 2
Malva sylvestris L. MV-RP1-7 479 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5
Matricaria chamomilla L. MV-RP1-7 511 0 0 0 1 1 0 1 3
Melissa officinalis L. MV-RP1-7 168 0 0 0 0 1 0 1 2
Mentha longifolia (L).
Huds MV-RP1-7 488
0 0 1 1 1 0.5 1 4.5
Mentha piperita L. MV-RP1-7 452 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5
Mentha spicata L. MV-RPL 107 1 1 0 0 1 0.5 1 4.5
Mespilus germanica L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 0 3
93
Tabela 2-12.Vlerësimi i Ruajtjes dhe Planifikimi i Menaxhimit
(M-RP1-7=Maqedoni e Veriut, Rajoni Planor 1 deri në 7)
Lloji bimor Përhapja Frekuenca e
citimit
Kriteret e përparësisë Renditja
1 2 3 4 5 6 7
Morus alba L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 1 4
Morus nigra L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 1 1 4
Nymphaea alba L. MV-RPVP 7 1 1 1 0 1 1 0 5
Orchis laxiflora L. MV-RPL
MV-RPJP 80
1 1 1 0 1 1 1 6
Orchis morio L.
MV-
RPPELLAG
MV-RPJP
704
1 0 1 1 1 1 1 6
Oxalis acetosella L. MV-
RPPELAG 456
1 0 0 1 1 0 1 4
Origanum vulgare L. MV-RP1-7 481 0 0 1 1 1 1 1 5
Pastinaca sativa L. MV-RP1-7 72 0 0 0 0 1 0 0 1
Pistacia terebinthus L. MV-RPJP 163 1 1 1 0 1 0 0 4
Polygonum persicaria
S.F.Gray MV-RPJP 103
1 0 0 0 1 0 0 2
Primula vulgaris Huds
MV-
RPPELAG
MV-RPJP
520
1 1 1 1 1 1 1 7
Prunus avium L. MV-RP1-7 900 0 0 0 1 1 0.5 0 2.5
Prunus cerasifera Ehrh MV-RP1-7 714 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5
Prunus persica L. MV-RP1-7 373 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5
Prunus spinosa L. MV-RP1-7 527 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5
Pulmonaria officinalis L. MV-RP1-7 273 0 0 0 0 1 1 0 2
Pyrus amygdaliformis Vill. MV-RP1-7 469 0 0 0 1 1 0.5 0 2.5
Pyrus piraster L. MV-RP1-7 800 0 0 0 1 1 0.5 0 2.5
Robinia pseudoacacia L. MV-RP1-7 397 0 0 0 1 0 0 1 2
Rosa canina L. MV-RP1-7 587 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5
Rosa pendulina L. MV-RPL 19 1 1 0 0 1 1 0 4
Rubus caesius L. MV-RP1-7 509 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5
Rubus fruticosus agg. L. MV-RP1-7 553 0 0 0 1 1 0.5 0 2.5
Rubus hirtus L. MV-RP1-7 231 0 0 0 0 1 0.5 0 1.5
Rubus idaeus L. MV-RP1-7 771 0 0 0 1 1 1 0 3
Rumex acetosa L. MV-RP1-7 736 0 0 0 1 1 1 1 4
Rumex alpines L. MV-RPJP 18 1 1 0 0 1 1 1 5
Rumex crispus L. MV-RPVP 223 1 0 0 1 1 1 0 4
Sambucus nigra L. MV-RP1-7 409 0 0 1 1 1 1 1 5
Satureja hortensis L. MV-RP1-7 118 0 0 0 0 1 1 1 3
Sedum acre L. MV-RPJP 115 1 0 0 0 1 0 0 2
Sempervivum tectorum L. MV-RP1-7 38 0 0 0 0 1 1 1 3
Sempervivum macedonicum
L. MV-RPJP 12
1 1 0 0 1 1 1 5
Silybum marianum (L)
Gaertn MV-RP1-7 85
0 0 0 0 1 0 0 1
Sorbus aucuparia spp
aucuparia L. MV-RPJP 153
1 1 0 0 1 0 0 3
Sorbus torminalis L. MV-RPJP 103 1 0 0 0 1 0 0 2
Stellaria media L. MV-RPL 62 1 0 0 0 1 0 0 2
Tanacetum vulgare L. MV-RP1-7 106 0 0 0 0 0 0 1 1
94
Tabela 2-12.Vlerësimi i Ruajtjes dhe Planifikimi i Menaxhimit
(M-RP1-7=Maqedoni e Veriut, Rajoni Planor 1 deri në 7)
Lloji bimor Përhapja Frekuenca e
citimit
Kriteret e përparësisë Renditja
1 2 3 4 5 6 7
Taraxacum officinale F.H.
Wigg. MV-RP1-7 341
0 0 0 1 1 0 1 3
Teucrium montanum L. MV-RPJP 245 1 1 1 0 1 1 1 6
Thymus serpyllum L. MV-RP1-7 376 0 0 1 1 1 1 1 5
Urtica dioica L. MV-RP1-7 873 0 0 0 1 1 0.5 1 3.5
Vaccinium myrtillus L. MV-RPL 800 1 0 1 1 1 1 1 6
Vaccinium uliginosum L. MV-RPJP 14 1 1 1 0 0 1 0 4
Vaccinium vitis-idaea L. MV-RPL 519 1 0 1 1 1 1 0 5
Shënim: Kolona e vlerave socio-kulturore shpjegon nëse llojet kanë edhe vlera mjekësore ose
vlera të tjera të përdorimit që nuk janë reptësisht të lidhura me ekonominë. Kolona e shpeshtisë së
citimit tregon se sa shpesh një lloj bimor mjekësor raportohet nga ana e të intervistuarve. Kolona e
konsideratave ekonomike tregon vlerën e llojit në treg, përkatësisht çmimin e lartë, të mesëm apo
të ulët. Rezultati i renditjes tregon shumën e kritereve të përzgjedhura nga tabela 2-11. Kolona e
vlerave socio-kulturore tregon llojet e gjetura që janë raportuar edhe për përdorimin e tyre në
kategorinë e bimëve mjekësore
Nisur nga rezultati i renditjes së kritereve të përparësisë, 14 llojet në vazhdim: Gentiana
lutea, Juniperus communis, Nymphaea alba, Orchis laxiflora, Orchis morio, Origanum
vulgare, Polygonum persicaria, Rumex alpines, Sambucus nigra, Sempervivum
macedonicum, Teucrium montanum, Thymus serpyllum, Vaccinium myrtillus dhe Vaccinium
vitis-idaea, veçohen me vlerësim më të lartë të renditjes (më të lartë se 5 pikë); si rrjedhojë e
rezultateve, për të njëjtat duhet hartuar planifikim të menaxhimit të kultivimit të tyre apo
edhe kufizimeve për grumbullim.
Sa i përket rëndësisë kulturore, 10 bimët në vazhdim u raportuan vetëm nga grupi etnik
maqedonas: Asparagus acutifolius, Diospyros lotus, Diospyros virginiana, Melissa
officinalis, Ponicrus trifoliate, Prunus prostrata, Phytolacca armeniaca, Satureja hortensis,
Silybum marianum dhe Sorbus aucuparia, kurse lloji Taraxacum officinale është cituar vetëm
nga grupi etnik shqiptar. Pjesa tjetër e llojeve (afërsisht 60%), u raportuan nga ana e të gjitha
grupeve etnike të përfshira në studim. Megjithatë, sa u përket përdorimeve të përbashkëta, u
regjistruan vetëm shtatë përdorime të ngjashme vetëm mes maqedonasve dhe shqiptarëve, 6
vetëm mes shqiptarëve dhe turqve, 2 vetëm mes maqedonasve dhe turqve, 42 mes
maqedonasve dhe serbëve, 5 mes shqiptarëve dhe serbëve si dhe 11 mes serbëve dhe turqëve.
3.5 Kategoria e bimëve në kulturën materiale
Në këtë studim, gjatë punës në terren u regjistrua një numër i përgjithshëm prej 46 llojesh dhe
103 emra lokalë (41 në maqedonisht, 54 në shqip, 8 në turqisht dhe 12 në serbisht). Këto lloje
u përkasin 24 familjeve. Prej tyre familjet më të përfaqësuara e lloje janë: Fagaceae (8 lloje),
Betulaceae (7 lloje), Rosaceae (6 lloje), Salicaceae (6 lloje), Sapindaceae (5 lloje) dhe
Pinaceae (4 lloje), kurse familjet e tjera janë të përfaqësuara vetëm me nga një apo dy lloje
secila. Në tabelën 2-13 jepen të dhënat me të cilat është llogaritur Vlera e Rëndësisë së
Familjes (VRF) (sipas Philips & Gentry, 1993; Andriamparany et al., 2014).
95
Tabela 2-13.Vlera e Rëndësisë së Familjes (VRF) për bimët e kulturës materiale (sipas Philips &
Gentry, 1993; Andriamparany et al., 2014).
Familja Nr.
Vlera e rëndësisë të
familjes Familja Nr.
Vlera e rëndëisë së
familjes
FC N VRF FC N VRF
Adoxaceae 1 319 900 0.35 Amaranthaceae 1 550 900 0.61
Betulaceae 7 990 900 1.1 Buxaceae 1 409 900 0.45
Cornaceae 2 273 900 0.30 Cupressaceae 1 218 900 0.24
Fabaceae 1 510 900 0.56 Fagaceae 8 2019 900 2.24
Juglandaceae 1 900 900 1 Moraceae 2 534 900 0.59
Oleaceae 2 610 900 0.67 Pinaceae 4 1042 900 1.15
Plantanaceae 1 190 900 0.21 Poaceae 1 68 900 0.07
Rosaceae 2 265 900 0.29 Salicaceae 5 1641 900 1.82
Sapindaceae 5 1116 900 1.24 Ulmaceae 1 196 900 0.21
Prej numrit të përgjithshëm të bimëve të cituara në këtë kategori: 80% janë forma jetësore
drurore, 12% bimë vaskulare dhe 8% shkurre. Analiza e rezultateve të kësaj kategorie vuri në
dukje se nga numri i përgjithshëm, pjesa më e madhe e këtyre llojeve grumbullohen
drejtëpërsëdrejti nga habitati i tyre natyror (mbi 60%). Pjesa tjetër e bimëve grumbullohet nga
kopshtet e shtëpive (rreth 28%) dhe vetëm 12% e llojeve të kulturës materiale sigurohen nga
tokat bujqësore.
Nga rezultatet vërehet se pjesa më e madhe e bimëve të kulturës materiale për nënkategorinë
e ndërtimeve, të cilat përdoren për ndërtimin e strehimoreve, mbizotërojnë në praktikat që
ndërlidhen me ndërtimin e elementeve të brendshme përcjellëse të strehimoreve të
përhershme (trarë, dyer, dritare, shkallë dhe dysheme) si dhe me ndërtimin e gjerdheve; kurse
tek ato të përkohshme, materialet bimore zakonisht përdoren për ndërtimin e shtëpizave
verore, ndërtimin e rafteve, verandave dhe thurjeve të oborrit. Poashtu, u vërejt se nga numri i
përgjithshëm i llojeve të përmendura në këtë kategori, 29 lloje ose (61%) përdoren si dru
zjarri apo për të përgatitur qymyr (Tab. 2-14; Fig. 3-9).
Figura 3-9. A) Sasia në përqindje e bimëve të nënkategorisë që përdoren në ndërtim si material
ndërtimor i përkohshëm dhe i përhershëm; B) Përqindja e llojeve që përdoren si dru për zjarr ose
qymyr.
96
KLASIFIKIMI
BOTANIK/ETNOT
AKSONOMIA
VENDORE
Tabela 2-14. Informacioni kryesor për bimët në kulturën materiale.
NËNKATEGORIA I: NDËRTIM NËN-
KATEGORI
A II:
DRU PËR
DJEGIE/QY
MYR
NËNKATEGORIA III:
ARTE TRADICIONALE/ARTIZANATE
NËN-
KATEGOR
IA IV:
ARKITEKT
URË E
BLERTË
TRADICIO
NALE
MATERIAL NDËRTIMOR
VEGLA
GATIMI
VEGLA
PUNE
INSTRUMENTE
MUZIKOR
E
PËRDORI
ME TË TJERA STREHIMORE TË PËRHERSHME
STREHIMORE
TË
PËRKOHSH
ME
Abies borisii-regis
Makedonska elkaMAQ
E përdorur
shpeshherë për trarët e
çative gjatë ndërtimit të
shtëpive.
Gjen përdorim në
prodhimin e dyerve, dritareve, shkallëve
dhe dyshemeve.
Ndërtim
gardhesh.
⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Acer campestre
KrekaSHQ
KrekaMAQ
E përdorur
shpeshherë për trarët e
çative gjatë ndërtimit të
shtëpive.
Gjen përdorim në
prodhimin e dyerve,
dritareve, shkallëve dhe dyshemeve.
Ndërtim gardhesh.
Strehimore
e tipit të
thjeshtë
Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
Acer heldreichii
PanjaSHQ ⃝ Gjen përdorim në
prodhimin e dyerve,
Ndërtim
gardhesh.
⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Acer pseudoplatanus
Dru panjeSHQ ⃝ dritareve, shkallëve
dhe dyshemeve.
Ndërtim
gardhesh.
⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝
Formësimi tradicional i
peisazhit nëpër rrugë me
qëllim parësor për
zbukurimin e mjedisit dhe
vendosjen e kufijve
hapësinor.
Acer tataricum
Dru ulëzeSHQ
ZheslaMAQ, SRB
⃝ Gjen përdorim në
prodhimin e dyerve,
Ndërtim
gardhesh.
⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Aesculus
hippocastanum
Gështenjë e egërSHQ
Div kestenMAQ, SRB
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
Alnus glutinosa
Verri i ziSHQ ⃝ ⃝ ⃝
Strehimore
e tipit të
thjeshtë
Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
Alnus incana
Dru veriSHQ ⃝ ⃝ ⃝
Shtpizë
verore. Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝
Për ta drejtuar rrjedhën
e ujit në mulli dhe për ta
arritur efektin e
rezistencës.
⃝
97
KLASIFIKIMI
BOTANIK/ETNOT
AKSONOMIA
VENDORE
Tabela 2-14. Informacioni kryesor për bimët në kulturën materiale.
NËNKATEGORIA I: NDËRTIM NËN-
KATEGORI
AII:
DRU PËR
DJEGIE/QY
MYR
NËNKATEGORIA III:
ARTE TRADICIONALE/ARTIZANATE
NËN-
KATEGOR
IA IV:
ARKITEKT
URË E
BLERTË
TRADICIO
NALE
MATERIAL NDËRTIMOR
VEGLA
GATIMI
VEGLA
PUNE
INSTRUMENTE
MUZIKOR
E
PËRDORI
ME TË TJERA STREHIMORE TË PËRHERSHME
STREHIMORE
TË
PËRKOHSH
ME
Bassia scoparia
NetullëSHQ
MetlaMAQ
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Fshesë. ⃝ ⃝ ⃝
Betula alba
MështeknaSHQ
Bela brezaMAQ, SRB
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
Betula verrucosa
BrezaMAQ ⃝ ⃝ ⃝
Strehimore
e tipit të
thjeshtë
Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
Buxus sempervirens
Dru bushiSHQ
ShishmirMAQ
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Aks, lugë, tryezë
(sofër), dybek për përgatitjen e
gjalpit, sitë, tas
druri.
Krehër druri për
grumbulli
min e luleve,
shalë kali.
Tupam. Korniza, arka druri
(çekmexhe).
PO
Carpinus betulus
Shkozë e bardhëALB
Grabovo drvoMAQ
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
Carpinus orientalis
ShkozëSHQ ⃝ ⃝ ⃝
Strehimore
e tipit të
thjeshtë
Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Castanea sativa
GështenjaSHQ
KestenMAQ
E përdorur
shpeshherë për trarët e
çative gjatë ndërtimit të
shtëpive.
Gjen përdorim në
prodhimin e dyerve, dritareve, shkallëve
dhe dyshemeve.
Ndërtim gardhesh.
Strehimore
e tipit të
thjeshtë,
rafte.
Dru zjarri.
Dyer
(hyrjeje)
tradicional
e.
Zdrukth
dore, daltë
për gdhendjen
e drurit,
vegël druri për
coptimin e
arave.
Tupan, Tamburë.
Djep, dyer
(hyrjeje)
tradicional
e.
⃝
Cornus mas
ThanaSHQ
Kizilcik TUR
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝
Shfurkë, zdrukth
dore, bisht
drapëri, shat,
çekiç.
⃝ ⃝ ⃝
98
KLASIFIKIMI
BOTANIK/ETNOT
AKSONOMIA
VENDORE
Tabela 2-14. Informacioni kryesor për bimët në kulturën materiale.
NËNKATEGORIA I: NDËRTIM NËN-
KATEGORI
AII:
DRU PËR
DJEGIE/QY
MYR
NËNKATEGORIA III:
ARTE TRADICIONALE/ARTIZANATE
NËN-
KATEGOR
IA IV:
ARKITEKT
URË E
BLERTË
TRADICIO
NALE
MATERIAL NDËRTIMOR
VEGLA
GATIMI
VEGLA
PUNE
INSTRUM
ENTE
MUZIKOR
E
PËRDORI
ME TË TJERA STREHIMORE TË PËRHERSHME
STREHIMO
RE
TË
PËRKOHSHME
Cornus sanguinea
ThanuklaSHQ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Corylus avelana
LajthiaSHQ
DrenkaMAQ, SRB
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Mjet tradiciona
l bujqësor për
ngarkimin
e barit (kosh).
Fyell. ⃝ ⃝
Fagus moesiaca
AhSHQ ⃝ ⃝ ⃝
Shtpizë
verore. Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Fagus sylvatica
Dru ahuSHQ
BukaMAQ
E përdorur
shpeshherë për trarët e
çative gjatë ndërtimit të
shtëpive.
Gjen përdorim në prodhimin e dyerve,
dritareve, shkallëve
dhe dyshemeve.
Ndërtim
gardhesh.
⃝ Dru zjarri.
Lugë
druri,
pjata
druri, tas
druri.
Shalë
druri. ⃝
Pjesë druri
për ndërtimin e
barkave,
nalleve, djepit.
⃝
Ficus carica
FikuSHQ
SmokvaMAQ, SRB
Incir TUR
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
Ficus elastica
Dru fikuSHQ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
Fraxinus excelsior
Dru frashëri i
bardhëSHQ
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ Shfurkë. ⃝ ⃝ ⃝
Juglans regia
ArraSHQ
OrevMAQ, SRB
KozTUR
Ceviz TUR
E përdorur
shpeshherë për trarët e
çative gjatë ndërtimit të
shtëpive.
Gjen përdorim në
prodhimin e dyerve,
dritareve, shkallëve
dhe dyshemeve.
Ndërtim
gardhesh.
Shtpizë
verore. Dru zjarri. Lugë
druri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
99
KLASIFIKIMI
BOTANIK/ETNOT
AKSONOMIA
VENDORE
Tabela 2-14. Informacioni kryesor për bimët në kulturën materiale.
NËNKATEGORIA I: NDËRTIM NËN-
KATEGORI
AII:
DRU PËR
DJEGIE/QY
MYR
NËNKATEGORIA III:
ARTE TRADICIONALE/ARTIZANATE
NËN-
KATEGOR
IA IV:
ARKITEKT
URË E
BLERTË
TRADICIO
NALE
MATERIAL NDËRTIMOR
VEGLA
GATIMI
VEGLA
PUNE
INSTRUMENTE
MUZIKOR
E
PËRDORI
ME TË TJERA STREHIMORE TË PËRHERSHME
STREHIMORE
TË
PËRKOHSH
ME
Juniperus communis
DëllinjaSHQ
SmrekaMAQ
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Barinjtë e
djegin
dëllinjën me
qëllim që ta
hapin
arealin e
kullotave.
