2
DOKUMENTIMI I RESURSEVE GJENETIKE TË BIMËVE.
Prof. As. Dr. Belul GIXHARI.
Miratuar në Institutin e Resurseve Gjenetike të Bimëve (Universiteti
Bujqësor i Tiranës), me dt. 09.03.2018
Reçensa:
Prof. Dr. Shukri Fetahu
Prof. Dr. Ndoc Faslia
© Autori 2018
ISBN: 978-9928-238-52-8
“Botimet Barleti”
Rr. Siri Kodra, Tiranë
3
PËRMBAJTJA E LËNDËS Faqe HYRJE 7
i. Sistemi i dokumentimit të resurseve gjenetike të bimëve 7
ii. Qëllimi i këtij libri 11
iii. Kush duhet ta përdorë këtë libër 11
1. BIODIVERSITETI DHE RESURSET GJENETIKE TË BIMËVE 13
1.1 Biodiversiteti 13
1.2 Biodiversiteti bujqësor 13
1.3 Resurset gjenetike të bimëve 13
1.4 Resurset gjenetike të bimëve për bujqësinë dhe ushqimin 14
1.5 Burimet e resurseve gjenetike bimore 15
1.6 Përdorimi e resurseve gjenetike të bimëve 17
1.7 Rëndësia e diversitetit të bimëve 18
1.8 Ruajtja e e resurseve gjenetike të bimëve 19
1.9 Erozioni gjenetik, shkaqet dhe rrugët e mënjanimit 21
2. BANKAT GJENETIKE DHE SISTEMI I DOKUMENTIMIT 25
2.1 Banka gjenetike si qendër e resurseve gjenetike 25
2.2 Organizimi, qëllimi dhe objektivat e bankës gjenetike 27
2.3 Historiku i lindjes së bankave gjenetike 30
2.4 Kategoritë e ndryshme të bankave gjenetike 32
2.5 Tipet/llojet e ndryshme të koleksioneve në bankat gjenetike 35
2.6 Shkëmbimi i materialit gjenetik dhe informacionit 37
2.7 Bashkëpunimi ndërinstitucional i bankave gjenetike 42
2.8 Resurset gjenetike të bimëve dhe problemet e dokumentimit 43
3. NGRITJA E SISTEMIT TË DOKUMENTIMIT 47
3.1 Të dhënat dhe informacioni 47
3.2 Përdorimi i informacionit për menaxhimin e bankës gjenetike 49
3.3 Nevoja për një sistem dokumentimi 51
3.4 Karakteristikat e dëshiruara të sistemit të dokumentimit 53
3.5 Fazat në ndërtimin e një sistemi dokumentimi 54
3.6 Marrja e informacionit për bankën gjenetike me anë të pyetësorit 57
3.7 Analiza e të dhënave të pyetësorit 62
3.7.1. Lidhjet e bankës me programet e resurseve gjenetike 63
3.7.2. Qëllimi dhe fushat e aktiviteteve të bankës gjenetik 64
3.7.3. Organizimi i bankës gjenetike 65
4. PËRPUNIMI I INFORMACIONIT NË BANKAT GJENETIKE 69
4.1 Lidhja e të dhënave për aktivitetet e ndryshme 69
4.2 Referenca e paketës së farave të një aksioni 76
4.3 Saktësia e emërtimit shkencor 78
4.4 Procedurat e bankës gjenetike – gjeneruese të dhënash 79
4.5 Gjenerimi dhe përdorimi i të dhënave në bankën gjenetike 81
4.6 Ndërtimi i një skice grafike 87
5. GJENERIMI DHE PËRDORIMI I TË DHËNAVE 91
5.1 Gjenerimi i të dhënave në bankën gjenetike 91
4
5.2 Procedurat për koleksionet e farës 91
5.3 Procedurat në koleksionet fushore 113
5.4 Procedurat në koleksionet in vitro 116
5.5 Analiza e të dhënave të gjeneruara në bankën gjenetike 120
6 REGJISTRIMI I TË DHËNAVE NË SISTEMIN E DOKUMENTIMIT 125
6.1 Metodat për regjistrimin e të dhënave 125
6.2 Avantazhet dhe dizavantazhet e metodave të ndryshme 127
6.3 Listat e deskriptorëve 135
6.4 Veprimet me të dhënat heterogjene 140
7. SISTEMI I DOKUMENTIMIT MANUAL 143
7.1 Përdorimi i formave manuale të dokumentimit 143
7.2. Skemat e formateve të dokumentimit manual dhe kompjuterik 145
7.3 Organizimi i sistemit manual të dokumentimit 152
8. SISTEMI I DOKUMENTIMIT KOMPJUTERIK 167
8.1 Databazë kompjuterike 167
8.2 Organizimi i skedarëve 173
8.3 Lidhja e skedarëve 181
8.4 Përcaktimi i fushave 183
8.5 Dokumentimi i të dhënave grup 190
8.6 Përdorimi i spreadsheets 191
9. DOKUMENTIMI I PROCEDURAVE TË BANKËS GJENETIKE 195
9.1 Operacionet (procedurat) në bankën gjenetike 195
9.2 Dokumentimi mbi koleksionimin e gjermoplazmës 198
9.3 Pranimi i gjermoplazmës 214
9.3.1 Pranimi i gjermoplazmës nga koleksionimi 215
9.3.2 Pranimi i gjermoplazmës me anën e korrespondencës 216
9.4 Regjistrimi i gjermoplazmës 220
9.5 Pastrimi i farave 225
9.6 Përcaktimi i pëmbajtjes së lagështisë 227
9.7 Tharja e farës 233
9.8 Testimi i cilësisë së farave 239
9.8.1 Testimi i aftësive jetësore të farave 239
9.8.2 Testimi shëndetësor i farave 248
9.8.3 Testimi i farave për introduktimin e transgjenikëve 249
9.9 Paketimi dhe depozitimi i farave 252
9.9.1 Paketimi i farave 252
9.9.2 Ruajtja e farave 256
9.10 Shpërndarja e gjermoplazmës 260
9.11 Monitorimi i gjermoplazmës dhe rigjenerimi 268
9.11.1 Monitorimi i gjermoplazmës 268
9.11.2 Rigjenerimi i gjermoplazmës 273
9.12 Karakterizimi dhe vlerësimi i gjermoplazmës 279
9.12.1 Karakterizimi i gjermoplazmës 280
9.12.2 Vlerësimi i gjermoplazmës 280
9.12.3 Dokumentimi për databazën e karakterizim-vlerësimit 281
5
10. STANDARDET DHE LISTAT E DESKRIPTORËVE 285
10.1 Standardet e deskriptorëve 285
10.2 Listat e deskriptorëve 286
10.3 Deskriptorët e pasaportës për shumë specie 288
10.4 Rregullat e përgjithshme të formatit 289
10.5 Deskriptorët e pasaportës dhe numërtimi i tyre 290
10.6 Deskriptorë për karakterizim-vlerësimin e specieve të ndryshme 302
11 SISTEMI I DOKUMENTIMIT NË BANKËN GJENETIKE SHQIPTARE 309
11.1 Historik i shkurtër i Bankës Gjenetike Shqiptare 309
11.2 Dinamika e dokumentimit të resurseve gjenetike të bimëve 311
11.3 Databazët e dokumentimit të Inventarit Kombëtar 313
11.4 Sistemi i dokumentimit të gjermoplazmës në bankën gjenetike 315
11.5 Përgjithësime mbi dokumentimin e resurseve gjenetike të bimëve 334
11.6 Sistemin i informimit në bankën gjenetike. 335
11.7 Katalogu EURISCO 336
12 LITERATURA 341
Aneksi 1. Lista e specieve që mbulohet nga Traktati Ndërkombëtar 345
Shtojca 1. Emërtimet shkencore të specieve në inventarin kombëtar 347
Shtojca 2. Lista e vendeve dhe shkurtimet e kodeve të tyre 350
6
Parathënie Resurset gjenetike të bimëve janë baza e qëndrueshmërisë së prodhimit
bujqësor. Ruajtja dhe përdorimi i tyre konsiderohen si domosdoshmëri për
sigurinë e të ushqyerit, për sot dhe në të ardhmen. Humbja e diversitetit
gjenetik bimor ngushton bazën dhe mundësitë për zhvillimin e një bujqësie
dinamike që duhet të përballet me ndryshimet e shpejta të klimës dhe me
evolimin e shijeve të njerëzimit. Bankat gjenetike luajnë një rol kyç në
ruajtjen, identifikimin dhe përdorimin e një larmie të gjerë të diversitetit
gjenetik të bimëve. Ato ndihmojnë në vlefshmërinë e vazhdueshme të
resurseve gjenetike për kërkime, për krijime të reja si dhe për një
qëndrueshmëri të sistemit bujqësor.
Instituti i Resurseve Gjenetike të Bimëve si njësi kryesore e Universitetit
Bujqësor të Tiranës, ka në përbërje të tij Bankën Gjenetike, që është e
angazhuar me aktivitetet në fushën e identifikimit, koleksionimit, ruajtjes
dhe menaxhimit të resurseve gjenetike të bimëve. Mirëmenaxhimi i bankës
gjenetike realizohet nëpërmjet zbatimit të standardeve, procedurave
bashkëkohore dhe sistemit të dokumentimit dhe të informimit mbi resurset
gjenetike të bimëve. Standardizimi mbi menaxhimin e bankës gjenetike është
një përpjekje për ruajtjen e diversitetit gjenetik bimor, për njohjen dhe vënien
e tij në dispozicion të përmirsuesve dhe përdoruesëve.
Standardet e dokumenitmit përcaktojnë procedurat që duhet të ndiqen për
ruajtjen, dokumentimin dhe shkëmbimin e informacioneve me gjuhën e
standardeve ndërkombëtare për resurset gjenetike bimore. Ato vendosin pikë
referimi për praktikat shkencore e teknike më të mira që aplikohen në bankën
gjenetike dhe janë një instrument kyç në politikat kombëtare dhe
ndërkombëtare për ruajtjen dhe përdorimin e resurseve gjenetike të bimëve.
Gjithashtu, ato janë një mjet i rëndësishëm në zbatimin e Traktatit
Ndërkombëtar mbi resurset gjenetike të bimëve për bujqësinë dhe ushqimin
(ITPGR). Ky libër trajton me kujdes domosdoshmërinë e përdorimit të
standardeve të dokumentimit në lidhje me eksplorimin, grumbullimin,
përpunimin, ruajtjen dhe aksesimin e informacioneve mbi resurset gjenetike
të bimëve me përshtatshmëri dhe vlera përdorimi. Standardet përcaktojnë
rëndësinë e sigurimit dhe shpërndarjen e materialeve bimore së bashku me
dokumentacionin përkatës, në përputhje me rregulloret kombëtare dhe
ndërkombëtare. Ky libër është një kontribut i rëndësishëm dhe i shërben
kërkuesëve, specialistëve, përgatitjes së studentëve, etj., në fushën e
menaxhimit dhe të dokumentimit të resurseve gjenetike të bimëve në
Shqipëri.
