T.C. YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
İSLAM HUKUKU BİLİM DALI
İBN-İ RÜŞD’ÜN “BİDAYETÜ’L- MÜCTEHİD” ADLI ESERİNDE AİLE
HUKUKU İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
M. Fatih KARANFİL
VAN – 2011
T.C
YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI
İSLAM HUKUKU BİLİM DALI
İBN-İ RÜŞD’ÜN “BİDAYETÜ’L- MÜCTEHİD” ADLI ESERİNDE AİLE
HUKUKU İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ
(YÜKSEK LİSANS TEZİ)
Hazırlayan
M. Fatih KARANFİL
Danışman
Prof.Dr. Abdurrahman HAÇKALI
VAN–2011
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ’NE,
Bu çalışma, jürimiz tarafından TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM
DALI, İSLAM HUKUKU BİLİM DALI’nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak
kabul edilmiştir.
Başkan: Prof. Dr. Abdurrahman HAÇKALI Üye: Doç. Dr. Şevket TOPAL Üye: Doç. Dr. Nebi GÜMÜŞ ONAY: Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. .... / .... / 2011 ..........................................................
Enstitü Müdürü
I
İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................................ I
KISALTMALAR ................................................................................................................................... IV
ÖNSÖZ .................................................................................................................................................. V
GİRİŞ ...................................................................................................................................................... VI
I- ARASTIRMANIN KONUSU, ÖNEMİ, AMACI VE YÖNTEMİ .................................................................... VI
I.ARAŞTIRMANIN KONUSU ................................................................................................................ VI
II. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ .......................................................................................................... VII
III. ARAŞTIRMANIN AMACI ....................................................................................................... VIII
IV. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ .................................................................................................. VIII
I. BÖLÜM .............................................................................................................................................. 1
1. İBN RÜŞD’ÜN HAYATI VE ESERLERİ .......................................................................................... 1
1.1.İBN RÜŞD’ÜN HAYATI ............................................................................................................. 1
1.1.1 EĞİTİMİ VE İLMİ BİRİKİMİ................................................................................................ 3
1.2.İBN RÜŞD’ÜN ESERLERİ .......................................................................................................... 4
1.2.1.FIKIH VE FIKIH USULU İLE İLGİLİ ESERLERİ ................................................................ 4
II. BÖLÜM ............................................................................................................................................. 7
İBN-İ RÜŞD’ÜN NİKAH AKDİ İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ ............................................... 7
2.1. NİKÂH AKDİNİN TARİFİ .................................................................................................................. 7
2.1.1.NİKAHIN HÜKMÜ .................................................................................................................... 7
2.1.2. NİKAH AKDİNDE MUHAYYERLİK .................................................................................10
2.1.3. EVLENME AKDİNDE ŞAHİTLİK ......................................................................................17
2.1.4 NİKAHTA VELÂYET ..........................................................................................................18
2.4.2. VELİNİN NİTELİKLERİ .....................................................................................................31
2.5. EVLENMEDE DENKLİK ..........................................................................................................33
2.6 . MEHİR ......................................................................................................................................34
İBNİ RÜŞD’ÜN EVLENME ENGELLERİ İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ ..............................46
2.7. EVLENME ENGELLERİ .........................................................................................................46
2.7.1.DEVAMLI OLAN EVLENME ENGELLERİ ........................................................................46
2.7.2. DEVAMLI OLMAYAN EVLENME ENGELLERİ ...............................................................47
2.7.3. İHTİLAFLI OLAN EVLENME ENGELLERİ .....................................................................47
2. 8. EVLİLİK HAKLARI .................................................................................................................64
II
2.8.1.KADININ KOCASI ÜZERİNDEKİ HAKLARI ....................................................................64
2.8.2.KOCANIN KARISI ÜZENDEKİ HAKLARI ........................................................................66
2.9.YASAK OLAN EVLENMELER ..................................................................................................66
2.9.1. ŞİĞAR NİKAHI ...................................................................................................................67
2.9.2. MÜT’A NİKÂHI ..................................................................................................................68
2.9.3. EVLİLİK TEKLİFİ ÜSTÜNE TEKLİF ................................................................................69
2.9.4.HÜLLE NİKÂHI ...................................................................................................................69
2.10. FASİT EVLENME AKDİ ..........................................................................................................69
III. BÖLÜM. .........................................................................................................................................72
İBNİ RÜŞDÜN EVLİLİĞİN SONA ERMESİ İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ ..........................72
3.1. EVLİLİĞİN SONA ERME ŞEKİLLERİ .....................................................................................72
3.1.1. BOŞAMA ( TALAK ) ...........................................................................................................72
3.1.2. BİR ANDA ÜÇ TALAKLA BOŞAMA. ..............................................................................72
3.1.4. KÖLELİKTEN DOLAYI BAİN TALAK SAYISINDA EKSİLME .......................................74
3.2. BOŞAMA ÇEŞİTLERİ .............................................................................................................76
3.2.1. Ric'i ve Bâîn (kesin) Talâk ....................................................................................................76
3.2.2. Sünnî ve Bid'i Talâk ..............................................................................................................78
3.2.3.ÜÇ TALAKLA BOŞAMANIN SÜNNİLİĞİ ..........................................................................78
3.2.4.HAYIZ HALİNDE VUKU BULAN BOŞAMA .....................................................................79
3.3. BOŞAMA EHLİYETİ ................................................................................................................80
3.3.1.ZORLA ve TEHDİT ALTINDA YAPILAN BOŞAMA ..........................................................81
3.3.2. SARHOŞ İKEN BOŞAMA ..................................................................................................81
3.3.3. HASTALIK HALİNDE İKEN BOŞAMA .............................................................................81
3.4. BOŞAMA İÇİN KULLANILAN SÖZLER .................................................................................83
3.4.1. BOŞAMANIN MUTLAK DEYİMLERİ ..............................................................................83
3.4.1.1.Sarih sözler: ........................................................................................................................83
3.4.1.2. Kinayeli sözler: ..................................................................................................................85
3.4.2. BOŞAMANIN ŞARTLI DEYİMLERİ .....................................................................................86
3.5. KARŞILIKLI RIZA İLE BOŞANMA, HULU’ ............................................................................88
3.6. TEMLİK VE TAHYİR BOŞAMALARI. .....................................................................................90
III
SONUÇ .................................................................................................................................................93
ÖZET ....................................................................................................................................................97
ABSTRACT ..........................................................................................................................................98
IV
KISALTMALAR
A.Ü.İ.F: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi b. İbn. : Bin
bkz. : Bakınız
c. : Cilt bsk. : Baskı
D.İ.B. : Diyanet İşleri Başkanlığı D.İ.A. : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
H.A.K. : Hukuk-ı Aile Kararnamesi H. : Hicri
H.no : Hadis numarası Hz. : Hazreti
İst. : İstanbul mad. : Maddesi
MÜİFY.: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları Mes. : mes’ele
ö. : Ölümü (r.a.) : Radiyallahu anh
S. : Sayfa sy. : Sayı
(s.a.v.) : Sallallahu aleyhi ve sellem tsz. : Tarihsiz
T.D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı thk. : Tahkik
yy. : Yayınları-Yayınevi
V
ÖNSÖZ
Bu çalışma, Yüksek Lisans Tezi olarak hazırlanmıştır. Kurtubada baş kadılık yapan,
İslâm âleminde "Şârih" unvanıyla ünlenen İslâm ve Batı dünyasının ortak filozofu, fakih ve
hekim olan İbn Rüşd, Bidâyetü'l-Müctehid adlı fıkıh eserinde fukâha’nın üzerinde ittifak veya
ihtilâf ettikleri konuları delilleriyle birlikte açıklamaya çalışmış ve bunlar üzerinde çeşitli
değerlendirmeler yapmıştır.
İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid adlı eserinde, fakihlerin görüşlerini, farklılıklarını ve
delillerini verdikten sonra, yer yer değerlendirmelerde bulunur.
Biz de bu çalışmamamızda İbn Rüşd’ün mezkür eserinde, Aile Hukukuyla ilgili
görüşlerini tespit ve değerlendirmeyi amaçladık. İbni Rüşd’ün bir konuda hükme varırken
nelere dikkat ettiğini, farklı görüş ve tercihlerinin dayanaklarına yer vermek suretiyle
göstermeye çalıştık. Ayrıca tesbit ettiğimiz bazı nakil hatalarına da dipnotlarda işaret ettik.
Tezimimi üç bölüme ayırdık. Birinci bölümde İbn Rüşd’ün hayatı ve eserleri hakkında
bilgi verdik. İkinci bölümde onun, nikah akdi ile ilgili değerlendirmelerini, üçüncü bölümde
ise, boşanma ve ilgili konularla ilgili görüşlerini analiz ettik.
Tez çalışmaları sürecinde kişinin katkı ve yardımlardan mustağni olamayacağı
âşikardır. Ben de bu çalışmanın, tez konusu olarak belirlenip hazırlanmasında ve geçen bütün
aşamalarda derin ilmî vukufu, engin sabır ve hoşgörüsüyle hep yanımda olan, maddî ve
manevî hiçbir konuda yakın ilgi, alâka ve desteğini esirgemeyerek üstün bir fedakârlık örneği
gösteren ve eksiklerimiz hususunda bizi uyaran değerli danışman hocam Prof. Dr.
Abdurrahman HAÇKALI’ ya ve çalışmamın her aşamasında bana katkıda bulunan değerli
hocalarıma ve dostlarıma teşekkürü bir borç bilir en kalbi duygularla teşekkürlerimi sunarım.
M.Fatih KARANFİL
VAN 2011
VI
GİRİŞ
I- ARASTIRMANIN KONUSU, ÖNEMİ, AMACI VE YÖNTEMİ
I.ARAŞTIRMANIN KONUSU
İslam hukukunda evlilik, günümüz hukukunda olduğu gibi, bir akit olarak
düzenlenmiştir. Evlilik akdi klasik fıkıh literatüründe "akdün-nikah" veya "akduz-zevac"
tabirleri ile ifade edilir. Klasik fıkıh kitaplarında evliliğe ilişkin hukuki düzenlemeler
“münâkahat”, boşanma ile ilgili hükümler de “müfârakât” başlığı altında ele alınmaktadır.
İslâm hukukunda evlilik sözleşmesi, bir yönüyle hukukî bir akit iken, diğer bir
yönüyle de ibadet olarak değerlendirilir.1 Örneğin hukukçuların, evlilikeri vacib, mendub,
mekruh, haram tavsif etmeleri evlilik akdinin hukuki niteliği ile ilgili değildir. Bu anlayıştan
hareketle birçok fıkıh ve hadis kitaplarının tertibi yapılırken ameli hükümlerin akabinde aile
hukuku ile ilgili hükümler yer alır.2
Özellikle İslâm’ın değerler sisteminde aile müessesiyle ilgili normlarda dünyevi ve
uhrevi sorumluluklar öne çıkarılmaktadır. Dolayısıyla İslâm Aile Hukukuyla ilgili esaslarda
özellikle din, ahlâk ve hukukun iç içe olduğu görülmektedir.3
İslâm, aile hukuku ile ilgili kapsamlı bir hukuk sistemi getirmiştir. Bu kapsamda
insanın doğumundan ölümüne kadar, evlenme, boşanma, miras, vasiyet, velâyet, emzirme
(rada), bakımı (hidane), hacr ve nafaka gibi konular yer almaktadır. Kur’an-ı Kerim’de bu
konularla ilgili olarak yaklaşık 70 âyet vardır.4
Kur’an’ın bütün hukuk alanlarıyla ilgili hüküm koymadaki genel yaklaşımı, o alanla
ilgili çerçeve hükümleri belirlemek biçiminde iken, Aile Hukuku söz konusu olunca bu
çerçevenin içi yer yer yine Kur’an tarafından doldurulmuştur. Bir başka ifadeyle, Aile
Hukuku hükümlerinin tek tek vahye dayanma oranı, diğer hukuk alanlarına göre daha
1 bkz.ed-Demiri, Kemaluddin, Necmul-Vehhac, thk, Salahaddin Muhammed el-himsi ve diğerleri, Minhac yy.
Cidde, 2004. ,VII, 8-12. 2 Örnek olarak bkz. İbn Rüşd, Kadı Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed El-Hafîd, Bidâyetü’l-
Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, Akide yy, Kahire, 2004, c.II, s. 3-4. 3 M.Akif Aydın, İslam ve Toplum , DİB yy, Ankara 2006, c..II, s 197. 4 A.Kerim Zeydan, el-Veciz fi usuli-l fıkh, er-Risale yy, Beyrut 2004, s.122. örnek olarak bkz.. Rum 30/ 21,
Talak, 65/1, .Nisa 4/1, Bakara, 2/233.
VII
yüksektir. İlahi takdirin böyle tecelli etmiş olması, belki de ailenin insan hayatı için taşıdığı
büyük önemden kaynaklanmaktadır.5
İslam, ilk önce kadını, içine düştüğü perişan ve mağdur durumdan kurtarmakla işe
başladı. Çünkü İslam öncesi kadın, diğer haklar bir yana, hayat hakkına bile sahip değildi.
Kur'an-ı Kerim, cahiliyye devri araplarında meşhur olan kız çocuklarını toprağa gömerek
katletme adetini haram kılmış ve bu fiili şiddetle kınamıştır.6
İslâm, kadına hayat hakkı vermekle yetinmemiş, erkek için tanıdığı bütün hukukî
ehliyetleri kadın için de geçerli kılmış ve böylece onun için daha önce mahrum bulunduğu
miras hakkını, evlenme ve eş seçme hürriyetini, çocukları veya başkaları üzerine vesâyet
ehliyetini, şahsî mallarını idare etme ve bunları arttırmak hakkını -üzerinde başka bir akraba,
erkek veya eşinin, bu mevzularda hakimiyeti olmamak üzere-kabul etmiştir.
İslâm hukukçuları, Kur’an ve Sünnet’te belirtilen hükümlere ek olarak çeşitli hukukî
düzenlemeler yapmışlar, evlenme ve boşanmayı, aile fertlerinin karşılıklı hak ve görevlerini
ve hukuk düzenini ilgilendiren yönlerini en ince ayrıntısına kadar belirlemeye çalışan bir
hukuk doktrini geliştirmişlerdir. Onların bu düzenlemeleri yaparken yaşadıkları toplumun örf,
âdet ve telakkilerini de dikkate aldıkları kuşkusuzdur.
.Genel çerçevede araştırma konumuzun İslam hukuk ilmi alanına ilişkin olduğunu
ifade edebiliriz. Ancak İslam hukuk ilminin altında bulunan temel meselelerden ve
konulardan biri olan Aile hukuku çerçevesinde bu çalışmanın alanını belirleyecek olursak,
İbni Rüşd gibi bir filozofun, bir hukuk alimi’nin hukuk üzerine kafa yorup, doğrudan hukuk
düşüncesini ortaya koymuş olduğu ve temel çalışması olan “Bidâyetü’l-Müctehid ve
Nihâyetü’l-Muktesid” adlı eserinde Aile hukukuyla ilgili değerlendirmelerini konu edinen bir
çalışma olacaktır.
II. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ
İbni Rüşd, mezhepler arası Mukayeseli İslam Hukuku alanındaki eserlerin en
meşhurlarından biri olan Bidâyetü’l-Müctehid adlı eserinde ihtilaflı konuları objektif bakış
açısıyla ele almış, İslam Aile Hukuku meseleleri hakkında farklı ictihadlar, farklı görüşler
ortaya koymuştur. İslam Aile Hukukuna İbni Rüşd gibi bir filozofun, bir hukuk âliminin
5 Ahmet Yaman, İslam Aile Hukuku, MÜİFY. no.220, İstanbul 2008, s.14. 6 el-En'âm: 6/140; el-İsrâ: 17/31; et-Tekvîr: 81/8-9
VIII
yaptığı katkının ne olduğunu tespit etmek yönünden bu araştırma önemlidir. Ayrıca onun
İslam Aile Hukuku’na getirmiş olduğu farklı içtihatları ele alması bu araştırmanın ehemmiyeti
daha da artmaktadır.
III. ARAŞTIRMANIN AMACI Tezde ortaya konulan amaçları şöyle sıralayabiliriz: İlk olarak, İbni Rüşd’ün temel
çalışması olan “Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid” adlı eserinde aile hukukuyla
ilgili değerlendirmelerini ortaya koymak; ikinci olarak İbni Rüş’dün bu konuda hukuk
düşüncesinin ayırıcı nitelikleri ve hukuk düşüncesini karakterize eden temel ilkeler tespit
ederek Bidâyetü’l-müctehid’de, aile hukukuyla ilgili kendi görüşlerine ne sıklıkta yer
verdiğini ortaya koymaktır.
İslam dünyasında çesitli alanlarda verdigi eserlerle adından sıkça sözettiren, fakih ve
filozofluğuyla ön planda olan İbn Rüşd’ün bu konulardaki yaklaşımını tespit edebilmek için
bu konuyu incelemeyi uygun bulduk. Ayrıca tesbit ettiğimiz bazı nakil hatalarına da de yer
verdik. İbni Rüşd’ün değerlendirmelerinden, tercih ettiği görüş ve yaptığı içtihatlardan
hareket ederek vardığımız kanaatlerle, onun hukuk düşüncesinde izlediği yöntemleri tespit
edip yer vermeye çalışacağız.
IV. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ İbn Rüşd’ün değerlendirmelerine dayalı olan bu çalışmamızda, asıl kaynak, İbn
Rüşd’ün hukuk düşüncesini ortaya koymuş olduğu Bidâyetü’l- Müctehid ve Nihâyetü’l-
Muktesid adlı eseridir. Biz bu eseri temel kaynak olarak kullandık. İbn Rüşd’ün görüşlerini
fişledik. Diğrer fakihlerin görüşleriyle mukayese ettik. Diğer fakihlerin görüşlerini tesbitte,
ana kaynaklara başvurduk. Görüşlerini delilleriyle birlikte değerlendirmeye tabi tuttuk.
Ayrıca elimizde bulunan ez-Zarûrî fî usûli'l-fıkh (Muhtasarü'l-Müstasfa), adlı eserinden de
yararlandık. Çünkü bu eser fıkıh usulü alanında İbn Rüşd’ün hukuk düşüncesine ulaşabilme
açısından önemli bir eserdir. Tezin tamamı göz önünde bulundurulduğunda genellikle
örnekleme yönteminin kullanıldığı görülecektir. Bunun nedeni ise örnekler verilmek suretiyle
konunun daha iyi anlaşılmasını sağlamaktır.
IX
Çalısmamız bir giriş ve üç bölümden oluşmaktadır.
Çalışmamızın giriş kısmında, İslam Aile Hukuku hakkında genel bir bilgi, çalışmanın
konusu, önemi, amacı ve yöntemi yer alacaktır.
Birinci bölümde İbni Rüşd’ün hayatı, yaşadığı ilmî ve siyasî çevre, ilmî şahsiyeti
hakkında bilgi verilmiştir. İbni Rüşd’ün hayatına dair bilgi, İbn Ebî Usaybia’nın ‘Uyûnü’l-
enbâ, İbn Ferhun’un Dibâcü’l-müzheb, İbnü’l- Ebbâr’ın et-Tekmile adlı eserlerden
yararlanılarak verilmiştir.
İkinci bölümde asıl konumuz olan İbn Rüşd’ün “Bidâyetü’l Müctehid ve Nihâyetü’l
Muktesid” adlı eserin de Aile Hukukuyla ilgili değerlendirmelerine geçilecektir. Bu bölümde,
İbni Rüşd’ün nikâh akdi, velayet, mehir, evlenme engelleri, Nikâh’ın bozulmasını caiz kılan
sebebler ve yasak olan evlenmeler ile ilgili değerlendirmeleri yer alacaktır.
Üçüncü bölümde ise İbni Rüşd’ün Boşama, Boşamanın çeşitleri, Boşama ehlliyeti ile
ilgili değerlendirmeleri yer alacaktır. Çalışmamız genel bir değerlendirmenin yer alacağı
sonuç bölümü ile bitirelecektir.
1
I. BÖLÜM
1. İBN RÜŞD’ÜN HAYATI VE ESERLERİ
1.1.İBN RÜŞD’ÜN HAYATI İbni Rüşd’ün tam adı, Ebu'l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b.
Rüşd el-Hafîd el-Kurtubî'dir.7 Batı dünyasında Averroes olarak tanınmaktadır.8 Seçkin bir
ailenin çocuğu olarak dedesi ünlü bir mâlikî hukukçu olan İbn Rüşd el-Cedd’in vefatından bir
ay önce9 veya birkaç ay evvel 10 520 (1126) yılında Endülüs'ün ünlü kenti Kurtuba'da
(cordoba) hakimler ve hukukçular yetiştiren bir aile içinde doğdu. 11 Kendisi gibi babası ve
Not: İbn Rüşd'ün hayatının bir bölümü ve eserleri konusundaki bilgiler, Emin A.Aziz Ebu Bekr, er-Rağruği,
İttifakat İbni Rüşd el-Hafid min Hilali Kitabihi Bidâyetü'l-Müctehid, I-III, Sabha yy, bsk.I, Libya, 2001, s.
15-29- Abbas Mahmud el-Akkad, İbni Rüşd, Dar’ul Maarif yy, bsk.I-VI, Kahire, 1982. s. 5-58, Ebul Fayd
el-Ğumari el-Hasan, el-Hidaya fi Tahric Ehadisil Bidaya, thk, Yusuf A.Rahman Maraşlı ve diğerleri, Alem
el-Kutub yy, Beyrut, 1987, s, 21-46- Hamadi el-Ubeydi İbni Rüşd, Hayatühü ilmuhu fıkhuhu, Daru'l
Arabiyya yy, Tunus,1984, s. 13-1001. Atıf el-İraki , İbni Rüşd Filozof Arabi, Meclis el-Ala Lis-sekafe yy,
Kahire, 2002, s. 11-23, Muhammed b. Hasan b. Cem’an el-Ğamidi., Eser et-Taarud ve Def’ihi beynel edilleti
fi Fıkh en-Nikah ve Tavabiihi Min hilal Kitab bidayetül Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, ( yayınlanmış
doktora tezi), Ummul Kura Üniversitesi,Yüksek Öğretim Fakultesi, Mekke,1419, s, 26-30-Muhammed
Buluz’un, el-Bidaye li-İbni rüşd ve devruhu fi Terbiyeti Meleket’il İctihad, ( yayınlanmış doktora tezi)
Muhammed b. Abdillah Üniversitesi, Fas, İslami İlimler Fakultesi, 2006 - Zayid el-Habiyy Zeyd el-Âzimi,
Esbabu İhtilaf el-Fukaha İnde İbni Rüşd el-Hafid Ve Eseruha el-Fikhi, ( yayınlanmış doktora tezi) Ürdün
Universitesi, Yüksek Öğretim Fakultesi, 2006-. eş-Şimrâni Salih b.Ali b. Ahmed, el-Akvâl eş-Şazze Fi
Bidayetil Müctehid, Darul Minhac yy, Riyad, 1428, bsk, I, s, 21, 39 ( yayınlanmış doktora tezi), Ummul
Kura Üniversitesi Suudi Arabistan Abdullah el-Abbadi, Şerh es-Sebilul Mürşid, ila Bidâyetü’l-Müctehid ve
Nihâyetü’l-Muktesid, s. 3-9 adlı kitabların giriş kısımlarından alınmıştır.