Phragmites australis
TallaSHQ ⃝ ⃝ ⃝
Verandë,
obore,
gardhe.
⃝ ⃝ ⃝
Pjesë fishkëlluese
e
instrumentit zurlë.
Shkop për
peshkim. ⃝
Pinus mugo
DredhakSHQ
Borovo drvoMAQ, SRB
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
Pinus nigra
Pisha e zezëSHQ
Crni borMAQ, SRB
E përdorur
shpeshherë për trarët e
çative gjatë ndërtimit të
shtëpive.
Gjen përdorim në
prodhimin e dyerve,
dritareve, shkallëve dhe dyshemeve.
Ndërtim gardhesh.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Pinus silvestris
Pisha e bardhëSHQ
Bel borMAQ, SRB
E përdorur
shpeshherë për trarët e
çative gjatë ndërtimit të
shtëpive.
⃝ Ndërtim
gardhesh.
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Platanus orientalis
Dru rrapiSHQ
CinarMAQ-TUR
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
Populus alba
Plep i bardhëSHQ
Bela jasikaMAQ, SRB
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Populus nigra
Plep i ziSHQ
Crna jasikaMAQ, SRB
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
100
KLASIFIKIMI
BOTANIK/ETNOT
AKSONOMIA
VENDORE
Tabela 2-14. Informacioni kryesor për bimët në kulturën materiale.
NËNKATEGORIA I: NDËRTIM NËN-
KATEGO
RIAII:
DRU PËR
DJEGIE/Q
YMYR
NËNKATEGORIA III:
ARTE TRADICIONALE/ARTIZANATE NËN-
KATEGORIA IV:
ARKITEKTURË E
BLERTË
TRADICIONALE
MATERIAL NDËRTIMOR
VEGLA
GATIMI
VEGLA
PUNE
INSTRUMENTE
MUZIKO
RE
PËRDORIME TË
TJERA STREHIMORE TË PËRHERSHME
STREHIMORE
TË PËRKOHSHM
E
Prunus domestica
KumbullaSHQ
ShlijvaMAQ
⃝ ⃝ ⃝ Shtpizë
verore. Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Prunus prostrate
ShlijvaMAQ ⃝ ⃝ Ndërtim
gardhesh. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
Quercus cerris
Dru qarriSHQ ⃝ Dysheme. Ndërtim
gardhesh. ⃝ Dru zjarri. Lugë druri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Quercus frainetto
DushkSHQ
SladunMAQ
⃝ Dysheme. Ndërtim gardhesh.
⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Quercus petraea
Dru bungiSHQ ⃝ Dysheme. Ndërtim
gardhesh. ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Quercus pubescens
Bung i butëSHQ ⃝ Dysheme. Ndërtim
gardhesh. ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Quercus trojana
QerazSHQ ⃝ Dysheme. Ndërtim
gardhesh. ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Robinia
pseudoacacia
Dru bagremiSHQ
Bagremovo drvoMAQ,
SRB
Akasya TUR
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
Salix alba
Shelg i bardhëSHQ
Bela vrbaMAQ
⃝ ⃝ ⃝ Shtpizë
verore. Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
Salix cinerea
Shelg i egërSHQ
Barska vrbaMAQ
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
Salix fragilis
ShelgSHQ
Krta vrbaMAQ
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
101
KLASIFIKIMI
BOTANIK/ETNOT
AKSONOMIA
VENDORE
Tabela 2-14. Informacioni kryesor për bimët në kulturën materiale.
NËNKATEGORIA I: NDËRTIM NËN-
KATEGO
RIAII:
DRU PËR
DJEGIE/Q
YMYR
NËNKATEGORIA III:
ARTE TRADICIONALE/ARTIZANATE NËN-
KATEGORIA IV:
ARKITEKTURË E
BLERTË
TRADICIONALE
MATERIAL NDËRTIMOR
VEGLA
GATIMI
VEGLA
PUNE
INSTRUMENTE
MUZIKO
RE
PËRDORIME TË
TJERA STREHIMORE TË PËRHERSHME
STREHIMORE
TË PËRKOHSHM
E
Sambucus nigra
Dru shtoguSHQ
BozelMAQ
⃝ ⃝ Ndërtim
gardhesh.
⃝ ⃝ ⃝
Mjet tradicional
bujqësor për
ngarkimin e barit (kosh).
⃝ ⃝ PO
Syringa vulgaris
JorgovanSHQ-MAQ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ ⃝
Instrument
muzikor i
njohur me
emrin
―zurlë‖ dhe
pjesa e quajtur
―sllavec‖
Tupan.
⃝ ⃝
Ulmus campestris
VidhSHQ
BrestMAQ
⃝ ⃝ ⃝ ⃝ Dru zjarri. ⃝ ⃝ ⃝ ⃝ PO
MAQ=Maqedonisht; SHQ=Shqip; TUR=Turqisht; SRB=Serbisht; O= nuk ka të dhëna; PO=pohim pozitiv.
102
Mjaft përshtypje bëjnë rezultatet që tregojnë përdorimin e bimëve të kësaj kategorie me artet
ose artizanatet, të cilat janë pjesë e përditshmërisë së grupeve etnike në Maqedoninë e Veriut.
Për ta konkretizuar këtë, shërben klasifikimi i mëposhtëm me përqindje, nga i cili del se: 36%
përdoren si vegla pune, 32% gjejnë përdorim në vegla gatimi, 18% i shohim në përdorime
tjera, ndërsa 14% përdoren për të prodhuar instrumente muzikore (Fig. 3-10).
Figura 3-10. Përqindja e llojeve të përdorura në nënkategorinë e arteve tradicionale ose artizanateve.
3.6 Kategoria e bimëve të ndërlidhura me bestytnitë
Përkundër faktit që besëtytnitë shpesh përcaktohen si besime të paarsyeshme ose madje edhe
jo të vërteta, raportimet e përdorimeve për këtë kategori zakonisht janë të lidhura me besimet
e popullit në sjelljen e fatit të mirë apo të keq (Papp et al., 2014).
Ndryshe nga kategoritë e tjera, në këtë kategori raportohen dukshëm më pak lloje. Përveç që
janë më të pakta, ato paraqiten vetëm në dy grupe etnike (maqedonase dhe shqiptare).
Familjet më të vlerësuara të kësaj kategorie janë: Rosaceae dhe Cucurbitaceae, të cilat
njëherësh kanë edhe VRF më të lartë në krahasim me familjet e tjera (Tab. 2-15).
Tabela 2-15.Vlerat e VRF në kategorinë e besëtytnive (sipas Philips & Gentry, 1993; Andriamparany
et al., 2014).
Familja Nr
Vlera e rëndësisë së
familjes Familja Nr
Vlera e rëndësisë
së familjes
FC N VRF= FC N VRF=
Amaryllidaceae 2 196 900 0.21 Asteraceae 1 46 900 0.05
Brassicaceae 1 209 900 0.23 Cucurbitaceae 1 548 900 0.60
Cupressaceae 1 37 900 0.04 Fabaceae 1 124 900 0.13
Fagaceae 1 142 900 0.15 Hypericaceae 1 41 900 0.04
Oleaceae 1 98 900 0.10 Poaceae 1 254 900 0.28
Primulaceae 1 169 900 0.18 Rhamnaceae 1 147 900 0.16
Rosaceae 4 604 900 0.67 Salicaceae 1 163 900 0.18
32%
36%
14%
18%
Vegla gatimi
Vegla pune
Instrumente muzikore
Përdorime të tjera
103
Pjesa më e madhe e raportimeve tregon se lidhur me besëtytnitë dhe besimin fetar, te të dyja
grupet etnike, këto bimë përdoren duke menduar që mund të ndikojnë në: lehtësimin
shpirtëror, mbrojtjen nga syri i keq, apo magjia, sjelljen e lumturisë vetjake apo familjare, etj.
Llojet e kësaj kategorie janë dhënë në tabelën 2-16 sipas rendit alfabetik.
Tabela 2-16. Llojet e raportuara në kategorinë e besëtytnive dhe besimit fetar.
Emri shkencor Emri vendas Informacioni Të dhënat e raportuara
Achillea
millefolium L.
(Asteraceae)
Ajduchka
trevaMAQ
MesechinkaMAQ
Ngjarje fetare E raportuar të përdoret për ngjarje fetare
ortodokse nga grupi etnik maqedonas.
Allium cepa L.
(Amaryllidaceae) Qepa
SHQ Besëtytni
E raportuar të përdoret për të shëruar syrin
e keq.
Allium sativum L.
(Amaryllidaceae) Hudhër
SHQ Besëtytni
E raportuar të përdoret për të shëruar syrin
e keq.
Amygdalus
communis (Mill.)
D.A.Webb
(Rosaceae)
PjeshkaSHQ
Besëtytni
Nga informatorët e grupit etnik shqiptar
është raportuar se ekziston besimi se
frutat mund të ndihmojnë për të pasur
lëkurë më të pastër.
Brassica
oleraceaL.
(Brassicaceae)
Oryza sativa L.
(Poaceae)
Lakra dhe
OriziSHQ
Besëtytni
Gjatë ceremonisë dasmore dhëndri merr
një pjesë nga lakra dhe në të vendos oriz.
Kjo pastaj përfundon me përgatitjen e
hajes të ashtuquajtur ―sarmë‖. Shqiptarët
muslimanë besojnë se ky akt tradicional
gjatë ceremonisë së dasmës do të sjellë vit
të mbarë në fushat bujqësore.
Crataegus
monogyna Jacq.
(Rosaceae)
MurrizSHQ
Besëtytni Besohet se murrizi mbron foshnjet e
porsalindura nga forcat e këqia.
Cicer arietinum L.
(Fabaceae)
Qiqër, Leblebij,
NautSHQ
LeblebijaMAQ
Besëtytni
Në prag të Vitit të Ri, nga bima përgatitet
bukë. Paragjykohet se ky veprim afron
engjujt pranë familjes.
Hypericum
perforatum L.
(Hypericaceae)
KantarionSHQ
Besim fetar
Lulebasani përdoret nga ortodoksët
maqedonas në prag të kremtimit të ditës së
Shën Gjonit.
Juniperus
communis L.
(Cupressaceae)
SmrekaMAQ
Besim fetar
Përdoret në ngjarje fetare ortodokse (Dita e
Shën Vasilit dhe në Krishtlindje), por më
shpesh në një ceremoni pagane të njohur
me emrin ―Vasilica‖.
Lagenaria
siceraria(Molina)
Standl
(Cucurbitaceae)
PocerkSHQ
Besëtytni
Në mesin e grupit etnik shqiptar
(musliman) ekziston një besëtytni lidhur
me llojin. Ata besojnë se lloji sjell fat në
familje. Poashtu, i njëjti grup etnik
paragjykon se nëse trupi i familjarit që
ndërron jetë shpërlahet me anë të këtij
fruti, shpirti i të ndjerit do të gjejë lumturi
në botën tjetër.
Lagenaria
vulgaris L.
(Cucurbitaceae)
PocerkSHQ
Besëtytni
Në mesin e grupit etnik shqiptar
(musliman) ekziston një besëtytni lidhur
me llojin. Ata besojnë se lloji sjell fat në
familje. Poashtu, i njëjti grup etnik
paragjykon se nëse trupi i familjarit që
ndërron jetë shpërlahet me anë të këtij
104
Emri shkencor Emri vendas Informacioni Të dhënat e raportuara
fruti, shpirti i të ndjerit do të gjejë lumturi
në botën tjetër.
Malus sylvestris
Miller.
(Rosaceae)
Mollë e egërSHQ
Ritual martese
Besohet se vendosja e frutit të bimës në
pjesën më të lartë të derës hyrëse të
shtëpisë do t’i sjellë çiftit lumturi.
Paliurus spina-
christi Mill.
(Rhamnaceae)
DrachaMAQ
Besim fetar Përdoret si zbukurim në ritet e kishës
Ortodokse.
Primula veris L.
(Primulaceae) Aguliçe
SHQ Besëtytni
Përdoret në ditën e Shën Gjergjit për banjo
të fëmijëve dhe besohet se ky ritual do t’ju
sjellë fat fëmijëve.
Quercus spp
(Fagaceae) Dushk
SHQ Besëtytni
Në mesin e grupit etnik shqiptar me
përkatësi muslimane besohet se djegia e
dushkut do ta sjellë vazhdimësinë e
familjes në kuptimin e lindjes së
meshkujve në familje.
Rosa canina L.
(Rosaceae) Trëndafil
SHQ Besëtytni
Besohet se nëse sipër trëndafilit do hidhet
një filxhan me ujë, do të kishte ndihmuar
ciklin menstrual.
Salix alba L.
(Salicaceae)
Shelg i
bardhëSHQ
Besëtytni
Në ditën e Shën Gjergjit e njohur te
shqiptarët e maqedonisë si ―Shëngjergj‖,
pjesët ajrore të shelgut futen në një mjet
tradicional të njohur të quajtur mutaj.
Paragjykohet se ky veprim i shton qumësht
lehonës.
Syringa vulgaris
L.(Oleaceae) Jorgovan
SHQ Bestytni
Paragjykohet se dega e jorgovanit sjell
lehtësim shpirtëror.
SHQ=Shqip; MAQ= Maqedonisht.
3.7 Krahasimi ndërkulturor
Mbështetur në rezultatet e studimit aktual, nuk duhet dyshuar se grupet etnike shenjë kanë
njohuri të thella etnobotanike, të cilat i kanë grumbulluar brenda viteve nëpërmjet trashëgimit
vertikal apo brez-pas-brezi. Sidoqoftë, kjo vazhdimësi u analiza si në drejtimin brenda-
kulturor, ashtu edhe në atë holokulturor. Kjo qasje i pasqyron më së miri vlerat kulturore dhe
e bën të mundshëm krahasim më të përshtatshëm të njohurive tradicionale për grupet etnike.
Duke u referuar në rezultatet, është e dukshme se në një pjesë të madhe të vlerave të fituara
vërehen disa ngjasi të njohjes tradicionale botanike. Kjo më së miri mund të shpjegohet nëse
theksi do të vendoset te heterogjeniteti hapësinor. Mirëpo, në studim u vunë re edhe shumë
dallime. Arsyet e shpjegimet më pragmatike që mund të jepen mund të jenë të lidhura me
ndikimet socio-politike dhe fetare.
Sa i përket krahasimit ndërkulturor për bimët mjekësore (Tab. 2-17), në studim u vu re se që
të gjitha grupet etnike i kanë të përbashkëta së paku 34% të njohurive, ndërsa dallimi është jo
më shumë se 9%. Maqedonasit në dallim prej grupeve të tjera raportojnë përdorim të veçantë
për 19 lloje, kurse shqiptarët vetëm tetë lloje. Nga ana tjetër, turqit dhe serbët nuk kanë
veçanti në përdorimin e llojeve të ndryshme bimore, krahasuar me grupet tjera etnike. Lidhur
me mbivendosjet, 16 lloje (23%) janë raportuar si njohje të përbashkëta mes grupit etnik
maqedonas dhe atij shqiptar, 1 lloj (1%) vetëm mes maqedonasve dhe turqve, kurse për shtatë
lloje (8%) u vërejtën mbivendosje mes shqiptarëve dhe turqve, 15 lloje mes maqedonasve dhe
serbëve, 6 mes shqiptarëve dhe serbëve dhe 2 mes turqëve dhe serbëve. Lidhur me dallimet,
105
përqindje relativisht e vogël u pa mes maqedonasve dhe shqiptarëve (12%), kurse përqindje
më e lartë u vu re mes serbëve dhe shqiptarëve (38%), që ndiqet nga përqindja e dallimit të
regjistruar mes maqedonasve dhe serbëve (24%).
Tabela 2-17. Krahasimi i të dhënave për grupet etnike.
Krahasimi ndërkulturor dhe numri i bimëve
i cituar prej grupeve etnike
Bimët
mjekësore
(128)
Bimët
ushqyese
(97)
Bimët në
kulturën
materiale
(52)
Besëtytnitë
lidhur me
bimët
(19)
Përdorimet e
ngjashme
midis:
MAQEDONAS SHQIPTARË 23% 33% 51% Nuk ka
MAQEDONAS TURQ 1% Nuk ka Nuk ka Nuk ka
MAQEDONAS SERBË 39% 42% 16% Nuk ka
SHQIPTARË TURQ 8% 8% 3% Nuk ka
SHQIPTARË SERBË 4% 26% 2% Nuk ka
TURQ SERBË 1% 4% Nuk ka Nuk ka
TË GJITHA GRUPET
ETNIKE 34% 36% 9%
Nuk ka
Përdorimet e
ndryshme
midis:
MAQEDONAS SHQIPTARË 12% 3% 25% Nuk ka
MAQEDONAS TURQ 3% 0% 8% Nuk ka
MAQEDONAS SERB 24% 9% 2% Nuk ka
SHQIPTARË TURQ 10% 15% 2% Nuk ka
SHQIPTARË SERBË 38% 14% 41% Nuk ka
TURQ SERBË 7% 6% 2% Nuk ka
TË GJITHA GRUPET ETNIKE 9% 5% 2% Nuk ka
Nga krahasimi ndërkulturor në kategorinë e dytë (bimët ushqyese) (Tab. 2-17), u vërejt se
36% e llojeve të raportuara në studim ishin të cituara nga të gjithë grupet etnike. Lidhur me
veçantinë e numrave të cituar, u vërejt se 10 lloje raportohen vetëm nga grupi etnik
maqedonas dhe një lloj nga grupi etnik shqiptar. Në aspekt të mbivendosjeve u vu re se një e
treta (33%) e bimëve të kësaj kategorie kanë raportim të ngjashëm mes maqedonasve dhe
shqiptarëve, 8% mes shqiptarëve dhe turqve, asnjë mes maqedonasve dhe turqve dhe 42%
mes maqedonasve dhe serbëve. Lidhur me dallimet, u vu re se 5% e bimëve të cituara në këtë
kategori kanë përdorim të ndryshëm mes të gjitha grupeve etnike, 15% dallim u vu re mes
turqve dhe shqiptarëve, 3% mes maqedonasve dhe shqiptarëve.
Krahasimi ndërkulturor për kategorinë e tretë (Bimët në kulturën materiale) (Tab. 2-17) vë
në dukje se të gjitha grupet etnike ndajnë mes veti afërsisht 9% të dijes tradicionale. Mirëpo,
rezultatet e krahasuara mes maqedonasve dhe shqiptarëve tregojnë se në këtë kategori këto dy
grupe etnike ndajnë më shumë se 51% njohje të përbashkëta. E kundërta u vu re kur u
analizua raporti mes shqiptarëve dhe turqve, i cili ishte vetëm 3%. Lidhur me dallimet u vu re
se gati një e katërta (25%) e njohjeve kishte dallim mes maqedonasve dhe shqiptarëve, 8%
mes maqedonasve dhe turqve, 2% mes shqiptarëve dhe turqve, 9% mes serbëve dhe
maqedonasve, 6 % mes serbëve dhe turqve dhe 14% mes serbëve dhe shqiptarëve. Në këtë
kategori, për dallim prej kategorive të tjera, u pa se grupi etnik shqiptarka më tepër njohje
tradicionale në krahasim me grupet e tjera etnike. Duhet theksuar se kjo ndodh për faktin se
edhe citimi i numrit të bimëve nga ana e tyre ishte më i lartë (52 lloje) në krahasim me
maqedonasit (40 lloje) dhe grupet e tjera etnike.