7
HYRJE
i. Sistemi i dokumentimit të resurseve gjenetike të bimëve
Resurset gjenetike të bimëve janë burim strategjik dhe themel i
qëndrueshmërisë së prodhimit. Ruajtja dhe përdorimi i tyre shihen si kritike
për të mbrojtur sigurinë e të ushqyerit, për sot dhe në të ardhmen. Humbja e
diversitetit gjenetik redukton mundësitë për menaxhimin e një bujqësie
elastike që duhet të përballet me mjedise të pafavorshme dhe me ndryshimet
e shpejta të klimës.
Bankat gjenetike luajnë një rol kyç në ruajtjen, vlefshmërinë dhe përdorimin
e një game të gjerë të diversitetit gjenetik të bimëve, që kontribuon në
përmirësimin e bimëve për ushqim. Ato ndihmojnë, të sotmen dhe të
ardhmen duke siguruar vlefshmërinë e vazhdueshme të resurseve gjenetike
për kërkime, për përmirësimin e farave si dhe për një qëndrueshmëri të
sistemit bujqësor. Bankat gjenetike në të gjithë globin nisen nga të njëjtat
qëllime themelore, por misionet, resurset dhe sistemet që funksionojnë
brenda tyre, shpesh ndryshojnë.
Mirëmenaxhimi i bankave gjenetike, nëpërmjet zbatimit të standardeve,
procedurave dhe sistemit të dokumentimit, është thelbësore për ruajtjen dhe
përdorimin e qëndrueshëm të resurseve gjenetike bimore. Standardizimi mbi
menaxhimin e bankave gjenetike është një përpjekje për ruajtjen e diversitetit
gjenetik, për njohjen dhe vënien e tij në dispozicion të përmirsuesve dhe
përdoruesëve. Standardet e bankave gjenetike përcaktojnë procedurat që
duhet të ndiqen për ruajtjen dhe dokumentimin e resurseve gjenetike bimore.
Standardet vendosin pikë referimi për praktikat shkencore dhe teknike më të
mira që aplikohen në bankat gjenetike. Ato konsiderohen si instrumentet kyç
në politikat ndërkombëtare për ruajtjen dhe përdorimin e resurseve gjenetike
të bimëve. Standardet janë një mjet i rëndësishëm në zbatimin e Traktatit
Ndërkombëtar mbi resurset gjenetike të bimëve.
Përdorimi i standardeve në përmbushjen e procedurave të bankave gjenetike
për ruajtjen, dokumentimin dhe përdorimin e gjermoplazmës bimore,
konsiderohen me vlera universale në ruajtje të gjermoplasmës në të gjithë
botën. Standardet sigurojnë normat ndërkombëtare për ruajtjen ex situ të
gjermoplazmës farë, për ruajtjen on farm / in situ, in vitro dhe me ftohje të
thellë (krio-konservim). Ruajtja e aftësisë jetesore të farave, integriteti
gjenetik, cilësia e mostrave të farës, shumimi dhe bërja e tyre të përshtatshme
8
për përdorim nga banka gjenetike është qëllimi përfundimtar i menaxhimit të
bankave gjenetike.
Aktualisht në botë ruhen, në banka të ndryshme gjenetike, rreth 7.5 milionë
aksesione, që janë kryesisht të lashtat si mbështetëset kryesore të njerëzimit
dhe blegtorisë për ushqim. Në këto banka përfshihen gjithashtu edhe të afërm
të egër të rëndësishëm, forma landrace dhe forma varietetesh me rëndësi
lokale. Standardet nxisin menaxhimin aktiv të bankave gjenetike, ndihmojnë
për të arritur një ekuilibër midis objektivave shkencore dhe resurseve në
dispozicion. Sot, në botë, numërohen mbi 1750 banka gjenetike të ndryshme
për nga madhësia e koleksioneve të tyre, për nga burimet njerëzore dhe
financiare në dispozicion të tyre, si dhe kushtet objektive në të cilat ata
punojnë.
Sfida që shumë vende në zhvillim përballen në sigurimin e sigurt dhe
afatgjatë të ruajtjes, në përballjen e kapaciteteve të kufizuara dhe të
infrastrukturës jo të përshtatshme, e bën ruajtjen e resurseve gjenetike të
bimëve një sfidë për tu përballuar sot dhe në të ardhmen.
Vlera e ruajtjes së resurseve gjenetike të bimëve realizohet vetëm
nëpërmjet përdorimit të tyre efektiv.
Për ruajtjen e vlerës së resurseve gjenetike, duhet bashkëpunim ndërmjet
komuniteteve të ndryshëm që merren më gjermoplzëm bimore, sikurse
bankat gjenetike, përmirësuesit e bimëve, fermerët dhe në përgjithësi
përdoruesit e resurseve gjenetike të bimëve përfshirë këtu konsumatorët dhe
politikëbërësit.
Ruajtja dhe përdorimi me eficiencë i gjermoplazmës bimore, përfshirë
mbrotjen e biodiversitetit në përgjithësi, ka të bëjë me vetë ekzistencën e
njerëzimit dhe të planetit ku jetojmë. Por, ruajtja e resurseve gjenetike të
bimëve dhe e vlerës së përdorimit të tyre kërkon bashkërendim dhe lidhje të
forta ndërmjet ruajtjes in situ, ruajtjes ex situ, procedurave të bankës
gjenetike dhe dokumentimit të tyre në sistemet e dokumentimit dhe të
informimit.
Dokumentimi i procedurave të bankës gjenetike merr parasysh ndryshimet në
menaxhimin dhe metodologjinë e trajtimit të gjermoplazmës farë, që janë
ndryshime mjaft dinamike për shkak të përparimeve në biologjinë
molekulare dhe në bio-informatikë. Këto ndryshime përfshijnë, gjithashtu,
zhvillimet në fushën e sistemit të dokumentacionit dhe të informacionit, që
9
janë gjithnjë e më shumë në qendër të përmirësimit të menaxhimit të
bankave gjenetike dhe në optimizimin e resurseve të tyre.
Standardet e dokumentimit janë përgjithësisht të mjaftueshme për të qenë të
aplikueshme në të gjitha bankat gjenetike. Ato përdoren në lidhje me
grumbullimin, përpunimin dhe aksesimin e informacioneve mbi specie të
veçanta, sidomos për bimët që prodhojnë fara jo-ortodokse dhe që
shumëzohen në mënyrë vegjetative. Praktikisht është e vështirë të vendosen
standarde që të jenë të vlefshëm për të gjitha ato specie që paraqesin sjellje të
ndryshme lidhur me ruajtjen e gjermoplazmës (farë, pjesë vegjetative, pjalm,
etj.), me format e jetës (barishte, shkurre, pemë, etj.) dhe me ciklet e jetës
(njëvjeçar, dyvjeçar, shumëvjeçar).
Standardet e dokumentimit theksojnë rëndësinë e sigurimit dhe
shpërndarjen e materialeve bimore së bashku me dokumentacionin
përkatës, në përputhje me rregulloret kombëtare dhe ndërkombëtare.
Meqenëse, gjermoplazma bimore është e gjallë dhe në dinamikë (ndryshim)
të vazhdueshëm edhe standardet e menaxhimit dhe të dokumentimit të saj
janë dinamikë, ato duhet të rishikohen në mënyrë periodike, me qëllim që të
pasqyrojnë ndryshimet e biodiversitetit, klimës, politikave dhe interesave të
njerëzimit. Ruajtja dhe rritja e përdorimit të qëndrueshëm të resurseve
gjenetike bimore është një nevojë për arritjen e sigurisë së ushqimit dhe
trajtimin e kërkesave ushqimore të gjeneratave të tanishme dhe të ardhshme.
Prandaj, është me rëndësi jetike ruajtja e diversitetit të resurseve gjenetike të
bimëve në mënyrë që ajo të jenë në dispozicion për njerëzimin.
Mirëmbajtja e gjermoplazmës bimore ex situ (bankat gjenetike me farë dhe
bankat gjenetike fushore), zakonisht, është me kosto. Shumë përparime
shkencore synojnë në uljen e kostos së ruajtjes së gjermoplazmës bimore.
Nxitja dhe mbështetja e ruajtjes on farm dhe in situ është domosdoshmëri për
të përballuar kostot dhe për të shmang përparimin e shpejtë të erozionit
gjenetik të gjermoplazmës bimore në përgjithësi. Prandaj, theksi drejtohet në
menaxhimin proaktiv të bankës gjenetike (ruajtje efikase e gjermoplazmës,
vënien në përdorim nëprmjet shpërndarjes në kohë, me sasinë dhe
informacionet e domosdoshme) duke synuar vendosjen e një ekuilibri
optimal midis konsideratave shkencore, personelit, infrastrukturës dhe
burimeve financiare në dispozicion. Në shumë vende, disponueshmëria e
personelit të trajnuar dhe burimeve të mjaftueshme për të ruajtur koleksione
bimore në mënyrë të qëndrueshme mbetet problematike dhe një sfidë për
zgjidhje. Prandaj, partneriteti afatgjatë në nivel kombëtar, rajonal dhe global
10
së bashku me burimet për zhvillim të kapaciteteve, është i nevojshëm për të
aplikuar standardet e menaxhimit dhe të dokumentimit në bankat gjenetike.
Qëllimi i standardeve të ruajtjes dhe i sistemit të dokumentimit të bankave
gjenetike është konservimi i resurseve gjenetike bimore në kushte që
plotësojnë standardet dhe njohuritë teknologjike dhe shkencore. Të gjitha
standardet janë të bazuar në parimet themelore që janë të përbashkëta për të
gjitha llojet e ndryshme të bankave gjenetike.
Parimet themelore të bankave gjenetike shpjegojnë përse dhe për çfarë
qëllimi ruhen resurset gjenetike të bimëve.
Këto parime sigurojnë bazën për përcaktimin e normave dhe standardeve për
funksionimin normal të një banke gjenetike. Një përmbledhje e këtyre
parimeve është paraqitur si vijon:
Ruajtja e identitetit të aksesioneve: Kujdesi për të siguruar ruajtjen e
identitetit të mostrës/ aksesionit të farës në bankën gjenetike gjatë proceseve
të ndryshme.
Dokumentim i kujdesshëm për identifikimin e gjermoplazmës: Identifikimi i
mostrave/aksesioneve të farës që ruhen në bankën gjenetike nëpërmjet
dokumentimit të kujdesshëm të të dhënave dhe të informacionit në lidhje me
materialin.