7Ebu’l-Abbas Muvaffakuddin Ahmed b. El-Kasım b. Ebi Usaybia, Uyunu’l Enba fi Tabakat-il Etibba,
Mektebetu’l Hayat yy, Beyrut, s, 530; Abbas Mahmud el-Akkad, İbni Rüşd, Darul Maârif yy, 1119 Kahire,
s,18 8George Hourani, Averroes on the Harmony of Religion and Philosophy, Londra, s. 14
9 Burhanneddin İbrahim b. Ali b. Ferhun, ed- Dibacu’l Muhezzeb fi Ma’rifeti Ayâni Ulemâil Mezheb, ( thk.
Muhammed el-Ahmedi Ebun-Nur), K ahire, tsz, c,II, s, 259.; el-Akkad, Abbas Mahmud, İbni Rüşd,
(Nevâbiğu’l-fikri’l-arabî), Dar’ul Maarif yy, bsk.I-VI, Kahire, 1982. s,18, 10 Muhammed b. Abdullah b.Ebbar, et-Tekmile li Kitâbi’s-Sıla, I-III, Madrid, 1886, c,I, s, 270. 11 el-Akkad, İbni Rüşd, s.5
2
dedesi Kurtuba’da kadılık yapmışlardı.12
Dedesiyle isim benzerliği yüzünden, eserleri de karıştırılmaktadır. İkisini ayırdetmek
üzere, dede için İbn Rüşd el-Cedd, torun için İbn Rüşd el-Hafîd veya el-İbn denilmesi âdet
olmuştur.13 Ayrıca Aristo’nun eserlerini şerh etmesinden dolayı "Şârih" ünvanıyla
ünlenmiştir. 14 Torun İbn Rüşd, Kurtuba’da kadılık yapmadan önce İşbîliye'de (Sevilla) bir
süre kadılık görevinde de bulunmuştu. 15
Makkari, İbni Rüşd’ün Kurtuba ve İşbiliyye hakkında ki görüşlerini şöyle
aktarmaktadır; İbni Rüşd, Muvahhidler dönemi halifesi Emir Mansur b. Abdul -Mumin
Yakub’un yanında iken, filozof meslektaşı Ebu Bekir B. Zühr ile bir münazarasında ona;
İşbiliyye de bir alim öldüğü vakit kitabları satılmak üzere Kurtubaya götürülür, Kurtuba’da
bir sanatçı öldüğü vakit enstrümanı satılmak üzere İşbiliyye’ye götürülürdü. Kurtuba en fazla
kitabın bulunduğu merkezdir.16
İbn Rüşd, dönemin bir ilim ve kültür merkezi olan Kurtaba’da eğitimini almıştır.
Böylesi bir ilim merkezinde doğması ve büyümesi, onun hayatını şekillendirici unsurlardan
birisi olmakla birlikte, belki de temel tercihlerini belirleyici ana unsur, mensup olduğu ailesi
oluşturmaktadır. Bu seçkin aile İbn Rüşd öncesi en az üç kuşak boyunca sürdürülen bir ilmi
geleneğe sahiptir. 17 Özellikle dedesi onun hukuk düşüncesine kaynaklık eden isimlerden
birisi olmuştur. Keskin bir zekâya sahip olan dede İbn Rüşd, Kurtuba Ulu camii’nin imamı
idi. Meşhur eserleri arasında, yirmi ciltten oluşan el-Beyân ve't-Tahsîl de vardır.18 Dedesi,
Endülüs ve Mağrib bölgelerinde ona muasır bulunan fıkıhçıların öncüsü ve reisi durumunda
idi. Fıkhî inceliklere, güzel ifade ve isabetli görüşe sahipti.19
Muvahhidler dönemi halifesi Emir Yakub yusuf b. Abdul-Mumin 578/1182
Aristo’nun eserlerini anlamada zorluk çekmesi sebebiyle İbn Tufeyl’den bu eserlere şerhler
12 Apaydın Yunus, “İbn Rüşd” DİA, XX, s.257 13 el-Akkad, İbni Rüşd, s.6 14 Bekir Karlığa, İslam Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri, İst, 2004, s.371. 15 MuharremKılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, Tarihi Siyasal, Hukuksal ve Felsefi Bağlamda Bir Analiz,
Ensar yy, İstanbul 2005, s. 55 16 Ahmed et-Tilimsâni el-Makkâri, Nefh et-Tıb fi Gusni’l Endelüs er-Ratib, thk. İhsan Abbas, Beyrut,1968. c, I
s.155; bk.z. el-Akkad, İbni Rüşd, s. 6 17 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s. 55 18 Ali Bardakoğlu, “İbni Rüşd” DİA, c, XX, s, 255. İbrahim Kafi Dönmez, "el-Beyan ve’t-Tahsil" DİA, c,VI, s,
29. 19 İbni Ferhun, ed- Dibac, c,II, s.248
3
yapmasını istemesi, İbni Rüşd’ün emirle tanışmasına vesile olmuştur. 20Bu görüşme üzerine
İşbiliyye kadılılığına tayin edilen İbni Rüşd, Aristonun eserlerini şerh etmeye başlamış 21böylece Endülüs halifesi Mansur ile oğlu Nâsır'ın takdir ve hürmetlerini kazanmıştır..22
İbn Rüşd, bu itibarını, Endülüs ve özellikle Kurtuba halkının çıkarlarına kullanmış23
daha sonra Kurtuba kadılığına yükselmiştir. İbni Tufeyl’in vefatından sonra emirin talebi
üzerine onun özel doktoru olup Merakeş’e gitmiş24 ancak, bazı nedenlerden dolayı25 bir grup
alimle beraber Elisane’de ikamete mecbur edilmiştir.26 Bir süre sonra bazı İşbîliyye ileri
gelenlerinin aracılığıyla mecburi ikamet kararı kaldırılmıştır. İbni Rüşd’e eski itibarını iade
eden halife Ebu Yusuf el-Mansur onu Merakeş’e davet etmiştir. Filizof bu daveti kabul ederek
Merakeş’e gitmiş27 ancak burada bir yıl yaşadıktan sonra vefat etmiştir.28 9 safer 595’te (11
Aralık 1198 ) Vefat edince, önce Merâkeş'e defnedilmiş, üç ay sonra selefinin Kurtuba'daki
İbni Abbas aile mezarlığına nakledilmiştir. 29
1.1.1 EĞİTİMİ VE İLMİ BİRİKİMİ İbn Rüşd, küçük yaşlardan itibaren eğitim ve öğretim etkinliği içinde bulunmuş, aklî
ve naklî ilimlerde kendisini yetiştirmiştir. Hatta İbnül Ebbar ve İbni Ferhun onun bu
çalışmalarını ömrü boyunca sürdürdüğünü, yalnızca evlendiği gece ve babasının öldüğü gün
bu çalışmalarını bıraktığını naklederler.30 Biz İbni Rüşd’ün asıl konumuz olan fıkıh ve fıkıh
usulü alanındaki eğitimi ve ilmi birikimine değineceğiz.
İbn Rüşd, küçüklükten itibaren fıkıh öğrenmiştir. Kurtubalı seçkin bir ailenin üyesi
olarak yetişmesi, doğal olarak onun her şeyden evvel iyi bir hukuk eğitimi almış olmasına
imkan tanımıştır. Fıkıh tahsiline devam ederek bu alanda parlamıştır. İbn Rüşd’ün 20 el-Akkad, İbni Rüşd, s. 8 21 el-Akkad, İbni Rüşd, s. 8 22 İbn Ebî Usaybia, Uyunu’l Enba, s. 532. 23 İbn Ferhûn, ed- Dibac, s. 284-285. el-Akkad, İbni Rüşd, s. 19 24 Bekir Karlığa, “İbni Rüşd” mad, DİA, c, XX, s. 258 25 Bu sürgünün gerekçeleri konusunda tarihi kaynaklarda farklı rivayetler vardır. B.k.z. Abdulvahid, el-
Merrâkuşi, el- Mucib fi Telhisi Ahbâri’l –Mağrib, thk, Muhammed Said Uryan, Kahire, 1963, s. 305: İbn Ebî
Usaybia, Uyunu’l Enba, s. 531. 26 Atilla Arkan, İslam Felsefesi Tarihi, İlitam yy, Ankara, 2006. s. 2 27 İbn Ebî Usaybia, Uyunu’l Enba, s.532. Nübâhî, Târihu Kudâti'l-Endülüs , s. 111. 28 M.H. Mahlûf, Şeccratu'n-Nûri'z-Zekiyye fı Tabakâtil-Mâlikiyye, Beyrut, tsz, s.146-147. 29 İbni Ferhun, ed- Dibac, c,II, s. 259. İbn Ebî Usaybia, Uyunu’l Enba, s. 535. 30 B.k.z. İbnu’l Ebbar, et-Tekmile, c,I, s, 269; İbni Ferhun, ed- Dibac, c, II, s.258; el-Akkad, İbni Rüşd, s.19
4
kendilerinden Fıkıh eğitimi aldığı hocaların başında babası Ebu'l Kasım gelmektedir.31 Bunun
yanı sıra o, Ebu'l Kasım b. Beşkuvâl’dan hadis ve usulu fıkh okumuş, Ebû Mervan b.
Abdilmelik b. Meserre el Yahsubi, Ebû Bekir b. Semhûn, Ebû Ca'fer b. Abdilazîz el-Lahmi,
Ebû Abdillah el-Mâzerî ve Ebû Muhammed b. Rızk'tan fıkıh ilmi tahsil etmiştir.32 El- Lahmi
ve el-Mâzeri ona icazet vermişlerdir.33 O, İmam Malik'in Muvatta'ını babasına arz etmiştir.34
İbn Rüşd, birçok öğrenci yetiştirmiştir. Öncelikle iki oğlundan Ebu Muhammed
Abdullah tıp eğitimini almış, diğer oğlu Ebu’l Kasım Ahmed ise kadılık görevi yapan bir
hukukçu olarak yetişmiştir.35 İbn Rüşd'ün öğrencileri arasında Ebû Muhammed b. Havtillah,
Ebû Bekir b. Cehver, Ebu'l-Hasen Sehl b. Mâlik, Ebu'r-Rabi' b. Salim el-Kilâî ve Ebu'l-
Kasım b. et-Taylesân bulunmaktadır 36
İbn Rüşd, fıkıh ve fıkıh usulü gibi klasik dini ilimler alanında yetkin sayılabilecek bir
ilmi birikime sahip olmuştur. İbni Ferhun, bu alanda İbn Rüşd’ün Endülüs’te ilmi ve ahlaki
kişilik olarak benzerinin olmadığını ifade etmektedir.37
İbn Rüşd için biyografi yazarlarının kullandığı sıfatlardan biri, "Endülüsün fakihi ve
filozofu" dur 38 Nitekim o, bu alandaki ilmi birikimini öğreterek ortaya koymuştur.
1.2.İBN RÜŞD’ÜN ESERLERİ
1.2.1.FIKIH VE FIKIH USULU İLE İLGİLİ ESERLERİ Fıkıh ve fıkıh usulü alanında İbni Rüşd’e nisbet edilen birçok eser adı kaynaklarda
zikredilmekle birlikte, yalnızca bunlardan iki tanesi elimize ulaşmış bulunmaktadır. Bunlar
“Bidâyet'ül-Müctehid ve Nihâyet'ül-Muktesid“ ile “ez-Zaruri fi usuli’l-fıkh” ( Muhtasaru'l-
Müstesfâ fî İlmi'l-Usûl) adlı kitaptır.
Kaynaklarda İbni Rüşd’e nisbet edilen eserlerin listesini ve bu eserlerden ilk üç eser
31 es-Safedî, Ebu’s- Safa Selahaddin Halil, Kitab’ül Vâfi bi'l-Vefeyât, c, II, s. 114 32 es-Safedî, Kitab’ül Vâfi, c, 2, s.115 Ebu Muhammed Zekiyyyuddin el-Münzirî, et-Tekmile li Vefayeti’n-
Nekale, I –IV, thk, Beşşar Avvad, Beyrut, 1981 c,1, s. 322; İbn Ferhun, ed- Dibac, s. 284; İbn Ebî Usaybia,
Uyunu’l Enba, s. 530; 33.İbnu’l Ebbar, et-Tekmile, c,I, s, 269. 34 Safedî, Kitab’ül Vâfi, c, II, s. 114 35 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s. 63 36 İbnu’l Ebbar, et-Tekmile, c,I, s, 270; İbn Ferhûn, ed- Dibac, s. 285; el-Munzirî, Vefayeti’n-Nekale,
1/322;.Mahlûf, Şeccratu'n-Nûri'z-Zekiyye, s. 146-147 37 İbni Ferhun, ed- Dibac,. c, II, s.257 38 İbn Saîd, el-Mugrib, c, I, s.104.
5
hakkında kısa bilgi vererek yetineceğiz.39
1) Bidâyet'ül-Müctehid ve Nihâyet'ül-Muktesid; Bidâyetü'l-Müctehid, İbni Rüşd'ünMaliki
fıkhına dair günümüze ulaşan tek eseri olup mukayeseli bir hukuk kitabıdır. Bu eser İbni
Rüşd'ün fikir alanındaki kabiliyet ve başarısını açıkça ortaya koymaktadır. Bu eserde
müctehidler arasında bazı meselelerde görülen ihtilâf sebeplerini anlatıp, halkın faydasına
sunmuştur.
2) ez-Zaruri fi usuli’l-fıkh ( Muhtasaru'l- Müstesfâ fî İlmi'1-Usûl)
İbni Rüşd, fıkıh usûlü alanında da eser vermiştir. Gazzali’nin fıkıh usulü eseri olan el-
Mustasfa üzerine muhtasar bir çalışma olup, onun gençlik döneminin ürünüdür. Bu eseri
Cemaleddin el- Âlevi yayımlamıştır.40
3) el-Beyân ve't-Tahsîl fi İhtilâfı Ehli'1-îlm 41 Mezheplerarası mukayeseli hukuk (hilâf)
alanında yazdığı bir başka kitabının adıdır. Bu kitapta, ilim ehlinin sahabe, tabiîn ve tebe-i
tabiînle ihtilâflarını derlemiş, bu üç neslin görüşlerini desteklemiş ve ihtilâfın doğuş sebebi
olabilecek ihtimalleri açıklamıştır42
4) Kitab fi Usûli'l-Fıkh43
5) ed-Deâvi;44
6) Risale fi’d- Dahâyâ45
7) Kitâbü’d-dersi’l-Kâmil fi’l Fıkh46
8) Kitâbü’l-Harac47
9) Mekâsibü’l- Muluk ve’r-Rüasâi’l-Muharrime48
10) et-Tenbih ilâ Ağlati’l- Mutûn49
11) Şerhu'l- Hamdâniyye
12) Minhâcü'l-Edille fi Îlmi'1-Usûl 50 Bu dördüncü sıradaki kitabın aynısı olabilir.
39 İbni Rüşd’ün eserleri konusunda ayrıntılı bilgi için b.k.z. Safedî, Kitab’ül Vâfi, c, II, s.114; Mahlûf,
Şeccratu'n-Nûri'z-Zekiyye, s. 146-147. 40 Bardakoğlu, İbni Rüşd, c, XX, s, 274; el-Makkarî, Nefh et-Tıb, c, 3, s. 181: İbn Ferhûn, ed- Dibac, s. 284. 41İbn Ebî Usaybia, Uyunu’l Enba,. s. 530 42 Nübâhî, Târihu Kudâti'l-Endclüs, Beyrut, 1983. s, 111. 43 Apaydın ,“İbn Rüşd” mad, DİA, XX, s.288 44 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s.154 45 Hammâdi Ubeydi, İbn Rüşd veUlumu’ş- Şer’iyyeti’l İslâmiyye, s,32. 46 Ubeydi, İbn Rüşd veUlumu’ş- Şer’iyyeti’l İslâmiyye, s,32 47 Ubeydi, İbn Rüşd veUlumu’ş- Şer’iyyeti’l İslâmiyye, s,32 48 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s.154 49 Ubeydi, İbn Rüşd veUlumu’ş- Şer’iyyeti’l İslâmiyye, s,32
6
13) Şerhu Kitâbi'l-Mukaddimât fi'l-Fıkh 51 Dedesi İbn Rüşd'ün Mukaddimât'ı üzerine şerhtir.
50 İbn Ebî Usaybia, Uyunu’l Enba, s. 532-533; es-Safedî, Kitab’ül Vâfi, c, 2, s. 114. 51 İbn Ebî Usaybia, Uyunu’l Enba, s, 532-533.
7
II. BÖLÜM
İBN-İ RÜŞD’ÜN NİKAH AKDİ İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ
2.1. NİKÂH AKDİNİN TARİFİ
Nikah, evlenmelerinde mani bulunmayan bir erkek ile kadını birbirine helal kılan
karşılıklı hak ve yükümlülükler doğuran bir akittir.52
2.1.1.NİKAHIN HÜKMÜ
Cumhura göre evlenmek sünnettir. Zahiriler de vacibtir. Mâliki mezhebinin sonraki
müctehidleri evlenmenin hükmü hakkında kişiye göre değişeceğini söylemektedirler. “Zinaya
düşme korkusuna göre kimine vâcip, kimine göre mendup, kimine göre ise mübahtır
demişlerdir.53
İbn Rüşd, bu ihtilâfın sebebi "Hoşunuza giden kadınlardan istediğinizle evlenin" 54
âyet-i kerimesi ile “Evleniniz. Zira çokluğunuzla diğer ümmetlere karşı iftihar duyarım.”55
gibi hadislerde geçen emrin vücub, mendubluk ve ibâhe (izin)den hangisi için olduğunda
ihtilâf etmelerinden kaynaklandığını ifade eder.
İbni Rüşd’ün zikrettiği ihtilaf emrin delaleti yönünden değildir. Zira cumhura göre
emir, prensib olarak vucuba delalet eder. İhtilafın sebebi, emir ile birlikte karinelerin mevcut
olup olmadığının kabulü ve bu karinelerin yorumlanmasından kaynaklanmaktadır. Zahiriler
âyette geçen emri, karinelerden mücerret saymış ve bu emrin vucuba delalet ettiğini kabul
ettiklerinden aynı sonuca ulaşmışlardır. Cumhur ise karinenin bulunduğunu kabul etmiş ve bu
karine emrin “mendup”luk ifade ettiğini söylemişlerdir. 56
İbni Rüşd, ez-Zaruri adlı kitabında emrin delaleti hakkında şu bilgileri aktarır:
Bilginlerin çoğuna göre emir, karinelerden arınmış olarak bulunduğunda, me’murun bihin
vucubuna delalet eder. Şayet bir delil varsa mendubluğa hamledilir. Kimi alimler, emrin
52 Yaman, İslam Aile Hukuku,s.29 Abdurrahman Haçkalı, Muhtasar İslam İlmihali, Başak yy, Bişkek, 2008, s.
198 53 İbni rüşd’ün dedesi de evlenmenin kimine göre vâcip, kimine göre mendub ve kimine göre ise mübah
olduğunu söyleyenlerdendir. B.k.z. Ebu'l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Rüşd el-
cedd, el-Kurtubî, el-Mukaddimat el-Mumehhidat, (I-III), thk, Muhammed el-Hucci, Darul Garb İslam yy,
bsk, I, Beyrut, 1988, c, I, s, 454 54 Nisa, 4/3. 55 Abdürrezzak, 6/173, no: 10391-.İbni Mâce no; 1863, -Sahih’ul el-Câmi, el-Bâni, no 1514 56 el-Âzimi, Esbabu İhtilaf , s, 220, (b.k.z. Şaban Zekiyuddin, Usulul fıkh el-İslami, Nafi yy, Kahire, tsz, s, 258
8
hangisi için olduğuna karar verememişlerdir. Bu kararsızlar emir'in, mücmel olduğunu
söylemişlerdir.57
İbni Rüşd şöyle demektedir: Aslında emrin manasını tesbit etmek için şeriatta
araştırma yapılması gerekir. Sahabeler emri, karinelerden arınmış olarak nasıl kabul
ettiklerine bakmamız gerekir. İbni Rüşde öyle geliyor ki ihtiyatlı olan emri icab üzerine
hamletmektir. Zira şeriatta yer alan emirlerin ahvâline bakıldığı zaman kesinlik bildirdikleri
anlaşılacaktır. 58
Aslında cumhura göre evlenmenin sünnet olması mutlak değildir. Mali kudretin
yerinde olduğu, şehvetin de zinaya sürüklemediği durumlarda evlenmek sünnet-i müekkede
olur. Cinsel ilişkiye aşırı ihtiyaç olduğu durumlarda vacibtir. Eşine zülüm etmekten korkan
kimsenin evlenmesi ise mekruh olur. 59
İbn Rüşd, Malikilerin görüşünü eleştirerek şöyle bir değerlendirmede bulunur:
Evlenmenin kimine göre vâcip, kimine göre mendub ve kimine göre ise mübah olduğunu
söyleyenler maslahata bakmışlardır. Bu türden olan bir kıyas, mürsel olarak isimlendirilir.
Mürsel kıyas ise belli bir temele istinat etmeyen kıyastır. Âlimlerin çoğuna göre
reddedilmiştir.60 Mâliki mezhebinin zahirinden ise mürsel kıyasın delil olarak kabul edildiği
anlaşılmaktadır.61
Her ne kadar İbn Rüşd, mesâlih-i mürselenin sadece Mâlike mezhebine göre hüccet
olduğunu, diğer alimler’in bunu hüccet olarak kabul etmediklerini söylese bile, muhtelif fıkıh
kitaplarını araştıran bir kişi, özellikle dört fıkıh mezheb imamlarının da mesâlih-i mürsele
57 İbn Rüşd, ez-Zarûri fi Usuli-l fıkh (Muhtasarul Mustasfa) thk, Cemaluddin el-Alavi, Beyrut 1994, s.122,
mad, 201. 58 İbn Rüşd, ez-Zarûri, s.122, mad, 201.- Emir konusunda geniş bilgi için b.k.z. Pala, Ali İhsan, İslam Hukuk
Metodolijisinde Emir Ve Yasakların Yorumu, Fecr yy, Ankara,2009. s,135
59 b.k.z. Kemaluddin Muhammed b.A.Vahid İbnül-Hümâm, Şerh Fethul Kâdir, Darul-ihya et-Turasül Arabi yy,
Beyrut, c, III, s. 99; A.Rahman b. Muhammed b.Süleyman, Şeyhi Zade, Mecmeul-Enhur Şerh Multekal
Ebhur, Darul-ihya et-Turasül Arabi yy, c, I, s.383; Ebu Zekeriyya, Yahya b. Şeref, b.Müri, en-Nevevi, el-
Mecmu Şerhul Muhezzeb, Darul Fikr yy. c, XVI, s.131-132. Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd el- Mevsılî, el-
İhtiyar Li-Ta'lîlî'l-Muhtar, Darul-İlmiyye yy: c,2 s.82.
60 el-İsfahâni Mahmud b. A.Rahman, Beyan el-Muhtasar,( İbni Hacibin Muhtasarı üzerine yazılmış şerhtir), thk,
Dr. Ali Cuma, Darus-Selam yy, Mısır, 2004- c, II,s, 803 61 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c.II, s. 3-4.