Krahasimi ndërkulturor për kategorinë e katërt (Besëtytni ose besim fetar) tregoi se nuk ka
asnjë element të përbashkët mes grupeve etnike. Ky rezultat duhet hulumtuar më tutje për të
106
provuar hipotezat se besimi apo feja mund të kenë ndikimin e tyre në ruajtjen e informacionit
brenda grupit etnik.
3.8 Larmia etnotaksonomike (emrat vendorë të bimëve)
Gjatë kohës së grumbullimit të të dhënave etnobotanike, u vërejt se informatorët përdorin më
shumë se 445 emra popullorë për llojet bimore të raportuara në studim. Ky numër kaq i madh
i emrave vendorë është rezultat i larmisë gjuhësore, dhe si i tillë ai është i ndikuar nga
heterogjeniteti mjedisor, socio-kulturor dhe ai hapësinor. Me fjalë të tjera, gjuha jep emrin,
ndërsa njohja tradicionale mbi dukurinë e lidh atë me kuptimin e duhur. Kjo do të thotë se që
të dyja, gjuha dhe njohuria tradicionale, mund të ndihmojnë në përcaktimin, njohjen dhe
trashëgiminë e njohurive për bimët. Nga analiza e rezultateve u vu re se grupi etnik shqiptar
përdor 183 emra popullorë, më pas radhitet grupi etnik maqedonas, i cili përdor 181 emra
popullorë, turqit përdorin 82 emra të tyre dhe serbët 86 emra të tyre.
Në këtë studim u dokumentua edhe një emër vendas i panjohur më parë për literaturën e
vendit. Bëhet fjalë për llojin Buglossoides purpurocaeruleum, dhe emrin ―Protoka‖ (në
maqedonisht ―Протока‖), i cili gojarisht është trashëguar vetëm në fshatin Kosel në afërsi të
qytetit të Ohrit. Fshati është i njohur për sipërfaqen e tij gjeotermale ―Duvalo‖, e cila i jep
këtij vendi erë sulfuri (Hoffmann et al., 2010).
4.9 Krahasimi me kërkimet e mëhershme etnobotanike
Qëllimi i analizës krahasuese dhe sintezës me publikimet e mëhershme është që të vëzhgohen
dallimet dhe ngjashmëritë mes këtij hulumtimi dhe studimeve të realizuara në rajonin planor
të Pollogut (Rexhepi et al., 2013; Pieroni et al., 2014), të cilat në vëmendje kanë pasur qëllim
të njëjtë. Si rrjedhojë, krahasimi me studimin e parë të referuar (studim i realizuar në Malin
Sharr) tregon ngjasi me studimin tonë, duke filluar nga qëllimi e deri te përqasja
metodologjike. Arsyeja qëndron në atë se krahasuar me këtë referencë, studimi ynë përfshin:
numër relativisht të njëjtë të citimit të bimëve mjekësore, moshë të njëjtë të informatorëve,
raportime shumë të ngjashme mbi përdorimin e bimëve mjekësore në etno-terapi, ngjashmëri
në përzgjedhjen e pjesëve të përdorura të bimëve, ngjashmëri në metodat e përgatitjes dhe
administrimit si dhe raportime të ngjashme rreth pranisësë bimëve në vend, si dhe target
grupe etnike të njëjta. Gjatë analizës krahasuese me studimin e parë të referuar u vërejt
ngjashmëri 100% mbi raportimin e 19 llojeve bimore dhe dallim 100% për 14 lloje bimore
(Tab.2-18).
Sikurse në studimin e parë, ashtu edhe në të dytin (Pieroni et al.,2014) qëllimi dhe
metodologjia ishin të ngjashme, me një dallim thelbësor. Në studimin e dytë, grupi etnik
shqiptar ishte grupi shenjë i vetëm, ku krahasimi me grupet e tjera etnike është i pamundur
për t’u realizuar. Në këtë rajon grupi etnik shqiptar është i vetëm edhe pse me besim fetar të
ndryshëm (muslimanë dhe ortodoksë). Sidoqoftë, krahasuar me studimin e dytë të kryer në
Malin Korab, u pa përdorim 100% i ngjashëm me studimin tonë për 20 lloje dhe përdorim
100% i ndryshëm për 10 lloje të raportuara.
Një dukuri shumë interesante që ndërlidhet me të dy studimet e krahasuara ishte edhe
përdorimi i bimëve mjekësore për shqetësimet e sistemit të frymëmarrjes. Me këtë rast të
gjitha raportimet mbi përgatitjen e preparateve terapeutike treguan ngjashmëri në metodat e
përgatitjes dhe administrimit; si rrjedhojë u vërejt se mbizotëron forma e dekoktit kundrejt
tinkturave dhe infuzeve.
Sikurse në këtë studim, ashtu edhe në dy studimet e lartpërmendura, u vërejtën shqetësime të
njëjta lidhur me mbishfrytëzimin e pasurive të egra në natyrë. Poashtu, në to theksohen
107
elemente negative në drejtim të ruajtjes; si rrjedhojë veçohen dy lloje bimore të rrezikuara:
Sideritis scardica dhe Gentiana lutea.
108
Tabela 2-18. Dallimet dhe ngjashmëritë mes studimit aktual dhe studimeve paraprake në Maqedoninë e Veriut.
Literatura Zona e
studimit
Numri i llojeve
të raportuara
Lloje me status dhe përdorim të ngjashëm
sikurse në studimin aktual
Lloje me status dhe përdorim të ndryshëm,
krahasuar me studimin aktual
Pieroni et
al., 2013
Korab,
Maqedoni e
Veriut
82
Achillea milefolium, Allium cepa, Cornus mas,
Hypericum perforatum, Juglans regia, Chamomila
recutita, Orchis spp., Phaseolus vulgaris, Prunus
domestica subsp. Insititia, Pyrus communis, Rosa
canina, Rubus idaeus, Rumex acetosa, Sambucus
nigra, Sideritis raeseri, Tanacetum vulgare,
Taraxacum officinale, Thymus serpyllum, Tilia
cordata dhe Urtica dioica.
Gentiana lutea, Helichrysum plicatium,
Hordeum vulgare, Juniperus communis,
Melissa officinalis, Mentha longifolia,
Plantago major, Primula veris, Prunus avium
dhe Robinia pseudoacacia.
Numri i llojeve të krahasuara 20 10
Rexhepi et
al., 2013
Mali Sharr,
Maqedoni e
Veriut
57
Althaea officinalis, Capsella bursa-pastoris,
Centaurium erythraea, Cornus mas, Chelidonium
majus, Equisetum arvense, Galium verum,
Hypericum perforatum, Juglans regia, Juniperus
communis, Chamomila recutita, Mentha piperita,
Morus alba, Morus nigra, Rosa canina, Sambucus
nigra, Rubus fruticosus, Thymus serpyllum dhe Tilia
cordata .
Achillea milefolium, Bellis perennis,
Cichorium intybus, Daucus carota, Gentiana
lutea, Melissa officinalis, Mentha longifolia,
Ocimum basilicum, Plantago lanceolata,
Plantago major, Sideritis scardica,
Tanacetum vulgare, Taraxacum officinale dhe
Urtica dioica .
Numri i llojeve të krahasuara 19 14
109
3.10 Krahasim me kërkimet etnobotanike në vendet fqinje
Krahasimi i rezultateve për bimët e kategorisë së parë ka qëllim të dyfishtë: së pari,
krahasimin me studimet e kryera në territorin e ish Jugosllavisë (pjesë e së cilës ka qenë
Maqedonia e Veriut), dhe së dyti, krahasimin me vendet e tjera fqinje (Tab. 2-19).
Krahasimi u bë me të dhënat e publikuara nga vendet e ish Jugosllavisë: Kroacinë (Pieroniet
al., 2003; Pieroni & Giusti, 2008; Dolina & Łuczaj, 2017; Łuczaj et al., 2013a,b); Bosnjën
(Redţiš et al., 2006; 2008; 2010a,b; Ferrier et al., 2015; Šariš-Kundališ et al., 2010; 2011);
Serbinë (Jarišet al., 2007; Savikinet al., 2013), Slloveninë (Stsgaret al., 2013); Kosovën
(Mustafa et al., 2011; 2012) dhe Malin e Zi (Menkovišet al., 2014); dhe pesë vendet e tjera të
Ballkanit: Shqipërinë (Pieroni et al., 2014a,b; Pieroni et al., 2005; 2008; 2010; Quave &
Pieroni, 2014); Bullgarinë (Kolevaet al., 2015; Krasteva-Blagoeva, 2010; Nedelcheva, 2013);
Greqinë (Skoula et al.,2009); Rumaninë (Hajnalová & Dreslerová, 2010; Vlkováet al., 2015);
dhe Turqinë (Akaydinet al., 2013; Albayraket al., 2012). Për këtë u përdor Koefiçienti i
Ngjashmërisë së Jaccard (TNJ; Jaccard, 1912; Höft et al., 1999).Përdorimi i treguesit Jaccard
tregon ngjashmëri mes studimit tonë dhe vendeve fqinje, si vijon: me Bullgarinë 30.5%, me
Kosovën 30.2% dhe me Shqipërinë 27.6%. Ndërsa, krahasimi me vendet e ish Jugosllavisë
tregon ngjashmëri mes studimit aktual dhe studimeve të kryera në Serbi dhe Mal të Zi, rreth
20.8%, kurse ngjashmëritë që raportohen për Bosnjën janë 14.1% dhe për Kroacinë vetëm
10.7% (Tab.3-19). Rezultatet e krahasuara me disa vende të tjera të Ballkanit tregojnë më
shumë ngjashmëri me Rumaninë (20%) dhe Turqinë (16.6%), ndërsa më pak ngjashmëri me
Greqinë (vetëm 5.1%). Ndoshta këto ngjashmëri të mëdha midis studimit tonë dhe studimeve
të tjera të ish Jugosllavisë mund të jenë rrjedhojë i bashkëjetesës në një sistem të përbashkët
socio-politik, kurse ngjashmëritë me vendet e tjera mund të jenë pasojë e afërsisë së vendeve,
përkatësisë fetare dhe biodiversitetit të ngjashëm.
110
Tabela 2-19. Krahasimi i rezultateve me vendet e ish Jugosllavisë dhe vendeve të tjera fqinje në Ballkan.
Literatura Vendet e ish
Jugosllavisë
Numri i
llojeve të
raportuara
Numri i llojeve
me përdorim të
ngjashëm
Numri i llojeve
me përdorim të
ndryshëm
Koefiçienti i
Ngjashmërisë sipas
Jaccard në përqindje
Ferrier et al., 2015; Redzic, 2006;2007;
2010a,b; Saric-Kundalic et al., 2010;
2011
Bosnjë 96 22 74 14.1
Dolina & Luczaj, 2017; Luczaj et al.,
2013a;b; Pieroni & Giusti, 2008; Pieroni
et al., 2003
Kroaci 30 16 74 10.7
Jaric et al., 2007; Savikin et al., 2013;
Zlatkovic et al., 2014 Serbi 81 31 59 20.8
Hajdari et al., 2018; Mustafa et al.,2011;
2012 Kosovë 98 45 45 30.2
Menkovic et al., 2011 Mali i Zi 94 31 59 20.8
Stsgar et al., 2013 Slloveni 15 15 11 17.6
Vendet e tjera të Ballkanit
Pieroni, 2008; 2010; Pieroni et al.,
2014b; 2005 Shqipëri 53 31 22 27.6
Koleva et al., 2015; Nedelcheva, 2013;
Nedelcheva & Dogan 2011; Nedelcheva
et al., 2011
Bullgari 62 37 25 30.5
Skoula et al., 2009 Greqi 160 11 143 5.1
Hajnalova et al., 2010; Pieroni et al;.,
2014a; Volkova et al., 2015 Rumuni 56 23 33 20
Dogan et al., 2015 Turqi 88 24 55 16.6
111
KREU IV: DISKUTIME
Nëse Maqedonia e Veriut konsiderohet si një ndër vendet më të pasura me larmi kulturore
dhe linguistike në Ballkan (Damo et al., 2012),e tillë duhet të jetë edhe për repertorin e pasur
të shfrytëzimit tradicional të bimëve (Rexhepi et al., 2013; Pieroni et al., 2013; Dogan et al.,
2015; Rexhepi, 2017a;b;c; Rexhepi, 2018; Rexhepi & Bajrami, 2018; Rexhepi et al., 2018).
Pavarësisht se popullatat humane në vend dallojnë qartazi njëra nga tjetra, si për nga mënyra
e organizimit shoqëror, ashtu edhe për nga përkatësia fetare dhe gjuhësore, në këtë studim u
vunë re ngjashmëri në përdorimin e pasurive natyrore. Këto rrethana dhe gjetje ndihmojnë
hapjen e mundësive dhe perspektivave të reja të interpretimit të marrëdhënieve njeri-bimë.
Ashtu si në shtetet fqinje (Pieroni, 2010; Pieroni et al., 2013; Dogan et al., 2015; Ferrier et
al., 2015; Hajdari et al., 2018) edhe në Maqedoninë e Veriut, perspektivat etnobotanike duket
se janë të ndikuara nga kompleksiteti historik-kulturor dhe ai politik. Këto bëhen edhe më të
theksuara nga ndikimet fetare dhe gjuhësore. Dimensioni i ndikimit socio-kulturor bëhet më
saktësisht i sqaruar nëpërmjet besimit si element i kulturës së thellë.
E njëjta mund të thuhet edhe për ndikimet në elementet sipërfaqësore të nivelit të njohjes
tradicionale brenda të ashtuquajturit ajsberg kulturor, të cilat kanë ardhur si rezultat i
bashkëjetesës në sistemin ish jugosllav. Ndoshta arsyet e përmendura më sipër, janë shkak që
në këtë studim vërehen ngjashmëri mes grupeve etnike, sikurse edhe në vendet e tjera fqinje
(Mustafa et al., 2011; Menkovic et al., 2011; Stsgar et al., 2013; Koleva et al., 2015; Jaric et
al., 2007; Rexhepi, 2017a;b;c; 2018; Rexhepi & Bajrami, 2018; Rexhepi et al., 2018) dhe
shteteve fqinje (Pieroni, 2010; Pieroni et al., 2013; Dogan et al., 2015; Ferrier et al., 2015;
Dolina & Luczaj, 2017; Hajdari et al., 2018).
Duke u referuar përkatësisë së llojeve në familje, u vu re se edhe në Maqedoninë e Veriut,
sikurse në vendet me të cilat kufizohet (Redzic, 2006; Zlatkovic et al., 2014; Pieroni et al.,
2014a), mbizotërojnë llojet e familjeve Lamiaceae, Asteraceae dhe Rosaceae. Kjo situatë para
së gjithash i referohet biodiversitetit të ngjashëm.
Për më tepër, edhe shumë detaje të tjera etnobotanike, si bie fjala në rastin e metodave të
përgatitjes dhe administrimit të bimëve, u vërejtën ngjashmëri me studimet e tjera (Redzic,
2007; Jaric et al., 2007). Kjo dukuri, më së miri u vërejt në rastin e përgatitjes së dekokteve,
ku vërehet ngjashmëri në trajtimin e një spektri të gjërë sëmundjesh, duke filluar nga ato të
sistemit të frymëmarrjes (kollitje, ftohje, etj.) e deri te sëmundje të tjera më të ndërlikuara
sibronkiti kronik dhe asma. Vijon të jetë i njëjtë edhe në rastin e trajtimit të sëmundjeve të
sistemit të tretjes (dhimbje barku, diare, etj.), sëmundjeve të sistemit urinar (probleme me
prostatën, probleme me gurë në veshkë), çrregullimet e qarkullimit të lëngjeve trupore
(trombozë, hipertension, sulm kardiak), sëmundje të lëkurës (psoriaza, akne dhe plagë të tjera
të sistemit dermatologjik, çregullime nervore (kryesisht depresion), shqetësime me
sëmundjen e sheqerit dhe trajtim të hemoroideve (Pieroni, 2010; Mustafa et al., 2011;
Menkovic et al., 2011; Stsgar et al., 2013; Pieroni et al., 2013; Koleva et al., 2015; Dogan et
al., 2015; Ferrier et al., 2015; Dolina & Luczaj, 2017; Hajdari et al., 2018).
Ngjashmëri u vunë re edhe në rastet e përgatitjes së infuzeve të ftohta apo të ngrohta dhe të
tinkturave. Ngjashmëritë ishin të dukshme në rastin e përgatitjes dhe administrimit dhe në
rastin e shkallës së njohjes së pjesëve më të brishta të bimëve. Ngjashmëritë e grupeve etnike
të ndryshme në zotërimin e njohurive të njëjta apo të ngjashme dhe qëndrueshmëria e
praktikave, mund të arsyetohen me faktin se janë kryesisht grupe etnike pranë njëri-tjetrit, të
112
cilin e kanë mundësuar faktorë të ndryshëm, që nga ata historikë e politikë e deri te ata
ekonomikë.
Për dallim nga faktorët që lidhen me të kaluarën, sot mbizotëron faktori socio-ekonomik,
përfshirë këtu kërkesën e lartë të tregut vendor. Ndoshta kjo situatë ndikon në mënyrë të
drejtpërdrejtë edhe në pakësimin e popullatës së disa llojeve, si Gentiana lutea dhe Sideritis
scardica. Poashtu, këtë situatë në Maqedoninë e Veriut e rëndon edhe më shumë korniza
ligjore, e cila në mënyrë të drejtpërdrejtë ka shmangur rëndësinë e elementit vendor, duke i
shuar bashkësitë vendore, dhe duke i kaluar kompetencat në njësi më të larta administrative
(komuna).
4.1 Ruajtja e bimëve etnomjekësore
Presioni mbi gjendjen e pasurive të egra natyrore në Maqedoninë e Veriut shkaktohet prej
faktorit njeri. Nga kjo nënkuptohet se kultivimi i bimëve është në fazat e para të zhvillimit.
Faktorët kryesorë që kufizojnë interesin e fermerëve dhe palëve të tjera të interesuara për
kultivimin e bimëve mjekësore përfshijnë: pamundësinë ekonomike, infrastrukturën e dobët
institucionale për të dhënë mbështetje teknike dhe marketing përkatës, mungesën e
partneritetit publik-privat, rrezikun e lartë dhe luhatjet e çmimeve në tregun e brendshëm, etj.
Sido që të jetë, vlerësimi i përgjithshëm është se mungon mbështetja e institucioneve
kryesore.
Nga kjo perspektivë, shihet si e nevojshme nisja e ringjalljes së debatit lidhur me
mbishfrytëzimin e pasurive të egra natyrore. Deri më sot, kjo çështje në Maqedoninë e Veriut
rrallëherë, me pak përjashtime, është adresuar si çështje serioze, pavarësisht se autoritetet
shtetërore kanë mekanizma dhe njohuri rreth situatës ekzistuese. Edhe pse aspiratat e
Maqedonisë në lidhje me legjislacionin vazhdimisht janë duke u harmonizuar me ato të
Bashkimit Europian, vetëm në një paragraf të një dokumenti strategjik zyrtar merret në
konsideratë dija tradicionale botanike dhe ndikimi i saj në biodiversitet, i cili daton në vitin
2004 (Biodiversity Strategy and Action Plan for the Republic of Macedonia). Ndonëse, në
këtë dokument dhe në planin e veprimit të tij theksohen vetëm nëntë lloje të mbishfrytëzuara
(Althaea officinalis, Salvia officinalis, Adonis vernalis, Chamomilla recutita, Gentiana lutea,
Hypericum perforatum, Tilia cordata, Sideritis scardica, dhe Thymus serpyllum), mbetet
mjaft për t’u plotësuar në këtë drejtim në të ardhmen.