Ruajtja e aftësive jetësore të gjermoplazmës: Kryerja e monitorimit të
kujdesshëm, nëpërmjet kontrollit në intervale kohe të përshtatshme, të
statusit mbi aftësitë jetësore të mostrave/aksesioneve të ruajtura në bankën
gjenetike.
Ruajtja e integritetit gjenetik të gjermoplazmës: Ruajtja e integritetit gjenetik
është i lidhur ngushtë me ruajtjen e aftësisë jetësore dhe diversitetin e
mostrës origjinale të grumbulluar. Mostra/ gjermoplasma e mbledhur duhet
të jetë gjenetikisht përfaqësuese e popullatës origjinale. Të gjithë aktivitetet e
bankës gjenetike, duke filluar nga koleksionimi, pranimi, konservimi, ruajtja
e aftësive jetësore, rigjenerimi dhe shpërndarja, të kenë parim të
përgjithshëm ruajtjen e integritetit gjenetik të aksesionit.
Ruajtja e shëndetit të gjermoplazmës: Bankat gjenetike duhet të sigurojnë që
farat që ruajnë dhe shpërndajnë janë të shëndetshme, të lira nga sëmundjet
dhe dëmtuesit (bakteret, viruset, kërpudhat dhe insektet).
Sigurimi fizik i koleksioneve të gjermoplazmës: Një parim themelor i ruajtjes
së gjermoplasmës është sigurimi fizik i koleksioneve, nëpërmjet ngritjes së
strukturave fizike të objekteve të bankave gjenetike sipas standardeve të
përshtatshme për të mbrojtur materialet gjenetike nga faktorët e jashtëm,
fatkeqësitë natyrore dhe dëme të shkaktuara nga njerëzit.
11
Vleshmëria dhe përdorimi i gjermoplasmës: Materiali gjenetik i konservuar
duhet të jetë i vlefshëm për përdorim aktual dhe në të ardhmen. Është e
rëndësishme që të gjithë proceset në menaxhimin e bankës gjenetike të
kontribuojnë në strategjinë e shumëfishimit dhe vënies së gjermoplazmës në
dispozicion për shpërndarje e përdorim.
ii. Qëllimi i këtij libri
Në shumë banka gjenetike, zhvillimi i një sistemi të ri ose përditësimi i
sistemit ekzistues të dokumentimit shpesh herë konsiderohet si një
ndërmarrje mjaft e vështirë. Është një punë jashtëzakonisht e madhe dhe me
vështirësi për të identifikuar se nga duhet të nisesh. Nëse jeni duke lexuar
këtë libër, ka mundësi që ju jeni të përfshirë në një farë mënyre në zhvillimin
e një sistemi dokumentimi ose në përditësimin cilësor dhe sasior të sistemit
ekzistues të dokumentimit të bankës gjenetike, ose jeni të lidhur në një farë
mënyre me problemet e resurseve gjenetike të bimëve.
Lexuesi mund të ketë, ndoshta, një farë përvoje në dokumentimin e bankës
gjenetike, ose mund të ketë disa ide se si të skicojë një sistem të ri (manual
ose kompjuterik) ose se si të përditësojë një sistem ekzistues dokumentimi të
resurseve gjenetike të bimëve. Kjo përvojë mund të jetë e lidhur me pjesën e
procedurave të dokumentimit të bankës gjenetike, ose me dokumentacion që
duhet të mbajë një institucion, person, kërkues etj,. që e lidh puna me
resurset gjenetike bimore, me biodiversitetin, ose kur kërkohet të lexohen
informcionë mbi gjermoplazmën e bimëve, mbi erozionin, mbi
biodiversitetitn, informacione që jo gjithmonë jepen me gjuhën e fjalëve.
iii. Kush duhet ta përdorë këtë libër
Libri drejtohet për njerëzit me formim kulturor, kualifikim të ndryshëm dhe
me përvojë ose jo mbi realizimin e objektivave të përgjithshme për
zhvillimin e një sistemi të ri dokumentimi ose në përmirësimin e sistemit
ekzistues të dokumentimit (manual ose kumpjuterik) në bankën gjenetike.
Një person mund të punojë në një bankë gjenetike me madhësi të vogël ose
të mesme, e cila nuk ka të zhvilluar më parë një sistem dokumentimi të
përsosur, ose në një bankë gjenetike të sapo formuar që nuk ka përcaktuar
qartë akoma aktivitetet e saj. Njëlloj, një person mund të punojë në një bankë
gjenetike me sistem dokumentimi ekzistues, por dinamika e diversitetit
bimor dhe e zhvillimit të shkencës kërkon mundësi për rrugë të tjera që
sistemi ekzistues i dokumentimit të përmirësohet me synim për të mbuluar
me efektivitet dhe cilësi më shumë volume pune.
Si rregull, nëse dikujt i është dhënë detyra e ngritjes së një sistemi të ri, duhet
që personi të ketë mundësisht aftësi akademike në një fushë shkencore ose
12
teknike. Do ishte me dobi nëse personi i ngarkuar do të kishte njëfarë përvoje
mbi aktivitetet e bankës gjenetike, ndonëse kjo nuk është thelbësore. Ky libër
merr parasysh faktin që jo çdokush mund të ketë përvojë në fushën e
aktiviteteve të detajuara të bankës gjenetike dhe veçanërisht në fushën e
dokumentimit të resurseve gjenetike të bimëve. Preferohet që specialistët,
kërkuesit dhe personat përgjegjës për realizimin e aktiviteteve dhe
procedurave të bankës gjenetike të kenë një farë përvoje mbi përdorimin e
kompjuterit.
Njëkohësisht, ky libër vlen për persona, specialistë, studentë, kërkues për të
cilët dokumentimi i resurseve gjenetike të bimëve ose informacioni rreth tyre
mund të jetë një fushë plotësisht e panjohur. Libri jep vijat kryesore të
ngritjes dhe të përditësimit të një sistemi dokumentimi manual apo
kumpjuterik, si dhe njohuritë bazë se si mund të lexohen dhe të interpretohen
të dhënat dhe informacionet e databazëve të ndryshëm që kanë të bëjnë me
gjermoplazmën bimore në veçanti ose me biodiversitetin bimor në
përgjithësi.
Libri është një llojë guide me bazë metodën e të vetë-mësuarit për
dokumentimin e resurseve gjenetike të bimëve dhe i adresohet veçanërisht
plotësimit të nevojave të trajnimit mbi mënyrat e dokumentimit të resurseve
gjenetike të bimëve. Libri është projektuar të ndihmojë në ngritjen e një
sistemi manual ose të kompjuterizuar dokumentimi të përshtatshëm për
kërkesat dhe burimet e një banke gjenetike. Në libër trajtohen probleme që
nevojiten për ngritjen, plotësimin dhe përditësimin e informacionit në
sistemin manual dhe kompjuterik të dokumentimit të resurseve gjenetike të
bimëve, si dhe probleme e vështirësi të hasura në këtë fushë.
Theksojmë se:
Ky libër nuk është një listë e plotë e procedurave të bankës gjenetike. Në
bankën gjenetike mund të bëhen ose mund të mos bëhen të gjithë procedurat
e rekomanduara ose mund të bëhen më shumë se ato që përmenden në këtë
libër. Kjo varet në atë se për çfarë është krijuar banka gjenetike.
Gjithashtu ky libër nuk është një guidë praktike e procedurave të bankës
gjenetike. Ai është një skicim i procedurave të zakonshme të bankës
gjenetike duke u përqëndruar kryesisht në dokumentimin e këtyre
procedurave.
332
GJENOTIPI Numri_Gjenotipit
Gjenotipi_Kodi_ Kombëtar
Gjenotipi_Kodi_Institucionit
Gjenotipi_Numri_Aksesionit
Gjenotipi_Gjinia
VLERËSIMI Numri_Gjenotipit
Numri_Eksperimentit
Numri_Tiparit
Vlerësimi
Linku_Vlerësimi
TIPARI Numri_Tiparit
Emri_Tiparit
Tpari_Vërejtje
Tipari_Metoda
EKSPERIMENTI Numri_Serisë (grupit)
Numri_Eksperimentit
Eksperimenti_Përshkrimi
Eksperimenti_Viti
Eksperimenti_Gjatësia
Eksperimenti_Gjerësia
Eksperimenti_Raporti
DATASET Kodi_Transferimit_ID
Numri_Serisë (grupit)
Seria (grupi)_Vërjejte
Fig. 11.3. Modeli për transferimin e të dhënave të karakterizimit dhe vlerësimit në
EURISCO
Banka gjenetike Shqiptare po bëhet më proaktive në vendosjen e lidhjeve me
përdoruesit e gjermoplazmës, seleksionerët, kërkuesit, fermerët dhe grupeve
të tjera. Banka gjenetike ka shpërndarë sasi (të niveleve kërkimore të
gjermoplazmës) brenda dhe jashtë vendit.
Rregullat e dokumentimit ku bazohet banka gjenetike mbi shpërndarjen e
gjermoplazmës janë ato të theksuara në kapitullin “Dokumentimi i
procedurave të bankës gjenetike” me specifikat mbi shpërndarjen bredna
vendit ose jashtë vendit. Banka gjenetike ka shpërndarë gjermoplazmë
bimore (zakonisht në sasi të vogla dhe mbi bazë marrëveshjesh) brenda dhe
jashtë vendit, në masën afro ose më shumë se 100 aksesione në çdo vit.
Gjermoplazma shpërndahet e mirëpaketuar, në mënyrë që të sigurojë arritjen
e saj në kushte të mira në destinacion. Kushtet e mjedisit gjatë transportit
mund të jenë të dëmshme mbi cilësinë e farës, prandaj banka gjenetike i
333
paketon farat me kujdes dhe i shpërndan ato me mbeshtjellëse alumini për
mbrojtje gjatë transportit dhe rezistente ndaj lagështisë.
Dokumentacioni për shpërndarjen e farës brenda vendit. Të gjithë
aksesionet (farat) që do shpërndahen regjistrohen në një listë përfundimtare
të aksesioneve, duke përfshirë dhe informacionin shoqërues me hollësitë mbi
pasaportën siç është numri i aksesionit, identiteti alternativ, origjina, vendi
dhe statusi biologjik, si dhe të dhëna të karakterizimit të përdorura për të
verifikuar aksesionet si dhe çdo informacion të kërkuar nga porositësi.
Gjithashtu mostrat shoqërohen me një një letër shoqërimi. Regjistrohen
detaje për mjetin transportues në skedën e shpërndarjes. Bëhet përditësimi i
inventarit të farës duke zbritur peshën ose numrin e farave të shpërndara.