9
karşısındaki tutumlarının İbn Rüşd’ün iddia ettiği doğrultuda olmadığını görecektir.62
Aslında İbn Rüşd’ün reddettiği maslahat, içtihâda ehil olmayan kişilerin, maslahatı bir
vasıta olarak kullanıp kendi arzularına, menfaatlerine uygun düşecek bir hüküm vermek için
kullanacakları maslahattır. İbn Rüşd’ün Bidâye’deki ifadeleri de bunu göstermektedir:
“Hakkında şer'î bir hüküm bulunmayan herhangi bir mes'elede maslahatlara itibar etmekten
sakınmak da zulüm ve haksızlıklara yol açar. Bunun için bu gibi maslahatları, şer’iat
ahkâmının hikmetlerini kavrayan ve hükümlerinde kendilerinden şüphe edilmeyen dirâyetli
âlimlere bırakalım. Özellikle devrin insanlarından, haksızlık yapmak için şer’iat ahkâmının
zahiri ile uğraştıkları görülürse, böyle bir devirde kaza yetkisine sahip olan alime, durumu
araştırıp incelemesi düşmektedir. Örneğin, “Hasta olan bir adamın iyi niyetle evlendiğini
gördüğü zaman ona dokunmamak, varislere zarar vermek için evlendiğini anladığı zaman ise,
onu menetmek düşer.”63
İbn Rüşd, ez-Zarûri adlı eserinin kıyas bölümünde maslahatla ilgili şunları
söylemektedir. “Ortak bir maslahattan dolayı, meskutu anh’ın mantuku bihi’ye katılmasına
şer’iat, maslahat olarak itibar etmiş ve bu maslahat, kıyası muhil ve münasib olarak
adlandırılmıştır.
O, bu cinsten olan maslahatın, yakın ve uzak mertebelerinin var olduğunu belirtir.
Şayet maslahat çok yakın ise, istilahta ona ‘münasibi mulaim’ ismini verir. Kıyası
savunanların çoğu bu kısımda durduğunu belirtir. Şayet maslahat yakınlık ve uzaklık arasında
bulunuyorsa, mülaim ismini vermeyip, münasib ve muhil ismini verir. Şayet maslahat çok
uzak ve maslaha deyişimiz gibi genel ise, kıyası savunanların çoğu bu çeşit maslahatı kabul
etmediklerini ifade eder. Bu son kısma uygun olan da reddedilmesi ve şer’i bir delil olarak
kabul edilmemesine dikkat çeker. Ona göre mesalihler, durumdan duruma, zamandan zamana
değişiklik gösterdiklerinden dolayı, bu tür maslahatı savunanlar, gerçekte dinden hüküm
çıkarmayıp, bilakis bizzat kendileri hüküm koyduklarını ifade ederek eleştirir. Ona göre,
İmam-ı Malik bu cinsten olan maslahatlara çok defa itibar ettiğinden dolayı eleştirilmiştir.64
62 b.k.z .Şaban, Usulul fıkh, s.134; Zeydan, el-Veciz, s.177. 63 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c.II, s.54. 64 İbn Rüşd, ez-Zarûri s.127-128, mad, 217.
10
İbn Rüşde göre “Şeriat, maslahatlara itibar etmeyi belli bir dereceye, belli bir ölçüye
kadar benimsemiştir”. Kendisi bu ölçüyü şöyle açıklamaktadır; “Şeriat maslahatın bizzat
kendisine veya cinsine itibar edip onaylamasıdır.” 65
Sonuç olarak İbn Rüşd, Mâliki mezhebine mensup olmakla birlikte, kendi mezhebine
maslahat konusunda muhalefet etmiş, maslahat temelinde akıl yürütmeyi eleştirmiştir. İbn
Rüşd, yakın maslahatları kabul etmiş, ortada olan maslahat hakkında görüş belirtmemiş, uzak
maslahatları ise reddetmiştir.
2.1.2. NİKAH AKDİNDE MUHAYYERLİK Nikahta muhayyerlik şudur:
Sözlükte "bir işi yapıp yapmamakta serbestlik" anlamına gelen muhayyerlik, bir fıkıh
terimi olarak, tarafların kendi anlaşmaları üzerine biri veya her ikisi için seçim hakkının
(Muhayyerlik) verilmesini ifade etmektedir.
Mezheplerin muhayyerlikle ilgili görüşleri şunlardır:
Cumhur bunun Caiz olmadığını,66 Ebû Sevr ise Caiz olduğunu söylemiştir.67
Aslında Hanefilere göre nikah geçerli, muhayyerlik geçersizdir. Şafiilerde ise nikah
da geçersizdir.68
İbn Rüşde göre bu ihtilâfın sebebi, evlenme akdinin, muhayyerlik üzerine kurulabilen
ve kurulamayan satış akidlerinden hangisine benzediği hususundaki tereddütten
kaynaklanmıştır.
İbn Rüşd, cumhur lehine bir kâide ve asla dayanarak şöyle denilebileceğini
söylemektedir. “Akidlerde asıl olan, muhayyerliğin olmamasıdır. Yani akdin kesin olmasıdır.
65 İbn Rüşd, ez-Zarûri, s.98, mad, 146. maslahat hakkında ayrıntılı bilgi için bkz, Abdurrahman Haçkalı, İslam
Hukuk Metodololijisinde Maslahat Tanımları ve Bunların Analizi, İslami Araştırmalar Dergisi, c, XIII, sy:1,
2000- Şaban, Usulul fıkh, s, 134-141. 66 Muhammed b. İdris, eş-Şafiî, el-Umm, Daru Kuteybe yy, Dimeşk ve Beyrut, 2003/1424, c, X, s. 275,
mad,16383
67 İbni Kudame ve İmamı Şafii; Nikahta ne meclis muhayyerliği ne de şart muhayyerliği sabittir. Muhayyerliğin
caiz olmadığı hususunda kimsenin muhalefet ettiğini bilmiyoruz. b.k.z. İbn Kudame, Abdullah b. Ahmed b.
Mahmud, el-Mugni, Darul kitabil Arabi yy, Beyrut, tsz, c,VII, S.433- Şafiî, el-Umm, c, X, s. 276, mad,16387
68 Şemsuddin Serahsi, el-Mebsut. el-Kutub’ul ilmiye yy, Beyrut.1993, c.V, s. 94
11
Muhayyerlik ancak hakkında nass69 bulunan akidlerde caizdir. Nikah akdinde muhayyerliğin
var olduğunu söyleyenlerin delil getirmeleri gerekir”.70
İbn Rüşd, Ebu Sevr’in kendi görüşünü temellendirmek için şu şekilde delil
getirebileceğini ifade eder; “Satışlarda muhayyerliğin caiz olmayışının aslı, birinin diğerini
aldatma” düşüncesine dayanır. Evlenmelerde ise, aldatma bahis konusu değildir. Çünkü
evlenmelerden maksat, uyanıklıkta yarışarak daha fazla menfaat elde etmek değil, bilakis
birbirlerine ikram etmektir. Ayrıca nikahta görme ve muhayyerliğe satışlardan daha fazla
ihtiyaç vardır.
İbn Rüşd, birbirine zıt olan iki ayrı görüş için kendisi kâidelere dayanarak delîl
getirmiş ve delillerin kuvvetlik veya zayıflık dereceleri aynı olacak ki, bir tercih yapmamıştır.
İbn Rüşd, birinci kısımda İstishâb delilini esas almıştır. Yani nikah akdinde muhayyerlik
hakkından söz edilebilmesi için delil ispatı gerekir. Çünkü muhayyerlik hakkı, kesin olan
evlilik bağını ortadan kaldırabilecek bir haktır. Bu hakka dair bir delil bulunmadıkça evliliğin
devam ettiği kabul edilir.
İbn Rüşd, ikinci kısımda “istihsan” delilini esas almıştır. Çünkü genel kurala göre
“sözleşmede asıl olan, meydana geldiği andan itibaren sözleşmenin lüzum, yani bağlayıcılık
ifade etmesi gerekir. Muhayyerlik ise bu bağlayıcılığı ihlal etmektedir.
İbn Rüşd, nikahta muhayyerliği caiz kılan sebepler hususunda da değerlendirmelerde
bulunmuştur.
1)Karı île Kocadan Birinin Ayıplı Bulunması:
İmam Mâlik, İmam Şafii, "Koca ile karıdan birinin ayıplı bulunması halinde, diğeri
nikâhı bozmak veya kabul etmekte muhayyerdir," demişlerdir.71 Zahirîler ise, "Ayıp, nikâhın
reddi için sebeb olamaz," demişlerdir ki,72 Ömer b. Abdülaziz de bu görüştedir.
İbni Rüşde göre, bu ihtilâfın iki sebebi vardır: 1-Sahabinin sözü hüccet midir, değil
midir? 2- Nikâh da satış gibi midir, değil midir? Sahabinin sözü; Hz. Ömer (r.a.)'dan rivayet
olunan , "Herhangi bir kimse bir kadınla evlendiği zaman, eğer kadında, delilik, cüzzam ya da
70 Muhammed Buluz, el-Bidaye li-İbni rüşd ve devruhu fi Terbiyeti Meleket’il İctihad, doktora tezinde İbni
Rüşd’ün Bidaye kitabında geçen asıl ve kâideleri bir araya toplamıştır.b.k.z. s. 9002-910 71 en-Nevevi, el-Mecmu c, XVI, s.265 72 Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Said b. Hazm, el-Muhalla, thk, Munir ed-Dimeşki, el- Muniriyye yy, Ezher
Mısır, c,X, s,110 mes,1935
12
alaca hastalığı bulursa" bir rivayete göre: "veyahut ferci cinsi münasebete imkân vermeyecek
kadar kapalı ise, kocası ona, biçtiği mehrin tamamını verdikten sonra velisine rücu eder,"
sözüdür. Nikâhın da satış gibi olup olmadığına gelince: "Karı ile kocadan birinin ayıplı
bulunması halinde diğeri nikâhı bozup bozmamakta muhayyerdir" diyenler, "Nikâh da satış
gibidir," demişlerdir. Diğerleri ise, "satış gibi değildir. Zira eğer satış gibi olsaydı, satın alınan
malın satıcıya geri verilmesini caiz kılan her ayıb ile nikâh da bozulabilecekti. Halbuki satın
alınan malın geri verilmesini caiz kılan her ayıb ile nikâhın bozulamayacağında ittifak vardır,"
demişlerdir.73
İbni Rüşde göre, asıllar dört olup, bunlar sırasıyla kitap, sünnet, icma ve istishab
delilidir. O, bunların dışında başka asli delilerin de bulunduğunun bazı fıkh bilginlerince
zannedildiğini belirtir. Bunlardan biri de sahabe sözü olduğunu, ancak sahabe sözü hüccet
zannedildiği halde, hüccet olmadığını öne sürer. Zira ona göre, ismeti sabit olmayan kişilerin
taklit edilmesi caiz değildir. Ona göre ismette, ancak mucize veyahut mucize sahibinin onun
masum olduğunu bildirmesiyle olur. O, sahabinin masumluğuna dair delil bulunmayışı,
sahabi sözünün hüccet olmadığının delili olarak kabul eder. İbn Rüşd, kimi alimler bütün
sahabilerin, kimileri de bazı sahabelerin sözünün hüccet olduğunu ileri sürdüklerini ifade
ederek konuyu şöyle sonlandırır: Özetle sahabide müctehitlerden bir müctehittir. Ancak ben,
sahabi sözüne bazı karinelerin eklenmesi durumunda sahabi sözünü tercih ederim. Sahabe
sözü yanında, bazı karinelerin bulunması, bazılarını, sahabi sözünün hüccet olduğu görüşüne
sevketmiştir.74
İmam Ebû Hânife, Kadının nikâhı, fercinin et veya kemik ile kapalı olması gibi ancak
73 Ayrıca satışta mülkün nakli vardır. Nikahta ise mülk denilen bir şey yoktur. Nikah akdinde mehir
zikredilmezse nikah sahihtir. Satışta ise semen zikredilmezse satış sahih değildir.Satışta mal görülmeden
veyahut vasıflanmadan satış sahih değildir. Nikahta ise nikahlanan kadın görülmeden veyahut vasıflanmadan
nikahlamak caizdir. Bu zikrettiğimiz sebeblerden dolayı nikahın satışa kıyas edilmesi bütünü ile batıldır. İbn
Hazm, el-Muhalla, c, X, s, 115
74 İbn Rüşd. ez-Zarûri, s. 97, mad, 142. Bu konuyla ilgili olarak İmam-ı Şafiî, eski (kadîm) görüşünde, 'sahabi bir
söz söylemiş ve bu söz muhalefet görmeden yaygınlık kazanmışsa sahabinin taklid edilmesi caizdir' demiş,
başka bir yerde de, 'yaygınlık kazanmamış olsa bile sahabinin sözü taklid edilir' demiştir. Yeni (cedîd)
görüşünde ise İmam-ı Şafiî, alim kişi, başka bir alimi taklid edemeyeceği gibi sahabiyi de taklid edemez'
demiştir. Müzenî, Şafiî'den bu görüşü ve 'sahabe hangi delillere dayanarak fetva veriyorsa, -sahabenin sözüne
göre değil- o delillere göre amel edilir' şeklindeki görüşü nakletmiştir. Ebu Hamid Muhammed el-Gazali, el-
Mustasfa min İlmi’l-Usul, .Darul erkam yy, Beyrut, tsz, c, I, s, 621
13
iki ayıb sebebi ile bozulabilir, demiştir. 75
İmam Mâlik'in tabileri ise, delilik, cüzzam, alaca hastalığı, kadında cinsi münasebeti
engelleyen fercinin et veya kemik ile kapalı oluşu, erkekte de erkeklik kuvvetinin yokluğu
veyahut hadımlık olmak üzere dört çeşit ayıpla nikâhın bozulabileceğini söylemişlerdirdir.76
Malikilerin bazısı, "Bu, bir taabbüddür, sebebi aranmaz", bazısı da "Çünkü bu dört ayıp
çoğunlukla gizli kalır. Diğer ayıplar ise pek gizli kalmaz", kimiside "Çünkü bu dört ayıbın
çocuklara geçmesinden korkulur," demiştir.
İbni Rüşde göre Malikilerin ileri sürdükleri bu sebeblendirmeler zandan öteye
gidemez. Zira en son sebeplendirmeye bakılırsa, "Siyahlık ve kellik de" birinci
sebeplendirmeye bakılırsa "Karı ile kocaya gizli kaldığı zannolunan her ayıp ile nikâh
bozulabilir" demek lâzım gelir.
2. Kocanın Karıya Mehir veya Nafakasını Vermeye Gücünün Yetmemesi:
İmam Şafi-i ve İmam Mâlik, kocanın karıya mehrini vermeye gücü yetmemesi halinde 75İbn Rüşd’ün Hanefilere atfettiği görüş hatalıdır. Zira Hanefilerde erkeğin boşama hakkını kullanabileceğini
gerekçe göstererek ona ayrıca ayıp muhayyerliği hakkı tanımazlar. Buna karşılık kadın, kocasının cinsel
ilişkide başarısız olduğunu ileri sürerek evliliğin sona erdirilmesini talep edebilir. Kocanın cinsî organının
kesik olması, hadım edilmesi, cinsî organında fizikî bir kusur olmamasına rağmen karısı ile cinsel ilişki
kuramaınası ve çift cinsiyetli olması halleri sayılır ki Arapça fıkıh kitapları birinci durumdaki koca için
'mecbûb' veya 'mecbûbu'z-zeker', ikinci durumdaki için 'hasiyy', üçüncü durumdaki için 'ınnîn' veya
'müehhaz' (bağlanmış yani psikolojik vb. etkiler sonucu karısı ile ilişki kuramayan kişi) ve dördüncü
durumdaki kişi için de 'hünsâ' kelimelerini kullanır. Kocasının bu halini bilmeden evlenme akdi yapan kadın
bu durumda muhayyerlik hakkını kullanarak evliliğin sona erdirilmesi (tefrik) talebinde bulunabilir.
Hanefîler'den İmam Muhammed'e göre kadın, kocasının akıl hastası, cüzzamlı veya alaca (baras) hastalığına
müptelâ olması gibi evlilik hayatının devamı halinde zararla karşı karşıya kalacağı hallerde de mahkemeye
başvurarak ayrılık talebinde bulunabilir. Fakat Ebû Hanîfe ve Ebû Yûsuf'a göre bunlar, kadına ayrılık isteme
hakkı sağlayan ayıplar (kusurlar) değildir. Bu konuda İmam Muhammed diğer mezheplerle aynı görüştedir.
el- Mevsılî, el-İhtiyar, c,2 s.115.- Şeyhi Zade, Mecmeul-Enhur, c,II, s.91- Abdullah el-Abbadi, Şerh es-
Sebilul Mürşid, ila Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, Darus-selam yy, (I-IV ), Ezher, bsk,I, 1995,
c,III, s, 1262 76Yalnız bu kusurlar sebebiyle, muhayyerlik hakkı olması için bunların akit anında mevcut olmaları gerekir.
Evlilik içinde sonradan meydana gelen ve cinsel ilişki açısından problem doğuran kusurlar taraflara
muhayyerlik hakkı vermez. b.k.z.Ebu Abdullah Muhammed b. Kasım el-Ğaze, el-Kavlul Muhtar Fi Şerh-i
Ğayet’il İhtisar, İslâmi Kitablar Naşiri yy, Midyat, c II, s,115-116. – Ebul Bereket Ahmed b. Muhammed b.
Ahmed ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir ala Akrab’il Mesâlik, (I-IV ), thk, Mustafa Kemal Vasfi, Darul Maarif
yy, Kahire, tsz, c,II s, 468-472 Şafii mezhebinde ise nikah akdinden sonra bu ayıplar meydana gelse yine de
muhayyerlik hakkı vardır. b.k.z. Şafiî, el-Umm, c, X, s. 288, mad,16460
14
"Eğer gerdeğe girmemişse, kadın nikâhını bozup bozmamakta muhayyer kılınır"
demişlerdir.77
İbni Rüşd, nikâhı bu hususta satışa kıyas yaparak şöyle temellendirir: Bedeli
ödenmemesi durumunda satıcının, satış akdini bozup bozmamakta muhayyer olabildiği gibi,
kadında mehrini alamadığı durumda nikâhını bozup bozmamakta muhayyerdir.
İmam Mâlik’in tabileri ise “bekletilir” demişlerdir. Ancak kimisi “bir yıl bekletilir”
kimisi de “İki yıl” demiştir. İmam Ebû Hanife de “Bu koca, borçlulardan bir borçludur. Bunun
için hakim onları ayıramaz. Fakat kadının mehrini vermedikçe kadın kendini ona teslim etme-
yebilir.” demiştir.78
İbni Rüşd, nikâhı bu hususta, cima edilmediği için zarar gören kadına kıyas yaparak
şöyle der: Kocası erkeklik kuvvetine sahip olmayan ya da "Karımla cinsi münasebette
bulunmayacağım" diye yemin eden kocasına, belli bir süre için mehil verilmeden ve o süre
bitmeden kadın nikâhını feshettiremediği gibi, mehrini alamadığı için de nikâhını
feshettiremez.
İbni Rüşde göre, bu iki kıyastan hangisinin daha kuvvetli olduğu belli olamadığından
tercih imkanı söz konusu değildir. Bu yüzden her iki görüşünde yanlış olmadığını öne
sürmüştür.79 Burada, illetler tam tespit edilemediği için İbn Rüşd’ün kıyas yapmayı uygun
görmediği söylenebilir.
İmam Mâlik, İmam Şafii ve İmam Ahmed, kocanın karısına nafaka ve giyeceğini
verememesi durumunda “hakim onları ayırır”80 İmam Ebû Hanife, Süfyan Sevrî ve Zahirîler
ise “ayıramaz” demişlerdir. 81
İbni Rüşde göre bu ihtilâfın sebebi, İstishab’ul Hal (mevcut olan bağın devam etmesi)
ile kıyasın birbirleriyle çelişmesidir. Nafakayı alamamaktan doğan zararı, kocanın erkeklik
kuvvetine sahip olmamasından doğan zarara kıyas edenler (cumhur ), erkeklik kuvvetine
sahip olmayan kişi gibi, karısını boşamak zorundadır, demişlerdir. Hatta İbnü'l-Münzir
"Bunda icma' vardır" demiştir. Cumhur, bazen de nafaka, cinsi arzuyu tatmin etmenin
karşılığıdır. Nitekim kocasına itaatsizlik eden kadına -cumhura göre- nafaka düşmez. O halde
77 Şafiî, el-Umm, c, X, s. 312, mad,16578- 78 Serahsi, el-mebsut, c.V, s.182 79 bkz. Apaydın, İbn Rüşd, DİA, c, XX, s, 291. 80 Şafiî, el-Umm, c, X, s. 312, mad,16571- ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s,745 81 Serahsi, el-mebsut, c.V, s.190- İbn Hazm, el-Muhalla, c, X, s, 92 mes, 1930
15
karısının nafakasını veremeyen kimse, ondan cinsi istekte bulunamaz ve dolayısıyla nikâhını
feshedip etmemekte muhayyer olur, demiştir.
İbni Rüşd'ün benimsemiş olduğu delillerden hareket etmekle diyebiliriz ki: O, açıkça
belirtmediği halde, bu konuda ki tercihi cumhurdan yanadır. Zira Hanefiler bu konuda kıyas
yapmayıp İcmâ istishabı ile yetinmişlerdir. Onlara göre “İcma ile sabittir ki, nikâh akdiyle
koca ile karı arasında bir bağ kurulmuş olur. Bu bağ, yine icma veyahut kitap veya sünnetten
bir delil ile ancak çözülebilir,” demişlerdir. 82 İbni Rüşd, icmâ' istishab'ının delil olmadığı
konusunda kendi düşüncesini ortaya koyarak şöyle der: İcmâ' istishabı sahih değildir. Bu
istishabta hiç bir hüccet yoktur 83
3.Kocanın Kaybolması, Ölmüş veya Sağ Olduğunun Bilinmemesi:
İmam Mâlik, İslâm toprağında kaybolan ve sağ olup olmadığı bilinmeyen kimsenin
hükmü hakkında, bu adamın karısı, hakime başvurduğu tarihten itibaren dört sene müddetle
bekler. Eğer bu süre içinde yapılan araştırmalar bir sonuç vermez ve kocasının sağ olup
olmadığı öğrenilmezse, hakim ona bir süre daha verir. Bu süre bittikten sonra ölüm iddeti
82 Hanefilerin bu konudaki delillerinden biri de şu ayeti kerimedir. “Eğer (borçlu) darlık içindeyse eli
genişleyinceye kadar ona mühlet vermek gerekir” Bu âyet yoksula süre tanınmasının gerekliliğini açıkça
anlatmaktadır. Kadın kocasına süre tanımış olsa idi hakimden ayrılma talebinde bulunamazdı. Ancak kocanın
âyet ile kazandığı hak, borcu ortadan kaldırmak için değil, belki ertelemek içindir. bk.z. Serahsi, el-mebsut,
c.V, s.191-Hatta İbni hazm, Kocanın karısına nafaka, giyecek ve mehri, zulmen dâhi vermez ise, veya
verememesi durumunda, bırakın kadının ayrılmayı istemesi kocasına dahi nuşuz edemez. Zira kocanın
zülmetmesi, karısınında ona karşı zülmetmesini gerektirmez, demiştir. bkz. İbn Hazm, el-Muhalla, c, X, s, 92
mes, 1929
83 İbni Rüşde göre, beraat-i zimme istishab’ındaki akıl delili, zimmetin vâcibâtlardan beri olması, davranışlarda
her hangi bir zorlama ve kısıtlamanın bulunmadığına delalet eder. Mesala, altıncı namazın olmaması, şevval
ayında oruç tutulmaması, beraat-i zimme istishab’ındaki akıl delilinden bilinmektedir.
İbni Rüşde göre, Fıkıh usulünde istishab beş kısma ayrılmaktadır.
1) Berâet-i asliye istishabı
2) Tahsis varid oluncaya kadar 'umum ıstishabı
3) Nesh varid oluncaya kadar nass istishabı
4) Şer'in, sübut ve tekrarına delalet ettiği bir hükmün ıstıshabı
5) İcmâ istishabı, İbni Rüşde göre, icmâ' istıshabı sahih değildir. Bu ıstıshabta hiç bir hüccet yoktur .