Për ta konkretizuar çështjen, do të theksojmë se të njëjtat lloje që raportohen më sipër nuk
janë të vetmet, sepse ky hulumtim evidentoi edhe lloje tjera të mbishfrytëzuara. Rast i tillë u
gjet për llojin Ramonda serbica, që duket të jetë bimë me status të rrezikuar edhe në Aneksin
IV të Direktivës së Habitatev, në Shtojcën I të Konventës së Ruajtjes së Jetës së egër
Europiane dhe Habitateve Natyrore (Konventa e Bernës). Në këtë studim veçohen edhe lloje
të tjera të mbishfrytëzuara dhe mbivlerësuara: Arctostaphylos uva-ursi, Achillea milefolium,
Atropa belladona, Centaurium erythrea, Origanum vulgare, Orchis laxiflora, Primula
vulgaris, Sempervivum macedonicum, Sideritis montana, Teucrium montanum etj.
Problemi i ruajtjes së bimëve të rëndësishme mjekësore në Maqedoninë e Veriut është i
lidhur edhe me rritjen e kërkesës së këtyre pasurive natyrore nga ana e kompanive më të
mëdha farmaceutike, si p.sh. Alkaloid – Shkup. Kjo kompani me hapjen e sektorëve statikë
dhe dinamikë për grumbullimin e bimëve mjekësore, ka ndikuar në mënyrë të dukshme në
mbishfrytëzimin e llojeve të egra. Për më tepër, sipas informatorëve kyç e njëjta kompani
ndonëse asnjëherë në asnjë nga rajonet planore nuk ka mbështetur trajnime për grumbullim të
qëndrueshëm, por në vazhdimësi pajis grumbulluesit me liçenca për grumbullim. Problemi
me mbishfrytëzimin e bimëve të egra mjekësore përkeqësohet edhe më tej kur kompani më të
113
vogla përfshihen në biznes dhe arrijnë t’i grumbullojnë këto bimë të egra pa asnjë kontroll
efikas nga ana e autoriteteve shtetërore. Kurse, çështjet e tjera lidhur me dërgimin në tregjet e
shteteve fqinje (Serbi, Kroaci, Slloveni dhe Bullgari), tregun Europian (kryesisht Gjermani,
Francë dhe Itali), si dhe SHBA dhe Australi, kalojnë nëpër filtra doganorë dhe mekanizma të
tjera në përputhje me aktet normative ligjore.
4.2 Zinxhiri i furnizimit të llojeve etnobotanike në Maqedoninë e Veriut
Kuptimi i rëndësisë historike të praktikave të mëhershme tradicionale, në aspekt të
perspektivave ekologjike, shoqërore dhe ekonomike, si dhe të ndryshimeve të sotme socio-
ekonomike, janë kyçe për ta kuptuar modelin e vjeljes dhe strukturën e zinxhirit të furnizimit
të llojeve etno-botanike nga ana e grupeve etnike në Maqedoninë e Veriut.
Sikurse në të gjitha vendet në zhvillim, ashtu edhe në Maqedoninë e Veriut, pjesa më e
madhe e popullësisë ende jeton nën kufirin e varfërisë. Kjo dukuri mbetet më e shprehur në
vendbanimet rurale. Pikërisht në këto të fundit mbijetesa është e lidhur në mënyrë të
dretpërdrejtë me grumbullimin e pasurive të egra, me bujqësinë margjinale, si dhe punë të
tjera fizike të përditshme.
Ndonëse, dija tradicionale e popullësisë në vend, herë pas here është ndikuar nga forcat
natyrore, sërish mund të shtrohet hipoteza se mënyrat e shfrytëzimit të pasurive natyrore në të
kaluarën duhet të kenë qenë ekologjikisht më të qëndrueshme. Prandaj, mendimi zotërues se
me kalimin e kohës ndryshoi edhe mënyra tradicionale e të jetuarit, na bëjnë të mendojmë se
edhe mënyra e varësisë nga këto burime natyrore mund të ketë ndryshuar. Ky transformim
tani më i njohur i shoqërisë ka ardhur si rezultat i urbanizimit, globalizimit dhe
industrializimit, dhe si rrjedhojë, jeta e komuniteteve vendore në Maqedoni nuk mbetet e
pandikuar nga këto ndryshime.
Megjithatë, ideja se varfëria është elementi kryesor që shpie gjer te shfrytëzimi i pasurive
natyrore, u bë shtytje për ta analizuarmë thellë këtë lidhje relativisht të re të shoqërisë me
pasuritë natyrore. Konkretisht, mbështetur në ndryshimet socio-ekonomike u analizua edhe
gjendja në terren, me çka me sukses u arrit të analizohet zinxhirii grumbullimit dhe furnizimit
me lloje etnobotanike në Maqedoninë e Veriut. Kjo përqasje siguron një pasqyrë më të qartë
të lidhjeve antropogjene, në drejtim të shfrytëzimit të pasurive natyrore, të marra në
konsideratë në këtë studim. Për më tepër, përqasja e këtillë e pasqyron në detaje skenarin
aktual të shfrytëzimit të bimëve dhe varësinë vendore në rajonet përkatëse të Maqedonisë së
Veriut (Fig.4-1).
4.3 Tregtarët vendorë si pjesë e zinxhirit të furnizimeve
Gjatë anketimit u vu re se banorët vendas, përkatësisht fshatarët, bëjnë grumbullimin dhe më
pas shitjen e disa llojeve të bimëve te disa tregëtarë vendas dhe agjentë të tyre (Fig. 4-2).
Gjatë punës në terren u vu rese procesi i grumbullimit kryhet kryesisht në mënyrë të jashtë
ligjshme. Sipas të dhënave të këtij studimi, vetëm 20% e grumbulluesve kishin liçencë për
mbledhjen e bimëve. Sidoqoftë, kjo lidhje fillestare e zinzhirit tregtar u pa të jetë e njëjtë si
për kategorinë e parë, ashtu edhe për kategorinë e dytë të bimëve.
Në Maqedoninë e Veriut, situata në lidhje me zinxhirin e furnizimeve duket tejet interesante.
Kjo mund të sqarohet me atë se në terren u vunë re shumë tregtarë vendas që veprojnë me
statusin e nënkontraktuesit të paligjshëm ose jolegal. Poashtu, në dhjetra fshatra të rajneve
planore u vunë re pika në vend të paligjshme që veprojnë pa liçencë, por që shumë lirshëm
bëjnë grumbullim të materialit bimor, pastaj edhe shkëmbimin e tij me kontraktues të tjerë në
114
nivel komune. Më pas, kontraktuesit në komuna, së bashku me ato vendorë, në bashkëpunim
me kontraktuesit rajonalë, e dorëzojnë materialin bimor te këta të fundit. Nga këtu,
kontraktuesit rajonalë bëjnë shpërndarjen e përafërsisht 10% të materialit bimor në tregjet
vendore të rajoneve dhe rreth 30% në kompanitë farmaceutike. Pjesa tjetër e këtyre pasurive
(afërsisht 60%) eksportohon drejtpërsëdrejti jashtë vendit, kryesisht në: Itali, Kroaci dhe
Gjermani.
Figura 4-1. Pamje të zinxhirit të furnizimit me bimë mjekësore në Maqedoninë e Veriut.
Figura 4-2. Pamje nga intervista me tregtarë vendorë të pavarur (Berovë – rajoni planor Lindor).
115
Meqenëse kompanitë farmaceutike në asnjë rast nuk treguan transparencë lidhur me sasitë e
furnizuara, u orientuam drejt analizës së tregjeve vendore. Fillimisht, tregtarët u pyetën për
kërkesat e tyre dhe për llojet në dispozicion për shitje (Tab. 3-1). Si u theksua edhe më lart,
këto të dhëna të bazuara edhe në çmimin e blerjes dhe shitjes, si dhe origjinën e tyre, përbëjnë
zinxhirin fillestar të furnizimit dhe tregëtimit të bimëve.
Tabela 3-1. Lista e llojeve bimore më të shpeshta në tregjet vendore në Maqedoninë e Veriut
(Në tabelë është paraqitur mesatarja për grumbullues/furnizues).
Llojet etnobotanike
Sasia e
grumbulluar
brenda ditës (kg)
Sasia e shitur
brenda javës (kg)
Furnizuesi
Fshatari Tjetër
Achillea milefolium L. 7 8-10 12 P
Althaea officinalis L. 3-4 5-7 4-5 PFJ
Alchemilla vulgaris L. 2 2 2 -
Arctostaphylos uva-ursi L.
Spreng.
4-7 3-4 2 P
Aronia melanocarpa Michx 20-60 Mbi 20 20 PF
Artemisia absinthium L. 2-3 1 2 PF
Capsella bursa pastoris (L).Medik 8 2 8 -
Calendula officinalis L. 6 6 6 P + T
Centaurium erythraea Rafin. 8-12 Mbi 6 11 PF
Chamomilla recutita L. 3-4 Mbi 13 2-3 PF, P,
T
Cichorium intybus L. 1 1 1 -
Cornus mas L. 15 Mbi 15 15 PF, P
Crataegus monogyna Jacq. 7-10 Mbi 10 8-10 PF
Equisetum arvense L. 0.5-1 Mbi 3 0.5-1 -
Ficus carica L. 15-20 Mbi 25 10-15 PF, P
Gentiana lutea L. 2-3 0.5-1 2-3 PF
Humulus lupulus L. 2-4 0.1-0.3 2-4 -
Hypericum perforatumL. 9-16 Mbi 15 16 PF, P
Hyssopus officinalis L. 1-2 0.3 1 PF
Juglans regia L. 5-7 Mbi 20 7 P, PF
Juniperus communis L. 40-50 - 40-50 PF
Lavandula officinalis Mill. 0.5-3 2-3 2-3 PF, P
Leonurus cardiaca L. 0.2 0.1-0.2 0.2 PF
Melissa officinalis L. 0.8-2.5 0.6 2.5 -
Mentha longifolia (L). Huds. 6-14 2-4 14 PF, P
Mentha piperita L. 6-14 2-4 14 PF, P
Morus alba L. 3-7 Mbi 7 7 PF
Morus nigra L. 3-7 Mbi 7 7 PF
Ocimum basilicum L. 1-4 Mbi 10 1-4 PF
Orchis spp.. 2-10 Mbi 20 2-10 P, PF
Plantago lanceolata L. 0.3-2 0.5 2 PF, P
Plantago major L. 0.3-2 0.5 2 PF, P
Primula veris L. 2-5 Mbi 6 5 PF
Rosa canina L. 4-8 Mbi 20 8 PF
Rosmarinus officinalis L. 0.5-1 Mbi 10 0.5 PF
Rubus fruticosus agg. 10-12 Mbi 20 10-12 PFJ
Rubus idaeus L. 3-15 Mbi 20 3-15 PFJ
Rumex acetosa L. 1-2 0.5-1 1-2 PFJ
116
Llojet etnobotanike
Sasia e
grumbulluar
brenda ditës (kg)
Sasia e shitur
brenda javës (kg)
Furnizuesi
Fshatari Tjetër
Salvia officinalis L. 4-6 Mbi 10 4-6 -
Sambucus nigra L. 2-6 Mbi 6 3-6 PFJ
Sideritis raeseri (L.) Bois.Heldr. 5-20 Mbi 30 5-15 PFJ
Sideritis scardica Griseb. 4-7 Mbi 20 4-7 PFJ
Sideritis montana L. 0.2-0.5 0.1 0.5 -
Taraxacum officinale F.H. Wigg. 6-10 6-10 5-7 PFJ
Teucrium chamaedrys L. 2-8 Mbi 20 8 -
Teucrium montanum L. 2-6 Mbi 20 6 -
Teucrium polium L. 2-6 Mbi 10 2-5 PFJ
Thymus serpyllum L. 10-15 Mbi 20 10 PFJ
Urtica dioica L. 40 Mbi 10 10-20 PFJ
Vaccinium myrtillus L. 5-10 Mbi 50 5-10 PFJ
Verbascum thapsus L. 3-9 1-3 5-7 PFJ
P=pikë grumbullimi; PFJ= Person fizik i paliçencuar, T=tregëtar sporadik/ i rastit)
Megjithatë, sikurse në çdo sferë të organizimit shoqëror edhe në tregjet vendore, herë pas
here situata paraqitet e tensionuar. Tregtarët e liçencuar në vazhdimësi konfrontohen me
tregtarët jolegalë dhe të paliçencuar. Këta të fundit ndikojnë në mënyrë të dukshme jo vetëm
në luhatjen e çmimeve, por edhe në listën e llojeve në dispozicion. Lidhur me këtë të fundit,
gjatë punës në terren dhe vëzhgimit të mallit për shitje, u vunë re 51 lloje më të zakonshme
në tregjet vendase të Maqedonisë së Veriut. Mes tyre gjenden edhe bimë të ndaluara për
shitje (Gentiana lutea) dhe bimë të tjera me status të rrezikuar (Arctostaphylos uva-
ursi,Sideritis scardica).
Figura 4-3. Zinxhiri i furnizimeve me materiale bimore në Maqedoninë e Veriut.
117
Si vërehet në tabelën 4-1, pjesa dërmuese e bimëve në dispozicion, në tregjet lokale sigurohet
pëmes personave fizikë të paliçencuar. Një tjetër detaj që bie në sy është edhe kërkesa e lartë
për lloje e kërcënuara (Teucrium chamaedrys, Teucrium montanum, Salvia officinalis, etj.),
ose lloje që konsiderohen të rralla nga vetë tregtarët dhe grumbulluesit. Nuk ka dyshim se
pjesa tjetër e këtyre pasurive natyrore pastaj sigurohet nëpërmjet kanaleve tërësisht jolegalë,
dhe një pjesë tjetër nga kontraktuesit e angazhuar në bazë javore. Poashtu, rol të rëndësishëm
luajnë edhe pikat vendore të stacionuara nëpër fshatrat e rajoneve planore. Figura 4-3 e
paraqet këtë nëpërmjet një skeme të zinxhirit të furnizimeve.
4.4 Përdorimet dhe modelet e konsumimit të bimëve ushqyese
Analiza e larmisë së përdorimeve dhe modeleve të konsumimit të bimëve ushqyese është
sfiduese sepse një pjesë e konsiderueshme e këtyre llojeve, gjejnë përdorim edhe si ushqim
mjekësor. Sigurisht se kjo pastaj bëhet shtytje për ta kuptuar origjinën dhe evolucionin e
përdorimit të bimëve ushqyese. Për t’i sqaruar këto dy çështje, mund të ndërlidhemi me
prirjete mëhershme për të kultivuar sa më shumë që të jetë e mundur bimë me frute në
kopshtet e shtëpive; si rezultat i këtij veprimi ndoshta ajo që vërehet ditëve të sotme bëhet më
e qartë. D.m.th. bëhet fjalë për një ndryshim thelbësor, i cili në dukje të parë nuk le
përshtypje, por që është shumë domethënës. Kalimi i konsumit nga ai heksozë domaninat te
ai saharozë dominant mund të konsiderohet si drejtim evolutiv mjaft interesant. Kjo d.m.th se
gradualisht kemi të bëjmë me një kalim konsumi nga e egra e mirëfilltë në atë të zbutur apo të
kultivuar. Mirëpo, duke pasur parasysh faktin se llojet e egra zbërthehen shumë më ngadalë
në krahasim me llojet e kultivuara, të cilat shpërbëhen më lehtë nga ana e sistemit të tretjes,
atëherë bëhet e kuptueshme edhe dukuria e ushqimit mjekësor, sepse kjo dukuri duhet të ketë
edhe ndikimet e saj në sistemet e tjera trupore.
Ndonëse përveç llojeve që konsiderohen si ushqim mjekësor tipik, në studim u raportuan
edhe lloje që kanë përdorim vetëm si ushqim (Castanea sativa, Corylus avellana, Daucus
carota, Diospyros virginiana, Diospyros lotus, Helianthus annus, Fragaria vesca, Malus
pumila, Malus sylvestris, Prunus armeniaca, Prunus cerasifera, Prunus avium, Prunus
domestica, Prunus persica, Prunus prostrata, Pyrus communis, Rubus caesius,Rubus
fruticosus, Rubus idaeus, Rumex acetosa dhe Sorbus aucuparia), të cilat supozohet se sjellin
përfitime shëndetësore. Përveç këtyre llojeve, 9 lloje të tjera (Achillea millefolium, Cornus
mas, Cydonia oblonga, Ficus carica, Juglans regia, Juniperus communis, Morus alba,
Robinia pseudoacacia, dhe Rosa canina) duket të jenë të ndikuara nga marrëdhënie të tjera,
dhe nuk kanë të bëjnë me këto që u përmendën më lart.
Në përgjithësi, rezultatet e tilla mund të jenë tregues i dietës, origjinës dhe lidhjes së tyre me
shëndetin e njeriut, ndërsa pjesa tjetër duket se kanë të bëjnë me përditshmëritë dhe besimet.
Gjithsesi, ngaanaliza e rezultateve është e dukshme se konsumimi i bimëve ushqyese të
freskëta është forma më kryesore. Poashtu, kopshtet e shtëpive, por edhe tokat bujqësore janë
vende të rëndësishme për kultivimin e bimëve ushqyese. Por, ka shumë gjasa që ky trend të
jetë i lidhur ngushtë me humbjen ose pakësimin e pasurisë së egër, ose thjesht me
mbishfrytëzimin e tyre. Në të dyja rastet e konsumit, është e qartë se mbizotëron konsumi i
freskët, duke mos lënë anash edhe përgatesa të tjera që kërkojnë më shumë punë, përkushtim
dhe njohje për përgatitje.
Në krahasim me studimet e tjera të realizuara në vend (Rexhepi et al.,2013), statusi herbofilik
mbetet i ngjashëm edhe pse i njëjti ndryshon për nga citimi i llojeve, kurse në krahasim me
studimet e realizuara në shtetet fqinje, p.sh. me Bosnjën (Ferrier et al., 2015; Redzic,
2006;2007; 2010a;b; Saric-Kundalic et al., 2010; 2011), ku raportohen 308 lloje, dhe me
118
Shqipërinë, për ku raportohen 79 lloje, duket se numri i citimeve në këtë studim është më i
ulët. Për fat të keq, nuk ishte i mundur krahasimi me vendet e ish Jugosllavisë dhe vendet e
tjera të Ballkanit, sepse për këtë kategori nuk kishte studime të ngjashme të publikuara.
4.5 Larmia dhe përhapja e bimëve të kulturës materiale
Pavarësisht se lidhur me numrin e llojeve të kësaj kategorie pritshmëritë ishin të larta, në
këtë studim u gjetën më pak lloje, por informacioni për të njejtat shihet të jetë i vlefshëm dhe
interesant. Si edhe pritet, numri më i madh i llojeve të raportuara ishte për qëllime ndërtimi
(gjithsej 28 lloje), i ndjekur nga numri i llojeve që përdoren për dru zjarri (gjithsej 28 lloje)
dhe dy lloje shumë të zakonshme që raportohen për përgatitjen e thëngjillit apo qymyrit.