Dokumentacioni për shpërndarjen e farës jashtë vendit. Ndiqen të njëjtat
procedura për zgjedhjen e aksesioneve dhe plotësiminn e kërkesave të
marrëveshjes standart të transferimit të materialeve (MSTM), ose të një
marrëveshjes të transferimit të materialeve (MTM) e përgatitur për
aksesionet e zgjedhura. Kërkesa shtesë nevojiten për shpërndarjen e
gjermoplazmës jasht vendit, që lidhen me plotësimin e rregullave
fitosanitare për të shmang rrezikun e kalimit të dëmtuesëve dhe sëmundjeve
në hapsira të reja.
Dokumentacioni zyrtar i kërkuar për eksportin e farës përfshin certifikatën
fitosanitare të lëshuar nga organizmat kombëtare të mbrojtjes së bimëve ose
nga institucione të autorizuara në vendin eksportues, ku certifikohet se
transportimi plotëson rregullat fitosanitare të vendit importues. Certifikata
fitosanitare, që pason inspektimin në vendin e origjinës nga një anëtar i
organizatës së mbrojtjes së bimëve, ndihmon në sigurinë se materialet janë të
lirë nga insektet e dëmshëm të bimëve. Vendi certifikues zakonisht ngarkon
një taksë për çdo certikatë të lëshuar.
11.5 Përgjithësime mbi dokumentimin e resurseve gjenetike të bimëve
Dokumentimi i mirë i resurseve gjenetike bimore është pjesë e
domosdoshme për ta bërë diversitetin gjenetik të përdorshëm nga fermerët,
seleksionerët dhe kërkuesit. Para se të përdorim resurset gjenetike të
koleksionuara, ne duhet t’i njohim ato, të dimë se çfarë materialesh bimore
kemi, cilat janë karakteristikat dhe vlerat e përdorimit të tyre. Dokumentimi i
mirë i resurseve gjenetike bimore kërkohet për ruajtjen, menaxhimin dhe
përdorimin e qëndrueshëm të biodiversitetit. Dokumentimi i kujdesshëm
është thelbësor për procesin e ruajtjes efektive dhe përdorimit të
qëndrueshëm të resurseve gjenetike të bimëve. Për informacionin ka rëndësi
burimi i dokumentimit dhe sistemi i informimit. Banka gjenetike përdor
strukturën e mëposhtëme të dokumentimit: Standardet dhe Protokollet,
Listën e deskriptorve për të dhënat e pasaportës, për të dhënat e
334
karakterizimit dhe vlerësimit paraprak, Databazën e gjermoplazmës dhe
Sistemin i informimit.
Standardet dhe protokollet: Për të pasur uniformitet në të dhënat e
koleksionimit, regjistrimit, ruajtjes, dhe riatdhesimit, Banka gjenetike, pas
2008, ka përdorur standarded dhe protokollet e pranuara ndërkombëtare.
Përdorimi i standardeve është konsideruar thelbësor për të rritur shkëmbimin
kombëtar dhe ndërkombëtar të materialit gjenetik dhe të informacionit.
Standardet për dokumentimin përfshijnë përdorimin e të dhënave të
pasaportës, deskriptorët e karakterizimit dhe të vlerësimit si dhe deskriptorët
specifikë për çdo kulturë. Deskriptorët sigurojnë një gjuhë standarte për
regjistrimin e këtij informacioni. Lista e deskriptorëve përfshin: deskriptorët
e pasaportës, deskriptorët e menaxhimit, të karakterizimit
dhe të vlerësimit, si dhe të dhënat mbi aftësitë jetësore dhe madhësinë e
aksesionit.
Listat e deskriptorve: Listat e deskriptorëve konsiderohen si pjesa qëndrore e
menaxhimit të informacionit në bankën gjenetike. Listat e Deskriptorëve dhe
Standardet e rrjedhura janë mjete të rëndësishme në systemin e
dokumentimit dhe informimit në bankën gjenetike. Ato sigurojnë një format
ndërkombëtar dhe një gjuhë universale, për të dhënat mbi resurset gjenetike
të bimëve. Adoptimi i kësaj skeme për kodimin e të dhënave i jep bankës një
mënyrë të shpejtë, të sigurtë dhe efektive për shkëmbimin e informacionit,
për ruajtjen, korrigjimin dhe komunikimin e informacionit që do të ndihmojë
në përdorimin e e qëndrueshëm të gjermoplazmës. Kjo është e rëndësishme,
sidomos për kulturat bujqësore që përfshihen në Marrëveshjen
Ndërkombëtare për Ushqimin dhe Bujqësinë. Shqipëria, që ka firmosur
marrëveshjen, ka rënë dakort ta bëjë gjermoplazmën e këtyre bimëve dhe
informacionin mbi to të përdorshëm nga publiku. Duke përdorur gjuhën e
përbashkët në Listën e Deskriptorëve, menaxherët e bankës gjenetike
kombëtare po plotësojnë më mirë detyrimet e tyre të shënuara në
Marrëveshje.
Të dhënat e pasaportës: Dokumentimi i diversitetit të koleksioneve të
bimëve fillon me regjistrimin e të dhënave të rëndësishme të pasaportës që
në kohën kur koleksionohet materiali gjenetik. Të dhënat e pasaportës
përfshijnë informacion bazë se ku, kur dhe çfarë është koleksionuar. Banka
gjenetike synon që gjithë këto të dhëna të jenë lehtësisht të aksesueshme, të
kuptueshme dhe të ruajtura sakstësisht në databazë të kopjuterit dhe të
përfshira në sistemin e menaxhimit të bankës gjenetike. Në bankën gjenetike
Shqiptare kjo është veçanërisht e rëndësishme për planifikimin e misioneve
të ardhshme të koleksionimit, për përcaktimin e boshllëqeve dhe
identifikimin e dublikatave në koleksione.
335
Të dhënat e karakterizimit dhe të vlerësimit: Karakterizimi i çdo mostre
ndërthur një përshkrim dhe regjistrim të kujdesshëm të karakteristikave të
veçanta që janë të trashëgueshme, lehtësisht për tu parë dhe vlerësuar me sy
dhe të shprehura qartë në të gjitha mjediset. Çdo kulturë ose specie ka
deskriptorë specifikë për karakterzimin dhe vlerësimin. Përsëri, listat e
deskriptorëve janë mjetet jetësore që sigurojnë përdorimin e të njëjtës gjuhë
dhe standarteve nga personat që dokumentojnë karakteristikat e specieve të
konservuara. Banka gjenetike preferon që karakterizimi dhe vlerësimi i të
dhënave të aksesioneve të bëhet nga koleksioni bazë ose të gjendet i gatshëm
nga burime tjera.
11.6 Sistemi i informimit në bankën gjenetike Banka gjenetike, nëpërmjet ngritjes së sistemit të dokumentimit dhe të
informimit, ka bërë të mundur që gjithë këto të dhëna të jenë lehtësisht të
aksesueshme, të kuptueshme nga të gjithë të interesuarit. Këto të dhëna janë
të ruajtura sakstësisht në databazë të kopjuterit dhe të përfshira në sistemin e
dokumentimit dhe të informimit të bankës gjenetike dhe në sistemet
ndërkombëtare të dokumentimit dhe të informimit. Në bankën gjenetike
Shqiptare kjo është veçanërisht e rëndësishme për planifikimin e misioneve
të ardhshme të koleksionimit, për përcaktimin e boshllëqeve, për
identifikimin e dublikatave në koleksione dhe për menaxhimin e procedurave
të bankës gjenetike. Ky informacion është gjithashtu mjaft i vlefshëm për
analizën e diversitetit bimor, siç janë për shembull hartat e shpërndarjes
gjeografike të specieve.
Sistemi i informimit të bankës gjenetike përbëhet nga informacione të
përgjithshme sikurse: rregullore, deskriptorë të koleksionimit, të
karakterizimit dhe vlerësimit paraprak të gjermoplazmës bimore, protokolle,
të dhëna të databazave të Inventarit të bankës gjenetike, të Inventarit
Kombëtar të resurseve gjenetike të bimëve i pranishëm on line në databazët e
katalogut EURISCO, databazë të FAO-WIEWS, në Genesys, SESTO, etj.
Gjithashtu në sistemin e informimit jepen informacione mbi aktivitetet e
bankës gjenetike, publikimet e ndryshme shkencore, ilustrime me foto, etj.
Të dhënat e mësipërme janë të disponueshme on line, në faqen ëeb të bankës
gjenetike, në lidhjen: qrgj.org.
Në databazën e bankës gjenetike dhe në databazët ndërkombëtare sikurse:
Katalogu EURISCO, FAO-WIEWS, Genesys, SESTO, GRIN-Global, etj.,
janë dokumentuar të dhëna dhe informacione mbi Inventarin Kombëtar
(National Inventory – NI) të resurseve gjenetike të bimëve, për 4345
aksesione (144 gjini x specie). Inventari Kombëtar i resurseve gjenetike të
bimëve është kontribut i inventarit të Bankës gjenetike dhe i Qendrave të
Transferimit te Teknologjive Bujqësore Vlorë, Korçë, Lushnje, Shkodër,
336
Fushë Krujë dhe Stacionit të duhanit Cërrik.
Në sistemin ndërkombëtar të ndarjes së informacioneve mbi resurset
gjenetike të bimëve, ku katalogu EURISCO, ka marrë përparësi, pasi shpesh
shërben si burim informacioni për databazat e FAO-WIEWS, Genesys, etj.
Prandaj e shohim me vend që të japin një informacion të përgjithshëm mbi
katalogun EURISCO.
11.7 Katalogu EURISCO 11.7.1 Katalogu EURISCO, një dritare në diversitetin bimor të Evropës
Nevoja për një sistem informacioni
Evropian mbi resurset gjenetike bimore u
realizua në vitin 2001, me krijimin e
Inventareve Kombëtare (National
Inventory - NI) të resurseve gjenetike
bimore dhe të katalogut EURISCO, një
katalog kërkues i koleksioneve bimore ex
situ të ruajtura në Evropë. Një sistem i tillë ishte një domosdoshmëri nga
Traktatet Ndërkombëtare mbi Resurset Gjenetike të Bimëve për Ushqimin
dhe Bujqësinë, si dhe në Planin Global të Veprimit për Konservimin dhe
mbështetjen e Përdorimit të Resurseve Gjenetike të Bimëve për Ushqimin
dhe Bujqësinë. Gjithashtu EURISCO përfshin detyrimet e Konventës mbi
Diversitetin Biologjik për lehtësimin e shkëmbimit të informacionit mbi
konservimin dhe mbështetjen e përdorimit të diversitetit biologjik dhe
kontribuon në Strategjinë e Diversitetit Biologjik Europian. Katalogu
EURISCO doli për herë të parë në Shtator 2003.
11.7.2 Çfarë është katalogu EURISCO?