İbn Rüşd. ez-Zarûri, s. 96, mad, 141-142
16
olarak dört ay on gün bekler ve bu süre bittikten sonra evlenebilir,84demiştir.
İbni Rüşd, İmam Mâlik'in görüşünü kıyasa dayandırarak şöyle der: Kocasının
kaybolması yüzünden kadının uğradığı mağduriyeti, kocası erkeklik kuvvetine sahip olmayan
veyahut karımla cinsi münasebette bulunmayacağım diye yemin edilen kadının mağduriyetine
kıyas etmek, kadının nikâhını feshettirebileceğini gerektirir.
İmam Şâfii, İmam Ebû Hanife ve Süfyan Sevrî ise, "Kaybolan kimsenin ölümü sabit
olmadıkça karısı evlenemez," demişlerdir.85
İbni Rüşde göre bunlar, İstishâb-ı Hal "şer’in bir emrin devamına delalet ettği bir
hükmün istishabı " denilen kaideye göre hüküm vermişlerdir. Zira İstishâb-ı Hal kaidesi,
mevcud olan evlilik bağının ölüm veyahut boşanmadan başka bir şeyle çözülmemesini
gerektirmektedir.
Düşmanla yapılan savaşlarda kaybolanlar hakkında İmam Mâlik'in mezhebinde dört
görüş vardır: Kimisi "esir hükmüne tabidir", kimisi "bir yıl bekletildikten sonra, öldürülen
kimsenin hükmüne tabi olur. Ancak eğer kayıp olduğu yer biliniyorsa, müslümanların
savaşında kaybolanların hükmüne tabi olur", kimisi "islâm toprağındaki kayıp hükmüne
tabidir," kimisi de "karısı hakkında öldürülen kimsenin hükmüne, terekesi hakkında da İslâm
toprağında kaybolanın hükmüne tabidir. Yani yaşıtlarının çoğunlukla yaşayabildikleri müddet
kadar bekledikten sonra terekesi taksim edilir," demiştir.
İbni Rüşde göre, bu görüşlerin hepsi, şeriatte maslahata göre hüküm vermenin caiz
olduğu görüşüne dayanmaktadır ki, buna Mürsel Kıyas denilir. Kıyasın cevazını benimsemiş
olanlar, ona göre mürsel kıyasın cevazında ihtilâf etmişlerdir. Ona göre burada ki maslahat,
kişilerin durumu incelendikten sonra ona göre hüküm vermektir.86
4. Evli Cariyenin Hürriyetine Kavuşturulması
“Köle ile evli/nikahlı iken hürriyetine kavuşan câriyenin nikahı bozabileceği
hususunda alimlerin görüş birliği vardır.”.87
84 ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c,II s, 694 85 İmamı Şafii’nin bir görüşü de imam-ı Maliki ile aynıdır. Şafii, el-Umm, c, XI, s. 330-331, mad,19641-Şeyhi
Zade, Mecmeul-Enhur, c, II, s.356 86 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c.II, s.54 87 ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c,II s,484
17
İmam-ı Mâlik, İmam-ı Şafii ve İmam Ahmed göre, Hür'ün nikâhı altında bulunurken
hürriyetine kavuşan cariye nikâhını bozamaz. 88İmam Ebû Hanife ile Süfyan Sevrî ise "kocası
hür olsun, köle olsun hürriyetine kavuşan cariye nikâhını bozabilir," demişlerdir.
İbni Rüşde göre bu ihtilâfın sebebi, Berîre'ye ilişkin olan nakiller arasındaki çelişkidir.
Zira İbn Abbas'tan "Berîre'nin kocası siyah bir köle idi." 89 Hz. Âişe'den de "Berîre'nin kocası
hür'dü "90 diye naklolunmuştur. İbni Rüşde göre bu her iki nakil de muhaddislerce sabittir.
İbn Rüşd’ün hadisin sabitliğinden neyi murâd ettigini de belirtmek gerekir. Ona göre bir
hadis sabittir diyebilmek için o hadisin ya Buhâri’de, ya Müslim’de ya da her ikisinde de
geçmesi gerekir.91
Deliller arasında vaki olan teâruzu ortadan kaldırmak için alimler cem, nesh ve tercih
yollarını belirlemişlerdir.92
İbn Rüşd, hadisler arası bir çatışma " teâruz" söz konusu olduğunda hadislerin hepsi
sıhhatli ise uzlaştırma " cem" etme taraftarıdır. O, bunları cem etme imkanı olduğu zaman
başka yöntemlere başvurmamakta ve böylece hadislerin hepsinin kullanılmasına imkan
tanımaktadır.93
İbni Rüşde göre hürriyetine kavuşan câriyenin muhayyerliğini gerektirecek illet tam
olarak bilinmemektedir. Zira azadlanan cariye evlendirilirken kendisinden mutlak
evlendirmek için mi, yoksa köle ile evlendirmek için mi izin alınmamıştır. Her iki illette
muhtemeldir.«Mutlak evlendirmek için kendisinden izin alınmayışıdır» diyenler, «Cariye ister
hür, ister köle ile evli olsun, azadlanınca nikâhını bozabilir,» demişlerdir. «Köle ile
evlendirmek için kendisinden izin alınmayışıdır,» diyenler ise, «Ancak köle ile evli iken
azadlanınca nikâhını bozabilir,» demişlerdir.
2.1.3. EVLENME AKDİNDE ŞAHİTLİK Evlenme akdinin iki şahid huzurunda yapılmasını şart koşan Îmam Ebû Hanîfe, Îmam
Mâlik ve Îmam Şâfii, “Şahidler akdin tamamlanması için mi, yoksa sıhhati için mi şarttır?”
88 Şafii, el-Umm, c, X, s. 419 mad, 17198 89 Buhari 5270, Ebu Davut 2231, Tirmizi 1156 90 Müslim 1504, Ebu Davut 2233, İbn Mace 2074 91 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s.193 92 Muhammed b. Hasan b. Cem’an el-Ğamidi., Eser et-Taarud ve Def’ihi beynel edilleti fi Fıkh en-Nikah ve
Tavabiihi Min hilal Kitab bidayetül Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, ( yayınlanmış doktora tezi), Ummul
Kura Üniversitesi,Yüksek Öğretim Fakultesi, Mekke,1419. s. 81 93 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s.216, Karaca Ayşe, İbni Rüşdün bidayetül Müctehid adlı eserindeki
tercihleri ve farklı görüşleri, , ( Yüksek Lisans Tezi), Marmara İlahiyat İst, 2008, s.79.
18
diye ihtilâf etmişlerdir.94 Evlenme akdinin gizlilik içinde yapılmasını caiz görmeyen bunlar,95
eğer şahidlere 'gizli tutun' diye tavsiye edilse, bu akid gizlilik içinde mi olmuş, yoksa iki şa-
hidin huzurunda yapıldığı için gizli değil midir? diye ihtilâf etmişlerdir, Îmam Mâlik bu akid
gizlidir, bunun için fesholunur-, der.
Îmam Ebû Hanîfe ile Îmam Şâfii ise, 'gizli değildir' demişlerdir. İki şahidin şart
olmasının aslı, İbn Abbas'tan rivâyet olunan,"hiçbir evlenme, adaletli iki şahid ile reşid veliyi
bulundurmaksızın olamaz," 96 hadisidir.
İbn Rüşd, bu hususta İbn Abbas'a hiçbir sahâbînin muhalefet etmediğini söylemek ve
çoğu âlimlerin bunun “İcmâ” kısmına girdiğini iddia etmeleri, zayıf bir görüş olarak görür.
Çünkü ona göre Dârekutnî, bu hadisin merfu olarak rivâyet edildiğini zikretmiş ve senedinde
de birçok tanınmayan raviler vardır, demiştir.
İbn Rüşd’ün, burada hadisin sahihliğini sorguladığı görülmektedir. Metin içerisinde
başvuruda bulunduğu hadislerin sahihliğini analiz ederken İbn Rüşd’ün ana kriteri, temel
büyük hadis kitablarında bu hadislerin yer almış olmasıdır. Nitekim İbni Rüşd, meşhur hadis
kitablarında nakledilmeyen hadislere fıkıh bilginlerinin nasıl itibar ettiklerini sorgulamaktadır. 97
2.1.4 NİKAHTA VELÂYET Aile hukukunda velayet, eksik ehliyetli ve ehliyetsizlerin bir yakını tarafından rızaları
alınarak veya alınmaksızın evlendirilme yetkisidir.98
İmam Şâfii “Baba, bâliğ ve bakire olan kızını, kendisine danışmadan evlendirebilir,
fakat bâliğ ve dul olan kızını kendisine danışmadan evlendiremez” demiş ve ‘kızın bekâretini’
sebep olarak kabul etmiştir.99 “Baba, küçük ve dul olan kızını, ona danışmadan evlendirebilir,
94 Mâlikîler şahitlerin mutlaka nikâh anında hazır olmasını gerekli görmezler; nikâh akdinden sonrada şahitlik
olur. b.k.z. ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 336- Serahsi, el-Mebsut., c.V, s, 30 95. Bu şart sadece Mâlikîler tarafından ileri sürülmüştür. Onlara göre şahitlerle anlaşarak yapılan evlenmenin
gizlenmesi ve etrafa duyurulmaması sıhhat şartlarına aykırıdır; dolayısıyla böyle olan nikâhlar geçersizdir.
Ne var ki diğer üç mezhep bunu bir sıhhat şartı olarak kabul etmez, şahitlerin duyduğu nikâh artık gizlilik
sınırını aşmıştır derler. Serahsi el-Mebsut, c.5,s.,30; 96 Dârakutnî, 3/221, no: 11 97 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s. 216 98 Aydın, İslam ve Toplum, c, II, s. 211 99 Şafii, el-Umm, c, X, s. 41,mad, 15335- Şafii, el-Umm, c, XI, s. 70,mad, 18242- en-Nevevi, el-Mecmu, c, XVI,
s.170 – ed-Demiri, Necmul-Vehhac, c,VII, s,70 -
19
fakat büyük ve bakire olan kızını ona danışmadan evlendiremez” diyen İmamı Azam Ebu
Hanîfe ‘kızın küçüklüğünü’ sebep olarak kabul etmiştir. 100
İmam-ı Malik, “Kız ister küçük ve dul olsun, ister bâliğ ve kız olsun, babası ondan
muvafakat almadan onu evlendirebilir” demiş ve ‘bekâret ve küçük olmayı’ sebep olarak
kabul etmiştir. 101
İbni Rüşd, Ebu Hanîfe’nin gerekçesini destekleyerek şöyle bir değerlendirmede
bulunur. Usul, İmam Ebu Hanîfe’nin tâ’liline daha fazla şahitlik etmektedir. Yani İmam Ebû
Hanîfe'nin illeti usûle daha uygundur. Zira şâri, küçüklük vasfını başka bir olayda dikkate
aldığı ve ona hüküm bağladığı görülmektedir
Nitekim Kur’an-ı Kerim’de Nisa süresinin 6. âyetinde küçüğün malları konusunda
velâyet hükmü kabul edilmiştir. Bu, şâri’in küçüklük vasfını dikkate alıp bunu hükme
bağladığı görülmektedir. Ayrıca küçük üzerinde mal velâyetinin sabit olmasının illeti
küçüklük vasfı olduğu icmâ ile sabittir.102
Bâliğ dul olan kadınların evlenmelerinde rızalarının gerekli olduğu hususunda
alimlerin görüş birliği vardır. Çünkü Peygamber(s.a.s) efendimiz, “Dul, evlenmede rızasını
açıkça ortaya koyar” buyurmuştur. Fakat bâliğ olan kız ile bâliğ olmayan dul da ihtilâf vardır,
İmam Mâlik ve İmam Şâfii,103 bâliğ olan kızın babası, ondan izin almadan onu evlendirebilir»
demişlerdir. İmam Ebû Hanîfe ise, «bâliğ olanın izni şarttır» demiştir. Îmam Mâlik,
kendisinden gelen iki rivâyetten birine göre; Babası evinde fazla kalmış olan kızın izni şarttır
diyerek, İmam Ebu Hanîfe’nin görüşüne muvafakat etmiştir.
İbn Rüşd, bu ihtilafın nedenini delilu’l-hitab’ın umûm ile çelişmesi olarak
görmektedir. Zira efendimiz'in,"yetim kız, izni olmadan evlendirilemez" 104 hadisi ile Ebû
Davud'un rivâyeti olan, “yetim olan kıza, evlendirilirken danışılır”105 hadisi'nin hitab
delilinden, babalı olan kıza danışmanın şart olmadığı anlaşılır. İbni Abbas'tan rivâyet olunan,
100 Serahsi, el-Mebsut, c.IV, s.213 101 . ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c,II s, 353-354 102 Abdulvehhab Hallaf, İlm Usulul Fıkh, Darul Hadis yy, Kahire 20004, s.79
103 Şafiî Mezhebine göre bakire kızı evlendirme hakkı babaya aittir. Onlarla konuşup görüş ve onaylarını almak
mustehab, ama şart değildir. Ayrıca kızın annesinin iznini almak da iyidir. en-Nevevi, el-Mecmu, c, XVI,
s.165
104 Dârakutnî, 3/299, no: 35, 36,37,40; Hâkim, 2/167 105 Ebû Dâvûd, Nikâh, 6/24, no: 2094
20
“Kıza danışılır” meşhur hadisindeki umûm ise her kıza danışmanın şart olduğunu
göstermektedir. Umûm ise, delîlü'l-hitap'tan daha kuvvetlidir.
İbn Rüşd, Bidâye’nin giriş kısmında Umûm’un Delil’ül-Hitap’tan daha kuvvetli
olmasını şöyle ifade etmektedir. ‘Sem yoluyla kendisinden hüküm istinbat edilen ve icmânın
temelini oluşturan lafızların çeşitleri dörttür. Bunların ilk üçünde ittifak, dördüncüsün de ise
ihtilaf vardır.
Kendilerinde ittifak bulunan üç lafız şunlardır:
1) Umumuna hamledilen umum manalı (genel manâlı) lafız.
2) Hususa hamledilen hâs (özel manâlı) lafız
3) Kendisiyle husus kasatedilem âm lafız ve kendisinden umum kastedilen has lafız.
4) Delilü’l-Hitab; “Bir hükmün herhangi bir şeye verilmesinden, o hükmün başka şeylere
verilmediğini ve bir hükmün herhangi bir şeye verilmemesinden de o hükmün başka şeylere
verildiğini anlamak demektir” Buna (zıt kavram) denilmektedir ki bu ihtilaflı bir konudur’.106
Kendisinde ittifak bulunan Umûm’un, ihtilaflı olan Delil’ul-Hitab’tan daha kuvvetli
olması kabul edilen bir şeydir.
İbn Rüşd bu konuda Îmam Ebu Hanîfe’nin görüşünü yerinde bulmuş ve iki sebepten
dolayı tercih etmiştir. Birincisi kızın iznini şart koşan hadis bu konuda “âmm” olduğu için,
ikincisi de Müslim'in İbn Abbas (r.a.)'tan getirdiği rivâyette "kızın babası, kızından izin
almak zorundadır," 107 eklemesi vardır. Bu ekleme ise ihtilâf edilen konuda nass’tır.
İmam Mâlik ile İmam Ebû Hanîfe, bâliğ olmayan dul kadın hakkında “Babası ondan
izin almadan onu evlendirebilir” demişlerse de,108 İmam Şâfii, “evlendiremez” demiştir.
İbn Rüşd, bu ihtilâfın sebebini de, aynen yukarıdaki gibi, Delîlül-Hitabın umûm ile
çelişmesi olarak görmektedir. Çünkü Peygamber (s.a.s) efendimizin ,«Yetim olan kadın,
evlendirilirken ona danışılır ve izni alınmadan evlendirilemez» hadisinden, babası hayatta
olan bekâr kız kendisine danışılmadan babası tarafından evlendirilebileceği anlaşılmaktadır.
Zira dul olan kadının izni şart olduğunda cumhur müttefiktir.
106 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c,I, s,11 107 Müslim, “Nikah”, 12/16, no: 68. 108 Serahsi, el-Mebsut, c.IV, s.218- ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c,II s,354
21
İbn Rüşd, "dul kadın, kendini evlendirmekte velisinden çok, kendisi yetkilidir"109
hadisteki umûmluğun, bâliğ olan ve olmayan dul kadını kapsadığını, ayrıca Peygamber (s.a.s)
efendimizin, "dul, kendisine danışılmadan ve izni alınmadan evlendirilemez" hadisi de âmm
olduğu için, Îmam Şâfii'nin görüşünü teyid ettiğini ifade ederek benimsemiştir.110
İbn Rüşd’ün, dört mezhep imamından görüşlerini en çok tercih ettiği kişilerden biri de
İmam-ı Şâfiî’dir. Bu da İbn Rüşd’ün mezhep fıkhı yapmadığının kanıtlarından birisidir.
İbn Rüşd, âlimlerin bu iki meselede ihtilâf etmelerinin bir başka nedeni daha olduğunu
belirterek şöyle der: Kıyas, üzerinde icmâ edilen iki meseleden istinbat 111 edildiğinden dolayı
ihtilaf meydana gelmiştir. Zira âlimler, babanın, bâliğ olmayan bakire kızını, kızın izni
olmaksızın evlendirebileceğine ve bâliğ olan dul kızını da, izni olmaksızın evlendiremeyeceği
konusun da şâzz olan iki görüş dışında112- müttefiktirler. Ancak bu icmânın illetinde ihtilâf
etmişlerdir. Bunu da evlendirme velâyetinin illeti konusunda açıkladık.
İbn Rüşd’ün son iki konuda ki değerlendirmelerinde dikkat edilmesi gereken
hususlardan biri de İbn Rüşd’ün herhangi bir mezhebin görüşünü tercih veya eleştirmesinden
ziyade, onun bir mezhebin benimsemiş olduğu delillerin mezhebin kendisinden daha önemli
olduğunu esas almış olmasıdır. Ona göre önemli olan isimler değil, isimlerin altında yatan
hukuk mantığıdır.
Alimler, babanın izinsiz olarak küçük olan oğlu ile küçük ve bakire olan kızını
evlendirebildiğinde İbn Şübrüme'den gelen bir rivayet dışında-müttefiktirler.113
İmam Şâfii “küçük kızı babası ile babasının babasından başka kimse evlendiremez” 114 İmam Mâlik “babasından başka, babasının -kocayı tayin etmek şartıyla- yetki verdiği
109 Müslim, Nikâh, 16/9, no: 1421 İbn Mâce, Nikâh, bab 11, hadis no 1872 110 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c,II, s,9 111 İbn Rüşd’e göre, “İstinbat” şer’i kıyasın aynısıdır.. Yani illetlerin lafızlardan çıkarılması demektir. b.k.z. İbn
Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c,II, s,156- İbn Rüşd,el-cedd, el-Mukaddimat c, I, s.28 112İbn Rüşd, şazz olan görüşlerin kime ait olduğunu söylememiştir. Şaz görüş Hasani Basri ve İbrahim en-
Nehâi’ye nisbet edilmektedir Onlara göre baba bâliğ olan dul kızını da, izni olmaksızın evlendirebilir. bk.z.
Ebu Bekir A.Rezzak es-San’âni, Musannef A.Rezzak,thk, Habib er-Rahman el-Âzami, Mektebetul İslâmiyye
yy, (XI ) Beyrut, h,14001, bsk, 2, c,VI, s, 144 113 İbn Şebreme ve Ebu Bekir el- Asamma göre, Baba küçük erkek ve küçük kızını baliğ olmadan evlendiremez.
b.k.z. Serahsi, el-Mebsut, c, IV, s, 212- İmam-ı Şafi-i; Kadim görüşünde, bekar kız buluğ çağına gelmeden
evlendirmek mustehab değildir. Mustehab olan buluğa erdikten sonra ondan izin alıp evlendirmektir.
ed-Demiri, Necmul-Vehhac, c,VII, s,70 - Kasım el-Ğaze el-Kavlul Muhtar, c,II, s,109 114 Şafiî, el-Umm, c, X, s. 68.
22
herhangi bir kimse de evlendirebilir, ancak kızın kayba uğramasından veyahut ahlaken
bozulmasından korkulursa babadan başka hiçbir kimse küçük kızı evlendiremez. Îmam Ebû
Hanîfe’de Kızın üzerinde velâyet hakkına sahip olan bütün veliler onu evlendirebilir. Ancak
şu var ki, kız bâliğ olunca muhayyerlik hakkına sahiptir.” 115 demişlerdir. 116
İbn Rüşde göre bu ihtilâfın sebebi, umûmun kıyas ile çelişmesinden kaynaklanmıştır.
Çünkü Peygamber (s.a.s) efendimizin "Bekâr kıza danışılır onun susması da izindir" hadisi,
âmm olup babasız olan bütün bekâr kızlara da şâmildir. Babadan başka diğer velilerin de,
velâyetleri altında bulunan kimseleri gözetme ve onların maslahatlarını düşünmeleri, onların
da babanın sahip olduğu bu yetkiye sahip olmalarını gerektirmektedir.
Bunun için İmam Ebu Hanîfe, babanın bu yetkisini diğer velilere de vermiştir. İmam
Şâfii'de yalnız babanın babasına vermiştir. Çünkü babanın babası da öz baba hükmündedir..
Bu yetkiyi öz babadan başka kimseye tanımayanlar ise, babada bulunan vasıf hiç kimsede
bulunmamaktadır, demişlerdir. Bu vasıf da ya şer’iat tarafından kendisine tahsis edilmiş ya da
babada bulunan şefkat ve merhamet diğer velilerde mevcut değildir. Bu da Îmam Mâlik'in
görüşüdür.
İbn Rüşd, İmam Ebu Hanîfe ve İmam-ı Şâfii’nin kıyasını–yani diğer velileri de
babaya kıyas- zayıf bulmakta ve onların görüşünü eleştirmektedir. Ona göre, hadisle
delillendirmek dururken kıyas yapılmaz. Hadisi umumu üzerine bırakmak daha uygundur
diyen İmam-ı Malik’in görüşünü eğer bir zaruret olmazsa Allah bilir en doğru görüştür,
ifadesiyle tercih etmiştir.
115 İbn Rüşd’ün Hanefilere atfettiği görüş hatalıdır. Zira Hanefilerde “Babası veyahut dedesi tarafından
evlendirilen çocuk için bâliğ olduktan sonra muhayyerlik yoktur. Başka velileri tarafından evlendirilen çocuk
için ise muhayyerlik vardır.” Şeyhi Zade, Mecmeul Enhur, c, I,s.402 – Usta, Havva, İbn Rüşd’ün Bidâyetül-
Müctehid adlı eserinde Ebu Hanîfeye nisbet edilen görüşlerin tahkiki, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi,
sy.10, 2007, s.193-216 1161917 tarihli Osmanlı Hukuku Aile Kararnamesi evlenme ehliyeti için erkeklerin 18, kızların 17 yaşını bitirme
şartını getirmiştir. Kararname bu yaşa ulaşan erkeğin dilediği gibi evlenebileceğini hükme bağlarken, kızlar
için hâkimin durumu velisine bildirip bir itirazı olup olmadığını sorma şartını getirmiştir. Velilin itirazı
sadece denklik (kefâet) konusunda olabilir. Diğer yandan 18 yaşına girmemiş olan erkekler ve 17 yaşına
ulaşmamış kızlar hâkimin izin (kaza-i rüşd kararı) ile evlenebilecektir. Ancak kızlar için yine veli izni
öngörülmüştür. Diğer yandan adı geçen kararnâmede evlenmeye ait alt sınır 12 ve 9 yaşları ile
sınırlandırılmış ve bu yaşlardan küçüklerin velileri tarafından da evlendirilemeyeceklerini hükme bağlamıştır.
bkz. H. A.K, .Mad.4-8
23
İbn Rüşd, Mâlikî mezhebine müntesip olmakla birlikte yeri geldiğinde eleştirilerde
bulunmakta yeri geldiğinde ise kendi mezhebinin görüşlerini kuvvetli bularak tercih
etmektedir.