Sikurse në rastin e parë, edhe për nënkategorinë e arteve tradicionale ose artizanat,
pritshmëritë ishin më të mëdha. Sidoqoftë, raportimi i 35 llojeve bimore mendohet se i
plotëson kriteret etnobotanike të dokumentimit të njohurive tradicionale. Në këtë kategori,
llojet Buxus sempervirens, Fagus sylvatica, Juglans regia, Morus alba, Prunus cerasus, P.
avium, dhe Quercus cerris, u raportuan të jenë të dobishme për të bërë vegla druri që
përdoren në kuzhinë (lugë druri, shkopinj druri (ofllagi), tas druri, sitë druri, sofër
tradicionale, pjata, etj.); kurse llojet Alnus incana, Bassia scoparia, Buxus sempervirens,
Castanea sativa, Cornus mas, Corylus avelana, Fagus sylvatica, Fraxinus exelsior, Morus
alba, dhe Sambucus nigra, u raportuan të jenë format drurore më të përshtatshme për vegla
bujqësore (bisht sëpate, kose, drapëri, shati, plugje, etj.). Një tjetër raportim interesant është
dokumentuar në lidhje me përdorimin e frutave të ftoit (Cydonia oblonga), si mbrojtje kundër
krimbave (Tinea sp.) ose thjesht për mbrojtjen e teshave. Kjo praktikë e vjetër, kohëve të
fundit është në rënie dhe me të bie edhe numri i kultivimit të këtij lloji.
Një informacion interesant mbi veglat muzikore prej druri është grumbulluar për llojet në
vijim: Buxus sempervirens, Castanea sativa, Corylus avelana, Fagus sylvatica, Morus alba,
Phragmites australis, Prunus avium, dhe Syringa vulgaris. Këto lloje të raportuara zakonisht
përdoren për prodhimin e instrumenteve muzikore prej druri, si: flauta, çiftelia, kavalli
(fyelli), zurlla dhe daullja. Nuk ka dyshim se instrument më të rëndësishëm muzikor për
grupin etnik shqiptar është çiftelia, te maqedonasit dhe serbët është tambura, kurse te turqit
sazi.
Njëzet e pesë llojet në vazhdim: Acer campestre, A. pseudoplatanus, A. tataricum, Aesculus
hippocastanum, Alnus glutinosa, Betula alba, B. verrucosa, Buxus sempervirens, Carpinus
betulus, Ficus carica, Ficus elastica, Juniperus communis, Morus alba, Pinus mugo,
Platanus orientalis, Populus nigra, P. tremula, Prunus prostrata, P. avium, Robinia
pseudoacacia, Salix alba, S. cinerea, S. fragilis, Sambucus nigra dhe Ulmus campestris, janë
raportuar në nënkategorinë e bimëve që përdoren në arkitekturën e blertë. Disa prej këtyre
llojeve përdoren për pamjen e tyre estetike (Populus tremula, Pinus mugo), disa të tjera janë
pasojë e ndikimit socio-politik në peisazhin arkitekturor; p.sh. Aesculus hippocastanum,
mbjellë gjatë kohës së komunizmit; Platanus orientalis, mbjellë gjatë sundimit të perandorisë
Osmane.
Një tjetër e dhënë interesante për llojin Juniperus communis, u raportua si një mekanizëm i
mundësisë ekologjike, të cilin e shfrytëzojnë barinjtë për ta përhapur arealin e kullotave, duke
e djegur bimën në fjalë; ndërsa disa lloje të tjera u raportuan si të dobishme jo vetëm për nga
pamja estetike, por edhe për të caktuar kufijtë e pronave private, si rasti me llojin Prunus
prostrata.
119
4.6 Besëtytnitë mbi bimët
Askush me saktësi nuk mund të shpjegojë se pse besëtytnitë ruhen dhe transmetohen te brezat
edhe pse ato shpesh nuk janë të vërteta. Kur dihet se njeriu modern në krahasim me njerëzit e
lashtë ka gjithnjë e më pak kohë për të menduar për misteret që e rrethojnë; një shpjegim më i
arsyeshëm doemos duhet të jetë i ndërlidhur me edukimin tradicional. Ndonëse origjina e
besëtytnive lidhur me bimët mbetet mistike, thelbi i saj edhe sot e kësaj dite mbetet i njëjtë,
mbrojtja e familjes ose individit. Ato kanë të bëjnë me edukimin tradicional të të rinjve për
natyrën e bimëve dhe dobinë e tyre. Sido që të jetë,kjo çështje që lidhet me informatorët e
besimit musliman mbetet për t’u diskutuar. Ndoshta arsyeja qëndron në faktin se që të dy
grupet etnike (shqiptarë dhe turq) në Maqedoninë e Veriut praktikojnë fe paksa më
pragmatike. Ndyshe nga informatorët e grupit etnik maqedonas,që në ritet fetare të tyre
raportojnë përdorimin e llojeve Achillea millefolium, Hypericum perforatum, Juglans regia
dhe Pailurus spina-christi, grupet etnike shqiptare dhe turke japin informacion kontradikor
me praktikat e tyre fetare për llojet në vazhdim: Cicer arietinum, Lagenaria vulgaris,
Lagenaria siceraria, Primula veris, Salix alba dhe Syringa vulgaris. Kjo ka një shpjegim
lidhur me besimin e mëhershëm në këtë rajon, i cili kryesisht ka qenë i krishterë. Por,
gjithsesi, kjo çështje mbetet e hapur për t’u studiuar në të ardhmen.
4.7 Kufizimet e studimit
Edhe pse në studim është insistuar të përfshihet një pjesë e madhe e përdorimit të bimëve,
prapseprapë i njëjti nuk jep një pasqyrë të plotë të vlerësimeve të lidhjeve që kanë banorët e
këtij vendi me natyrën që i rrethon. Ndonëse, në studimin aktual nuk përfshihen të gjitha
grupmoshat, mendojmë se kjo çështje duhet shqyrtuar në të ardhmen. Veç kësaj, edhe brenda
grupmoshës 60 vjeç e sipër shpesh ka pasur vështirësi, si në rastet e mospranimit të daljes në
terren për shkak të moshës dhe gjendjes shëndetësore, ashtu edhe për shakak të detyrimeve të
përditshme të tyre, të cilat ishin të pamundura të shmangeshin. Këto ndoshta e kanë kufizuar
studimin në disa raste.Qëllimi tjetër i këtij studimi ishte dhe krahasimi i rezultateve me
vendet fqinje. Realizimi i tij ishte i pjesor, për shkak se studime të tilla nuk gjenden në të
gjitha vendet fqinje.
120
PËRFUNDIME DHE REKOMANDIME
Në këtë studim njohuritë tradicionale botanike te grupet etnike janë përcaktuar nga
vështrime të ndryshme të veçanta: ekologjike, historike, kulturore dhe socio-
ekonomike.
Pavarësisht erozionit të thesarit etnobotanik në Maqedoninë e Veriut nga zhvendosjet
drejt qyteteve të mëdha, ende vihet re kultivimi i marrëdhënieve njeri-bimë. Për arsye
të përhapjes kulturore, ky thesar njohjesh, herë pas here është ndikuar nga njohuritë e
vendeve fqinje.
Në këtë studim u regjisturan një seri informacionesh të dobishme për 128 bimë
mjekësore. Shumë njerëz vazhdojnë të jenë në varësi të drejtpërdrejtë prej tyre, të
paktën për trajtimin e disa sëmundjeve si: kollitja, ftohja, ethet, sëmundjet e lëkurës
dhe infeksionet urinare.
Në studim u vu re se ekzistojnë shumë shqetësime lidhur me qëndrueshmërinë e
grumbullimit të bimëve aromatiko-mjekësore. Këtu nënvijëzohet nevoja e nismave
nga ana e autoriteteve shtetërore për tw parandaluar mbishfrytëzimin e llojeve:
Arctostaphylos uva-ursi, Achillea milefolium, Atropa belladona, Centaurium
erythrea, Gentiana lutea, Origanum vulgare, Orchis laxiflora, Primula vulgaris,
Sempervivum macedonicum, Sideritis scardica, Sideritis montana dhe Teucrium
montanum.
Gjithashtu, këshillohet kultivimi në shkallë më të gjërë i bimëve aromatiko-
mjekësore, duke shmangur prirjet për të grumbulluar bimë natyrore të egra, me qëllim
që të ruhet dhe ripërtërihet fondi gjenetik i tyre.
Njohuritë e dokumentuara mbi përdorimin e bimëve të egra ushqyese në Maqedoninë
e Veriut do të shërbejnë si pikë referimi për të diskutuar mbi dietën dhe origjinën e
saj. Meqë ka një rënie në konsumin e disa llojeve bimore të egra që janë përdorur në
të kaluarën (Eupatorium cannabinum, Rumex acetosa dhe Urtica dioica), ka gjasa që
kjo të çojë deri te zhdukja e njohurive tradicionale që lidhen me to.
Studimi nënvijëzon edhe rënien e interesimit të banorëve lokalë për llojet e bimëve të
kulturës materiale. Për pasojë, shkathtësitë dhe praktikat e mëhershme do të humben
me kalimin e kohës.
Është e domosdoshme që informacioni tradicional botanik të ruhet si sistem vlerash
tradicionale dhe njëkohësisht të gjehen mënyra për ta transmetuar te gjeneratat e reja.
Duke pasur parasysh rëndësinë ekonomike të bimëve mjekësore në shëndetin e
njeriut, rëndësinë e bimëve ushqyese në dietën e përditshme, traditën e përdorimit të
bimëve në kulturën materiale dhe përfitimet nga to, që të tre këta sektorë duhet të
shfrytëzohen për zhvillimin e zonave rurale. Kjo shihet të jetë e rëndësishme
veçanërisht pasi dy të parat ndihmojnë në një masë të madhe edhe në eksport.
Natyrisht, strategjitë brenda kësaj ideje nuk duhet të drejtohen vetëm në mbështetje
financiare të zonave rurale, por edhe në çështje që kanë të bëjnë me edukimin dhe
menaxhimin e këtyre resurseve.
Përtej spektrit të gjërë të raportimeve mbi dobinë shëndetësore, vërehet se në
Maqedoninë e Veriut ekzistojnë dallime të qarta mes grupeve etnike dhe vetë rajoneve
planore. Kjo dukuri fillimisht i përket madhësisë së grupit etnik dhe më pas edhe
ndikimit të politikave rajonale. Ndonëse ekziston një korelim mes madhësisë së
rajoneve dhe lokaliteteve më të mëdha urbane, për shkak të shpeshtisë së përdorimit të
121
bimëve, në të ardhmen do të duhet të hartohen plane strategjike të cilat do ta kishin
ulur këtë presion antropogjen në rajonet më të mëdha.
Ndonëse banorët vendas në Maqedoninë e Veriut i shfrytëzojnë bimët jo vetëm për
qëllime shëndetësore dhe ushqyese, por edhe në ndërtim dhe ngrohje me dru zjarri
atëherë është e nevojshme që të përpilohen strategji të reja në lidhje me ruajtjen e
këtyre pasurive të egra në natyrë.
Rekomandohet që në studimet e ardhëshme të kryhen analiza fitokimike dhe
farmakologjike për llojet e raportuara në këtë studim dhe në veçanti për llojin
Buglossoides purpurocaeruleum.
Së fundi, duhet të ketë më shumë bashkëpunim midis institucioneve releavnte të
përfshira në ruajtjen e resurseve natyrore. Prandaj, Ministria e Bujqësisë Pylltarisë
dhe Ekonomisë së Ujërave, Ministria e Ekonomisë, Ministria e Mjedisit Jetësor dhe
Planifikimit Hapësinor duhet të punojnë së bashku me banorët lokalë në mbikëqyrjen
dhe monitorimin e këtyre resurseve natyrore.
Nga pikëpamja metodologjike, studimi ofron një perspektivë autentike për formimin e
teorive të reja në lidhje me kërkesën e këtyre pasurive natyrore.
122
LITERATURA
Addis G., Urga K., Dikasso D. (2005): Ethnobotanical study of edible wild plants in some
selected districts of Ethiopia. Human Ecology. 33(1): 83-118.
Akaydin G., Şimşek I., Arituluk Z.C., Yeşilada E. (2013): An ethnobotanical survey in
selected towns of the Mediterranean subregion (Turkey). Turkish Journal of Biology. 37:
230-247. doi:10.3906/biy-1010-139.
Albayrak S., Aksoy A., Sagdi O., Albayrak S. (2012): Antioxidant and antimicrobial
activities of different extracts of some medicinal herbs consumed as tea and spices in Turkey.
J Food Biochem. 36: 547-554. 10.1111/j.1745-4514.2011.00568.x.
Alexiades M.N., Sheldon J.W. (1996): Selected Guidelines for Ethnobotanical Research: A
Field Manual. Advances in Economic Botany, vol. 10. The New York Botanical Garden,
Bronx, New York.
Anderson M.K. (2011): Ethnobiology, Vol.1, John Wiley & Sons, inc.
Andriamparany J.N., Brinkmann K., Jeannoda V., and Buerkert A.(2017): Effects of socio-
economic household characteristics on traditional knowledge and usage of wild yams and
medicinal plants in the Mahafaly region of south-western Madagascar,‖ Journal of
Ethnobiology and Ethnomedicine, vol. 10, no. 1, p. 82.
Babai D., Molnar Z. (2013): Small-scale traditional management of highly species-rich
grasslands in the Carpathians. Agriculture Ecosystems & Environment 182(1):123-130. DOI:
10.1016/j.agee.2013.08.018.
Babai, D., Molnár Z. (2009): Traditional ecological knowledge in Gyimes II.Knowledge on
habitats (in Hungarian). Bot. Közl. 96, 145–173.
Bergstrom C. T., Dugatkin L. A. (2012): Evolution. Norton, New York.
Berkes F. (1999):Sacred ecology: Traditional ecological knowledge and resource
management. Taylor and Francis Publishing Company. Philadelphia.
Berlin B. (1992): Ethnobiological Classification: Principles of Categorization of Plants and
Animals in Traditional Societies (2nd Ed. 2014). Princeton University Press. Princeton- New
Jersey.
Biodiversity Strategy and Action Plan of the Republic of Macedonia:
https://www.cbd.int/doc/world/mk/mk-nbsap-01-en.pdf. Qasur më 12 Shtator 2016.
Cavalli-Sforza L. L., Feldman M. W. (1981): Cultural transmission and evolution: A
quantitative approach. Princeton University Press, Princeton.
Cle’ment D. (1998): The historical foundations of ethnobiology. Journal of Ethnobiology.
18:161-187.
Cotton C.M (1996): Ethnobotany: priciples and applications. Chichester: John Wiley and
Sons.
Cunningham A. (2001): Applied Ethnobotany – People, wild plant use & conservation.
Earthscan Publications Ltd.
Damo R., Icka P., Ismaili M (2012): Biocultural diversity in Albania, Macedonia and
Kosovo. SEEU Review. Volume 8, No. 2, DOI: 10.2478/v10306-012-0015-4.
Dogan Y., Nedelcheva A., Luczaj L., Dragulescu C., Stevkov G, Maglajic A., Ferrier J., Papp
N., Hajdari A., Mustafa B., Dajic-Stevanovic D., Pieroni A.(2015): On the importance of
123
leaf: the ethnobotany of sarma in Turkey and the Balkans. Journal of Ethnobiology and
Ethnomedicine.11:26.
Dogan Y., Nedelcheva A.M., Obratov-Petkoviš D., Padure I.M (2008): Plants used in
traditional handicrafts in several Balkan countries. Indian J Trad Know. 7 (1): 157-161.
Dolina K., Łuczaj Ł. (2017): Wild food plants used on the Dubrovnik coast (south-east
Croatia). Acta Soc Bot Pol. 83(3):175–81.
Donev D. (2014): Rural landscapes along the Vardar Valley: two-site less surveys near Veles
and Skopje, the Republic of Macedonia. Doctoral Thesis, Leiden University.
Dimitrov N. (2013): Populacisko-prostorni karakteristiki na naselbite od ridsko-planinskite
oblasti na Republika Makedonija. Geografski razgledi (47) 45-58.
Ertug F. (2005): Ethnobotany: at the junction of the continents and disciplines. Conference
proceedings of the Fourth International Congress of Ethnobotany.
Ferrier J., Saciragic L., Trakic S., Chen E., Gendron R., Currier A., Balick M., Redzic S.,
Alikadic E., Arnason J. (2015): An ethnobotany of the Lukomir Higjlanders of Bosnia &
Herzegovinina. J.Ethnobiol Ethnomed. 11:81 doi: 10.1186/s13002-015-0068-5.
Fieldhouse P. (1995): Food and Nutrition: Customs and Culture. Ed. 2. Chapman & Hall Ltd.
http://www.cabdirect.org/abstracts/19951409845.html.
Ford R.I. (1978): The nature and status of ethnobotany. Anthopological Papers 67. Ann
Arbor: Museum of Anthropology, University of Michigan.
Friedman J., Dafni Y.A., Palewitch D (1986): A Preliminary Classification of the healing
potential of medicinal plants, based on a rational analysis of an ethnopharmacological field
survey among Bedouins in the Negev Desert, Israel. J Ethnopharmacol. 16:275–87.
Fuller R. J. M. (2013): Ethnobotany: major development of a discipline abbroad, reflected in
New Zealand. New Zealand Journal of Botany. 51 (2):116-138.
Hajdari A., Pieroni A., Jhaveri M., Mustafa B., Quave C.L.(2018):Ethnomedical knowledge
among Slavic speaking people in Soutth Kosovo. Ethnobiology and conservation. 7:6.
doi:10.15451/ec2018-03-07.06-1-42.
Hajnalová M., Dreslerová D.(2010): Ethnobotany of einkorn and emmer in Romania and
Slovakia: towards interpretation of archaeological evidence. PAMÁTKY
ARCHEOLOGICKÉ CI.
Hamilton A.C., Shengji P., Kessy J., Khan A.A., Lagos-Witte S., Shinwari Z.K. (2003): The
purposes and teaching of Applied Ethnobotany. People and Plants Working Paper 11. WWF,
Godlaming, UK.
Harshberger, J.W. (1896): Purposes of ethnobotany. Botanical Gazette 21, 146-154. [The first
published use of the term ethnobotany].
Heinrich M., Ankli A., Frei B., Weimann C., Sticher O. (1998): Medicinal Plants in Mexico:
Healer's consensus and cultural importance. Social Science and Medicine. 47: 1859-1871.
10.1016/S0277-9536(98)00181-6.
Herder J.G.(2002): Philosophical writings (translated and edited by Forster M.N). Cambridge
Univeristy Press.
Hoffmann N., Reicherter K., Fernandez-Steeger T., Grutzner S. (2010): Evolution of ancient
Lake Ohrid: a tectonic perspective. Biogeosciences, 7, 3377–3386. doi:10.5194/bg-7-3377-
2010.
124
Höft M., Barik S.K., Lykke A.M. (1999): Quantitative Ethnobotany. Applications of
multivariate and statistical analyses in ethnobotany. People and Plant Working Paper; Pp.1-
50.
Hunn E.(2007): Ethnobiology in four phases. Journal of Ethnobiology; 27:1-10.
Idu M. (2009): Current Trends in Ethnobotany. Tropical Journal of Pharmaceutical Research,
8 (4):295-296.
ISE Code of Ethics (with 2008 additions) http://ethnobiology.net/code-of-ethics/ Accessed 10
Sep 2012.