EURISCO, , “Unë zbuloj” në Greqishten e lashtë, është një katalog i bazuar
në faqen Web që siguron informacion mbi koleksionet bimore ex situ në
mbarë Europën. Katalogu EURISCO bazohet në rrjetin Evropian të
Inventareve Kombëtare ex situ të 43 vendeve anëtare dhe paraqet një
përpjekje të rëndësishme për ruajtjen e diversitetit agrobiologjik botëror duke
siguruar informacion mbi një gamë të gjerë diversiteti gjenetik të mbajtur
nga institucionet bashkëpunuese.
Ai aktualisht përmban të dhënat e pasaportës për më tepër se 1.9 miljon
aksesione të bimëve të kultivuara dhe të afërmëve relativ të tyre. Mostrat
përfaqësojnë 6.200 gjini dhe më shumë se 41.600 specie (kombinime gjini -
specie përfshirë sinonimet dhe variantet e shqiptimit) nga 43 vende
(përditësim Janar 2016). Këtu përfshihen drithrat, foragjeret, specie
barishtore dhe të egra, varietetet e fermerëve dhe linjat e seleksionuara. Këto
mostra përfaqësojnë më shumë se gjysmën e aksesioneve ex situ të mostrave
337
të bankave gjenetike – të ruajtura në Evropë dhe afërsisht 19% të mbarë
totalit botëror – një burim jashtëzakonisht i domosdoshëm për kërkuesit,
seleksionerët e bimëve dhe të tjerëve të interesuar për ta përdorur këtë
diversitet për mbështetjen e zhvillimit bujqësor. Katalogu aktualisht përmban
‘të ashtëquajtura’ të dhëna të pasaportës për më tepër se 2 miljon mostra të
diversitetit bimor, që ruhen ex situ në afro 400 institute të ndryshme të
Evropës.
Ngritur sipas standarteve ndërkombëtare, EURISCO është si “një magazine”
për informim mbi koleksionet bimore ex situ; ai ju bën të mundur
përdoruesëve të kërkojnë dhe gjejnë informacion mbi bimët e arave,
foragjeret, speciet barishtore dhe të egra, varietetet e fermerëve dhe linjat e
seleksionuara. EURISCO mundëson realizimin e kërkimit, nga përdoruesit,
në bazë të bimës, taksonomisë, origjinës, gjeografisë, datës së pranimit,
statusit të mostrës dhe kritereve të tjera. EURISCO është katalogu i parë
rajonal i resurseve gjenetike bimore dhe tashmë po përdoret si një model për
zhvillimin e inisiativave të ngjashme edhe jashtë Europës.
11.7.3 Çfarë bën EURISCO?
EURISCO lejon akses në informacion që shërben jo vetëm për vendim-
marësit por gjithashtu dhe për menaxherët e bankave gjenetike, kuratorët,
shkencëtarët, seleksionerët, fermerët, studentët dhe për publikun e gjerë duke
ju përgjigjur kërkesave mbi informacionin për resurset e ruajtura ex situ në
vendet e Evropës. Katalogu EURISCO pranon automatikisht të dhëna nga
Inventaret Kombëtare nëpërmjet Personave Kombëtar të Kontaktit (National
Focal Points - NFPs). EURISCO punon bashkë me NFPs në përmirësimin e
mekanizmave të kërkimit, në standardizimin e të dhënave, në shërbimet web
dhe komponentë të tjerë të nevojshëm mbi infrastrukturën e informacionit të
bazuar në Internet për resurset gjenetike të bimëve ex situ. EURISCO bën të
dhënat e NFPs të vlefshme për përdoruesit në të gjithë botën. Këto të dhëna
bëhen të disponueshme në bazë të politikave, legjislacionit të pranuar dhe
termave të përdorimit.
11.7.4 Origjina e EURISCOs
Biodiversiteti është i njohur si burim jetësor për zhvillim ekonomik, social
dhe mjedisor. Mjaft konventa dhe marrëveshje ndërkombëtare kanë bërë
thirrje për konservim dhe përdorim më të mirë të këtij diversiteti. Konventa
mbi Biodiversitetin (CBD) i bën thirrje vendeve që të lehtësojnë shkëmbimin
e informacionit mbi konservimin dhe të mbështesin përdorimin e diversitetit
biologjik. Traktati Ndërkombëtar mbi Resurset Gjenetike të Bimëve për
Ushqimin (ITPGRFA) dhe Bujqësinë dhe Plani Global i Veprimit (GPA) për
Konservimin dhe mbështetjen e Përdorimit të Resurseve Gjenetike të
338
Bimëve për Ushqimin dhe Bujqësinë theksojnë nevojën për sisteme
informacioni për të menaxhuar dhe bërë të shfrytëzueshëm informacionin
mbi diversitetin e bimëve nga ku sigurohet mbështetja e ushqimit botëror.
Mjaft inisiativa, siç është Strategjia për Diversitetitn Biologjik Europian
kërkojnë akses në një informacion të tillë nëse ato synojnë të arrijnë qëllimin
e tyre. Në vitin 2000, Bashkimi Europian miratoi fondin e një projekti
(EPGRIS), për të ndihmuar vendet Europiane që i përgjigjen këtyre
kërkesave, Infrastrukturës Europiane të Informacionit mbi Resurset
Gjenetike Bimore, për zhvillimin e inventareve kombëtare të Resurseve
Gjenetike Bimore (RGB) si dhe për krijimin e një katalogu kërkues të
koleksioneve ex situ në Europë – EURISCO.
Që nga publikimi për herë të parë (Shtator 2003) informacioni në Katalogun
EURISCO është rritur, sot janë afro mbi një million aksesione, të mbajtura
në zhvillim dhe ruajtje konstante në rrjet, bashkë me informacionet
parkatëse.
EURISCO është një dritare e vetme (one-stop shop) që përdor standardet
ndërkombëtare për informacionin mbi koleksionet bimore ex situ, që i
mundëson përdoruesëve të kërkojnë dhe të kenë akses në informacionin mbi
binmët për ushqim, foragjeret, speciet e egra dhe barishtore, duke përfshirë
kultivarët, landracet, varietetet e fermerit, linjat e seleksionuara, rezervat
gjenetike dhe material kërkimor.
Ndërmjet 2003 dhe 2014, EUISCO mbahej nën kujdesin e by Bioversity
International, Rome, Itali. Që nga 2014, EUISCO po mbahet në Institutin
Leibniz të Gjenetikës Bimëve dhe Kërkimit të Bimëve të Kultivuara (IPK),
Gatersleben, në Gjermani. Qëllimi qëndror i EURISCO është të sigurojë një
burim të vetëm të përgjithshëm për informacionin për komunitetet shkencore
dhe për seleksionerët e bimëve. EURISCO përmban si të dhënat e
pasaportës ashtu dhe të dhënat fenotipike.
EURISCO po mbahet nën kujdesin e Sekretariatit të Kooperimit/Bashkimit
Evropian Programi për Resurset Gjenetike të Bimëve (ECPGR), në
bashkëpunim me dhe në interes të NFPs për Inventaret Kombëtare.
11.7.5 Si funksionon dhe kush merr pjesë në EURISCO
EURISCO ka disa elementë kryesorë.
Së pari është adoptimi i të dhënave në standardin e kërkuar. Specialistët e
informacionit të resurseve gjenetike të vendeve pjesëmarëse kontribuojnë në
zhvillimin dhe rregullimin e një serie deskriptorësh standarte për
gjermoplazmën, deskriptorët e pasaportës të FAO/IPGRI për shumë
bimë/specie (MCPD) dhe Deskriptorët e Pasaportës sipas Grup-Kulturave
(DPGK). Përshtatja dhe aderimi në të dhënat standarte është një parakusht
për ndarjen dhe kërkimin e të dhënave nëpërmjet sistemeve të informacionit.
339
Elementi i dytë kryesor është zhvillimi i inventareve kombëtare të resurseve
gjenetike të vendeve pjesëmarëse në marrëveshjet e Konventës mbi Bio-
Diversitetin (CBD). Çdo vend ka përgjegjësi të plotë dhe të drejta sovrane
për të vendosur mbi disponueshmërinë, vënien në përdorim, korrektësinë dhe
saktësinë (në të gjitha detajet e Inventarit Kombëtar), sigurinë dhe
transferimin e të dhënave të inventareve të tyre kombëtare.
Elementi i tretë është rrjeti i personave kombëtarë të kontaktit (NFPs), që
sigurojnë lidhjen midis inventareve kombëtare (NI) dhe Katalogut
EURISCO. Ata sigurojnë që informacioni i miratuar në inventaret e tyre
kombëtare të transferohet në katalogun EURISCO.
Së fundi, elementi final është infrastruktura teknike e vetë katalogut
EURISCO. Katalogu Eurisco ka një infrastrukturë teknike që reflekton në të
njëjtën mënyrë siç ështe bërë për – Sistem i hapur në rrjetin e informacionit
për Resurset Gjenetike (System-Wide Information Network for Genetic
Resources - SINGER). Sistemi i hapur në rrjetin e informacionit për
Resurset Gjenetike (SINGER), siguron akses në informacionin e
koleksioneve për Resurset Gjenetike Bimore të mbajtura nën kujdesin e
Qendrave të Trajtimit të Informacionit (rrjeti i 15 qendrave të mbështetura
nga Grupi Konsultativ mbi Kërkimin Bujqësor Ndërkombëtar). Nëpërmjet
forcimit të kapaciteteve për krijimin e inventareve kombëtare, EURISCO
krijon një pikë hyrje të shpejtë nga ku ato mund të kërkohen. Meqenëse
personat kombëtarë të kontaktit (NFPs) në EURISCO transferojnë herë pas
here (gradualisht) inventaret e tyre kombëtare të resurseve gjenetike bimore,
katalogu EURISCO është duke u zgjeruar dhe përmirësuar vazhdimisht.
11.7.6 Duke vështruar për të ardhmen e EURISCO
Në fazën e dytë, EURISCO do të fokusohet në sigurimin e mbështetjes ndaj
inventareve kombëtare dhe të personave të kontaktit të tyre, do vazhdojë të
përmirësojë korrektësinë dhe shkallën e informacionit të vlefshëm si dhe
pasurimin e funksioneve. Gjithashtu do të tentohet ngritja e një sistemi
informimi Evropian që do të sjellë informacionin ex situ bashkë me atë in
situ në një pikë hyrëse globale, që mund të lidhet me burime të tjera
informacioni nëpërmjet serviseve Web. Inisiativa për të filluar aktivitete të
ngjashme në rajone të tjera janë tashmë në vazhdim e sipër. E ardhmja po
ndërtohet duke ju siguruar të gjithë atyre që kanë nevojë akses në
informacionin mbi diversitetin gjenetik të bimëve në të cilin ne mbështetemi
për mirëqenien tonë si dhe me rritjen e ndërgjegjësimit për vlerën e resurseve
gjenetike bimore për brezat e ardhshëm.