Küçük erkek çocuğun evlendirilmesi mes'elesinde, İmam Mâlik "vasisi onu
evlendirebilir", İmam Ebû Hanife "bütün velileri onu evlendirebilirler," demişlerdir. Ancak
İmam Ebû Hanife, "çocuk baliğ olduğu zaman nikâhını bozabilir," demiş, 117 İmam Mâlik
bunu dememiştir. İmam Şafii ise, "küçük erkek çocuğu babasından başka kimse
evlendiremez," demiştir. 118
Bu ihtilâfın sebebi, diğer velileri de babaya kıyas etmekten kaynaklanmaktadır. Küçük
çocuğun evlendirilmesini babaya caiz kılan, kendisinde mevcut olan ictihattır. Bu ictihad’ta
diğer velilerde yoktur" diyenler, bu yetkiyi babadan başka kimseye vermemişlerdir. Bu ictihat
diğer velilerde de bulunabilir" diyenler ise aynı yetkiyi diğerlerine de vermişlerdir.
İbn Rüşd, Umûmu kıyasa takdim edenlerin gerekçesini şu şekilde açıklar: Kıyas
fer'dir, umûm ise asıl'dır; nasıl olur da fer' asıla takdim edilir. Kıyas yoluyla ancak, doğrudan
lafızla ifade edilmeyen (mantuk olmayan) şeyin hükmü talep edilmektedir; doğrudan lafızla
ifade edilen şey, kıyas ile nasıl sabit olur.119
Hanefîler, küçük kızları babadan başka velilerin de evlendirebileceğine şu âyeti delil
getirmektedirler. "Eğer yetim kızlar hakkında adaleti yerine getiremeyeceğinizden
korkarsanız, sizin için helâl olan kadınlardan nikâhlayınız"120 Yetim de, henüz bâliğ olmayan
babasız çocuk demektir».
Karşı grupta yer alan âlimler ise, “Yetim ismi, bazen bâliğ olanlara da denir”. Nitekim
Peygamber (s.a.s) efendimizin,«Yetim kıza (evlendirildiği zaman) danışılır.» hadisinde geçen
yetim, babasız olan bâliğ kız demektir. Zira izin vermeye ehil olan bâliğ olan kızdır.
117 İbn Rüşd’ün Hanefilere atfettiği görüş hatalıdır. Hanefi’ler de“Bu mesele kaynaklarda bir önceki meseleye
benzer şekilde ele alınmakla birlikte, her iki mesele arasında hüküm açısından şöyle bir farklılık
bulunmaktadır: Gerek erkek gerekse kız çocuk olsun, baba ve dede dışındaki veliler nikah akdini yapmışsa
sadece bu durumda çocuklar buluğla birlikte muhayyer olurlar.” Şeyhi Zade, Mecmeul-Enhur,, c, I, s. 402-
Usta, Ebu Hanîfeye nisbet edilen görüşlerin tahkiki, s. 193-216
118 İbn Rüşd’ün Şafiilere atfettiği görüşte hatalıdır. Zira Şafii’lerde «Küçük erkek çocuğu babasından başka
dedesi, Hâkim, ve Vasisi evlendirebilir. Şafiiler de baba ve dede’den başkaları, küçük erkek çocuğu birden
fazla kadınla evlendiremezler. en-Nevevi, el-Mecmu, c, XVI, s.196- ed-Demiri, Necmul-Vehhac, c,VII, s,134
119 el-Gazali, el-Mustasfa, .c, II s, 166 120 Nisa, 4/6
24
İbn Rüşd, karşı tarafta yer alan âlimlerin delillerine mukabil Hanefilerin de şöyle bir
cevap verme hakları olacağını belirterek şu şekilde kendi görüşlerini savunabileceklerini ifade
ederek şöyle der: Hanefiler, hadiste sadece bâliğ olan babasız kızların hükmü beyan edilmiş,
bâliğ olmayanların hükmü ise bahis edilmemiştir. Hadisten, bâliğ olmayan babasız kızların
evlendirilemeyecekleri anlaşılmaz, diyebilirler.
İbn Rüşd, âlimlerin ihtilaf etmelerinin sebebini, yetim kelimesinin henüz bâliğ
olmayan babasız kız ve babasız olan bâliğ kız anlamlarında müşterek olmasından
kaynaklandığını ifade ettikten sonra, müşterek lafızları mücmel kavramı altında zikretmiş ve
mücmelin asla bir hüküm gerektirmeyeceğini söylemiştir.121
İbn Rüşd, bu müşterekliğin bazen müfred kelimelerde bazen de mürekkep lafızlarda
olabileceğini, müfrede örnek olarak ta -kur- kelimesinin iki zıt manaya yani hem aybaşı hâli,
hem de temizlik hâli, mânâlarına geldiğini misal olarak zikretmiştir. Ayrıca emrin lafzı, bazen
vücuba, bazende mendubluğa, nehyin lafzı da bazen haramlığa, bazen de kerahete
kullanıldığını misal olarak vermiştir.122
Fukaha, nikah akdinin sıhhati için velinin bulunmasının şart olup olmadığı konusunda
birbirine muhalif görüşler belirtmiştir. İmam Mâlik, hiçbir evlenme akdi velisiz olamaz.
Velinin bulunması evlenme akdinin sıhhati için şarttır, demiştir.123 İmam Şâfii de aynı
görüştedir.124 İmam Ebû Hanîfe, İmam Züfer, Şa'bî ve Zührî de, "kadın velisine danışmadan
evlendiği zaman eğer evlendiği kimse denk ise caizdir," demişlerdir.125 İmam Dâvûd da bekâr
ve dullar arasında ayırım yaparak, "bekâr kızın evlenmesinde veli şart ise de, dulun
evlenmesinde şart değildir," demiştir. 126
İbn Rüşd, ihtilaf sebebini evlenme akdinin sıhhati için veliliğin şart olduğunu, kesinlik
bildiren bir nass’ın veya onu sezdiren bir âyet veya hadisin bulunmadığından kaynaklandığını
ifade eder.
İbn Rüşd, bu konuda “Nikah akdinin sıhhati için velinin bulunması şart değildir”
diyenlerin görüşünü yerinde bulmuş ve tercih etmiştir. Ona göre velâyeti düşürenler delil 121 İbn Rüşd. ez-Zarûri, s. 104, mad, 160 122 İbni Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, I, s. 11 123 ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 335 124 Şafiî, el-Umm, c, X, s.41, mad,15335 125 Serahsi, el-Mebsut, c.V, s.10 126Zahiri mezhebinde hiçbir evlenme akdi, bekar olsun dul olsun velisiz olamaz. İbn Hazm, el-Muhalla, c, X, s,
451, mes, 1821
25
getirmekle yükümlü değillerdir. Çünkü berâet-i zimmet asıldır. Herhangi bir hükmü ifade
eden deliller yetersiz olunca asıl olan zimmetin berâeti, yani o hükmün mevcut olmamasıdır.
İbn Rüşd, velâyeti şart koşanların yaygınlıkla delil diye gösterdikleri âyet ve hadislerin
hepsi bu hususta kesin olmadıklarını, keza velâyeti şart koşmayanların da delil diye
gösterdikleri âyet ve hadislerin hiçbiri kesin değildir, der. Ona göre, delil olarak gösterilen bu
hadisler -İbn Abbas'ın hadisinden başka- lafız bakımından muhtemel manalara gelmeleriyle
birlikte sıhhat bakımından da kesin değillerdir.
İbn Rüşde göre hükmü belirtilen konuya, ya tek anlamlı lafızla delâlet edilir -ki bu
fıkıh usulu ilminde nass diye bilinmektedir- bununla amel etmenin vacip olduğunda ihtilâf
yoktur. Yahut birden çok anlamı olan bir lafız o mânâya delâlet eder. Bu da iki kısımdır: Ya o
mânâlara delâlet etmesi eşit ölçüdedir -ki bu kısım, usûl-i fıkıh'ta mücmel diye bilinir-. Bunun
herhangi bir hükmü gerektirmediğinde ihtilâf yoktur veya o mânâların bazısına daha fazla
delâlet eder. Binaenaleyh kendilerine daha fazla delâlet ettiği mânâlara göre buna zahir daha
az delâlet ettiği mânâlar açısından da muhtemel adı verilir.127
İbn Rüşde göre, fıkıh usulünde hükümlerin dayandığı ve kendisinden hüküm
çıkarıldığı asıllar dörttür. Sırasıyla Kitap, Sünnet, İcma ve Nefyi asli’dir. Son delilin asıl
olarak isimlendirilmesi mecazidir. Zira hükümlerin mevcut olduğuna değil, bilakis
hükümlerin bulunmadığına delalet etmektedir.128
İbn Rüşd, asıllar konusunda dedesi’ne muhalefet etmiştir. Zira dedesine göre dördüncü
sırada olan asıl, istinbattır. Yani ilk üç asla kıyas yapmaktır.129
İbn Rüşd, fıkıh usulünde benimsediği dördüncü aslı, ‘Berâet-i zimme istishâbı’ ismiyle
zikretmiş ve fıkıh usulu ıstılahında istishâbın beşe ayrıldığını belirtmiştir.130
İbn Rüşd, her iki grubun görüşlerine delil olarak gösterdikleri âyet ve hadislerin
meşhurlarını zikredecek ve bunların lafız bakımından muhtemel manalara nasıl geldiklerini
beyan edecektir.
İbn Rüşde göre, velâyeti şart koşanların Kur’an’dan delil getirdikleri en açık âyet
"Kadınları boşadığınız ve onlar da iddetlerini tamamladıkları zaman kendi aralarında aklın ve
127 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, I,s.8 128 İbn Rüşd, ez-Zarûri, s. 63, mad, 62 129 b.k.z. İbn Rüşd,el-cedd, el-Mukaddimat, c,I, s, 27 130 b.k.z.İbni Rüşd. ez-Zarûri, s. 96, mad,141.-İstishab konusunda, ayrıntılı bilgi için bkz.Şaban. Usulul fıkh çev.
Kafi.Dönmez .s.217-222
26
dinin gereklerine uygun olarak güzellikle anlaştıkları takdirde (önceki) kocaları ile ev-
lenmelerine zorluk çıkarıp engel olmayın”.131âyetidir. Onlara göre, âyetteki hitap velileredir.
Veliye itibar edilmesini gerektiren açık bir delil olduğunu ifade ederek şu yorumu yaparlar:
Eğer velinin nikâh ta velâyeti muteber olmasaydı, velinin kadını evlenmekten menetmesinin
bir anlamı kalmazdı. Çünkü “adl” kelimesi, kadını evlenmekten engellemektir. Kur’an’dan
delil olarak getirdikleri İkinci âyet ise "iman etmedikleri sürece Allaha ortak koşan
erkeklerle, kadınlarınızı evlendirmeyin"132 âyet-i kerimesidir. Derler ki: Bu âyetteki hitap bir
önceki âyet gibi velileredir.
İbn Rüşde göre, velâyeti şart koşanların delil getirdikleri en meşhur hadis ise,
Zührî'nin Urve’den, onunda Hz. Aişe'den rivâyet ettiği, "Peygamber (s.as) efendimiz “Hangi
kadın, velisinin izni olmadan nikâhlanırsa onun nikâhı batıldır, onun nikâhı batıldır, onun
nikâhı batıldır. Erkek onunla ilişkiye girmişse bu ilişkiye karşılık kadının mehir alma hakkı
vardır. Eğer anlaşamazlarsa sultan (yetkili kişi) velisi olmayanın velisidir buyurdu,"133
hadisidir. Bu hadisi Tirmizî kaydetmiş ve hasendir, demiştir.
İbn Rüşd, velâyeti şart koşmayanların delillerini de, şu şekilde sıralar:
1) Kur'an-ı Kerimde, "Kadınların iddeti sona erdiğinde, onların kendi haklarında uygun
şekilde yaptıklarından dolayı size sorumluluk yoktur"134 âyeti, kadının kendi hakkında akit
yapabilme hakkına sahip olduğunun bir delilidir.
2) "Kocaları ile evlenmelerine"135 ve "Kadın başka birisiyle evlenmedîkçe bir daha kendisine
helâl olmaz"136 âyetlerinde Allah, evlenme fiilini kadınlara nispet etmiştir, derler.
3) Velâyeti şart koşmayanların delil getirdikleri hadis ise, sıhhati üzerinde ittifak edilen İbn
Abbas'ın,«Dul kadın, evlenmesinde velisinden daha yetkilidir. Kız da evlendirilirken ona
danışılır. “Dul, kendi ile ilgili açık konuşur. Bakirenin susması onay vermesi demektir’
hadisidir. İmam Davud, dul ile kızlar arasında ayırım yapmakta ve bu hadis ile istidlal
etmiştir. İşte her iki grubun görüşlerine semai delil olarak getirdiklerinin meşhurları bunlardır.
İbn Rüşd, her iki grubun âyet ve hadislerde yaptıkları yorumları reddedip kendisinin
131 Bakara, 2/232 132 Bakara, 2/221 133 Tirmizî, Nikâh, 9/14, no: 1101- Ebû Dâvûd, Nikâh, 20; İbn Mâce, Nikâh, 15. 134 Bakara, 2/240 135 Bakara, 2/232 136 Bakara, 2/230
27
bu âyet ve hadislerden ne anladığını bize aktaracak ve uzunca bir değerlendirme yapacaktır.
İbn Rüşde göre, "Kocaları île evlenmelerine engel olmayın"137.âyetinden, kadının
akrabaları ve asabelerinin onun evlenmesine engel olmayı yasaklamaktan daha fazla bir şey
anlaşılmaz. Velilerin kadının evlenmesine engel olmalarının yasaklamasından, akdin sıhhati
için onların izinlerinin şart olduğu -ne hakikaten, ne mecazen- anlaşılmaz.
İbn Rüşd’ün hakikat ve mecazdan maksadı, veliliğin ne nass'tan, ne de delâleti zahir
olan delîlü'l-hitab'tan hiçbir yolla anlaşılmadığıdır. İbn Rüşde göre: âyetten bunun tersininde
anlaşılması mümkündür. Yani «hiçbir velinin, velâyeti altında bulunan bir kadına -
evlenmesinde- müdahale hakkı yoktur.»
İbn Rüşde göre, "iman etmedikleri sürece Allaha ortak koşan erkeklerle, kadınlarınızı
evlendirmeyin" âyeti de böyledir. Bu âyetin, Müslümanların emir sahiplerine veyahut bütün
Müslümanlara hitap olması, yalnız velilere hitap olmasından daha uygundur. Özet olarak bu
âyetteki hitap, veliler ve emir sahipleri arasında gidip gelmektedir. Yani nasıl velilere
olabiliyorsa, emir sahiplerine de olabilir. O halde bu âyeti velâyet için delil getirenler, âyetin
velilere hitap olmasının, emir sahiplerine hitap olmasından daha zahir olduğunu beyan
etmeleri gerekir.
İbn Rüşd, "bu âyet âmm’dır “âmm” ise, hem yetki sahiplerini, hem velileri
kapsamaktadır." yorumunu yapanlara cevab olarak şunları söyler: Bu hitap yalnızca yasak
getiren bir hitaptır. Şer’ân yasak getiren hitap ise, genel olup, eşit bir şekilde velileri ve
başkalarını kapsamaktadır. Bu ise, velilerin hususi bir velâyet hakkına sahip olmalarını
gerektirmez, nihâyet velilerle yabancılar bu hakta eşittirler.138
İbn Rüşd, âyetin velilere hitap ve nikâh akdinin sıhhati için izinlerinin gerekli
olduğunu varsayım olarak kabul edeceğini ifade ettikten sonra, bunun yine de yeterli
olamayacağını belirterek şu yorumu yapar: âyet mücmel olduğu için onunla amel etmek sahih
değildir. Çünkü âyette, 'Velilerin sınıfları, vasıfları, mertebeleri,(hangi veli hangi veliden önce
gelir) diye bir açıklama yoktur. Bu ise zamanında açıklanması gerekli olup tehiri caiz olmayan
bir şeydir. Şayet bununla ilgili bilinen bir sünnet olsaydı, ya tevatür veyahut tevatüre yakın bir
yolla nakledilecekti. Çünkü bu, umûmu-l belvadandır. (Bütün Müslümanların her gün onunla
karşılaştıkları bir şeydir.) Biliniyor ki, Medine'de velisiz kimseler bulunduğu halde
137 Bakara, 2/232 138 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, II, s.10
28
Peygamber (s.a.s) efendimizin herhangi birinin nikâhını akdettiği veyahut bu işe bir başkasını
görevlendirdiği, rivâyet olunmamıştır. Ayrıca, bu âyetten maksat, velâyetin hükmünü beyan
etmek değil, erkek ve kadın müşriklerle evlenmenin haram olduğunu bildirmektir. Allah bilir,
bu açık bir şeydir.
İmam-ı Gazali, beyanın, ihtiyaç vaktinden sonraya ertelenmesinin caiz olmadığı
husunda görüş ayrılığının bulunmadığını ifade eder. Beyanın ihtiyaç vaktine kadar ertelenmesi
ise Ehl-i hakk’a göre caizdir. Mutezile, Ebû Hanîfe ashabının birçoğu ve Ehl-i Zahir ise aksi
kanaattedir. Yine Ebû İshâk el-Mervezî ve Ebû Bekr Sayrafî bu görüşü benimsemiştir.139
İbn Rüşd, Hz. Âişe'nin hadisi ile amel etmenin vücubunda ihtilâf edildiğini beyan
ettikten sonra, sıhhati üzerine ittifak edilmeyen bir hadis ile amel etmek vacip olmadığını
ifade ederek şu değerlendirmeyi yapar: En zahiri şudur ki, Hadisin sıhhati kabul edilse bile,
hadiste, velisi bulunan kadının, velisinin izni şart oluşundan başka bir şey zikredilmemiştir.
Şayet hadisin “amm” olup, bütün kadınları kapsadığını kabul etsek bile, hadisten "kadın
bizzat evlenme akdini yürütemez, velisi kendisi adına bu işi yürütür," diye bir şey anlaşılmaz.
Bilakis, velisi izin verdikten sonra kadın bizzat kendi nikâh akdini yürütür ve velisinin onunla
hazır bulunmasının nikâhın sıhhati için şart olmadığının anlaşılması daha açıktır.
İbn Rüşd, "Kadınların iddeti sona erdiğinde onların kendi haklarında uygun şekilde
yaptıklarından dolayı size sorumluluk yoktur"140 âyetini şöyle yorumlar: Kadınların
velilerinin izni olmaksızın yalnız başlarına, bir iş yaptıkları zaman onları kınamanın yasak
edildiği anlaşılmaktadır. Burada da kadının velisinin izni olmadan kendi başına yapabileceği
iş, nikâh akdinden başka bir şey değildir.
İbn Rüşd, şu halde bu âyetin zahirinden -Allah bilir-“ kadın kendi başına nikâhını
akdedebilir, ancak kendi hakkında yaptığı akit uygun değilse, velisi o akdi bozabilir” diye
anlaşılır ki şer’iatın zahiri de budur, der ve kimsenin bunu söylemediğine dikkat çeker.141
İbn Rüşd konuyu şöyle özetlemektedir. Yukarıdaki âyet ve hadislere göre nikâhı
denetlemek gerekir. Denetimi de kızın velisi yapar. 139 bkz, el-Gazali, el-Mustasfa, c, I, s, 699 140 Bakara, 2/240. 141Aslında Hanefîler, kendi başına nikâhını akdeden kadınlarla ilgili şöyle derler: Kadın, izin almadan evlenmişse
bakılır; kocası kendine denk ve aldığı mehir kendi seviyesindeki kadınların mehrinden (mehr-i misil) az
değilse velilerin bu evliliğe itiraz hakları olmaz. Kadın, kendine denk olmayan bir koca ile evlenirse velilerini
sıkıntıya sokar. Sıkıntıdan kurtulmak için, onların evliliğe itiraz hakları doğar. Bu, velilere tanınmış bir haktır.
Kadın onların bu hakkını düşüremez. Serahsî, el-Mebsut, c, V, s. 13
29
İbn Rüşd, velâyeti şart koşmayanların kendi görüşlerini desteklemek için âyetin bir
kısmı ile istidlal ettiklerini, diğer bir kısmı ile istidlal etmediklerini, bunun ise zayıf bir istidlal
yolu olduğunu söylemektedir.
İbn Rüşde göre âyette nikâh akdinin kadınlara nispet edilmesi, kadınların kendi
başlarına nikâh akdini yapabilmelerinin delili değildir. Fakat kendi başlarına nikâhlarını
yapamayacaklarının delili olmadığı içinde, asıl yalnız başlarına yapabilmeleridir.
İbn Rüşd, burada istishâb delilini kullanmıştır. Yani daha önce sabit olan bir hükmün
(kendi başına nikâh akdedebilme) hilafına delil bulununcaya kadar devam ettiğine
hükmedilmesidir. 142
İbn Rüşd, bu hadisin yorumunda İmam-ı Davud’a katılarak şu değerlendirmeyi yapar.
İbn Abbas'ın rivâyet ettiği hadis, hayatıma yemin olsun ki dul kadınlarla kızlar arasında
ayırım yapmakta zahirdir. Zira her ikisinden de izin alınacaksa ve ikisinin de nikâhını ancak
veli akdediyorsa, neden «Dul kadın, evlenmesinde velisinden daha yetkilidir» cümlesi
zikredildi? Ayrıca Zührî'nin, Hz. Aişe'den rivâyet ettiği hadisin İbn-i Abbas’ın hadisi ile uzlaş-
ması, onunla çatışmasından evlâdır.
İbn Rüşde göre, hadiste dul kadınlarla kızlar arasında yapılan ayırım, ağızla söylemek
ve sükut etmek bakımından da olabilir. Yani dul kadın nikâhını akdederken ağzıyla, "ben
kabul ettim" demesi şarttır. Kızın ise, sükut etmesi kâfidir.
İbn Rüşde göre,"Kadınların kendi haklarında uygun şekilde yaptıklarından dolayı size
sorumluluk yoktur" âyetinin, kadının yalnız başına nikâhını akdedebildiğine delâleti, "iman
etmedikleri sürece Allaha ortak koşan erkeklerle, kadınlarınızı evlendirmeyin" âyetinin,
velinin nikâhı akdetmesi gerektiğine delâletinden daha zahirdir.
İbn Rüşd, her iki grubun getirdikleri aklî delillerin ise, yerinde olduğunu ve bu hususta
her iki tarafa da hak verilebileceğini söylemektedir. Çünkü şöyle denilebilir: Mâlî
tasarruflarda, kadında bulunan reşitlik vasfıyla nasıl ki yetiniliyorsa (velâyet gerekmiyorsa),
evlenme akdinde de bu vasıfla (velisi gerekmeden) yetinilmesi mümkündür.