IUCN Red List - Macedoniahttps://www.iucn.org/news/eastern-europe-and-central-
asia/201711/national-red-listing-kicks-macedonia. Qasur më 12 Nëntor 2018.
Jaccard P (1912): The distribution of the flora of the alpine zone. New Phytol. 11(2):37-50.
Jariš S., Popoviš Z., Mačukanoviš-Jociš M., Djurdjeviš L., Mijatoviš M., Karadţiš B.,
Mitroviš M., Pavloviš P. (2007): An ethnobotanical study on the usage of wild medicinal
herbs from Kopaonik Mountain (Central Serbia). J Ethnopharmacol.111 (1): 160-175.
10.1016/j.jep.2006.11.007.
Koleva V., Dragoeva A., Zheni-Nanova Zh., Koynova T., Dashev G. (2015): An
ethnobotanical study on current status of some medicinal plants used in Bulgaria.
Int.J.Curr.Microbiol.App.Sci 4(4): 297-305.
Koteski C., Josheski D., Jakovljev Z., Dimitrov N., Bardarova S. (2014): Macedonia
Demographic Aging. Journal of Earth Science and Engineering. 4: 445-454.
Krasteva-Blagoeva E. (2010): Taste in the Balkans: food and identity [Vkusat na balkanite:
hrana i identichnost]. Bulgarian Folklore. XXXVI (1):7–20.
Łuczaj Ł., Fressel N., Perkoviš S (2013a): Wild food plants used in the villages of the Lake
Vrana Nature Park (northern Dalmatia, Croatia). Acta Soc Bot Pol. 82(4):275–81.
Łuczaj Ł., Zovko-Končiš M., Miličeviš T., Dolina K., Pandţa M.(2013b): Wild vegetable
mixes sold in the markets of Dalmatia (southern Croatia). J Ethnobiol Ethnomed. 9:2.
Mahunnah R.L.A., Augustino S., Otieno J.N., Elia J. (2012): Conservation assessment and
Management Planning of Medicinal Plants in Tanzania. Medicinal Plant Conservation 15:65-
41.
Martin G. (1995): Ethnobotany: A methods manual. 1st ed. London; New York. Chapman &
Hall.
Matevski V (2010): Flora na Republika Makedonija. Macedonian Academy of Sciences and
Arts. 2(1).
Menkoviš N., Šavikin K., Tasiš S., Zduniš G., Steševiš D., Milosavljeviš S., Vincek D.
(2011): Ethnobotanical study on traditional uses of wild medicinal plants in Prokletije
Mountains (Montenegro). Journal of Ethnopharmacology. 133 (1): 97-107.
10.1016/j.jep.2010.09.008.
Micevski K. (1985-2005): Flora na Republika Makedonija. Macedonian Academy of
Sciences and Arts 1(3).
Moerman D.E. (1998): Native American Ethnobotany. Portland (OR): Timber Press.
Molna´r Z, Babai D. (2009): Ethnogeobotanical studies in Gyimes I: plant names, folk
taxonomy, personal and communal knowledge. Botanikai Ko¨zleme´nyek 96(1–2): 117–143.
125
Molna´r Z. (2012): Landscape ethnoecological knowledge of herdsmen on the flora and
vegetation of the Hortobagy salt steppe. In Chibliljev A.A. (ed): Sixth International Syposium
on Steppes.pp.510-513. Russian Academy of Sciences, Institute of Steppe. Orenburg.
Mustafa B., Hajdari A., Krasniqi F., Hoxha E., Ademi H., Quave C.L., Pieroni A. (2012):
Medical ethnobotany of the Albanian Alps in Kosovo. J Ethnobiol Ethnomed. 8: 6-
10.1186/1746-4269-8-6.
Mustafa B., Hajdari A., Pajazita Q., Syla B., Quave C.L, Pieroni A. (2011): An
ethnobotanical survey of the Gollak region, Kosovo. Genetic Resources and Crop Evolution.
16: 1-16.
Nedelcheva A. (2013): An ethnobotanical study of wild edible plants in Bulgaria. Eurasia J
BioSci. 7:77–94.
Nedelcheva A. (2013): An ethnobotanical study of wild edible plants in Bulgaria. EurAsian
Journal of BioScience 7, 77-94.
Nedelcheva A., and Dogan Y. (2011): Usage of Plants for Weather and Climate Forecasting
in Bulgarian Folk Traditions. Indian Journal of Traditional Knowledge 10(1): 91–95.
Nedelcheva A., Dogan Y., Obratov-Petkovic D., Padure I. (2011):The traditional use of
plants in Southeastern Europe. Human Ecology. 39(6):813-828.
Nolan J.M., Turner N.J. (2011): Ethnobotany: The Study of People – Plant Relationships. In:
Anderson N. E. (ed.) Ethnobiology, Vol.1, John Wiley & Sons, inc.:135-147.
Novkoska B. (2017): Regional development disparties and their connection with hidden
economy. UTMS. Journal of Economics 8 (2):151-158
Otieno J.N. (2011): Use of ethnobotanical criteria for conservation assessment of plants used
for respiratory diseases in Lake Victoria region, Tanzania. International Journal of
Biodiversity and Conservation 3:610-617.
Penev S., Trenovski B. (2016: Policy on balanced regional development in Macedonia –
Goals, challenges, trends. MPRA. Paper No. 76506.
Papp N., Birkás-Frendl K., Bencsik T., Stranczinger S., Czégényi D.(2014): Survey of
traditional beliefs in the Hungarian Csángó and Székely ethnomedicine in Transylvania,
Romania. Rev Bras Farmacogn.24(2):141–52.
Phillips O., Gentry A.H. (1993): The useful plants of Tambopata, Peru: I. Statistical
hypotheses tests with a new quantitative technique. Economic Botany, vol. 47, no. 1: 15–32.
Pieroni A. (2008): Local plant resources in the ethnobotany of Theth, a village in the
Northern Albanian Alps. Gen Resour Crop Ev. 55(8):1197–214.
Pieroni A. (2010): People and plants in Lëpushë. Traditional medicine, local foods, and post
communism in a North Albanian village. In: Pardo de Santayana M, Pieroni A, Puri R,
editors. Ethnobotany in the new Europe: People, health and wild plant resources. New
York/Oxford: Berghahn. p. 16–50.
Pieroni A., Cianfaglione K., Nedelcheva A., Hajdari A., Mustafa B., Quave C.L. (2014b)
Resilience at the border: traditional botanical knowledge among Macedonians and Albanians
living in Gollobordo, Eastern Albania. J Ethnobiol Ethnomed. 10:31.
Pieroni A., Dibra B., Grishaj G., Grishaj I., Maçai S.G. (2005): Traditional phytotherapy of
the Albanians of Lepushe, Northern Albanian Alps. Fitoterapia. 76(3–4):379–99.
126
Pieroni A., Giusti M.E. (2008): The remedies of the folk medicine of the Croatians living in
Šišarija, northern Istria. Collegium Antrop. 32(2):623–7.
Pieroni A., Giusti M.E., Münz H., Lenzarini C., Turkoviš G., Turkoviš A. (2003):
Ethnobotanical knowledge of the Istro-Romanians of Ţejane in Croatia. Fitoterapia., 74: 710-
719. 10.1016/j.fitote.2003.06.002.
Pieroni A., Nedelcheva A., Dogan Y. (2014a): Local knowledge of medicinal plants and wild
food plants among Tatars and Romanians in Dobruja (South-East Romania). Gen Resour
Crop Evol. doi: 10.1007/s10722-014-0185-3.
Pieroni A., Pawera L., Shah G.M. (2016): Gastronomic Ethnobiology.Springer. Switzerland.
Pieroni A., Rexhepi B., Nedelcheva A., Mustafa B., Hajdari A., Kolosova V.(2013): One
century later: the folk botanical knowledge of the last remaining Albanians of the upper Reka
Valley, Mount Korab, Western Macedonia. J Ethnobiol Ethnomed. 9:22.
Powers, S. J.(1875): Aboriginal botany. California Academy of Sciences Proceedings 5: 373-
379.
Quave C.L., Pieroni A (2015): A reservoir of ethnobotanical knowledge informs resilient
food security and health strategies in the Balkans. Nature Plants. DOI:
10.1038/NPLANTS.2014.21.
Quave C.L., Pieroni A. (2014): Fermented foods for food security and food sovereignty in the
Balkans: A case study of the Gorani people of Northeastern Albania. J Ethnobiol. 34(1):28–
43.
Redţiš S. (2006): Wild edible plants and their traditional use in the human nutrition in Bosnia
and Herzegovina. Ecol Food Nutr. 45: 189-232. 10.1080/03670240600648963.
Redţiš S. (2007): The ecological approach to ethnobotany and ehnopharmacology of
population in Bosnia and Herzegovina. Collegium Antropol. 31: 869-890.
Redţiš S. (2010a): Wild medicinal plants and their usage in traditional human therapy
(Southern Bosnia and Herzegovina, W. Balkan). J Med Plant Res. 4 (11): 1003-1027.
Redţiš S. (2010b): Wild Mushrooms and Lichens used as Human Food for Survival in War
Conditions; Podrinje - Zepa Region (Bosnia and Herzegovina, W. Balkan). Hum Ecol Rev.
2010, 17 (2): 175-187.
Rexhepi B. (2017a): Ethnobotanical Study of Some Medicinal and Edible Plants in
Northeastern Statistical Region of Macedonia. Academicsera International Conference,
Istanbul, Turkey: 19-25.
Rexhepi B. (2017b): Ethnobotanical Study of Some Medicinal and Edible Plants in
Macedonia. 1st International Conference of Biodiversity of the Sharr Mountain. Institute of
Ecology and Technology. 15-16 September 2017: 35-36.
Rexhepi B. (2018): The Status of Ethnobotanical Knowledge of Medicinal Plants in Republic
of Macedonia. 2nd International Conference of Natural Sciences and Mathematics. ICNSM.
22 June 2018. Book of Abstract ISBN.
Rexhepi B., Bajrami A (2018): Conservation of Wild-harvested Medicinal Plants Species in
Macedonia. International Journal of Education, Science, Technology, Innovation, Health and
Environment. Vol. 05 (1).
127
Rexhepi B., Bajrami A., Mustafa B. (2018):Three Ethnic groups, One Territory: Perspectives
of an ethnobotanical study from Southwestern Macedonia. International Journal of Education,
Science, Technology, Innovation, Health and Environment. Vol. 04 (1).
Rexhepi B., Bajrami A., Mustafa B.(2017c): Ethnobotanical Study of Wild Edible Plants in
Pelagonia Region (Southwestern Macedonia). Academicsera International Conference,
Istanbul, Turkey: 29-33.
Rexhepi B., Mustafa B., Hajdari A., Rushidi-Rexhepi J., Quave C.L, Pieroni A. (2013):
Traditional medicinal plant knowledge among Albanians, Macedonians and Gorani in the
Sharr Mountains (Republic of Macedonia). Genet Resour Crop Ev. 10.1007/s10722-013-
9974-3.
Reyes-Garcia C., Marti N., Mcdade M., Tanner S., Vades V. (2007): Concepts and methods
in studies measuring individual ethnobotanical knowledge. 27(2):182-203.
Santoro, F. R.. Nascimento, A. L. B., Soldati, G. T., Ferrera Junior, W.S.& Albuquerque,
U.P. (2018): Evolutionary ethnobiology and cultural evolution: opportunities for research and
dialogue. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine 14, 1 DOI 10.1186/s13002-017-0199-
y.
Šariš-Kundališ B., Dobeš C., Klatte-Asselmeyer V., Saukel J. (2010): Ethnobotanical study
on medicinal use of wild and cultivated plants in middle, south and west Bosnia and
Herzegovina. J Ethnopharmacol. 131 (1): 33-55. 10.1016/j.jep.2010.05.061.
Šariš-Kundališ B., Dobeš C., Klatte-Asselmeyer V., Saukel J. (2011): Ethnobotanical survey
of traditionally used plants in human therapy of east, north and north-east Bosnia and
Herzegovina. Journal of Ethnopharmacology. 133 (3): 1051-1076. 10.1016/j.jep.2010.11.033.
Savikin K., Zdunic G., Menkovic N., Zivkovic J., Cujic N., Terescenko M. (2013):
Ethnobotanical study on traditional use of medicinal plants in South-Western Serbia, Zlatibor
district. J Ethnopharmacol. 146(3):803–10.
Singh B.P., Shrivastava U.(2004): Plant genetic resources in Indian perspective- Theory and
practice. Indian Council of Agricultural Research: 1-3.
Skoula M., Dal Cin D’Agata C., Sarpaki A (2009): Contribution to the ethnobotany of Crete,
Greece. — Bocconea 23: 479-487.
Stepp J.R. (2005): Advances in Ethnobiological Field Methods. Sage Journals, Vol. 17/3:
211-218. https://doi.org/10.1177/1525822X05277459.
Stsgar J., Pilih M., Pogacnik M., Ţnidarcic D. (2013): Knowledge of medicinal plants and
their uses among secondary and grammar school students: A case study from Slovenia. Arch.
Biol. Sci., Belgrade, 65 (3), 1123-1129. DOI:10.2298/ABS1303123S.
Statistical office of the Republic of Macedonia. (2005): Census of Population, Households
and Dwellings in the Republic of Macedonia. http://www.stat.gov.mk/. Qasur më 16 dhjetor
2016.
Tardìo J., Pardo-de-Santayana M. (2008): Cultural importance indices: a comparative
analysis based on the useful wild plants of southern Cantabria (northern Spain). Econ Bot. 62:
24-39. 10.1007/s12231-007-9004-5.
Vlková M., Kubátová E., Šlechta P., Polesný Z. (2015): Traditional use of plants by the
disappearing Czech diaspora in Romanian Banat. Scientia agriculturae bohemica, 46, (2): 49–
56. doi: 10.1515/sab-2015-0016.
128
Vogl C., Vogl-Lukasser B., Puri R.K. (2004): Tools and Methods for Data Collection in
Ethnobotanical Studies of Homegardens.
Vrgova R. (2015): Census, Identity, and Politics of Numbers: The Case of Macedonia.
Contemporary Southeastern Europe. 2 (2), 107-125
Waldstein, A., Adams, C.(2006): The interface between medical anthropology and medical
ethnobiology. https://doi.org/10.1111/j.1467-9655.2006.00275.x.
Zlatkoviš B.K., Bogosavljeviš S.S., Radivojeviš A.R., Pavloviš M.A.(2014): Traditional use
of the native medicinal plant resource of Mt. Rtanj (Eastern Serbia): ethnobotanical
evaluation and comparison.J. Ethnopharmacol. 151:704–713
129
LISTA E SHKURTIMEVE
WWF – Fondi Botëror për Natyrën
UNESCO – Organizata për Edukim, Shkencë dhe Kulturë e Kombeve të Bashkuara
GEF – Fondi Global për Mjedis
UNEP – Organizata e Kombeve të Bashkuara për Mbrojtjen e Mjedisit
LSD - Acidi dietilamid lisgerik
FRC – Frekuenca Relative e Citimit
NB - Niveli i Besnikërisë
FKI - Faktori i Konsensusit të Informatorëve
KNJ - Koefiçienti i Ngjashmërisë Jaccard
PR - Prioriteti i ruajtjes
VRF - Vlera e Rëndësisë së Familjes
MAQ – Maqedonas/maqedonisht
SHQ – Shqiptar/shqip
TUR – Turq/turqisht
SRB – Serb/serbisht
PLM – Përdorimi lokal
SHBA – Shtetet e Bashkuara të Amerikës
RPV - Rajoni Planor i Vardarit
RPL -Rajoni Planor Lindor
RPJP - Rajoni planor Jugperëndimor
RPJ -Rajoni Planor Juglindor
RPP - Rajoni planor i Pellagonisë
RPVL - Rajoni Planor Verilindor
RPSH - Rajoni Planor i Shkupit
RPPL - Rajoni Planor i Pollogut
EUNIS – Sistemi Evropian i Informimit mbi Natyrën
130
PASQYRA E TABELAVE
Tabela 1-1. Struktura e katër grupeve më të mëdha etnike në kuadër të Rajoneve Planore të
Maqedonisë së Veriut (Entit Shtetëror për Statistikë, 2002) ................................................. 13
Tabela 2-1. Përmbledhje e rezultateve për kategoritë përkatëse në lidhje me raportimin e
dobisë së llojeve bimore, përkatësia në familje dhe numri i përdorimeve të raportuara ........ 20
Tabela 2-2. Vlera e përdorimit të familjes për kategorinë e bimëve mjekësore .................... 21
Tabela 2-3. Sëmundjet më të cituara të sistemeve trupore dhe homogjeniteti i informacionit
për një bimë të caktuar për të trajtuar një sëmundje të veçantë dhe vlerat e Faktorit të
Konsensusit të Informatorëve (FKI) .................................................................................... 23
Tabela 2-4. Teknikat më të zakonshme të ekstraktimit të bimëve mjekësore ....................... 26
Tabela 2-5. Informacioni kryesor etnobotanik për bimët mjekësore .................................... 27
Tabela 2-6. Shënimi i kritereve të përparësisë ..................................................................... 49
Tabela 2-7. Vlerësimi i Ruajtjes dhe Planifikimi i Menaxhimit ........................................... 50
Tabela 2-8. Niveli i cilësisë transmetuese dhe FRC ............................................................ 57
Tabela 2-9. Vlera e përdorimit të familjes te bimët ushqyese .............................................. 62
Tabela 2-10. Informacioni kryesor për kategoritë e bimëve të egra ushqyese ...................... 65
Tabela 2-11. Kriteret e përparsisë për ruajtjen e bimëve ..................................................... 91
Tabela 2-12. Vlerësimi i Ruajtjes dhe Planifikimi i Menaxhimit. ........................................ 92
Tabela 2-13. Vlera e Rëndësisë së Familjes (VRF) për bimët e kulturës materiale .............. 95
Tabela 2-14. Informacioni kryesor për bimët në kulturën materiale .................................... 96
Tabela 2-15. Vlerat e VRF në kategorinë e besëtytnive..................................................... 102
Tabela 2-16. Llojet e raportuara në kategorinë e besëtytnive dhe besimit fetar .................. 103
Tabela 2-17. Krahasimi i të dhënave për grupet etnike ...................................................... 105
Tabela 2-18. Dallimet dhe ngjashmëritë mes studimit aktual dhe studimeve paraprake në
Maqedoninë e Veriut ......................................................................................................... 108
Tabela 2-19. Krahasimi i rezultateve me vendet e ish Jugosllavisë dhe vendeve të tjera fqinje
në Ballkan ......................................................................................................................... 110
Tabela 3-1. Lista e llojeve bimore më të shpeshta në tregjet vendore në Maqedoninë e Veriut
......................................................................................................................................... 115
131
PASQYRA E FIGURAVE
Figura 1-1. Hartë e rajoneve planore të Maqedonisë së Veriut (nga https://d-
maps.com/carte.php?num_car=60218&lang=en) ................................................................... 8
Figura 2-1. Lokalitetet e hulumtuara sipas Rajoneve Planore të Maqedonisë së Veriut, numri
dhe gjinia e banorëve të intervistuar. ................................................................................... 12
Figura 2-2 . Treguesi i Ngjashmërisë sipas Jaccard (Jaccard, (1912) dhe Höft et al. (1999)..