11.7.7 EURISCO mbi lëvizjen/ transferimin e gjermoplazmës në bot
340
EURISCO siguron informacione mbi lëvizjet ose transferimet e
gjermoplazmës nëpër botë. CGIAR dhe rrjeti i sistemit të hapur të
Informacionit për resurset gjenetike (System-Wide Information Network for
Genetic Resources - SINGER) monitorojnë dhe analizojnë lëvizjen e
gjermoplazmës të mbajtur në mirëbesim në bankat e qendrës së CGIAR.
SINGER ka treguar se për mbi 30 vitet e kaluara, më tepër se 80% e
mostrave të shpërndara nga qendrat e CGIAR shkuan për organizatat e
vendeve në zhvillim, së pari universiteteve dhe sistemeve kombëtare të
kërkimit bujqësor. Pjesa më e madhe e materialit, afërsisht 3/4 që kishte si
origjinë vendet në zhvillim ju rikthye mbrapsh po atyre vendeve. Ndërkohë,
Katalogu Evropian i resurseve gjenetike të bimëve (EURISCO), grumbullon
të dhëna nga inventaret kombëtare të resurseve gjenetike bimore dhe siguron
akses në të gjithë informacionin e resurseve gjenetike të bimëve ex situ në
Europë.
Për kuptimin dhe transparencën e plotë të mënyrës të shkëmbimit të
gjermoplazmës dhe avantazhet për të gjithë vendet, sistemeve të
dokumentimit të resurseve gjenetike, siç janë SINGER dhe Katalogu
EURISCO, u kërkohet të luajnë një rol të rëndësishëm në forcimin dhe
rritjen e mbështetjes për Sistemin Multilateral për aksesin dhe ndarjen e
përfitimeve për resurset gjenetike të bimëve për ushqimin dhe bujqësinë, siç
janë të theksuara në Traktatin Ndërkombëtar të Resurseve Gjenetike për
Ushqimin dhe Bujqësinë (International Treaty for Plant Genetic Resources
for Food and Agriculture.). Gjithashtu, Bioversiteti, në bashkëpunim me
organizata të tjera, ka zhvilluar disa sisteme informacioni për ruajtjen dhe
shpërndarjen e informacionit mbi resurset gjenetike. Bioversiteti mban një
databazë me informacione të përmbledhura mbi gjermoplazmën e
koleksioneve ex-situ në gjithë botën. Aktualisht informacionet e
pëmbledhura janë për më tepër se 5 milion aksesione që i përkasin më shumë
se 20,000 specieve në të gjithë botën.
341
12. LITERATURA
1. Alercia, A., Diulghero©, S. & Mackay, M. 2012. FAO/Bioversity Multi-Crop
Passport Descriptors (MCPDV.2). Rome, FAO and Bioversity International
(http://www.bioversityinternational.org//1526.pdf).
2. Association of Official Seed Analysts. 2005. Rules for testing seeds. AOSA, USA.
3. Bioversity International (2006) Seed Handling in Genebanks.
4. Bioversity International. 2007. Developing crop descriptor lists. Guidelines for
developers. Technical Bulletin No. 13. Rome.
5. Bioversity International. 2007. List of published crop descriptors (available at:
http://www.bioversity international.org/index.php?id=168).
6. Bioversity International. 2013. Descriptor lists and derived standards (available at:
http://www. bioversityinternational.org/index.php?id=168).
7. Bioversity International and Rural Development Administration. 2009. A Training
Module for the International Course on Plant Genetic Resources and Genebank
Management, Bioversity International, Rome, Italy.
8. Borokini, T.I, Okere, A.U., Giwa, A.O., Daramola, B.O. & Odofin, T.W. 2010.
Biodiversity and conservation of plant genetic resources in field genebank of
National Centre for Genetic Resources and Biotechnology, Ibadan, Nigeria.
International Journal of Biodiversity and Conservation, 2(3): 037–050.
9. Blixt, S. 1988. Computer-supported gene bank management. Kulturpflanze 36: 121-
134.
10. Bretting, P.K. & Widrlechner, M.P. 1995. Genetic markers and plant genetic
resource management. Plant Breeding Reviews, 13:11–86.
11. Breese, E.L. 1989. Regeneration and multiplication of germplasm resources in seed
genebanks: the scientific background. IBPGR, Rome. .
12. Chang, T.T. 1985. Evaluation and documentation of crop germplasm. Iowa State J.
Res. 59: 379- 397.
13. Chapman, C. 1989. Principles of germplasm evaluation. In Stalker, H.T. and
Chapman, C. (eds.). Scientific management of germplasm: characterization,
evaluation and enhancement. IBPGR Training Courses: Lecture Series (IBPGR).
No. 2. IBPGR, Rome, pp. 55-63.
14. De Vicente, M.C., Metz, T. & Alercia, A. 2004. Descriptors for genetic
markerstechnologies. Rome, IPGRI.
15. Ellis, R.H. 1998. Longevity of seeds stored hermitically at low moisture contents.
Seed Science Research 8 (Suppl. 1): 9-10.
16. Ellis, R.H., Hong T.D., Roberts, R.H. and Tao, K.L. 1990. Low moisture content
limits to relations between seed longevity and moisture. Annals of Botany 65: 493-
504.
17. Ellis, R.H., Hong, T.D. and Roberts, E.H. 1985. Handbook of seed technology for
genebanks. Volume 1. Principles and Methodology. Handbooks for Genebanks. No.
2, IBPGR, Rome, Italy.
18. Ellis, R.H., Hong, T.D., Astley, D., Pinnegar, A.E. and Kraak, H.L. 1996. Survival of
dry and ultra-dry seeds of carrot, groundnut, lettuce, oilseed rape, and onion during
five years’ hermetic storage at two temperatures. Seed Science and Technology 24:
347-358.
19. Engels, J.M.M. & Visser, L., eds. 2003. A guide to eŽ efective management of
germplasm collections. Handbooks for Genebanks No. 6. Rome, IPGRI.
342
20. Engels, J.M. 1985. Documentation and information management at GCRC/E.
PGRC/E ILCA Germplasm Newsl. 9: 20-27.
21. FAO/IPGRI, 1994. Genebank standards. FAO and IPGRI, Rome, Italy.
22. FAO (2011) Introduction to the International Treaty on Plant Genetic Resources
for Food and Agriculture. Rome.
23. FAO (2014) Genebank Standarts for Plant Genetic Resouces for Food and
Agriculture, Rome.
24. Faslia N., Gixhari B. Resurset gjenetike të bimëve dhe standardet e ruajtjes. Tiranë
2017.
25. Frison E. A., Toll J., Engels J. M. M. (1993) Organization of Plant Genetic
Resources Programmes. Proceedings of a joint FAO/IPGRI Workshop on ex-situ
germplasm conservation. Rome Italy
26. Frison E. and Ager H. (1995) European Cooperative Program: A fokus on
Mediterranean Biodiversity. Diversity. A News Journal for the International
Genetic Resources Community. Mediterranean 11:1&2:30-32.
27. Gixhari Belul “Albanian National Inventory Status” In Weise S, Oppermann M.
2017. Report of the EURISCO Training Workshop 2017. National Focal Points
Regional Training Workshop for Central Europe, 12–14 September 2017,
Gatersleben, Germany. European Cooperative Programme for Plant Genetic
Resources, Rome, Italy. P1, and available online:
http://www.ecpgr.cgiar.org/working-groups/documentation-information/eurisco-
national-focal-points-training-workshop-2017/ .
DOI: 10.13140/RG.2.2.17004.67209.
28. Gixhari B. Albanian active collections with focus on documentation. In: Weise S.,
Ibraliu A, Knüpffer H (compilers). 2015. Report of the EURISCO Training
Workshop 2015. National Focal Points Regional Training Workshop for Southeast
Europe, 19–21 May 2015, Tirana, Albania. European Cooperative Programme for
Plant Genetic Resources, Rome, Italy. http://www.ecpgr.cgiar.org/working-
groups/documentation-information/eurisco2015/.
29. Gixhari B., Elezi F., Hyso M. Dokumentimi i resurseve gjenetike bimore-alternative
qe rrit perdorimin dhe menaxhimin e tyre. INFBOTUES MBUMK/MAFCP, Tirane,
2009, p. 124-142.
30. Gixhari B., Dias S., Hodaj B., Ismaili H., Vrapi H. (2014). Geo-Information analysis
of fruit tress species in Albania. Agriculture & Forestry, Vol. 60. Issue 1: 63-74,
Podgorica..
31. Gixhari B., Ismaili H., Lashi F., Ibraliu A., Dias S. Diversity of albanian plant
genetic resources inventory assesed by eurisco passport descriptors. Albanian j.
agric. sci. 2013;12 (4): 741-746 Agricultural University of Tirana (Open Access).
32. Gixhari B., Pavelkova M., Ismaili H., vrapi H., Jaupi A., Smykal P. Genetic
Diversity of Albanian Pea (Pisum sativum L.) Landraces Assessed by Morphological
Traits and Molecular Markers. Czech J. Genet. Plant Breed., 50, 2014 (2): 177–184.
33. Belul Gixhari; Hairi Ismaili; Hekuran Vrapi; Fetah Elezi; Sonia Dias; Halit Sulovari.
Geographic distribution and diversity of fruit tree species in Albania. International
Journal of Ecosystems and Ecology Sciences (IJEES), 2012, Vol. 2 (4), 355-360.
34. Gixhari B, Kumaraku S., Bega E. (2015) Diversity of PGR Collected During
SEEDNet Project. XIth International Symposium, Biodiversity Conservation and
Sustainable Use for Rural Development, 244-247.
35. Gixhari B, Vrapi H, Çakalli A, Paçe H. (2016). Diversity of local landraces collected
during 2009-2010 period and thier representativeness in Albanian genebank.
343
International Journal of Ecosystems and Ecology Sciences (IJEES) Vol. 6 (4): 551-
558.
36. Gixhari B, Vrapi H. 2016. Geographic Distribution of Plant Genetic Resources
Diversity in Tirana Region. 6th
International Conference of Ecosystems (ICE2016),
Tirana, Albania, 04 June 2016.
37. Guarino L., Ramanatha V. and Reid R. (1995) Collecting Plant Genetic Diversity.
Technical Guidelines. U.K.
38. Hammer K., Pistrick K and Xhuveli L. (1995) Development of Albanian’s Plant
Genetic Resources Interwoven with History. Diversity. A News Journal for the
International Genetic Resources Community. Mediterranean 11:1&2:102-104.
39. Hanson, J. and Watkins, R. 1978. Genetic resources information and the computer.
FAO/IBPGR Pl. Genet. Resources Newsl. 34: 21-24.
40. Hanson, J. 1985. Procedures for handling seeds in genebanks. Practical Manuals for
Genebanks (IBPGR). No. 1. IBPGR, Rome. 115 pp.