İbn Rüşd, mantıken bu düşünceye karşı şöyle bir cevap verilebilebileceğini ifade
ederek şöyle der: Kadının tabiatında erkeklere olan temayülü, israfa olan temayülünden
fazladır. Bu tabiatından dolayı şer’iat tedbiren onu ebedi hacr altında almıştır. Kaldı ki kadın
142 bkz. İbni Rüşd, ez-Zarûri, s. 96-97, mad, 141-142
30
kendisiyle kefâetli (denk) olmayan bir kimse ile evlendiği zaman, yalnız kendisine değil,
ailesine de leke sürmüş olur. Bunun için bu hak, onun olduğu kadar ailesinin de hakkıdır.
Fakat malını israf ederse, zarar yalnız kendisine aittir.
İbn Rüşd’ün, verdiği cevap, istihsan’a dayalıdır. Çünkü hukuki tasarruflarda genel
kural, kişilerde esas olan, rızalarının alınması, hür ve serbest olmalarıdır. Ancak bu konuda,
hem kadının hem de ailesinin haklarının korunmasında maslahat bulunduğu için şer’iat
tedbiren onu ebedi hacr altında almıştır.
İbn Rüşd, burada farklı bir içtihatta bulunup şöyle demiştir. Her veliye nikâhı bozma
veyahut kontrol yetkisi verilirse kâfi gelir. Bu, onun taklide karşı çıkıp ictihada önem
verişinin bir göstergesidir. O, müctehidlerin benimsediği görüşleri zikrettikten sonra adeta
kendisini de onlardan biri görüp onlardan farklı bir görüşe varabilmektedir. Bu da onun
kendisini de müctehid olarak saydığının göstergesidir
İbn Rüşde göre, her iki taraf da aklî yönden haklı olsalar bile akla öyle geliyor ki,
eğer şer’iat velâyeti şart koşsaydı, velilerin cins, sınıf ve mertebelerini açıklayacaktı. Çünkü
gerekli olan bir şeyi, gerektiği zaman müphem bırakmak caiz değildir.
İbn Rüşd, bu konuda ki görüşleri zikrettikten sonra şu ifadeleri kullanır: Şayet bu
mesele hakkında bir hüküm bulunsaydı Hz. Peygamber bunu açıklardı. Bütün Müslümanların
karşılaştığı böyle bir meseleyi müphem bırakmak caiz olmadığı halde, Peygamber (s.a.s)
efendimizden tevatür veyahut tevatüre yakın bir yolla velâyetin şart olduğu yolunda bir şey
nakledilmediğine göre, ya velâyet şart değil, veyahut eğer şart ise, velileri ayırt etmek ve
onları sınıflandırıp sıraya koymak şart değildir. Bunun içindir ki, “Yakın veli bulunduğu
zaman uzak velinin akdi fasittir” diyenlerin görüşü zayıftır.
Sonuç olarak özetlemek gerekirse İbn Rüşde göre Allah’ın dini kolaylık dinidir. Şayet
velayet evliliğin sıhhati için şart olsaydı Peygamber Efendimizin bunları söylemesi ve
açıklaması gerekirdi. Nitekim bunu belirten ayetler ve hadisler vardır, diyerek bu konuda
yapılan yorumları yerinde bulmamış ve onları eleştirmiştir. O, nassla belirtilmeyen meskût
geçilen konularda hüküm verilmesinden ziyade asılolan ibâhadır, ilkesiyle hareket etmekte ve
insanlar için kolay olanı istemektedir.
Nikâh sözleşmesinde velinin yeri ile ilgili olarak Ebû Hanîfe, hür iradeyi esas almış,
nasları ona göre yorumlamıştır. Malikî, Şafiî ve Hanbelî mezhepleri ise nasları geleneğe göre
31
yorumlamışlardır. Zahirî mezhebi de hadislere öncelik veren bir yaklaşım sergilemiştir.
2.4.2. VELİNİN NİTELİKLERİ Alimler, üç vasıfın; İslâm, buluğ ve erkeklik vasıflarının velayette şart olduğunu, gayr-
i müslim, çocuk ve kadının veli olamayacağında müttefiktirler143. Fakat köle, fasık ve sefih
olan kimselerin veli olup olmadığında ihtilâf etmişlerdir. “İmam Ebû Hanîfe, kölenin de veli
olabileceği ve reşitliğin (rüşd) velâyet için şart olmadığı görüşündedir144.” Çoğu alimler
kölenin veli olamayacağını söylemişlerdir.
İbn Rüşd, İmam Ebû Hanîfenin kölenin de veli olabileceği kanaatinde olduğunu ifade
etse de bize göre bu ifade hatalıdır. Zira Hanefilerde “Kölenin velilik hakkı yoktur, çünkü o
kendisi hakkında velilik yapamadığına göre başkası için de velilik hakkı sabit olmaz. Çocuk
ve akıl hastası da böyledir.” 145
İbn Rüşd, kölenin hem adaletinde hem de velayetinde ihtilâf edildiğininin nedenini
mevkisinin düşük olmasına bağlar.
Âlimler, fasık (adalet vasfına haiz olmayan) kimselerin veli olup olmadığında ihtilâf
etmişlerdir. Bundaki ihtilâfın sebebi «Fasık olan kimse, velâyeti altında bulunan kadına
kefâet arar mı, aramaz mı?» diye tereddüt etmeleridir.
İbn Rüşde göre, adaleti olmayan kimseye hiçbir zaman güvenilmez. Bununla beraber
kendisi, adalet vasfını veli’de şart görmez. Ona göre, velinin velâyeti altında bulunan kadına
kefâet aramasındaki vaziyet, adalet dışındaki bir vaziyettir. Oda kendine leke sürme korkusu
olup, bu da herkesin yaratılışında mevcuttur. Dine karşı saygılı olmak vasfı ise, kişinin
yaratılışında mevcut olmayıp sonradan kazanılan bir vasıftır.
Velâyeti şart gören âlimler, vasî, veli olabilir mi, olamaz mı? diye ihtilâf etmişlerdir,
İmam Mâlik "olur", İmam Şâfii "olamaz," demişlerdir.
Bu ihtilâfın sebebi, velâyet vasfında niyabet mümkün müdür, değil midir? diye ihtilâf
etmeleridir. Aynı sebepten dolayı nikâhtaki vekâlette de ihtilâf vardır. Ancak cumhur,
143 İmam ahmed’in bir rivayetine göre çocuk on yaşına ulaşınca evlenebilir, evlendirebilir, boşayabilir, boşamada
vekaleti de caizdir. b.k.z. İbn Kudame, el-Muğni, c,VII, s. 356 144Velâyette bâliğ olmanın yanı sıra rüşdün şart olmadığına dair net bir ibareye rastlayamadık. Ancak rüşdün
gerekli olduğu kanaati hâsıl olacak ifadelerin kaynaklarda geçiyor olmasından hareketle biz de rüşdün şart
olmadığı görüşünün hatalı olduğu kanaatine vardık’ Usta, Ebu Hanîfeye nisbet edilen görüşlerin tahkiki,
s.193-216 145 Şeyhi Zade, Mecmeul-Enhur, c, I, s. 404- el-Mevsılî, el-İhtiyar, c, II, s, 96.
32
vekâletin nikahta caiz olduğunu, İbn-i Sevr ise, olmadığını söylemektedir
İbn Rüşd, İmam Mâlik’in görüşünü tercih etmektedir. Çünkü vekâlet ile vesayet
arasında fark yoktur. Zira vekil ölüme kadar, vasî de ölümden sonra vekildir.
İbn Rüşdün kanaatine göre, babanın konumu, hem bilinir hem de yakınsa nikâhın fasit
olduğunda ihtilâf yoktur. Çünkü ona göre bu durumda babayı görüp ondan izin almak
mümkündür.
İbn Rüşd, bazı ifadelerinde “bildiğim kadar”, “tahminimce”, “zannederim ki” ve
“kanaatimce” diyerek re’y ve içtihada dayalı görüşler ortaya koyduğu görülmektedir.146
İbn Rüşd, eğer vakit dar olur ve hakim de kızın bir tehlikeye girmesinden endişe
ederse -babanın yeri yakın da olsa- maslahata binaen hakim tarafından evlendirilebilir, der.
Yakın velinin hazır bulunduğu halde uzak velinin akdi de caizdir dediğimiz takdirde,
şayet bir kadın her ikisine de kendisini evlendirmek için izin verir ve her biri onu bir başka
şahısla evlendirip, birinin nikâhı diğerinden önce olmuş ise ve önce olanda biliniyorsa, eğer
her iki şahıs da kadına dokunmamışlarsa ulema kadının birincisine düşeceğinde
müttefiktirler.147 Fakat eğer ikinci şahıs kadına dokunmuşsa, Îmam Şâfii148 ile İbn
Abdilhakem birincisine,149 Îmam Mâlik ile İbnü'l-Kasım ise, ikincisine düşer, demiştir. 150
Peygamber (s.a.s) efendimizin, «Hangi kadın, iki veli tarafından iki kişiyle
evlendirilirse, o birincisinindir»151 buyurduğu rivayet olunmuştur.
İbn Rüşde göre, bu hadisteki umum, ikinci şahıs kadına dokunsun dokunmasın-
kadının birinci şahsa düşmesini gerektirmektedir. İkinci şahsın kadına dokunmasını muteber
sayanlar da, bunu mekruh satışlarda satılan metaın elden gitmesine benzetmişlerdir ki bu zayıf
bir kıyastır. İbn Rüşd, burada İmam-ı Şâfii’nin görüşünü “amm” olduğu için tercih etmiştir.
Ona göre, her iki şahsın akitleri aynı anda vaki olduğu zaman ise, her iki akdin de fasit
olduğunda ihtilâf yoktur.152
146 Örnek olarak bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c,II, s. 15-18 147ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 379 148 Şafiî, el-Umm, c, X, s.53, mad,15377 149 İbn Rüşd,el-cedd, el-Mukaddimat c ,I, s.474 150Aslında maliki mezhebinde ikinci şahıs ikinci olduğunu bildiği halde ilişki yaparsa yine de nikah birincisine
düşer.b.k.z. ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 379 -İbn Rüşd,el-cedd, el-Mukaddimat, c, I, s.474 151 Tayâlisî, s. 122, no: 903, Ebû Dâvûd, Nikâh, 6/22, no: 2088. 152 ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 379
33
Hangi akdin önce vaki olduğunun bilinmemesi haline gelince: Cumhur, akdin
münfesih olduğu görüşündedir.153 Îmam Mâlik’te: “Eğer ikisinden biri kadına dokunmamışsa
münfesihtir. Yoksa kadın, dokunana düşer,” 154 demiştir. Şureyh’te “Kadın muhayyerdir.
Hangisini seçerse kocası odur,” demiştir. 155
İbn Rüşde göre, Şureyhin görüşü şâzz’dır. Bu görüş aynı zamanda Ömer b.
Abdülaziz'den de rivayet olunmuştur.
İbn Rüşd “Şazz” kelimesini değişik anlamlarda kullanmıştır.156
1) Mutlak icma mukabilinde kullanılan görüş anlamında.157
2) Sahabe icma’ına muhalif olan görüş anlamında158
3) Nas’sa mukabil olan görüş anlamında159
4) Delili olmayan görüş anlamında160
5) Cumhura muhalif olan görüş anlamında161
6) Alimler’in görüşlerine mukâbil olan görüş anlamında162
7) İttifaklı olan görüşe muhalif olan görüş anlamında163
8) Kendi mezhebine muhalif olan görüş anlamında164
2.5. EVLENMEDE DENKLİK
Alimler, Peygamber (s.a.s) efendimizin, “Kadın ile dindarlığı, güzelliği, zenginliği ve
153 Şafiî, el-Umm, c, X, s.53, mad,15384- Serahsî, el-Mebsut, c, V, s. 9 154 İbn Rüşd,el-cedd, el-Mukaddimat, c, I, s.473 155 Dördüncü bir görüş daha vardır. O da ikisi arasında kur’a yapılır. Kime düşerse Diğeri onu boşar. Ve
kendisine kura ile düşen kişi de yeni bir nikah ile onu alır. bkz Alaaddin el-Mervedi, el-İnsaf - Darul Kutub
el-İlmiye yy, Beyrut Lübnan, c,VIII,s,87 156 Geniş bilgi için b.k.z. eş-Şimrâni Salih b.Ali b. Ahmed, el-Akvâl eş-Şazze Fi Bidayetil Müctehid, Darul
Minhac yy, Riyad, 1428, bsk, I, s, 40-50 ( yayınlanmış doktora tezi), Ummul Kura Üniversitesi Suudi
Arabistan 157 Örnek olarak bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c,I, s. 391 158 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c,II, s. 497 159 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, II, s. 131 160 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, I, s. 535 161 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, II, s. 65 162 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, II, s. 19 163 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, I, s. 210 164 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, I, s. 29
34
soy üstünlüğü için evlenilir. Dindar olanı kaçırma ki, elin bol olsun”165 hadisinin anlamında
ihtilâf etmişlerdir. Kimisi bu hadisten, Peygamber (s.a.s) efendimiz, «Dindar olanı kaçırma»
buyurduğu için, «Kadında dindarlıktan başka bir vasıf aranmamalıdır» mânâsını anlamış,
kimisi de güzellikten başka, hadisteki diğer vasıfları da, yani soy üstünlüğü ile zenginliği de
aynı mânâda görmüştür. Zira güzelliğin kefâetten olmadığı hakkında icma’ vardır. Nikâhın
bedensel kusurlardan dolayı bozulabileceğini söyleyenler, sağlığı da kefâetten saymışlardır.
İbn Rüşde göre, sağlığı denklikten kabul edenlere göre, bir açıdan güzellikte kefâetten
sayılabilir.
İbn Rüşd,“Ebû Hanîfe zenginliğin (mal) kefaetteki esaslardan olduğunu benimsemez,”
der.166
İmam Mâlik ile İmam Şâfii', reşid olan dul kadının, emsalinin mehrinden az bir mehre
razı olduğu zaman hiçbir velinin bu hususta söz hakkına sahip olmadığını söylemişlerdir.
İmam Ebû Hanîfe ise, mehr-i misil kefâettendir, demiştir.
İbn Rüşde göre, velâyeti şart koşmayanlardan çok, şart koşanlar mehrin kefaetten
olduğunu demeliydiler. Fakat durum tam tersine olmuştur. Çünkü mehir de nikâhın bir
tamamlayıcısıdır. Nikâhın sıhhati ise velinin iznine bağlıdır.
İbn Rüşde göre, kadının mücbir ( kadına danışmak zorunda olmayan) velileri, denk
olmayan biriyle onu evlendirdikleri zaman, kadın kabul etmek zorunda değildir. 167 Mücbir
veli de -yukarıda geçtiği üzere- baliğ olmayan bakire kızın babasıdır.168
2.6 . MEHİR Mehrin tanımı:
Erkeğin evlenirken kadına verdiği veya vermeyi taahhüt ettiği ve aralarındaki sadakati
ve akdin önemini simgeleyen mal veya paraya mehir denir.169
165 Buharı, Nikâh, 67/15, no: 5090; Müslim, Radâ, 17/15, no: 1466 166 “Mal da kefaettendir. Erkek kadının mehir ve nafakasını karşılayacak güçte olmalıdır. Malın kefaetten
sayılmamasına dair ifade, Ebû Yûsuf’un görüşünü yansıtmaktadır. Usta, Ebu Hanîfeye nisbet edilen
görüşlerin tahkiki, s.193-211 167 Elimizde mevcut olan bütün nüshalarda “kabul etmek zorunda değildir” ibaresi geçmektedir. Doğru olan
kabul etmek zorundadır. b.k.z. el-Abbadi, Şerh Bidâyetü’l-Müctehid c, III, s, 1262 168 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c.II, s.19 169 Yaman, İslam Aile Hukuku, s.56 -Haçkalı, Muhtasar, s.219
35
İbn Rüşde göre, bütün alimler mehrin akdin sıhhat şartlarından biri olduğu ve
tarafların evlenme akdinin mehirsiz olarak yapılması üzerinde anlaşmalarının caiz olmadığı
hususunda müttefiktirler.170 Zira Cenâb-ı Hak, "Kadınlara mehirlerini cömertçe verin" 171 ve
"Onlarla, velilerinin izniyle evlenin ve örfe uygun bir şekilde mehirlerini verin" 172
buyurmuştur. 173
İbni Rüşd, bana öyle geliyor ki ihtiyatlı olan emri icab üzerine hamletmektir. Zira
şeriatta yer alan emirlerin ahvâline bakıldığı zaman kesinlik bildirdikleri anlaşılacaktır
İbn Rüşde göre Mehrin en çoğu için belli bir sınır yoktur.
İmam Şâfii, İmam Ahmed, İshak, Ebû Sevr ve Tabii’nden Medine fukahası, «Mehrin
en azı için de belli bir sınır yoktur. Herhangi bir şeye fiyat veya kıymet olması caiz olan bir
şeyin, mehir olmasıda caizdir.» 174 İmam Mâlik, Îmam Ebû Hanîfe ve İbn şübrüme de
«Mehrin en azı için sınır vardır. » demişlerdir.
İbn Rüşde göre burada ki ihtilâfın iki sebebi vardır.
Mehir de -satışlarda olduğu gibi- ister az, ister çok olsun tarafların anlaşmasına bağlı
olan bedellerden bir bedel midir, yoksa vakti muayyen olan sınırlı bir ibadet midir? ikisinden
hangisine benzemektedir.
İbn Rüşde göre Mehir, kendisi vasıtasıyla kadının bütün menfaatlerini devamlı olarak
helal yoldan temlik etme (sahip olma) yönünden bedele benzemektedir. Mehrin düşürülmesi
üzerinde iki tarafın uzlaşmasının caiz olmadığı yönünden de ibadete benzemektedir.
170 ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 428- İbn Hazm, el-Muhalla., c, IX, s, 466, mes, 1829 171 Nisa, 4/4. 172 Nisa, 4/25. 173 İbn Rüşd’ün zikrettiği görüş Maliki ve Zahiri mezhebinin görüşüdür. Maliki ve Zahirilere göre Nikâh
kıyılırken mehri belirtmek her ne kadar şart değilse de tarafların evlenme akdinin mehirsiz olarak yapılması
üzerinde anlaşarak şart koşmaları halinde nikah akdi fasittir. Diğer mezheblere göre Mehir, nikâhın sahih
olmasının şartlarından değildir. Yani mehir olmadan, mehri şart koşmadan da nikâh akdi yapılabilir. Nikâh
kıyılırken mehri belirtmek de şart değildir. Bunun için mehirsiz evlilik sahihtir. Mehrin nikâh akdinde
belirlenmesi sünnettir. Nikâhın şartlarından değildir. Reşide kadın velisine: "Beni mehirsiz evlendir." der,
velisi de mehirsiz veya bir şey söylemeden onu evlendirirse, böyle bir tefviz sahihtir. en- Nevevi, Minhac et-
Talibin, (I- IV) İslami Kitaplar yy, Midyat, tsz, c, III, s, 220- Şafiî, el-Umm, c, X, s.196, mad,16028- Şeyhi
Zade, Mecmeul-Enhur, c,I, s.412- Serahsî, el-Mebsut, c, V, s. 62- el-Abbadi, Şerh Bidâyetü’l-Müctehid, c,III,
s, 1270- ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 428- İbn Hazm, el-Muhalla., c, IX, s, 466, mes, 1829 174 Şafiî, el-Umm, c, X, s.202, mad,16054- en-Nevevi, Minhac, c,III, s,220- Muvaffakaddin Abdullah b. Ahmed
b. Kudâme el-Makdisi, el- Muknâ, Darul Kutub el-İlmiyye yy, Beyrut, tsz, s, 218.
36
İbn Rüşde göre Mehrin azını sınırlayan kıyas, mehrin azını sınırlamayan hadis ile
çelişmektedir. Kıyas şudur: « Mehir ibadettir. Her ibadet sınırlıdır. Şu halde mehir de
sınırlıdır.175 Hadis ise, « Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in Sahabiye, «Git, araştır ve demir bir
yüzük olsun, bul, getir, tak»176 hadisidir.
İbn Rüşde göre, daha önce de geçtiği üzere bir konuda sabit bir hadis söz konusu
olursa kıyas hadise tercih edilemez. Burada delil olarak gösterilen hadis de onun, sabit hadis
kıstasına uygun olduğu için hadisi kıyasa tercih eden İmam Şâfii, İmam Ahmed, İshak, Ebû
Sevr ve Tabii’nden Medine fukahasının görüşünü benimseyerek şöyle demiştir. Hadis,
mehrin en azı için belli bir had bulunmadığını göstermektedir. Eğer belli bir haddi olsaydı,
Peygamber (s.a.s) Efendimiz sahabiye, «Şu kadar getir» diyecekti. Çünkü gerekli olan bir
hükmün beyanını -ihtiyaç anında- yapmamak caiz değildir.» görüyorsun ki bu açık bir ispattır.
İbn Rüşde göre, mehir olarak verilmesi gereken şey en azından mehir ismini
verebileceğimiz olan herhangi bir şey olsa yeterlidir. Ona göre mülk edilebilen ve herhangi bir
satın almada bedel olabilen bir şey, mehir olabilir.
İbn Rüşd, mehirin en azına sınırlama getirenlere sert eleştiriler yapmış ve uzun bir
değerlendirmede bulunarak şöyle demiştir: Karşı tarafın dayandığı kıyasın mukaddimeleri de
kabul edilir değildir. Çünkü mukaddimelerden biri «mehir ibadettir», biri de «her ibadet
sınırlıdır» bu her iki mukaddimede de karşı taraf için itiraz ve tartışma vardır. Çünkü şer’iatta,
sınırlı olmayan birçok ibadetler bulunur. mehir her ne kadar bir yönü ile ibadete benziyorsa
da, diğer yönüyle de satış bedeline benzemektedir.
İbn Rüşde göre, kıyas yapanlar hadisin, hadiste bahsi geçen sahabiye has olması
ihtimaline binaen kıyası hadisin mefhumuna tercih etmişlerdir. Zira Peygamber (s.a.s)
efendimiz sahabiye, «Kur'an'dan ezberindeki sûrelere karşılık onu seninle nikâhladım. »
buyurmuştur. Bu ise usûle aykırıdır. Halbuki bu, hadisin bazı rivâyetlerinde «Peygamber
(s.a.s) efendimiz sahabiye 'Kalk, bildiğin sûreleri ona öğret' dedi ve sahabi de kadına
öğretti»177 şeklindedir. Buna göre bu uygulama, ücret karşılığında nikâh kabilinden olur.
İbn Rüşde göre, mehrin miktarını kıyas etmek için bir asıl arayanlar -her ne kadar
birbirinden uzaksa da- hırsızın elinin kesilmesi nisabından daha yakın bir benzer şey
bulamamışlardır.
175 Kıyas türleri için bkz. Haçkalı, İslam Hukuk Tarihinde Gayeci İçtihad Metodunun Gelişimi. Etüt yy, İst, 2004,
s. 47-61 176 Buhârî, Nikâh, 67/40, no: 5135; Müslim, Nikâh, 16/13, no: 1425 177 Ebû Dâvûd, 6/31, no: 2112
37
Burada kullandıkları kıyas şudur. Hırsızın eli ne kadarlık bir mal karşılığında istibaha
ediliyorsa, kadının izdivacı da o kadar mal karşılığında istibaha edilmelidir.
İbn Rüşde göre, bu kıyas zayıftır. Çünkü istibaha kelimesinin müşterek bir isim
olması bakımından başka, aralarında bir münasebet bulunmamaktadır. Zira elin istibahası
kesilmesidir, kadının istibahası ise onunla izdivaç etmektir. Kesmek başka bir şey, izdivaç
başka bir şeydir. Kesmek, elem ve acı vericidir. Bedenden bir şey eksiltmektir. İzdivaçta ise,
lezzet ve muhabbet vardır.