........................................................................................................................................... 18
Figura 3-1. Bimë tëraportuara nga secili grup etnik në veçanti etnik, të ndara në secilën
kategori përkatëse.K1, bimë mjekësore; K2, bimë ushqyese; K3, bimë të kulturës materiale;
K4, besëtytni/besim fetar.. ................................................................................................... 19
Figura 3-2. Gjendja e pranisë së bimëve të Kategorisë I.. ................................................... 22
Figura 3-3. Sasia e pjesëve të përdorura te bimët mjekësore... ............................................ 22
Figura 3-4. Renditja e pëlqimeve sipas grupeve etnike për bimët mjekësore që trajtojnë
sëmundjet e sistemit të frymëmarrjes... ................................................................................ 24
Figura 3-5. Numri i bimëve të dobishme të listuara nga ana e katër grupeve etnike... .......... 25
Figura 3-6. Përqindja e habitatit dhe pjesëve të përdorura te kategoria e bimëve ushqyese... 63
Figura 3-7. Mënyrat (modelet) e konsumimit të bimëve ushqyese... ................................... 64
Figura 3-8. Gjendja sasiore e bimëve ushqyese sipas informatorëve vendas........................ 64
Figura 3-9. A) Sasia në përqindje e bimëve të nënkategorisë që përdoren në ndërtim si
material ndërtimor i përkohshëm dhe i përhershëm; B) Përqindja e llojeve që përdoren si dru
për zjarr ose qymyr... ........................................................................................................... 95
Figura 3-10. Përqindja e llojeve të përdorura në nënkategorinë e arteve tradicionale ose
artizanateve... .................................................................................................................... 102
Figura 4-1. Pamje të zinxhirit të furnizimit me bimë mjekësore në Maqedoninë e Veriut... 114
Figura 4-2. Pamje nga intervista me tregtarë vendorë të pavarur (Berovë – rajoni planor
Lindor)... ........................................................................................................................... 114
Figura 4-3. Zinxhiri i furnizimeve me materiale bimore në Maqedoninë e Veriut ............. 116
132
Shtojca A. Raportimi etnik i bimëve nëpër kategoritë përkatëse.
LLOJI BIMOR MAQEDONAS SHQIPTARË TURQ SERBË
K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV
Abies borisii-regis Matt. - - + - - - + - - - - - - - - -
Acer campestre L. - - + - - - + - - - - - - - - -
Acer heldreichii Orph.
Ex.Bioss - - + - - - + - - - - - - - - -
Acer pseudoplatanus L. - - + - - - + - - - - - - - - -
Acer tataricum L. - - + - - - + - - - - - - - - -
Achillea milefolium L. + + - + + + - - + - - - + + - -
Adonis vernalis L. + - - - - - - - - - - - - - - -
Aesculus hippocastanum
L. - - + - + - + - - - - - - - - -
Agrimonia eupatoria L. + - - - - - - - - - - - - - - -
Alchemilla alpestris L. - + - - - - - - - - - - - - - -
Alchemilla vulgaris L. + + - - + + - - - - - - - - - -
Alnus glutinosa L. - - + - - - + - - - - - - - - -
Alnus incana L.
(Moench) - - + - - - + - - - - - - - - -
Althaea hirsuta L. + - - - - - - - - - - - - - - -
Althaea officinalis L. + - - - + - - - - - - - + - - -
Allium cepa L. + - - - + - - + + - - - + - - -
Allium sativum L. + - - - + - - + + - - - + - - -
Allium scorodoprasum - + - - - - - - - - - - - + - -
Allium ursinum - + - - - - - - - - - - - + - -
Amygdalus communis
(Mill.)D.A.Webb - - - - + - - + + - - - - - - -
Arctium lappa L. - - - - + - - - - - - - - - - -
Arctostaphylos Uva ursi
L. Spreng. + - - - + - - - + - - - + - - -
Arisaema erubescens
(Wall) Schott + - - - - - - - - - - - - - - -
Aronia melanocarpa
Michx + - - - + - - - - - - - + - - -
133
Shtojca A. Raportimi etnik i bimëve nëpër kategoritë përkatëse.
LLOJI BIMOR MAQEDONAS SHQIPTARË TURQ SERBË
K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV
Artemisia absinthium L. + + - - + - - - + - - - + + - -
Arum maculatum L. + + - - + + - - - - - - - - - -
Asparagus acutifolius L. + - - - - - - - - - - - + - - -
Atropa belladona L. + - - - + - - - - - - - + - - -
Avena sativa L. - + - - + + - - + - - - - - - -
Bassia scoparia L. A.J.
Scott - - + - - - + - - - - - - - - -
Bellis perennis L. + - - - + - - - - - - - - - - -
Beta vulgaris L - - - - - - - - - - - - - + - -
Betula alba L. - - + - + - - - - - - - - - - -
Betula verrucosa L. - - + - - - - - - - - - - - - -
Borago officinalis L. - - - - + - - - - - - - - - - -
Buglossoides
purpurocaeruleum L. + - - - - - - - - - - - - - - -
Buxus sempervirens L. - - + - + - - - - - - - - - - -
Calendula officinalis L. + - - - + - - - - - - - + - - -
Capsella bursa pastoris
(L).Medik + + - - + + - - - - - - + - - -
Carpinus betulus L. - - + - + - - - - - - - - - - -
Carpinus orientalis Mill - - + - + - - - - - - - - - - -
Carum carvi L. - + - - - - - - - - - - - - - -
Castanea sativa Mill. - - + - + - - - - - - - - - - -
Centaurium erythraea
Rafin. + - - - + - - - + - - - + - - -
Chamomilla recutita L. + + - - + + - - + + - - + + - -
Chelidonium majus L. + - - - + - - - - - - - - - - -
Cicer arietinum L. - - - - + - - - - - - - - - - -
Cichorium intybus L. + + - - + + - - - - - - + + - -
Citrullus lanatus
(Thunb) - - - - + - - - - - - - - - - -
Cornus mas L. + + + - + + + - + + - - + + - -
134
Shtojca A. Raportimi etnik i bimëve nëpër kategoritë përkatëse.
LLOJI BIMOR MAQEDONAS SHQIPTARË TURQ SERBË
K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV
Cornus sanguinea L. - - + - + - - - - - - - - - - -
Corylus avelana L. - - + - + - - - - - - - - - - -
Corylus avellana L - + - - - + - - - + - - - - - -
Crataegus monogyna
Jacq. + + - - + + - + + + - - + + - -
Cucurbita pepo L. + + - - + + - - + + - - + - - -
Cyclamen purpurascens
Mill. - + - - - - - - - - - - - + - -
Cydonia oblonga Mill. - - - - + + - - + + - - - - - -
Cynodon dactylon Pers. - - - - + - - - - - - - - - - -
Cynoglossum officinale
L. - + - - - - - - - - - - - - - -
Daucus carota L. + + - - + + - - + + - - + - - -
Digitalis grandiflora L. + - - - + - - - - - - - - - - -
Diospyros lotus L. + - - - - - - - - - - - - - - -
Diospyros virginiana L. + - - - - - - - - - - - - - - -
Drosera rotundifolia L. - + - - - - - - - - - - - - - -
Epibolium montanum L. - + - - - - - - - - - - - - - -
Equisetum arvense L. + - - - - - - - - - - - - - - -
Erodium cicutarium (L.)
L’Her.ex Aiton - + - - - - - - - - - - - - - -
Eupatorium cannabinum
L. - + - - - - - - - - - - - + - -
Fagus moesiaca Domin,
Maly Czeczott - - + - + - - - - - - - - - - -
Fagus sylvatica L. - - + - + - - - - - - - - - - -
Ficus carica L. + + + - + + + - + + - - + + - -
Ficus elastica Roxb.ex
Hornem - - + - + - - - - - - - - - - -
Foeniculum officinale
Moench - - - - + - - - - - - - + - - -
135
Shtojca A. Raportimi etnik i bimëve nëpër kategoritë përkatëse.
LLOJI BIMOR MAQEDONAS SHQIPTARË TURQ SERBË
K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV
Fragaria vesca L. - + - - - + - - - - - - - + - -
Frangula alnus Mill - + - - - - - - - - - - - + - -
Fraxinus excelsior L. - - + - - + - - - - - - - - - -
Fraxinus ornus L. - + - - - - - - - - - - - - - -
Galega officinalis L. - + - - - - - - - - - - - - - -
Galeopsis speciosa Mill - + - - - - - - - - - - - + - -
Galium mollugo L. + - - - - - - - - - - - - - - -
Galium verum L. + - - - - - - - - - - - - - - -
Gentiana lutea L. + + - - + + - - - - - - + - - -
Geum urbanum L. - + - - - - - - - - - - - + - -
Gymnadenia conopsea
(L) R.Br - + - - - - - - - - - - - + - -
Helianthus annuus L. + - - - + - - - + - - - + - - -
Helianthus tuberiosus L - + - - - - - - - - - - - + - -
Helichrysum arenarium
(L). Moench + - - - + - - - - - - - - - - -
Helichrysum plicatium
(L). Moench + - - - + - - - - - - - - - - -
Heracleum sphondylium
L - + - - - - - - - - - - - + - -
Hordeum vulgare L. - - - - + - - - + - - - - - - -
Humulus lupulus L. - - - - + - - - - - - - - - - -
Hypericum perforatumL. + - - - + - - + + - - - + - - -
Hyssopus officinalis L. + + - - + + - - - - - - + + - -
Inula helenium L - + - - - - - - - - - - - - - -
Juglans regia L. + + + - + + + - + + - - + + - -
Juniperus communis L. + + - + + + - - + + - - + + - -
Lagenaria vulgaris L. - - - - + - - + - - - - - - - -
Lamium galeobdolon L - + - - - - - - - - - - - - - -
Lavandula officinalis
Mill. + - - - + - - - + - - - + - - -
136
Shtojca A. Raportimi etnik i bimëve nëpër kategoritë përkatëse.
LLOJI BIMOR MAQEDONAS SHQIPTARË TURQ SERBË
K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV
Leonurus cardiaca L. + - - - - - - - - - - - - - - -
Leucojum aestivum L - + - - - - - - - - - - - - - -
Levisticum officinale
W.D.J. Koch - + - - - - - - - - - - - - - -
Linum usitatissimum L. - - - - + - - - - - - - - - - -
Malus pumila Mill. + - - - + - - - + - - - + - - -
Malus sylvestris Miller. + + - - + + - + + - - - + - - -
Malva sylvestris Miller + - - - + - - - - - - - - - - -
Melilotus officinalis L.
(Pall) + - - - - - - - - - - - - - - -
Melissa officinalis L. + + - - - - - - - - - - - - - -
Mentha longifolia (L).
Huds + + - - + + - - + + - - + + - -
Mentha piperita L. + + - - + + - - + + - - + + - -
Mentha spicata L - + - - - - - - - - - - - - - -
Mespilus germanica L. + + - - + + - - + + - - + + - -
Morus alba L. + + - - + + - - + + - - + + - -
Morus nigra L. + + - - + + - - + + - - + + - -
Nicotiana tabacum L. - - - - + - - - - - - - - - - -
Nymphaea alba L. - + - - - - - - - - - - - - - -
Ocimum basilicum L. + - - - + - - - + - - - + - - -
Onopordum acanthium
L. + - - - - - - - - - - - - - - -
Orchis laxiflora L. - + - - - - - - - - - - - - - -
Orchis morio L. - + - - - + - - - + - - - - - -
Orchis sp + - - - + - - - + - - - + - - -
Origanum vulgare L. - + - - - + - - - - - - - + - -
Oxalis acetosella L. - + - - - - - - - - - - - + - -
Paliurus spina-christi
Mill. + - - + - - - - - - - - - - - -
Papaver rhoeas L. + - - - + - - - + - - - + - - -
137
Shtojca A. Raportimi etnik i bimëve nëpër kategoritë përkatëse.
LLOJI BIMOR MAQEDONAS SHQIPTARË TURQ SERBË
K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV
Pastinaca sativa L. - + - - - - - - - - - - + - -
Petroselinum crispum
(Mill) Nyman &
A.W.Hill
+ - - - + - - - + - - - + - - -
Phaseolus vulgaris L. + - - - + - - - + - - - - - - -
Phragmites australis
(Cav.) Trin.ex Steud - - + - - - + - - - - - - - - -
Phytolacca armeniaca
L. + - - - - - - - - - - - - - - -
Pinus mugo L. - - + - - - + - - - - - - - - -
Pinus nigra J.F. Arnold - - + - - - + - - - - - - - - -
Pinus silvestris L - - + - - - + - - - - - - - - -
Pistacia terebinthus L. + + - - - + - - + + - - - - - -
Plantago lanceolata L. + - - - + - - - - - - - + - - -
Plantago major L. + - - - + - - - - - - - + - - -
Platanus orientalis L. - - + - - - + - - - - - - - - -
Polygonum aviculare L. + - - - - - - - - - - - - - - -
Polygonum persicaria
S.F.Gray - + - - - - - - - - - - - - - -
Poncirus
trifoliate(L).Raf. + - - - - - - - - - - - - - - -
Populus alba L. - - + - - - + - - - - - - - - -
Populus nigra L - - + - - - + - - - - - - - - -
Potentilla erecta (L.)
Rauschel. + - - - - - - - - - - - - - - -
Primula veris L. - - - - + - - + - - - - - - - -
Primula vulgaris Huds - + - - - + - - - - - - - - - -
Prunus armeniaca L. + - - - + - - - + - - - + - - -
Prunus avium L. + - - - + - - - + - - - + - - -
Prunus cerasifera Ehrh + + - - + + - - + + - - + - - -
Prunus domestica subsp. + - - - + - + - + - - - + - - -
138
Shtojca A. Raportimi etnik i bimëve nëpër kategoritë përkatëse.
LLOJI BIMOR MAQEDONAS SHQIPTARË TURQ SERBË
K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV
Insititia (L.)
C.K.Schneid
Prunus persica L. + + - - + + - - + + - - + + - -
Prunus prostrata Labill. + - - - - - + - - - - - - - - -
Prunus spinosa L. - + - - - + - - - - - - - + - -
Pulmonaria officinalis
L. - + - - - + - - - - - - - - - -
Pyrus amygdaliformis
Vill. + + - - + + - - + + - - + - - -
Pyrus communis L. + - - - + - - - + - - - + - - -
Pyrus piraster L. - + - - - + - - - + - - - - - -
Quercus cerris L. - - + - - - + - - - - - - - - -
Quercus frainetto Ten. - - + - - - + - - - - - - - - -
Quercus petraea
(Matt).Liebl. - - + - - - + - - - - - - - - -
Quercus pubescens
Willd. - - + - - - + - - - - - - - - -
Quercus trojana Weeb. - - + - - - + - - - - - - - - -
Ramonda serbica Pancic + - - - - - - - - - - - - - - -
Robinia pseudoacacia L. + + + - + + + - + + + - + + + -
Rosa canina L. + + - - + + - + + + - - + + - -
Rosa pendulina L. - + - - - - - - - - - - - - - -
Rosmarinus officinalis
L. + - - - + - - - - - - - + - - -
Rubus caesius L. + + - - + + - - + + - - + + - -
Rubus fruticosus agg. L. + + - - + + - - + + - - + + - -
Rubus hirtus L. - + - - - - - - - - - - - - - -
Rubus idaeus L. + + - - + + - - + + - - + + - -
Rumex acetosa L. + + - - + + - - + + - - + + - -
Rumex alpines L. - + - - - - - - - - - - - - - -
Rumex crispus L. - + - - - + - - - + - - - + - -
139
Shtojca A. Raportimi etnik i bimëve nëpër kategoritë përkatëse.
LLOJI BIMOR MAQEDONAS SHQIPTARË TURQ SERBË
K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV
Salix alba L. - - + - + - + + - - + - - - + -
Salix cinerea L. - - + - - - + - - - - - - - - -
Salix fragilis L - - + - - - + - - - - - - - - -
Salvia officinalis L. + - - - - - - - - - - - - - - -
Sambucus nigra L. + + - - + + + - - - - - + - - -
Satureja hortensis L. + + - - - - - - - - - - - - - -
Sedum acre L. - + - - - - - - - - - - - + - -
Sempervivum
macedonicum - - - - - + - - - - - - - - - -
Sempervivum tectorum
L. + + - - - - - - - - - - - - - -
Sideritis montana L. + - - - - - - - - - - - - - - -
Sideritis raeseri (L.)
Bois.Heldr + - - - + - - - + - - - + - - -
Sideritis scardica
Griseb. + - - - + - - - + - - - + - - -
Silybum marianum (L)
Gaertn + + - - + + - - - - - - - - - -
Sorbus aucuparia L. + + - - - + - - - - - - - - - -
Sorbus torminalis L. - + - - - - - - - - - - - - - -
Spinacia oleracea L. + - - - + - - - + - - - + - - -
Stellaria media L - + - - - - - - - - - - - - - -
Syringa vulgaris L. - - + - + - - + - - - - - - - -
Tanacetum vulgare L. + + - - + + - - - - - - + + - -
Taraxacum officinale
F.H. Wigg. + + - - + + - - - - - - + + - -
Teucrium chamaedrys L. + - - - + - - - - - - - - - - -
Teucrium montanum L. + + - - + + - - - - - - - - - -
Teucrium polium L. + - - - + - - - - - - - - - - -
Tilia cordata Mill. + - - - + - - - + - - - + - - -
Tussilago farfara L. + - - - + - - - - - - - - - - -
140
Shtojca A. Raportimi etnik i bimëve nëpër kategoritë përkatëse.
LLOJI BIMOR MAQEDONAS SHQIPTARË TURQ SERBË
K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV K-I K-II K-III K-IV
Thymus serpyllum L. + + - - + + - - + + - - + + - -
Ulmus campestris L. - - + - - - + - - - - - - - - -
Urtica dioica L. + + - - + + - - + + - - + - - -
Vaccinium myrtillus L. + + - - + + - - + - - - + + - -
Vaccinium uliginosum L. - - - - - + - - - - - - - - - -
Vaccinium vitis-idaea L. - - - - - + - - - - - - - + - -
Valeriana officinalis L. + - - - + - - - - - - - - - - -
Verbascum thapsus L. + - - - + - - - - - - - + - - -
Verbena officinalis L. + - - - + - - - - - - - + - - -
Viola tricolor L. + - - - + - - - - - - - - - - -
Zea mays L. - - - - + - - - - - - - - - - -
Zingiber officinale
Roscoe. + - - - + - - - + - - - + - - -
141
Shtojca B: Raportimi i grupeve etnike për kategorinë e Bimëve Mjekësore.