41. Hawkes J. G. (1976) Manual for field collectors (Seed crops). FAO, Rome.
42. Hawkes J. G. (1980) Crop Genetic Resources Field Collection Manual. England.
43. Heywood VH, Dulloo ME. 2005. In situ conservation of wild plant species: a critical
global review of best practices. IPGRI Technical Bulletin 11. IPGRI, Rome, Italy.
44. Hong T.D. and R.H. Ellis. A protocol to determine seed storage behavior. PGRI
Technical Bulletin No. 1, 1996.
45. Howes, C. 1981. Guidelines for developing descriptor lists. FAO/IBPGR Pl. Genet.
Resources Newsl. 45: 26-32.
46. ISTA. 2005. International Rules for Seed Testing. Edition 2005. International Seed
Testing Association, Bassersdorf, Switzerland.
47. ISTA. 2005a. International Rules for Seed Testing. Edition 2005. International Seed
Testing Association, Bassersdorf, Switzerland.
48. ISTA. 2003. Handbook for Seedling Evaluation. International Seed Testing
Association. Bassersdorf, Switzerland.
49. Lidder, P. & Sonnino, A. 2011. Biotechnologies for the management of genetic
resources for food and agriculture. FAO Commission on Genetic Resources for
Food and Agriculture Background Paper No. 52. Rome, FAO.
50. Lin, N.S., Hsu, Y.H. and Hsu, H.T. 1990. Immunological detection of plant viruses
and mycoplasm-like organisms by direct-tissue blotting in nitrocellulose membranes.
Phytopathology, 80: 824–828.
51. Lipman, E., Jongen, M.W.M, van Hintum, Th.J.L., Gass, T. & Maggioni L., comps.
1997. Central cropdatabases: tool for plant genetic resources management. Rome,
IPGRI, and Wageningen, Netherlands, CGN.
52. Manuale per la raccolta, studio, conservazione e gestione ex situ del germoplasma.
APAT, Dipartimento Difesa della Natura, Servizio Parchi e risorse naturali Manuali
e Linee Guida 37/2006.
53. Moreno-Gonzales J. (1993) Seed production and distribucion of new varieties.
Conservation and Utilization of Plant Genetic Resources. Spain.
54. Mowder, J.D. and Stoner, A.K. 1989. Information systems. Plant Breed. Rev. 7: 57-
65.
55. Painting, K.A., M.C. Perry, R.A. Denning and W.G. Ayad. 1995. Guidebook for
genetic resources documentation. International Plant Genetic Resources Institute,
Rome.
56. Paroda, R.S. and Arora, R.K. 1991. Plant genetic resources: conservation and
management. Concepts and approaches. IBPGR, New Delhi. 392 pp.
344
57. Partners in conservation (1997) Plant genetic resources and the CGIAR sistem.
58. Pence, V.C. & Engelmann, F. 2011. Collecting in vitro for genetic resources
conservation. In L. Guarino, V. R. Rao & E. Goldberg. Collecting plant genetic
diversity: technical guidelines. 2011 update. Rome, Bioversity International.
59. Perry M., C., Serwinski J., van Hintum Th., Hazekamp Th., Knüpffer H. Plant
genetic resources documentation and eastern Europe: histori, current constrains
and new perspektives. Proceedings of a joint FAO/IPGRI Workshop on ex-situ
germplasm conservation. Rome Italy.
60. Rao NK, Hanson J, Dulloo ME, Ghosh K, Nowell D and Larinde M. 2006. Manual
of seed handling in genebanks. Handbooks for Genebanks No. 8. Bioversity
International, Rome, Italy.
61. Ricciardi L. (2004) Final Report on Germplasm Assessment and Collection Program.
62. Sackvile Hamilton, N.R. and K.H. Chorlton. 1997. Regeneration of accessions in seed collection: a decision guide. Handbook for Genebanks No. 5. International Plant Genetic Resources Institute, Rome, Italy.
63. Salillari A; Hyso M; Faslia N; Rusinovci I; ( 2007) . Resurset Gjenetike. Tirane.
64. Schut J.W., Qi X., Stam P. (1997) Association between relationship measures based
on AFLP markers, pedigree data and morphological traits in barley. Theor Appl
Genet, 95: 1161-1168.
65. Spooner, D., R. van Treuren and M.C. de Vicente. Molecular markers for genebank
management IPGRI Technical Bulletin No. 10, 2005.
66. Toll J., Tao K. L., Engels J. M. M., Frison E. A. Genebank Management.
Proceedings of a joint FAO/IPGRI Workshop on ex-situ germplasm conservation.
Rome Italy.
67. UPOV(International Union for the Protection of New Varieties of Plants). Descriptor
lists 1991. (at:http://www.upov.int/test_guidelines/en/list.jsp).
68. USDA, ARS, Bioversity International, Global Crop Diversity Trust. GRIN-Global.
Germplasm ResourceInformation Network Database - Version 1 (available at:
http://www.grin-global.org/index.php/Main_Page)
69. Van Hintum Th.J.L., Brown A.H.D., Spillane C. and Hodgkin T. (2000) Core
collection of plant genetic resources. International Plant Genetic Resources Institute.
70. van Hintum, T.J.L. 1988. GENIS: a fourth generation information system for the
database management of genebanks. FAO/IBPGR Pl. Genet. Resources Newsl.
75/76: 13-15.
71. Vertucci, C.W. and Roos, E.E. 1993. Theoretical basis for seed storage II: The
influence of temperature on optimal moisture levels. Seed Science Research 3: 201-
203.
72. Walters, C. 1998. Ultra-dry technology: Perspective from the National Seed Storage
Laboratory, USA. Science Research 8 (Suppl. 1): 11-14.
73. Walters, C. 2003. Principles of preserving germplasm in gene banks. Pp. 113-138.
In: Strategies for survival. (E. Guerrant, K. Havens and M. Maunder, eds.). Island
press, Covelo, CA, USA.
74. Witcombe, J.R. and Erskine, W. 1984. Documentation of germplasm collections by
computer. Adv. Agric. Biotechnol. 6: 39-50.
75. Xhuveli, L. (2012) Bimet dhe Shqiptaret nga neoliti ne shekullin 21
345
Annex I. List of crops covered under the Multilateral System
Food crops Crop Genus Observations
Breadfruit Artocarpus Breadfruit only.
Asparagus Asparagus
Oat Avena
Beet Beta
Brassica complex Brassica et al. Genera included are: Brassica, Armoracia,
Barbarea, Camelina, Crambe, Diplotaxis, Eruca,
Isatis, Lepidium, Raphanobrassica, Raphanus,
Rorippa, andSinapis. This comprises oilseed and
vegetable crops such as cabbage, rapeseed,
mustard, cress, rocket, radish, and turnip. The
species Lepidium meyenii(maca) is excluded.
Pigeon Pea Cajanus
Chickpea Cicer
Citrus Citrus Genera Poncirus and Fortunella are included as root
stock.
Coconut Cocos
Major aroids Colocasia,
Xanthosoma
Major aroids include taro, cocoyam, dasheen and
tannia.
Carrot Daucus
Yams Dioscorea
Finger Millet Eleusine
Strawberry Fragaria
Sunflower Helianthus
Barley Hordeum
Sweet Potato Ipomoea
Grass pea Lathyrus
Lentil Lens
Apple Malus
Cassava Manihot Manihot esculenta only.
Banana / Plantain Musa Except Musa textilis.
Rice Oryza
Pearl Millet Pennisetum
Beans Phaseolus Except Phaseolus polyanthus.
Pea Pisum
Rye Secale
Potato Solanum Section tuberosa included, except Solanum phureja.
Eggplant Solanum Section melongena included.
Sorghum Sorghum
Triticale Triticosecale
Wheat Triticum et al. Including Agropyron, Elymus, and Secale.
Faba Bean / Vetch Vicia
Cowpea et al. Vigna
Maize Zea Excluding Zea perennis, Zea diploperennis, and Zea
346
luxurians.