İbn Rüşde göre, Kıyasü'ş-Şebehin (benzerlik kıyası) yapısı ve özelliği bakımından
zayıf bir kıyas olmakla beraber, birbirine benzeyen asıl ve ferin yalnız lafız bakımından değil,
mânâ bakımından da aynı şey olmaları ve aynı zamanda aslın(makisün aleyh'in) hükmünün
ferin( makisin) ona benzediği vasıftan dolayı olması gerekmektedir. Bu kıyasta ise, bunların
hiçbiri yoktur. Üstelik bu öyle bir şebeh kıyası ki istibaha lafzında bile, bu iki şeyin birbirine
benzediğine dair bir işaret de yoktur. Kıyasın bu çeşidi ise -muhakkiklerce- merduttur.178
Kıyasü’ş şebehin zayıf oluşu söylenmeyenin söylenene benzetilmesi, zanni bir illete
dayanılarak yapılmasından dolayıdır. İbn Rüşde göre Kıyasu’ş şebeh olarak adlandırılan bu
tür aslında kıyas değildir.179
İbn Rüşde göre şebeh kıyasını yapanlar, hadise karşı mehrin belli bir sınırı olduğunu
ispat için kullanmamışlardır. Bilakis sınırlı mehrin miktarını tayin etmek için kullanmışlardır.
Çünkü şebeh kıyası son derece zayıf bir kıyastır. Hadisin mefhumuna karşı kullandıkları kıyas
ise bundan kuvvetlidir.
İbn Rüşde göre, mehirin en azı için belli bir sınır olmadığına dair Tirmizî'nin naklettiği
ve sahihtir hasendir dediği şu hadis delildir: «Bir kadın bir çift ayakkabı karşılığında evlendi.
Rasûlullah ona, 'Nefsin ve malın için, bir çift ayakkabıya mı razı oldun?' dedi. Kadın, 'Evet'
cevabını verdi. Rasûlullah, bu evliliği caiz gördü» 180
Mehrin belli bir miktardan az olmasının caiz olmadığını söyleyenler, bu miktarda
ihtilâf etmişlerdir. İmam Mâlik «Bir dinarın dörtte biri veyahutta üç dirhemdir» demiştir. 181Çünkü ona göre hırsızın eli, Ancak bir dinarın dörtte biri veyahut üç dirhem değerinde
çaldığı zaman kesilir. Eğer çaldığı, bundan az ise kesilmez. İmam Ebû Hanîfe de «On
178 Şebeh kıyası için bkz. Haçkalı, Gayeci İçtihad Metodu, s. 57-59 179 bkz. İbn Rüşd, ez-Zarûri, s. 128-129 180 Tirmizî, Nikâh, 9/22, no: 1113 181 ed-Derdiri, eş-Şerh es-Sağir, c, II s, 428
38
dirhemdir» demiştir.182 Çünkü ona göre el kesme nisabı on dirhemdir. İbni şübrüme de «Beş
dirhemdir» demiştir. Çünkü bunlara göre de bu nisap beş dirhemdir. Kimisi de «Kırk
dirhemdir» demiştir.183
Hanefîler ayrıca, Câbir'den rivâyet ettikleri, «Peygamber (s.a.s) efendimiz,«Hiçbir
mehir, on dirhemden az olamaz» 184 hadisiyle de ihticac etmişlerdir.
İbn Rüşd, hadisle amel etmek için sahih olması gerektiğine dikkat çekerek şöyle
demiştir: Hanefilerin delil getirdikleri hadis sabit olsaydı bunca ihtilâfa hiç mahal kalmazdı.
Çünkü eğer bu hadis sabit olsa Sehl b. Sa'd'ın hadisinde, geçen hükmün sahabiye has olması
kesinlik kazanmış olur. Ne var ki bu hadis -hadisçilerce- zayıftır. Zira derler ki: Bu hadisi,
Mübeşşir b. Ubeyd, Haccâc b. Ertaa'dan, Haccâc da Atâ'dan, Atâ da Câbir'den rivâyet etmiştir.
Mübeşşir ile Haccac'ın ikisi de zayıf oldukları gibi,185 Atâ, Câbir'e yetişmemiştir. Bunun
içindir ki, «Bu hadis, Sehl b. Sa'd'ın hadisiyle çatışmaktadır» denilmesi mümkün değildir.
İmam Mâlik’in “mehir olarak kadına bir hizmet görme” hususunda, üç görüşünden en
meşhuru mekruh olduğuna dair kavlidir. Bunun içindir ki İmam Mâlik, kadınla gerdeğe
girmeden, bu nikâhın feshedilebileceğini benimsemiştir. İmam Mâlik'in tâbilerinden Asbâg ile
Sahnûn da caiz olduğunu söylemişlerdir ki İmam Şafii de buna katılır. İbnü'l-Kasım ise, «Caiz
değildir» demiştir. İmam Ebû Hanife de «Hür olan kimseler için caiz değil, fakat köleye
caizdir» demiştir.
İbn Rüşde göre «bizden önceki ümmetlerin şeriat ahkâmı -bizim hakkımızda cari
olduğunu bildiren bir delil bulunmadıkça- bizim hakkımızda da cari değildir» diyenler, kadına
bir hizmet görmeyi mehir olarak caiz görmemişlerdir. Bizim hakkımızda cari olmadığını
bildiren bir delil bulunmadıkça bizden önceki ümmetlerin şeriat ahkâmı bizim hakkımızda
geçerlidir diyenler, "Şuayb, Musa'ya 'Bana sekiz yıl çalışmana karşılık bu iki kızımdan birini
sana nikahlamak istiyorum' dedi" 186 âyet-i kerimesiyle ihticac etmişlerdir.
182 Peygamber s.a.v. döneminde 10 dirhem gümüş para yaklaşık iki koyun parasıdır. Yaman, İslam Aile Hukuku,
s. 58- bkz. Haçkalı, Muhtasar, s, 203. 183 Beş dirhem görüşü İbn Şübrüme’ye, Kırk dirhem görüşüde en-Nehâi’ye aittir. .bk.z. el-Abbadi, Şerh
Bidâyetü’l-Müctehid, c, III, s, 1272 184Darakutnî, 3/244, no: 11 185 Haccac, tedlis yapmak ile meşhurhurdur. Darakutnî ve başkaları Mübeşşir b. Ubeyd hakkında Metruk’ul
hadis, Buhari ise, Münker’ul hadis ile tavsif etmiştir. bkz. el-Abbadi, Şerh Bidâyetü’l-Müctehid, c, III, s.
1274- Ahmed ebu’l Mecd, Tahric Ehâdis’ul Bidaye, Darul Akide yy, Kahire, 2004, c, II, s. 25 186
39
İbn Rüşd, daha önceki ümmetlerin şeriat ahkâmı -şer'u men kablena – asli bir delil
olmadığını ez-Zaruri adlı kitabında ifade etmiş ve bizim hakkımızda cari olmadığını
söylemiştir. Şayet asıl olsaydı onu nakletmek hem farzı kifaye olacaktı hem de sahabe bunu
bize haber verecekti.187
İbn Rüşd, burada dört mezhep imamı dışındaki müctehidlerden biri olan İbnü'l-
Kasım'ın görüşünü savunmuştur.
İbn Rüşd mehir olarak kadına bir hizmet görmeyi, kiralama akdine kıyas etmeyi hoş
görmez. Zira kiralama, bedeli meçhul olan aldatmak satışlardan müstesnadır. Çünkü satışlarda
teamül, daima bilinen ve gözle görülen eşyanın, yine bilinen ve miktarı belli olan bedellerle
değiştirilmesidir. Kiralama ise, belli ve gözle görülen bir şeyin menfaatini, sabit olmayan ve
kendi kendine miktarı belli olmayan birtakım fiil ve hareketlere karşılık yapmaktır.
Cariyeyi azat edip bu azat etmeyi ona mehir sayma konusunda İmam Dâvûd ile İmam
Ahmed'den başka,188 bütün İslâm ülkeleri uleması bunu caiz görmemişlerdir.
Bu ihtilâfın sebebi, bu konuda varid olan hadisin, yani Peygamber (s.a.s) efendimizin
Hz. Safiyye'yi azat edip, azat etmesine karşılık onunla evlendiğine dair hadisin usulle
çelişmesidir. Kaldı ki bu, Peygamber (s.a.s) efendimizin hususiyetlerinden biri olabilir. Zira
onun nikah konusunda birçok hususiyetleri vardır.
İbn Rüşde göre, bu hadisin usula aykırılığı şu bakımdandır: Azat etme, mülkiyetin
izalesi demektir. İzale etmek ise, o şeyi mülkiyetten başka bir yönden istibaha etmeyi
gerektirmez. Çünkü cariye azat edildiği zaman, kendi kendine malik olur ve bu durumda ona,
evlenmek nasıl lazım olur? Bunun içindir ki İmam Şâfii «Eğer, kendisini bunun için azat eden
kimse ile evlenmek istemezse, ona kendi kıymetini vermesi gerekir» demiştir. Çünkü İmam
Şâfii'ye göre, cariye azat olup efendisiyle evlenmemekle efendisinin zararına yol açmıştır.
Zira efendisi, evlilik yolu ile ondan yararlanmak şartı ile onu azat etmiştir.
İbn Rüşde göre, halbuki bunların hiçbiri Peygamber (s.a.s) efendimizin fiiline aykırı
değildir. Zira eğer bu kendisinden başkasına caiz olmasaydı, bunu söyleyecekti. Kaldı ki asıl,
onun fiillerinin kendisine has olduğunu gösteren bir delil bulunmadıkça, bizim hakkımızda da
bağlayıcı olmasıdır.189
İmamı gazali, Hz. Peygamberin fiilinin, fiilin durumlarına nisbetle, umûmu olmadığı 187 İbn Rüşd, ez-Zarûri, s. 97, mad, 142. 188 Zahirilerde azat etmeyi mehir olarak caiz görmüşlerdir. b.k.z. el-Abbadi, Şerh Bidâyetü’l-Müctehid, c, III,
s.1277 189 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, II, s. 26
40
gibi, başkalarına nisbetle de umûmu olmadığını söylemektedir. Aksine Hz. Peygamberin fiili,
'ben bu fiille, sizin hakkınızdaki şer’i hükmü açıklamayı amaçlıyorum' demedikçe, kendisine
mahsustur. İmam-ı Gazali, “Kimi âlimler, kendisine has olduğuna dair delil bulunmadıkça,
Hz. Peygamber hakkında sabit olan şeyin, başkaları hakkında da sabit olacağını ileri sürmüş-
lerdir. Bu ise fasittir.” der190
Hz. Peygamber’in fiilleri, özellikle bir iş ve davranışı devamlı yapması halinde hüküm
kaynağı olarak değerlendirilmiştir.191
İbn Rüşd, eşlerden birinin ölümü ile mehrin tamamının kadına düştüğüne ben şimdilik
-İcmâ'dan başka- herhangi bir semi’ delil bilmiyorum, der.
İmam Mâlik, İmam Şâfii ve İmam Dâvûd, “iki eş yalnız olarak bir arada kaldıkları za-
man, mehrin tamamının kadına düşmesi için erkeğin ona dokunması şarttır. demişlerdir.
Onlara göre perdelerin indirilmesiyle -eğer dokunma olmazsa- ancak mehrin yarısı lâzım
gelir.” İmam Ebû Hanîfe ise, “İkisinin yalnız olarak bir arada kalmasıyla -eğer erkek ihramda,
ya da hasta veyahut Ramazan ayında oruçlu veyahut kadın adet halinde değilse- mehrin
tamamı lâzım gelir.”192 demiştir. İbn Ebî Leylâ’da mehrin tamamının bir arada kalmalarıyla
lâzım geldiğini söylerken herhangi bir şeyi şart koşmamıştır.
İhtilâfın sebebi, Ashab-ı kiram'ın bu konudaki hükümlerinin Kur'an-ı Kerim'in zahiri
ile çelişmesidir. Zira Cenâb-ı Hak âyet-i kerime'de "Nasıl alırsınız ki sîz birbirinize katıl-
mıştınız ve onlar sizden sağlam bir teminat almışlardı"193 buyurarak kendisi ile halvete
girilen kadından mehrin bir kısmını geri almanın caiz olmadığını nass'en bildirmiştir. "Eğer
kadınlara mehir biçer de el sürmeden onları boşarsanız biçtiğiniz mehrin yarısını verin" 194
âyet-i kerimesinde de, kendisine el sürülmeden boşanan kadına biçilen mehrin yarısı düştüğü
keza nass'en bildirilmiştir.
İbni Rüşd, bu konuda İmam Mâlik, İmam Şâfii ve İmam Dâvûd'un görüşlerine
tereddüt etmeden katılmış ve şöyle demiştir. İşte görüyorsun ki hem el sürülen, hem de el
sürülmeyen kadın hakkında nass vardır. Bu iki durum arasında bir başka durum daha
bulunmadığına göre, açıkça anlaşılmaktadır ki mehrin tamamı ancak el sürme ile lazım gelir. 190el- Gazali, el-Mustasfa, c, II, s. 107-108 191 Karaman, Hayrettin, İslam Hukuku Tarihi, İz yy, İstanbul, 2007. s. 65 192 İmamı Şafii’nin kadim olan görüşüne göre halvet ile mehrin tamamı lâzım gelir. en-Nevevi, el-Mecmu c,
XVI, s.346 193 Nisa, 4/21 194Bakara, 2/237
41
İbn Rüşd'ün bu konu da esas aldığı ilke Kur’an’ın zâhirine uymak Ashab-ı kiram'ın
hükümlerine uymaktan daha evlâdır ilkesidir.
İbn Rüşde göre, burada el sürmeden maksat -zahir şudur ki- cinsi yaklaşımdır.
Bununla beraber lügavî mânâsı olan bayağı dokunma mânâsında da kullanılmış olabilir.
Herhalde Ashab-ı kiram da âyeti luğavi mânâya yorumlamışlar ki Bu hususta Ashab-ı
kiram'dan varid olan hükümde Ashab’ın hiçbirinden, «Kapıyı kapatan ya da perdeyi indiren
kimseye mehrin tamamı lazım gelir» sözünden başka bir şey rivâyet olunmamıştır.195
İbn Rüşde göre, müşterek bir kelimeden her iki mananın anlaşılma dereceleri eşitse
mecâz anlamda kullanmak daha evladır. Bir kelimeden her iki mananın anlaşılması ise
zayıf bir te’vildir. Buna benzer bir konuda da şunları söyler. Fukaha arasında kadına elin
değmesi veya dokunması ile abdestin bozulup bozulmadığı konusunda vardır. Bu ihtilaf
“Kadınlara dokunursanız 196” Ayeti kerimesindeki “lems” kelimesinin müşterek olmasından
kaynaklanmıştır. Bu kelime Arap dilinde hem elle dokunmak manasında hem de cinsî
münasebet manasında kullanılmaktadır. Kadına elin değmesiyle abdestin bozulduğunu
söyleyenler, bir kelimeden hakikat ve mecaz manalarından hangisinin murad olunduğuna dair
bir delil bulunmazsa o kelimenin hakikat anlamına hamledilmesinin daha dogru olacağını
ifade ederek lems kelimesini hakikat yani elle dokunmak manasında kullanmışlardır.
İbn Rüşd ise aksi bir kanaatte olduğunu ifade ederek şöyle demiştir. Benim kanaatime
göre, lems kelimesinden her iki mananın anlaşılma dereceleri eşit veyahut eşite yakın ise de
cinsî yaklaşma mânâsı onun mecazî mânâsı olmasına rağmen- bence bu kelime, bu mânâda
daha zahirdir.
İbn Rüşd bu görüşünü, lems kelimesiyle eş anlamlı gördügü “mübaşeret” ve“mess”
kelimelerinin geçtigi diğer ayetleri delil göstererek desteklemiştir. Allah Teala’nın bu
kelimelerle cinsî yaklasmayı kastettiğini dolayısıyla burada da bu anlamın esas alınması
gerektiğini ifade etmiştir.197
195 Lafız, hem şer'î anlamı hem de lüğavi anlamı arasında dönüp durursa; isim bu durumda mücmel olur. Hz.
Peygamber, Araplara, kendi Şer'inin örfü ile hitap ettiği gibi, onlara kendi dillerinin örfüyle de hitap etmiştir.
Ancak şâri', her ne kadar zaman zaman lüğavî vaz'a göre konuşmaktaysa da, isimleri çoğunlukla, şer’i
hükümleri açıklamak için, Şer'in örfüne göre kullanmaktadır. el-Gazali, el-Mustasfa, c, I, s. 691
196 Mâide 5/6 197İbni Rüşd, bazı alimler -İmamı Şafii- "Kadınlara temas ettiğinizde" 197 ayetinde, lems lafzını hem cinsel ilişki
hem de elle dokunma anlamına hamletmişlersede müşterek olan isimde, umûm mümkün değildir. Çünkü-
müşterek isim umûm için konulmamıştır. İbni Rüşde göre bu hususta şöyle bir genel kâide mevcuttur: “Bir
42
İbn Rüşd, görüldüğü üzere ayeti ayetle tefsir etmektedir. Ayetler arasında ilişki
kurarak hüküm vermektedir.198
İbni Rüşd, Arap gramerine ve nahvine hem yukarıdaki görüşlerinde olduğu gibi
yenilikler hem de özgün görüşler getirmiştir.
Îmam Mâlik, Baba, dokunulmadan boşanılan bakire kızına düşen mehrin yarısını
bağışlayabilir. İmam Ebû Hanîfe ile İmam Şâfii bağışlayamaz demişlerdir. Bir cemaat de şâzz
bir görüşte bulunup, bütün veliler kadına düşen mehrin yarısını bağışlayabilirler, demiştir.199
İbn Rüşde göre, ihtilafın sebebi "Eğer onlara mehir biçer de el sürmeden onları
boşarsanız -kendileri veya nikâh akdi elinde olan erkeğin bağışlaması hali müstesna-
biçtiğinizin yarısını verin"200 âyet-i kerimesinin muhtemel iki mânâya gelmektedir. Çünkü
âyeti kerimede geçen bağışlama ile tercüme edilen “ya’fu” kelimesi arap kelamında bazen
düşürmek bazende hibe etmek anlamlarında kullanılmıştır.
İbn Rüşde göre, akla öyle geliyor ki bu her iki mânâ ihtimali de kuvvet bakımından
eşittirler. O, bunlardan birine hamlinin ancak bir karine ile olacağını belirtmiştir.
Ayrıca âyette geçen “biyedihi” kelimesindeki zamirden de maksat kadının kocası
olabildiği gibi, kadının velisi de olabilir. Maksat kadının kocasıdır' diyenler,201 “ya’fu”
kelimesi hibe etmek mânâsındadır, demişlerdir.
İbn Rüşde göre, bunlar şeriatta bilinen bir hükmü ifade etmekten başka bir şey
eklememişlerdir. Zira herhangi bir kimsenin bir hakkını başkasına hibe edebilmesinin caiz
olması, şeriatta zaruri olarak bilinen bir hükümdür.
kelimenin hakîkî veya mecâzî manalarından hangisinin kastedildiğine dair bir delil bulunmadıkça hakîkî
mânâ esas alınır. İbni Rüşd, Arap kelamı araştırıldığı zaman bunun tersi görülecektir. Araplar
konuşmalarında, ayn lafzını kullandıkları zaman vaz edildiği bütün manaların anlaşılmasını muhatabtan
istememektedirler. Özellikle zıt anlamları taşıyan isimlerde bu durum daha belirginleşmektedir. Şe’ri örfte
lafzın vaz edildiği bütün manaların anlaşıldığını iddia eden bir kimse varsa bu iddiasını ispatlaması gerekir.
İbn Rüşd. ez-Zarûri, s. 111, mad, 177 b.k.z İbn Rüşd, Bidâyetü’l-müctehid, c, I, s. 53. Karaca, İbni Rüşdün
tercihleri ve farklı görüşleri, s.71 198 Karaca İbni Rüşdün tercihleri ve farklı görüşleri, s.71 199 İbn Rüşd, şazz olan görüşün kime ait olduğunu söylememiştir. Şaz görüş İbni Abbas’ın mevlâsı İkrimeye
nisbet edilmektedir. İkrime, “Kadın razı olmasa bile babası, amcası ve kardeşi mehrin yarısını
bağışlayabilirler”hadisini rivayet etmiştir. es-San’âni, Musannef, c, VI, s.283 200Bakara,2/237 201 Hanefiler, İmam Şafii’nin cedid görüşü, Hanbeliler ve zahirilere göre kocadır. Bu mezheblerin delilleri için
b.kz. Serahsî, el-Mebsut, c, VI, s.63- en-Nevevi, el-Mecmu c, XVI, s.368
43
Maksat kadının velisidir diyenler,202 “ya’fu” kelimesi düşürmek anlamındadır,
demişlerdir.
İbn Rüşde göre, bunlar da kadına ait bir hakkın velisi tarafından düşürelebileceğini
söyledikleri için, şeriata hem bir ekleme, hem de âyetin veli’ye delaletinde daha zahir
olduğunu delil getirerek ispat etmeleri gerikir ki, bu da zor bir şeydir.203
İbn Rüşd, “eşit iki anlama delalet eden kelimenin hangi anlamda kullanıldğıı delil ile
sabit olur” ilkesine dayanarak İmam Ebû Hanîfe ile İmam Şâfii'nin görüşünü benimsemiştir.
Cumhur, küçük kadın ile hacr altındaki kadın, zimmetine taalluk eden mehrin yarısını
kocasına bağışlayamayacakları görüşündedir. Bir cemaat de âyette geçen «kendileri»
kelimesinin umumuna bakarak şâzz bir görüşte bulunup, «kadın henüz küçük veyahut hacir
altında da olsa, kendisine düşen bu mehrin yarısını bağışlayabilir» demişlerdir.204
Mehirsiz olarak nikâhı kıyılan bir kadın, şayet kendisine mehir ayırılmasını isterse bir
cemaat, « Kocası ona, mehr-i misil, biçmek zorundadır. Bunun dışında koca için seçenek
yoktur, demiştir. Bu cemaatten bazısı, «Eğer bu kadın, ona mehir biçildikten sonra boşanırsa,
202 Maliki’ler ve İmam Şafii’nin kadim görüşüne göre velidir. b.kz. Serahsî, el-Mebsut, c, VI, s.63
203 Mücmellik (İcmâl), bazen tekil bir lafızda, bazen mürekkep bir lafızda, bazen de sözün diziminde, çekiminde,
atıf harflerinde, durak ve başlangıç yerlerinde olur.
a) Müfred lafızdaki mücmellik, lafız birkaç değişik anlam için uygun olabilir. Mesela 'ayn' kelimesi, güneş, altın,
göz ve terazi gibi anlamlara gelmektedir. Yine lafız, iki zıt anlam için kullanılabilir. Örneğin; 'kur" lafzı, hem
hayız, hem de temizlik anlamında kullanılmaktadır.
b) Mürekkep lafızda müştereklik sebebiyle mücmellik: Allah Teâlânın "Nikâh düğümünü elinde tutan
affedebilir." sözü böyledir. Bu lafız, hem koca hem de veli anlamına gelen bir lafızdır.
c) Çekim (tasrîf) yönünden mücmellik: Hem fail (seçen) hem mef’ul (seçilen) için “muhtar” sözcüğünün
kullanılması da böyledir.
d) Sözün dizimi ve uyumu (nesk) yönünden olan mücmellik: "Hakimin bildiği her şey, aynen bildiği gibidir'
sözü böyledir. Buradaki 'fe hüve kema alimehu (aynen bildiği gibidir)' sözü, her şey' sözüne raci olabileceği
gibi, 'hakîm'e de raci olabilir ve 'Hakîm taşı bilmektedir. Öyleyse hakîm taş gibidir' anlamı da çıkabilir. el-
Gazali, el-Mustasfa, c, I ,s. 693- bkz.İbn Rüşd, ez-Zarûri. s.104, mad, 158
204 İbn’i Rüşd şazz görüşün kime ait olduğunu belirtmemiş, eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze adlı eserinde bu şazz
görüşün kime ait olduğunu araştırmış fakat tesbit edememiştir. eş-Şimrâni. küçük kadın ile hacr altındaki
kadının zimmetine taalluk eden mehrin yarısını kocasına bağışlayamayacakları konusunda ittifakın
bulunduğunu ve bunu kaynak vererek delilleriyle beraber ziketmiştir. b.k.z. eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze,
s.493-499
44
biçilen mehrin yarısı düşer», kimisi de « Ona bir şey düşmez. Çünkü onun nikâhı mehirsiz
olarak kıyılmıştır » demiştir ki İmam Ebû Hanîfe bunu benimser.205
İbn Rüşd, bu konuda İmam Ebû Hanîfe'nin görüşünü eleştirerek şöyle bir
değerlendirme yapar. Kocası ona el sürmeden boşanan kadına, eğer nikâhı kıyılırken ona
mehir biçilmişse mehrinin yarısından başka bir de müt'a düşer.» diyenler, burada da «Kadına,
hem emsali olan kadınlara biçilen mehrin yarısı, hem müt'a düşer» demeleri lâzımdır. Zira
âyet-i kerimede «Nikâhı mehirsiz olarak kıyılan kadına mehir düşmez» diye bir işaret yoktur.