KLASIFIKIMI BOTANIK
NUMRI I INFORMATORËVE ETNIKË PËR
LLOJET PËRKATËSE
MAQ SHQ TUR SRB
Achillea milefolium L. 400 300 100 100
Adonis vernalis L. 136 0 0 0
Aesculus hippocastanum L. 0 178 0 0
Agrimonia eupatoria L. 163 0 0 0
Allium cepa L. 389 347 38 42
Allium sativum L. 363 316 58 86
Althaea officinalis L. 377 168 11 86
Althaea hirsuta L. 251 0 0 0
Alchemilla vulgaris L. 24 68 0 0
Amygdalus communis (Mill.)D.A.Webb 0 155 64 0
Arctostaphylos Uva ursi L. Spreng. 374 252 64 93
Arctium lappa L. 0 102 0 0
Arisaema erubescens (Wall) Schott 144 0 0 0
Aronia melanocarpa Michx 316 154 0 36
Artemisia absinthium L. 399 277 72 40
Arum maculatum L. 154 214 0 0
Asparagus acutifolius L. 84 0 0 12
Atropa belladona L. 10 25 0 9
Avena sativa L. 0 106 11 0
Bellis perennis L. 358 284 0 0
Buglossoides purpurocaeruleum L. 16 0 0 0
Borago officinalis L. 0 22 0 0
Capsella bursa pastoris (L).Medik 208 219 0 12
Calendula officinalis L. 339 282 0 51
Centaurium erythraea Rafin. 372 256 49 87
Chamomilla recutita L. 400 300 100 100
Chelidonium majus L. 233 294 0 0
Cichorium intybus L. 260 215 0 12
Cicer arietinum L. 0 218 0 0
Citrullus lanatus (Thunb) 0 62 0 0
Cornus mas L. 173 273 97 86
Crataegus monogyna Jacq. 318 219 42 61
Cucurbita pepo L. 43 113 24 28
Cydonia oblonga Mill. 0 228 90 0
Cynodon dactylon Pers. 0 26 0 0
Daucus carota L. 282 265 82 74
Diospyros lotus L. 125 0 0 0
Diospyros virginiana L. 168 0 0 0
Digitalis grandiflora L. 48 143 0 0
Equisetum arvense L. 266 0 0 0
Foeniculum officinale Moench 0 37 0 5
Ficus carica L. 400 300 100 100
Galium mollugo L. 337 0 0 0
Galium verum L. 334 0 0 0
Gentiana lutea L. 395 296 0 80
Helianthus annuus L. 172 89 16 38
Helichrysum arenarium (L). Moench 248 158 0 0
Helichrysum plicatium (L). Moench 250 199 0 0
142
Shtojca B: Raportimi i grupeve etnike për kategorinë e Bimëve Mjekësore.
KLASIFIKIMI BOTANIK
NUMRI I INFORMATORËVE ETNIKË PËR
LLOJET PËRKATËSE
MAQ SHQ TUR SRB
Hordeum vulgare L. 0 205 66 0
Humulus lupulus L. 0 82 0 0
Hypericum perforatumL. 400 300 100 100
Hyssopus officinalis L. 195 279 0 68
Juglans regia L. 400 300 100 100
Juniperus communis L. 400 300 37 63
Lavandula officinalis Mill. 151 102 25 8
Lagenaria vulgaris L. 0 18 0 0
Leonurus cardiaca L. 93 0 0 0
Linum usitatissimum L. 0 43 0 0
Malus pumila Mill. 365 267 76 88
Malus sylvestris Miller. 365 267 76 88
Malva sylvestris Miller 400 300 0 0
Melissa officinalis L. 189 0 0 0
Mentha longifolia (L). Huds 123 252 90 98
Mentha piperita L. 400 300 100 100
Melilotus officinalis L. (Pall) 158 0 0 0
Mespilus germanica L. 240 294 95 52
Morus alba L. 400 300 100 100
Morus nigra L. 400 300 100 100
Nicotiana tabacum L. 0 235 0 0
Ocimum basilicum L. 400 300 100 100
Onopordum acanthium L. 400 0 0 0
Orchis sp L. 400 300 100 100
Paliurus spina-christi Mill. 294 0 0 0
Papaver rhoeas L. 400 300 100 100
Petroselinum crispum (Mill) Nyman & A.W.Hill 400 300 100 100
Phaseolus vulgaris L. 124 237 16 0
Pistacia terebinthus L. 59 0 0 68
Plantago lanceolata L. 360 291 0 49
Plantago major L. 360 291 0 49
Polygonum aviculare L. 42 0 0 0
Poncirus trifoliate(L).Raf. 36 0 0 0
Primula veris L. 0 300 0 0
Prunus armeniaca L. 400 300 100 100
Prunus avium L. 307 194 59 70
Prunus cerasifera Ehrh 400 300 100 100
Prunus domestica subsp. Insititia (L.)
C.K.Schneid 400 300 100 100
Prunus persica L. 167 256 18 46
Prunus prostrata Labill. 125 0 0 0
Phytolacca armeniaca L. 52 0 0 0
Potentilla erecta (L.) Rauschel. 272 0 0 0
Pyrus amygdaliformis Vill. 398 293 87 82
Pyrus communis L. 400 300 100 100
Ramonda serbica Pancic 45 0 0 3
Robinia pseudoacacia L. 183 235 85 36
Rosa canina L. 400 300 100 100
143
Shtojca B: Raportimi i grupeve etnike për kategorinë e Bimëve Mjekësore.
KLASIFIKIMI BOTANIK
NUMRI I INFORMATORËVE ETNIKË PËR
LLOJET PËRKATËSE
MAQ SHQ TUR SRB
Rosmarinus officinalis L. 165 214 0 69
Rubus caesius L. 80 180 26 87
Rubus fruticosus agg. L. 169 164 16 72
Rubus idaeus L. 207 278 49 26
Rumex acetosa L. 307 262 84 63
Salvia officinalis L. 315 0 0 0
Sambucus nigra L. 369 296 0 79
Satureja hortensis L. 133 0 0 0
Salix alba L. 0 188 0 0
Sempervivum tectorum L. 376 0 0 0
Sideritis raeseri (L.) Bois.Heldr 400 300 100 100
Sideritis scardica Griseb. 400 300 100 100
Sideritis montana L. 72 0 0 0
Silybum marianum (L) Gaertn 36 128 0 0
Syringa vulgaris L. 0 138 0 0
Sorbus aucuparia L. 207 0 0 0
Spinacia oleracea L. 197 168 5 64
Tanacetum vulgare L. 196 284 0 26
Taraxacum officinale F.H. Wigg. 238 247 0 55
Teucrium chamaedrys L. 218 159 0 0
Teucrium montanum L. 273 243 0 0
Teucrium polium L. 206 90 0 0
Thymus serpyllum L. 400 300 100 100
Tilia cordata Mill. 364 300 18 100
Tussilago farfara L. 78 106 0 0
Urtica dioica L. 400 300 100 100
Vaccinium myrtillus L. 400 300 100 100
Valeriana officinalis L. 63 70 0 0
Verbascum thapsus L. 224 291 0 37
Verbena officinalis L. 230 89 0 68
Viola tricolor L. 164 126 0 0
Zea mays L. 0 118 0 0
Zingiber officinale Roscoe. 400 300 100 100
144
Shtojca C: Raportimi i grupeve etnike për kategorinë e Bimëve Ushqyese
KLASIFIKIMI BOTANIK
NUMRI I INFORMATORËVE ETNIKË PËR
LLOJET PËRKATËSE
MAQ SHQ TUR SRB
Achillea milefolium L. 280 197 0 33
Agrimonia eupatoria L. 82 0 0 0
Alchemilla alpestris L. 18 0 0 0
Alchemilla vulgaris L. 12 36 0 0
Allium scorodoprasum L. 63 0 0 48
Allium ursinum L. 339 0 0 284
Artemisia absinthium L. 245 106 67 44
Arum maculatum L. 80 117 0 0
Bellis perennis L. 301 237 0 0
Beta vulgaris L. 0 0 0 48
Carum carvi L. 139 0 0 0
Capsella bursa pastoris (L).Medik 98 173 0 0
Castanea sativa Mill. 400 300 0 100
Cichorium intybus L. 111 106 0 7
Cornus mas L. 400 300 100 100
Corilus avellana L. 369 300 61 0
Cucurbita pepo L. 361 284 87 0
Crataegus monogyna Jacq. 268 280 37 0
Cyclamen purpurascens Mill. 94 0 0 24
Cydonia oblonga Mill. 0 72 10 0
Cynoglossum officinale L. 115 0 0 0
Daucus carota L. 400 300 100 100
Drosera rotundifolia L. 76 0 0 0
Epibolium montanum L. 42 0 0 0
Erodium cicutarium (L.) L’Her.ex Aiton 103 0 0 0
Eupatorium cannabinum L. 207 0 0 31
Ficus carica L. 400 300 100 100
Fragaria vesca L. 400 300 0 100
Frangula alnus L. 69 0 0 83
Fraxinus excelsior L. 18 0 0 0
Galega officinalis L. 121 0 0 0
Galeopsis speciosa L. 237 0 0 68
Gentiana lutea L. 303 282 0 0
Geum urbanum L. 107 0 0 33
Gymnadenia conopsea (L.)R.Br 141 0 0 65
Helianthus tuberosus L. 400 0 0 100
Heracleum sphondylium L. 38 0 0 11
Hyssopus officinalis L. 217 92 0 43
Inula helenium L. 117 0 0 0
Juglans regia L. 400 300 100 100
Juniperus communis L. 239 281 0 52
Lamium galeobdolon L. 16 0 0 0
Leucojum aestivum L. 23 0 0 0
Levisticum officinale W.D.J.Koch 25 0 0 0
Malva sylvestris L. 361 118 0 0
Matricaria chamomilla L. 259 133 41 78
Melissa officinalis L. 168 0 0 0
Mentha longifolia (L). Huds 120 284 53 31
145
Shtojca C: Raportimi i grupeve etnike për kategorinë e Bimëve Ushqyese
KLASIFIKIMI BOTANIK
NUMRI I INFORMATORËVE ETNIKË PËR
LLOJET PËRKATËSE
MAQ SHQ TUR SRB
Mentha piperita L. 251 162 12 27
Mentha spicata L. 107 0 0 0
Mespilus germanica L. 400 300 100 100
Morus alba L. 400 300 100 100
Morus nigra L. 400 300 100 100
Nymphaea alba L. 7 0 0 0
Orchis laxiflora L. 80 0 0 0
Orchis morio L. 365 290 49 0
Oxalis acetosella L. 381 0 0 75
Origanum vulgare L. 246 217 0 18
Pastinaca sativa L. 42 0 0 30
Pistacia terebinthus L. 32 76 55 0
Polygonum persicaria S.F.Gray 103 0 0 0
Primula vulgaris Huds 241 279 0 0
Prunus avium L. 400 100 100 100
Prunus cerasifera Ehrh 381 300 23 10
Prunus persica L. 126 214 11 22
Prunus spinosa L. 205 273 0 49
Pulmonaria officinalis L. 161 112 0 0
Pyrus amygdaliformis Vill. 323 106 40 0
Pyrus piraster L. 400 300 100 0
Robinia pseudoacacia L. 135 217 28 17
Rosa canina L. 203 300 84 0
Rosa pendulina L. 19 0 0 0
Rubus caesius L. 228 176 23 82
Rubus fruticosus agg. L. 162 217 83 91
Rubus hirtus L. 231 0 0 0
Rubus idaeus L. 400 219 52 100
Rumex acetosa L. 400 298 15 23
Rumex alpines L. 18 0 0 0
Rumex crispus L. 93 106 13 11
Sambucus nigra L. 206 203 0 0
Satureja hortensis L. 118 0 0 0
Sedum acre L. 115 0 0 +
Sempervivum tectorum L. 38 0 0 0
Sempervivum macedonicum L. 0 0 0 12
Silybum marianum (L) Gaertn 22 63 0 0
Sorbus aucuparia spp aucuparia L. 117 0 0 36
Sorbus torminalis L. 103 0 0 0
Stellaria media L. 62 0 0 0
Tanacetum vulgare L. 37 55 0 14
Taraxacum officinale F.H. Wigg. 203 96 0 42
Teucrium montanum L. 61 184 0 0
Thymus serpyllum L. 103 219 16 38
Urtica dioica L. 400 300 73 100
Vaccinium myrtillus L. 400 300 0 100
Vaccinium uliginosum L. 0 14 0 0
Vaccinium vitis-idaea L. 382 104 0 33
146
Shtojca Ç: Raportimi i grupeve etnike për kategorinë e bimëve në Kulturën Materiale
KLASIFIKIMI BOTANIK
NUMRI I INFORMATORËVE ETNIKË PËR
LLOJET PËRKATËSE
MAQ SHQ TUR SRB
Abies borisii-regis Matt. 53 0 0 0
Acer campestre L. 126 141 0 0
Acer heldreichii Orph. Ex.Bioss 0 104 0 0
Acer pseudoplatanus L. 0 162 0 0
Acer tataricum L. 41 35 0 28
Aesculus hippocastanum L. 207 186 0 86
Alnus glutinosa L. 0 83 0 0
Alnus incana L. (Moench) 0 15 0 0
Bassia scoparia L. A.J. Scott 305 245 0 0
Betula alba L. 51 68 0 18
Betula verrucosa L. 18 0 0 0
Buxus sempervirens L. 161 248 0 0
Carpinus betulus L. 55 38 0 0
Carpinus orientalis Mill 0 124 0 0
Castanea sativa Mill. 336 251 0 0
Cornus mas L. 0 241 16 0
Cornus sanguinea L. 0 32 0 0
Corylus avelana L. 217 286 0 35
Fagus moesiaca Domin, Maly Czeczott 0 241 0 0
Fagus sylvatica L. 263 203 0 0
Ficus carica L. 214 235 16 54
Ficus elastica Roxb.ex Hornem 0 15 0 0
Fraxinus excelsior L. 268 269 0 0
Juglans regia L. 400 300 100 100
Juniperus communis L. 195 23 0 0
Phragmites australis (Cav.) Trin.ex Steud 0 68 0 0
Pinus mugo L. 206 237 0 46
Pinus nigra J.F. Arnold 103 254 0 22
Pinus silvestris L. 142 254 0 35
Platanus orientalis L. 16 146 0 28
Populus alba L. 163 238 0 14
Populus nigra L. 145 250 0 34
Prunus domestica L. 106 114 0 0
Prunus prostrate Labill. 45 0 0 0
Quercus cerris L. 0 243 0 0
Quercus frainetto Ten. 163 107 0 0
Quercus petraea (Matt).Liebl. 0 63 0 0
Quercus pubescens Willd. 0 84 0 0
Quercus trojana Weeb. 0 65 0 0
Robinia pseudoacacia L. 214 236 24 36
Salix alba L. 146 276 0 0
Salix cinerea L. 36 154 0 0
Salix fragilis L. 42 157 0 0
Sambucus nigra L. 105 214 0 0
Syringa vulgaris L. 14 59 0 0
Ulmus campestris L. 18 178 0 0
147
Shtojca D:Raportimi i grupeve etnike për kategorinë e bimëve të besëtytnive dhe besimit fetar.
KLASIFIKIMI BOTANIK
NUMRI I INFORMATORËVE ETNIKË PËR
LLOJET PËRKATËSE
MAQ SHQ TUR SRB
Achillea millefolium L. 46 0 0 0
Allium cepa L. 0 163 0 0
Allium sativum L. 0 133 0 0
Amygdalus communis (Mill.) D.A.Webb 0 150 0 0
Brassica oleracea L. 0 209 0 0
Oryza sativa L. 0 254 0 0
Crataegus monogyna Jacq. 0 55 0 0
Cicer arienatum L. 41 83 0 0
Hypericum perforatum L. 0 41 0 0
Juniperus communis L. 37 0 0 0
Lagenaria siceraria (Molina) Standl 0 272 0 0
Lagenaria vulgaris L. 0 276 0 0
Malus sylvestris Miller. 0 246 0 0
Paliurus spina-christi Mill. 147 0 0 0
Primula veris L. 0 169 0 0
Quercus spp 0 142 0 0
Rosa canina L. 0 153 0 0
Salix alba L. 0 163 0 0
Syringa vulgaris L. 0 98 0 0
148
PËRMBLEDHJE
Njohuritë e njerëzve mbi mjedisin ku jetojnë datojnë që nga kohët e lashta, por që me lindjen e
etnobotanikës si disiplinë shkencore, këto njohuri janë dokumentuar përmes metodave të përcaktuara
shkencore dhe të dhënat e mbledhura gjatë punës në terren, janë interpretuar përmes teorive
shkencore. Në këtë këndvështrim, ndonëse e pasur për nga larmia floristike dhe kulturore Maqedonia
e Veriut rezultoi të ishte e pa prekur. Prandaj ky punim, ka si qëllim njohjen, dokumentimin dhe
interpretimin e shfrytëzimit të pasurive floristike që përdor shoqëria maqedonase në kuadër të
marrëdhënieve që ajo ka krijuar me mjedisin. Duke u nisur nga kjo, është e qartë se edhe shoqëria
maqedonase ka arritur të ndërtojë një kulturë si kompleks vlerash e besimesh në strukturën e saj
sociale lidhur me pasuritë natyrore. Ky studim është kryer me 900 banorë vendas (mbi 60 vjeç) në
194 vendbanime të tetë rajoneve planore të Maqedonisë Veriore gjatë periudhës kohore janar 2013 -
mars 2016, duke përdorur teknikën e intervistës ballë për ballë dhe fokus grup diskutimet. Faktori i
Konsensusit të Informatorëve (FKI), Prioriteti i Ruajtjes (PP) dhe tregues të tjerë etnobotanik u
përdorën me qëllim të shndërrimit të konceptit shumëdimensional të termit ―bimë e rëndësishëme‖ në
shkallë ose vlera numerike standarde dhe të krahasueshme. Gjatë kësaj periudhe u dokumentuan
informata etnobotanike për më shumë se 210 bimë mjekësore, ushqyese dhe bimë të kulturës
materiale. Hypericum perforatum dhe Sideritis scardica janë bimët mjekësore më të përdorura në
zonën e studimit, të ndjekura nga Orchis morio dhe Primula vulgaris si bimë ushqyese dhe Buxus
sempervirens në kulturën materiale. Studimi nënvijëzon nevojën e nismave për ta parandaluar
mbishfrytëzimin e llojeve: Arctostaphylos Uva ursi, Atropa belladona, Centaurium erythrea,
Gentiana lutea, Origanum vulgare, Orchis laxiflora, Sempervivum macedonicum, Sideritis scardica,
Sideritis montana dhe Teucrium montanum, nga ana e autoriteteve shtetërore, përpara se të rrezikohet
edhe më tej statusi i tyre.
Fjalëkyçe: njohuri tradicionale botanike, bimë mjekësore, bimë ushqyese, bimë të kulturës materiale.
ABSTRACT
People’s knowledge about the environment where they live dates back to ancient time, but since the
establishment of ethnobotany as a scientific discipline, this knowledge has been documented through
defined scientific methods and the collected data during field work are interpreted through scientific
theories. From this point of view, although rich in floristic and cultural diversity, North Macedonia
proved to be untouched and unexplored. Therefore, this study aims at recognizing, documenting and
interpreting the use(s) of floristic resources used by the Macedonian society in the context of its
relations with the environment. Starting from this, it is clear that the Macedonian society has also
managed to build its own unique culture as a complex of values and beliefs in its social structure with
regard to natural resources. This study was conducted with 900 local residents (over 60 years old) in
194 settlements of eight statistical regions of Northern Macedonia during the period of January 2013
to March 2016, using face-to face interviewing and focus group discussions. Informants Consensus
Factor (ICF), Priority of Conservation (PR) and other ethnobotanical indexes were used with the aim
of transforming the multidimensional concept of the term ―important plant‖ into standard and
comparable numeric or numerical value. During this period ethnobotanical information was
documented for more than 210 medicinal and edible plants as well as plants in material culture.
Hypericum perforatum and Sideritis scardica are the most used medicinal plants in the study area,
followed by Orchis morio and Primula vulgaris as edible plants and Buxus sempervirens in the
material culture. The study underlines the need for initiatives to prevent over-exploitation of the
species: Arctostaphylos Uva ursi, Atropa belladona, Centaurium erythrea, Gentiana lutea, Origanum
vulgare, Orchis laxiflora, Sempervivum macedonicum, Sideritis scardica, Sideritis montana and
Teucrium montanum, by state authorities, before their status is compromised further.
Keywords: traditional botanical knowledge, medicinal plants, edible plants, plants in material culture.
Top Related