Forages Genera Species
LEGUME FORAGES
Astragalus chinensis, cicer, arenarius
Canavalia ensiformis
Coronilla varia
Hedysarum coronarium
Lathyrus cicera, ciliolatus, hirsutus, ochrus, odoratus, sativus
Lespedeza cuneata, striata, stipulacea
Lotus corniculatus, subbiflorus, uliginosus
Lupinus albus, angustifolius, luteus
Medicago arborea, falcata, sativa, scutellata, rigidula, truncatula
Melilotus albus, officinalis
Onobrychis viciifolia
Ornithopus sativus
Prosopis affinis, alba, chilensis, nigra, pallida
Pueraria phaseoloides
Trifolium alexandrinum, alpestre, ambiguum, angustifolium, arvense,
agrocicerum, hybridum, incarnatum, pratense, repens,
resupinatum, rueppellianum, semipilosum, subterraneum,
vesiculosum
GRASS FORAGES
Andropogon gayanus
Agropyron cristatum, desertorum
Agrostis stolonifera, tenuis
Alopecurus pratensis
Arrhenatherum elatius
Dactylis glomerata
Festuca arundinacea, gigantea, heterophylla, ovina, pratensis, rubra
Lolium hybridum, multiflorum, perenne, rigidum, temulentum
Phalaris aquatica, arundinacea
Phleum pratense
Poa alpina, annua, pratensis
Tripsacum laxum
OTHER FORAGES
Atriplex halimus, nummularia
Salsola vermiculata
On line: http://www.fao.org/plant-treaty/areas-of-work/the-multilateral-system/overview/en/
347
SHTOJCA 2. LISTA E VENDEVE DHE KODET (ISO) TË TYRE
Emri i vendit Kodi Emri i vendit Kodi
Afghanistan AFG Liechtenstein LIE
Åland Islands ALA Lithuania LTU
Albania ALB Luxembourg LUX
Algeria DZA Madagascar MDG
American Samoa ASM Malawi MWI
Andorra AND Malaysia MYS
Angola AGO Maldives MDV
Anguilla AIA Mali MLI
Antigua and Barbuda ATG Malta MLT
Argentina ARG Marshall Islands MHL
Armenia ARM Martinique MTQ
Aruba ABW Mauritania MRT
Australia AUS Mauritius MUS
Austria AUT Mayotte MYT
Azerbaijan AZE Mexico MEX
Bahamas BHS Micronesia, Federated States of FSM
Bahrain BHR Moldova MDA
Bangladesh BGD Monaco MCO
Barbados BRB Mongolia MNG
Belarus BLR Montenegro MNE
Belgium BEL Montserrat MSR
Belize BLZ Morocco MAR
Benin BEN Mozambique MOZ
Bermuda BMU Myanmar MMR
Bhutan BTN Namibia NAM
Bolivia BOL Nauru NRU
Bosnia- Herzegovina BIH Nepal NPL
Botswana BWA Netherlands NLD
Brazil BRA Netherlands Antilles ANT
British Virgin Islands VGB New Caledonia NCL
Brunei Darussalam BRN New Zealand NZL
Bulgaria BGR Nicaragua NIC
Burkina Faso BFA Niger NER
Burundi BDI Nigeria NGA
Cambodia KHM Niue NIU
Cameroon CMR Norfolk Island NFK
Canada CAN Northern Mariana Islands MNP
Cape Verde CPV Norway NOR
Cayman Islands CYM Occupied Palestinian Territory PSE
Central African Republic CAF Oman OMN
Chad TCD Pakistan PAK
Chile CHL Palau PLW
China CHN Panama PAN
Hong Kong Special HKG Papua New Guinea PNG
348
Administrative Region of China
Macao Special Administrative
Region of China
MAC Paraguay PRY
Colombia COL Peru PER
Comoros COM Philippines PHL
Congo COG Pitcairn PCN
Cook Islands COK Poland POL
Costa Rica CRI Portugal PRT
Côte d'Ivoire CIV Puerto Rico PRI
Croatia HRV Qatar QAT
Cuba CUB Republic of Korea KOR
Cyprus CYP Réunion REU
Czech Republic CZE Romania ROU
Democratic People's Republic of
Korea
PRK Russian Federation RUS
Democratic Republic of the
Congo
COD Rwanda RWA
Denmark DNK Saint-Barthélemy BLM
Djibouti DJI Saint Helena SHN
Dominica DMA Saint Kitts and Nevis KNA
Dominican Republic DOM Saint Lucia LCA
Ecuador ECU Saint-Martin (French part) MAF
Egypt EGY Saint Pierre and Miquelon SPM
El Salvador SLV Saint Vincent and the Grenadines VCT
Equatorial Guinea GNQ Samoa WSM
Eritrea ERI San Marino SMR
Estonia EST Sao Tome and Principe STP
Ethiopia ETH Saudi Arabia SAU
Faeroe Islands FRO Senegal SEN
Falkland Islands (Malvinas) FLK Serbia SRB
Fiji FJI Seychelles SYC
Finland FIN Sierra Leone SLE
France FRA Singapore SGP
French Guiana GUF Slovakia SVK
French Polynesia PYF Slovenia SVN
Gabon GAB Solomon Islands SLB
Gambia GMB Somalia SOM
Georgia GEO South Africa ZAF
Germany DEU Spain ESP
Ghana GHA Sri Lanka LKA
Gibraltar GIB Sudan SDN
Greece GRC Suriname SUR
Greenland GRL Svalbard and Jan Mayen Islands SJM
Grenada GRD Swaziland SWZ
Guadeloupe GLP Sweden SWE
Guam GUM Switzerland CHE
Guatemala GTM Syrian Arab Republic SYR
349
Guernsey GGY Tajikistan TJK
Guinea GIN Thailand THA
Haiti HTI The former Yugoslav Republic of
Macedonia
MKD
Holy See VAT Timor-Leste TLS
Honduras HND Togo TGO
Hungary HUN Tokelau TKL
Iceland ISL Tonga TON
India IND Trinidad and Tobago TTO
Indonesia IDN Tunisia TUN
Iran, Islamic Republic of IRN Turkey TUR
Iraq IRQ Turkmenistan TKM
Ireland IRL Turks and Caicos Islands TCA
Isle of Man IMN Tuvalu TUV
Israel ISR Uganda UGA
Italy ITA Ukraine UKR
Jamaica JAM United Arab Emirates ARE
Japan JPN United Kingdom of Great Britain
and Northern Ireland
GBR
Jersey JEY United Republic of Tanzania TZA
Jordan JOR United States of America USA
Kazakhstan KAZ United States Virgin Islands VIR
Kenya KEN Uruguay URY
Kiribati KIR Uzbekistan UZB
Kuwait KWT Vanuatu VUT
Kyrgyzstan KGZ Venezuela (Bolivarian Republic of) VEN
Lao People's Democratic
Republic
LAO Viet Nam VNM
Latvia LVA Wallis and Futuna Islands WLF
Lebanon LBN Western Sahara ESH
Lesotho LSO Yemen YEM
Liberia LBR Zambia ZMB
Libyan Arab Jamahiriya LBY Zimbabwe ZWE
350
SHTOJCA 1. EMËRTIMET SHKENCORE TË SPECIEVE BIMORE (Speciet bimore në përbërje të Inventarit Kombëtar, Dhjetor 2017)
Emri shkencor i pranuar Gjinia Specia Abelmoschus esculentus Abelmoschus esculentus
Achillea millefolium Achillea millefolium
Aegilops cylindrica Aegilops cylindrica
Aegilops geniculata Aegilops geniculata
Aegilops neglecta Aegilops neglecta
Aegilops triuncialis Aegilops triuncialis
Allium cepa Allium cepa
Allium porrum Allium porrum
Allium sativum Allium sativum
Ammi visnaga Ammi visnaga
Anethum graveolens Anethum graveolens
Anthriscus sylvestris Anthriscus sylvestris
Apium graveolens Apium graveolens
Arbutus andrachne Arbutus andrachne
Avena sativa Avena sativa
Beta vulgaris Beta vulgaris
Brassica nigra Brassica nigra
Brassica oleracea Brassica oleraceae
Brassica rapa Brassica rapa
Cannabis sativa Cannabis sativa
Capsicum annuum Capsicum annuum
Chenopodium album Chenopodium album
Cicer arietinum Cicer arietinum
Cichorium endivia Cichorium endivia
Cichorium intybus Cichorium intybus
Citrus limone Citrus limone
Citrus paradisi Citrus paradisi
Citrus reticulata Citrus reticulata
Citrus sinensis Citrus sinensis
Citrus triptera Citrus triptera
Conium maculatum Conium maculatum
Coriandrum sativum Coriandrum sativum
Cornus mas Cornus mas
Corylus avellana Corylus avellana
Crataegus monogyna Crataegus monogyna
Cucumis melo Cucumis melo
Cucumis sativus Cucumis sativus
Cucurbita pepo Cucurbita pepo
Cydonia oblonga Cydonia oblonga
Dactylis glomerata Dactylis glomerata
Daucus carota Daucus carota
Diospyros kaki Diospyros kaki
Eruca sativa Eruca sativa
Festuca arundinacea Festuca arundinacea
Festuca pratensis Festuca pratensis
351
Ficus carica Ficus carica
Foeniculum vulgare Foeniculum vulgare
Fraxinus excelsior Fraxinus excellsior
Gentiana lutea Gentiana lutea
Glycine max Glycine max
Gossypium herbaceum Gossypium herbaceum
Gossypium hirsutum Gossypium hirsutum
Helianthus annuus Helianthus annuus
Hordeum vulgare Hordeum vulgare
Hypericum perforatum Hypericum perforatum
Juglans regia Juglans regia
Juniperus communis Juniperus communis
Lactuca sativa Lactuca sativa
Lathyrus sativus Lathyrus sativus
Lens culinaris Lens culinaris
Linum usitatissimum Linum usitatissum
Lolium perenne Lolium perenne
Lotus corniculatus Lotus corniculatus
Malus pumila Malus pumila
Malus sylvestris Malus sylvestris
Matricaria recutita Matricaria recutita
Medicago nigra Medicago nigra
Medicago polymorpha Medicago polymorpha
Medicago sativa Medicago sativa
Melilotus albus Melilotus albus
Melilotus officinalis Melilotus officinalis
Melissa officinalis Melissa officinalis
Mentha piperita Mentha piperita
Mespilus germanica Mespilus germanica
Micromeria sp. Micromeria juliana
Morus alba Morus alba
Morus nigra Morus nigra
Nicotiana acuminata Nicotiana acuminata
Nicotiana alata Nicotiana alata
Nicotiana rustica Nicotiana rustica
Nicotiana tabacum Nicotiana tabacum
Ocimum basilicum Ocimum basilicum
Oenanthe pimpinelloides Oenanthe pimpinelloides
Olea europaea Olea europaea
Origanum vulgare Origanum vulgare
Origanum vulgare sub. hirtum Origanum vulgare
Oryza sativa Oryza sativa
Panicum miliaceum Panicum miliaceum
Petroselinum crispum Petroselinum crispum
Phaseolus coccineus Phaseolus coccineus
Phaseolus vulgaris Phaseolus vulgaris
Phleum pratense Phleum pratense
Phleum pratense Fleum pratense
Pimpinella anisum Pimpinella anisum
352
Pistacia terebinthus Pistacia terebinthus
Pisum sativum Pisum sativum
Primula veris Primula veris
Prunus armeniaca Prunus armeniaca
Prunus avium Prunus avium
Prunus cerasifera Prunus cerasifera
Prunus cerasus Prunus cerasus
Prunus domestica Prunus domestica
Prunus dulcis Prunus dulcis
Prunus mahaleb Prunus mahaleb
Prunus persica Prunus persica
Prunus spinosa Prunus spinosa
Prunus webbii Prunus webbi
Punica granatum Punica granatum
Pyrus amygdaliformis Pyrus amygdaliformis
Pyrus communis Pyrus communis
Rubus idaeus Rubus idaeus
Rubus ulmifolius Rubus ulmifolius
Rumex acetosella Rumex acetosella
Salvia officinalis Salvia officinalis
Sambucus nigra Sambucus nigra
Satureja montana Satureja montana
Secale cereale Secale cereale
Sideritis roeseri Sideritis roeseri
Sinapis arvensis Sinapis arvensis
Smyrnium olusatrum Smyrnium olusatrum
Solanum lycopersicum Solanum lycopersicum
Solanum melongena Solanum melongena
Sorbus domestica Sorbus domestica
Sorghum vulgare Sorghum vulgare
Teucrium polium Teucrium pollium
Thymus vulgaris Thymus vulgaris
Trifolium alexandrinum Trifolium alexandrinum
Trifolium hybridum Trifolium hybridum
Trifolium pratense Trifolium pratense
Trifolium repens Trifolium repens
Trifolium squarrosum Trifolium squarrosum
Triticum aestivum Triticum aestivum
Triticum durum Triticum durum
Triticum monococcum Triticum monococcum
Triticum turgidum Triticum turgidum
Triticum vulgare Triticum vulgare
Vaccinium myrtillus Vaccinium myrtillus
Vicia ervilia Vicia ervilia
Vicia faba Vicia faba
Vicia sativa Vicia sativa
Vitis sylvestris Vitis sylvestris
Vitis vinifera Vitis vinifera
Zea mays Zea mays
353
CIP Katalogimi në botim BK Tiranë
Gixhari, Belul
Dokumentimi i resurseve gjenetike të bimëve/
Belul Gixhari. – Tiranë : Barleti, 2018
354 f. :me il. ; 18 x 25.5 cm.
Bibliogr.
ISBN 978-9928-238-52-8
1. Hortikultura 2. Diversiteti biologjik
631.52
Top Related