Ancak ayette «Bu kadına mehir biçmeden onu boşarsanız size sorumluluk yoktur»
denilmektedir. Bu kadın, kendisine mehir biçilmesini istediği zaman ona mehir biçmek
gerektiğine göre, mehri biçilen kadın boşandığı zaman ona, nasıl biçilen mehrin yarısı
düşüyorsa, buna da emsaline biçilen mehrin yarısının düşmesi gerekir.
İbn Rüşd, mehirsiz olarak nikâhı kıyılan ve kocası ona el sürmeden ve kendisi de
mehir isteğinde bulunmadan boşanan kadına bir şey düşmediğine ise -bildiğime göre- ihtilâf
yoktur, der.
İmam Mâlik, « karısına el sürmeden ve ona mehir biçmeden ölen kimseye mehir lâzım
gelmez. Ancak kadına mut'a ile kocasından miras düşer» demiştir. İmam Ebû Hanîfe de
«Kadına emsalinin mehri ile miras düşer» demiştir ki, İmam Ahmed ile İmam Dâvûd da buna
katılır. İmam Şâfii'den ise, her iki kavil de rivâyet olunmuştur. Ancak onun tabileri, İmam
Mâlik'in görüşüne uyan görüşünü daha kuvvetli bulmuşlardır.
Bu ihtilâfın sebebi, kıyasın hadis ile çelişmesidir. Ebû Dâvûd, Nesâî ve Tirmizî'nin -
sahihtir diyerek- rivâyetlerine göre bu mes'ele Abdullah b. Mes'ud (r.a.)'a sorulmuş, o da «Ben
kendi görüşümü söyleyeceğim. Eğer doğru ise Allah'tandır, yanlış ise bendendir. Kanaatimce
bu kadına, yakın olan kadınların mehri ne ise, o düşer. Ona ne eksik ne de fazla bir şey
verilmez. Ayrıca ona hem iddet lâzım gelir, hem de miras düşer» demiştir. Bunun üzerine
Ma'kil b. Yesâr el-Eşcâî (r.a.) kalkıp, «Allah için şahidlik ederim ki Peygamber (s.a.s)
Efendimiz de Vaşık kızı Bervâ hakkında böyle hükmetti» demiştir. 206
İbn Rüşd, bu hadis ile çelişen kıyas da şudur: «Mehir, bedeldir. Bedele karşılık olan
205Mehir biçilmeden nikâhlanan kadına mehr-i misil vermek gerekir. Nikâh kıyılırken kadına mehir biçilmez de
daha sonra karı koca bir şeyde anlaşırlar, zifafa girer veya zifafa girmeden ölürse anlaştıkları şeyi kadın alır.
Zifafa girmeden kadını boşarsa kadına müt‘a vermek gerekir.” Hiçbirşey gerekmez demek doğru olmaz,
kadına müt‘a gerekir. Usta, Ebu Hanîfeye nisbet edilen görüşlerin tahkiki, s.193-211 206 Ebû Dâvûd, Nikâh, 6/32, no: 2116; Ncsâî, 6/121; Tirmizı, Nikâh, 9/44, no: 1145
45
şey, kabz edilmediği zaman, bedeli vermek vâcip olmaz. Buradaki kıyas, bey’ üzerine yapılan
bir kıyastır. Nasıl ki satın alınan bir malı teslim almadan o malın bedelini ödemek
mecburiyeti yoksa, kadından da yararlanılmadığı zaman mehrini ödemenin gerekmemesi
lâzım gelir».Müzeni’de İmam Şâfii'den, «Eğer bu meselede Vaşık kızı Bervâ'nın hadisi sabit
ise, sabit hadis dururken kıyasa yol yoktur diye söylediğini rivâyet etmiştir.
İbn Rüşd, Allah bilir, müzeni’nin söylediği doğru olandır, der. Yani İbn Rüşde göre
şayet, hadis sabit ise bu hadisi kıyasa tercih etmek gerekir.
Cumhûr, mehir ayıplı veya başkasının malı çıkarsa nikâh sahihtir demişlerdir. Bu
konuda İmam Şafii' ve Mâlikî ulemasının değişik görüşleri vardır. Bir kere «Mehrin kıymeti»,
bir kere «Mehr-i misil lâzım gelir» demişlerdir. Ebu'l-Hasan el-Lahmî de «Mehrin kıymeti ile
mehr-i misilden hangisi daha az ise, o lâzım gelir diyebiliriz» demiştir. Sahnûn da şâzz bir
görüşte bulunup, nikâh fasiddir» demiştir.207
İbn Rüşd, nikâh akdini satış akdine kıyas yapanlar, nikâhın fasid olduğunu
söylemişlerdir. Zira nikah ve satış her ikisi de bir bedel karşılığında yapılmaktadır. Satış’ta
bedel, ayıplı veya başkasının malı çıkarsa satış geçersiz olduğu gibi, nikahta geçersizdir.
İbn Rüşd, Sahnûn'un bu kıyasını zayıf bulmakta ve onu eleştirmektedir. Ona göre,
nikâh akdi satış akdi gibi değildir. Zira Mehir, nikâh akdinin mahiyeti dışındadır. Nikah’tan
bir rükün değildir. Ayrıca mehir olmaksızın nikah akdi caizdir. Mehrin ayıplı veya başkasının
malı çıkması ise, mehrin olmamasından daha hafif bir durumdur.
Eğer kadın ve erkek mehrin miktarı hakkında ihtilaf etse, Mesela, kadın «Benim
mehrim ikiyüz dirhemdir», erkek de «Yüz dirhemdir» derlerse, Îmam Mâlik « Eğer erkek da-
ha kadınla gerdeğe girmemişken aralarında bu ihtilâf başgösterir ve her ikisi de davalarını
ispat ederlerse, her ikisi de yemin eder ve akid münfesih olur.
İmamı Şâfii de « İkisi de yemin eder ve mihr-i misle dönülür» diyerek İmam Mâlik'in
akdin münfesih olduğu görüşüne katılmamıştır. Kimisi de «Durum ne olursa olsun, ikisi de
yemin ederler. Zira ikisi de davalıdırlar» demiştir
İbn Rüşde göre bu son görüş, kanaati nazara almayanların görüşüdür.
207 Aslında Sahnun’un söylediği şudur; mehir olarak verilen köle başkasının malı çıkarsa, ister duhul olsun ister
olmasın nikah sabittir. Erkek te kadına kölenin değerini mehir olarak verecktir. Ancak mehir olarak verilen
köle hür çıkarsa nikah fasittir. İki durum arasında fark olmasının nedeni, mehir olarak verilen hür şayet ölürse
kadın onun değerini ödettiremediği içindir. Çünkü hür olan kimse için değer biçilmemektedir. bkz. İbn Rüşd,
Kadı Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-cedd, el-Beyan ve et-Tahsil, thk, Ahmed eş-
Şerkâvi, Darul Garb el-İslami yy,Beyrut Lübnan 1984 c,IV, s. 444
46
İbn Rüşde göre, Îmam Mâlik'in tabilerinden «karı ile kocanın ikisi yemin ettikten
sonra, ne bir miktar üzerinde uyuşmaları, ne de birinin diğerinin sözüne dönüp rıza göstermesi
caiz değildir» diyenlerin görüşü son derece zayıftır. Çünkü bu görüşte bulunanlar bunu da
lian'a benzetmişlerdir ki bu zayıf bir kıyastır. Kaldı ki, liânda bile bu hükümde ihtilâf
edilmiştir. 208
Eğer kadın ve erkek mehrin teslimi konusunda ihtilaf ederlerse, Cumhura göre söz
kadının sözüdür. Îmam Mâlik ise, «Gerdeğe girmeden önce, söz kadının sözüdür. Gerdeğe
girdikten sonra ise, erkeğin sözüdür. » demiştir.
Îmam Mâlik'in tabilerinden bazısı İmamı Mâlik’in niçin böyle bir görüşte
bulunduğuna sebep olarak Medine örfünü göstermiştir. Çünkü Medine’deki adet « Erkek
kadının mehrini kendisine teslim etmeden ona yanaşmazdı. Bunun içindir ki eğer bir yerde bu
örf yoksa orada -ister gerdeğe girmezden önce, isterse sonra olsun- söz kadının sözüdür »
demiştir.
İbn Rüşde göre, ister bu örf olsun, ister olmasın, devamlı söz, kadının sözüdür demek
daha güzeldir. Çünlü kadın davalı olandır.
İBNİ RÜŞD’ÜN EVLENME ENGELLERİ İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ
2.7. EVLENME ENGELLERİ İslam hukukunda evlenmeye mâni (engel) olan kısımlar
2.7.1.DEVAMLI OLAN EVLENME ENGELLERİ 1. Nesep (soy) engeli
2. Sıhriyet engeli
3. Süt engeli olmak
208 Not. Alimler, mehr-i misil ile hükmedildiği yerlerde mislîlikte muteber olan vasıfların neler olduğu
hususunda ihtilaf etmişlerdir. Ebû Hanîfe baba tarafından akrabalığı şart görmemiş ve bütün kadın akrabaları
mehr-i misilde kadının emsali görmüştür.”İbni Rüşdün yaptığı nakil hatalıdır Zira Hanefilerde “Kadının
mehr-i misli baba tarafından akraba olan kadınlara göre takdir edilir, anası ve teyzesi ayrıca babanın
kabilesinden iseler bunlara göre de takdir edilir.” Usta, Ebu Hanîfeye nisbet edilen görüşlerin tahkiki, s.193-
211
47
2.7.2. DEVAMLI OLMAYAN EVLENME ENGELLERİ 1. Sayı engeli,
2. İki kızkardeşi bir nikâh altında bulundurma engeli
3. Kölelik engeli
4. Küfür engeli
5. İhramda bulunma engeli
6. Hastalık engeli
7. Başkasının nikâhı altında olma engeli
8. Üç talak ile boşanmış olma engeli
9. İddet engelidir. sonuncusunun sürekli bir engel olmamasında ihtilaf vardır.
2.7.3. İHTİLAFLI OLAN EVLENME ENGELLERİ 1. Zina engeli
2. Liân engeli
Ayeti kerime de "Analarınız, kızlarınız, kızkardeşleriniz, halalarınız, teyzeleriniz,
kardeş kızları, kızkardeş kızlarıyla (evlenmeniz) size haram kılındı”209
İbni Rüşd, geçen yedi sınıf hakkında bildiğime göre ihtilâf yoktur, der.
İbni Rüşde göre, nesep yönünden kendileriyle evlenilmesi haram olan kadınlar
mülkiyet (cariye) yolu ile de kendileriyle evlenilmesi haram olması hususunda icma vardır.
Hısımlıktan dolayı kişiye haram olan kadınlar üvey anneler, eşlerin anneleri, öz oğul-
ların eşleri ve üvey kızlardır. Üvey kızların anneleriyle eğer gerdeğe girilmemişse onlarla
evlenmede bir engel yoktur
Bazı alimler üvey kızın haram olması için nasıl annesiyle gerdeğe girmek şart ise,
kaynananında haram olması için kızıyla gerdeğe girmek şarttır, demiştir.
İbni Rüşd, bu görüşü, benimsemez. Ona göre bu görüş, Hz. Ali ile İbn Abbas (r.a.)'dan
-zayıf senetlerle- rivâyet olunmuştur.
İbni Rüşde göre bu ihtilâfın sebebi, yapılan farklı terkiblerden kaynaklanmaktadır Zira
209 Nisa, 4/23".
48
âyette "Kendileriyle gerdeğe girdiğiniz" kaydı, tekrarlanan "Kadınlarınız" kelimesinin her
ikisine mi, yoksa yalnız ikincisine mi sıfattır. Zira ikincisi (kızlar) her ne kadar daha yakınsa
da birincisine de sıfat olması gramere göre caizdir.
Aslında gramere göre bu caiz değildir. Zira mavsuf olarak kabul ettiğimiz kadınlarınız
kelimesi bir yerde izafe ile mecrur iken diğerinde ise –min- harfi cerri ile mecrurdur. İki
değişik edatla mecrur olanlar, bir vasıf ile vasıflanamaz. 210
İmam Şafii «Bir kadınla zina etmek, o kadının ne kızı, ne de annesiyle evlenmeye
mani olmadığı gibi, zina eden kimsenin babasının da o kadınla evlenmesine mani değildir»
demiştir. İmam Ebû Hanife, «Nikah hangi kadınları haram kılıyorsa, zina da onları haram
kılar» demiştir. İmam Mâlikten her iki görüş nakledilmiştir.
İbni Rüşde göre bu ihtilaf; nehyedilen “nikah”dan muradın lugavî mana ile şerî
manadan hangisine delalet edeceği konusunda tereddüt edilmesinden kaynaklanmıştır. 211
Çünkü "Babalarınızın nikahladığı kadınları nikahlamayın" âyetinde geçen nikah kelimesi şer'i
ve lugavî mânâlarda müşterektir. Lügatte nikâh, cinsi münasebet demektir. Bunu esas alanlar
«Zina ile de kadın haram olur», «Şer'i mânâ muraddır» diyenler ise «Zina ile kadın haram
olmaz» demişlerdir.
İbni Rüşde göre, lugavî mânâsından başka, şer'î mânâsının da bulunduğu sabit
olmayan kelimeleri, -şer'î mânâda kullanıldığı sabit olmadıkça- lugavî mânâlara hamletmek
vacibtir. Fakat şer'î mânâlarının da bulunduğu sabit olan kelimeler öyle değildir. O kelimeler
bilakis lugavî mânâda kullanıldığını gösteren bir delil bulunmadıkça şer'î mânâlara
hamledilirler.212
İbni Rüşde göre, bu meselede ki ihtilâfın bir başka nedeni daha vardır. O da şudur. Bu
hükmün illetini, baba ile oğul ve anne ile kız arasında bulunan hürmete bağlayanlar «Zina ile
kadın haram olur» demişlerdir. Sıhriyet akrabalığını soy akrabalığına benzetenler ise, «Zina
ile kadın haram olmaz» demişlerdir. Zira çoğu alimler icma edip zinadan doğan çocuğu
nesebten saymamışlardır.
210 Serahsi, el-Mebsut, c, 4, s.199 211bkz. İbni Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, I, s. 11 212 bkz.İbni Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, I, s. 177
49
İbni Rüşd, bu konuda her ne kadar ‘kuvvetli olan budur, en zahir olanı şudur’ gibi
ifadeler kullanmasa da dayandığı ilkelerden ve konuyu anlatırken olayın siyak ve sibakından
onun İmam Şafiinin görüşüne meylettigi ortaya çıkmaktadır.213
İbni Rüşde göre, Neseb bakımından kendileriyle evlenmek haram olan bütün
kadınlar süt cihetiyle de haramdırlar. Kişiyi doğuran öz annesi nasıl kişiye haram ise, onu
emziren kadın da, öz annesi mertebesinde olup ona haramdır 214
Malikilerle Hanefiler: Bir kadını nikahlamayı haram kılan sütün miktarının sınırı
noktasında herhangi bir kayıt koymamışlardır. Onlara göre emilen süt ne kadar olursa olsun
kadının nikâhını haram kılar. Nikahı haram kılan sütün miktarı icin belli bir had olduğunu
savunanlardan ise üç farklı görüş ortaya konmuştur: Ebu Ubeyd ve Ebu Sevr bir veya iki defa
213 Not. İmamı Gazali konuyla alakalı olarak el-Mustasfa kitabında bir soruya şöyle cevap vermektedir. Denirse
ki: Bir şey hakkında hakikat, başka bir şey hakkında da mecaz olan bir lafız, her iki anlamı birden
kastedilerek kullanılabilir mi? Örneğin, nikah lafzı, hem cinsel ilişki hem de evlenme akdi için; Lems (temas)
lafzı hem dokunmak hem cinsel ilişki için kullanılabilir mi? Neticede "Babalarınızın nikahladıkları kadınları
nikahlamayın" ayeti, hem babanın evlenme akdi yaptığı hem de cinsel ilişki de bulunduğu kadınlar anlamına
hamledilebilir mi? Yine "Kadınlara temas ettiğinizde..." ayeti, hem cinsel ilişki hem de dokunma anlamına
hamledilebilir mi?
Deriz ki: Her ne kadar, bunda genelleştirme biraz daha yakın ve uygun ise de, bize göre bu, müşterek lafız
gibidir. Şafiî'den 'Ben, temas (lems) ayetini, hem dokunmaya (mess) hem de cinsel ilişkiye hamlediyorum'
dediği nakledilmiştir. Biz bunun biraz daha uygun olduğunu söylüyoruz. Çünkü dokunma (mess) cinsel
ilişkinin mukaddimesidir. Aynı şekilde nikah lafzıyla cinsel ilişki kastedilebilir; Zira nikah (akdi) cinsel
ilişkinin mukaddimesidir. Zaten, aslında cinsel ilişkiyi anlatmak için vaz edilmiş olan nikah lafzının akit için
istiare edilmesinin sebebi de budur. Yine temas (lems) lafzı da cinsel ilişki için istiare edilmiştir. Bunların
birbirine ilişkinliği sebebiyle, bir defa zikredilen bir lafızla her ikisinin de kastedilmesi yadırganmaz. Fakat
bize göre daha belirgin (zahir) olan husus, böyle bir kullanımın Arabın dil geleneğine aykırı olduğudur. el-
Gazali, el-Mustasfa, c, II, s. 119
214 İbni Rüşdün burada yaptığı genelleme “Süt (emmek) viladet ve nesebin haram kıldığı her şeyi haram kılar.“
Buhârî, 2553. Müslim, 1444. hadisine uygunsa da bu hükme aykırı bazı istisnalar vardır. Zira neseb cihetiyle
oğlunun kızkardeşiyle evlenmek haram olduğu halde reza cihetiyle bu haram değildir. Yani adam süt karde-
şinin kardeşiyle, süt oğlunun kız kardeşiyle evlenebilir. Yine neseb cihetiyle kızkardeşinin anasıyla evlenmek
haram olduğu halde, rezâ cihetiyle kızkardeşinin anasıyla evlenmesi haram değildir. Çünkü neseb cihetiyle
kızkardeşiyle ana bir kardeş bulunuyorlarsa, o takdirde kızın anası, onun da anasıdır. Eğer baba bir kardeş
bulunuyorlarsa, o takdirde erkeğin anası babasının karısıdır. Bu ölçü ve mânâ reza'da mevcut değildir. Celal
Yıldırım, Kaynaklarıyla İslam Fıkhı, Uysal Kitabevi yy, I-III, Konya, tsz. c, III, s.7. bkz., el-Mevsılî, el-
İhtiyar, c,II, s.118.
50
emmekle nikâh haram olmaz, üç veya daha fazla emerse nikah haram olur, İmam Şafii de
emme beş defa olursa nikâhı haram olur, Bir grup da, en az on defa emilen süt haram kılar'
demişlerdir.
İbni Rüşde göre, bu ihtilâfın sebebi, Kur'an-ı Kerim'deki umumun, sınırlama getiren
hadislerle ve bu hadislerin birbirleriyle çelişmeleridir. Kur'an-ı Kerim'deki umum, "Sizi
emzirmiş olan süt analarınız da size haram kılındı" âyet-i kerimesidir. Bu âyette, «Sizi şu
kadar defa emzirmiş olan süt analarınız» diye bîr kayıt yoktur.
İbni Rüşde göre, bu hususta birbirleriyle çelişen hadisler de şunlardır: Biri, Müslim'in
Hz. Âişe ile Ümmü'1-Fâdl (r.a.) yoluyla tahric ettiği «Peygamber (s.a.s) Efendimiz,«Bir veya
iki defa emmek, nikâhı haram kılmaz» 215 hadisidir. İkinci hadis de Sehle'nin «Peygamber
(s.a.s) Efendimiz Salim hakkında bana hitaben, onu beş defa emzir, buyurdu» 216 hadisidir ki,
Hz. Âişe'nin de bu mânâda bir hadisi vardır. Müslim, Aişe (r.anha) den şöyle dediğini rivayet
etmektedir. "Kur'an-ı Kerim'de indirilen ayetler arasında "malum/doyurucu on defa süt
emmek haram kılar" şeklinde bir cümle vardı. Bunlar "bilinen beş süt emme" cümlesiyle nesh
edildi. Ve Peygamber (s.a.s) Efendimiz vefat edinceye kadar da bu, Kur'an'dan okunurdu»217
İmam Nevevî meseleyi şöyle izah etmektedir: Hz. Aişe (r.anha) annemiz; süt emme ile
meydana gelen haramlığı beyan eden sayının daha önce 10 olduğunu; bunun, sayıyı 5’e
indiren ayet ile nesh olduğunu ve Hz. Resulullah (s.a.v.)’in vefatına yakın nesh olunan bu
ayetin bazı insanların yanında hâlâ Kur’an ayeti olarak okunduğunu haber vermişlerdir. “Bu
ayet-i kerime Hz. Resulullah (s.a.v.)’in vefatına yakın nesh olunduğu ve bazı insanların da
bundan haberleri olmadığı için onu Kur’an’dan bir ayet olarak okumuşlar, fakat bu ayetin
neshi ile ilgili haber onlara ulaşınca artık okumayı terk etmişlerdir.”.218
215 Müslim, Rada, 17/5, no: 1450-1451. 216 Mâlik, Radâ, 30/2, no: 12. 217 Müslim, 1452; Ebû Dâvûd, 2062; Tirmîzî, 1150; Nesâî, 6/100. 218 İmam Nevevî neshin çeşitlerini izah etmiş ve şöyle demiştir: Nesh Üç Kısımdır : a) Hem hükmü ve hem de
tilaveti nesh olunan: Sütün hürmetini 10 sayısı ile beyan eden ayeti kerimegibi.
b) Sadece tilaveti nesh olup hükmü baki kalan: Süt emme hürmeti sayısını 5’e indiren ayet ile “Şeyh ile
şeyhuhe (evli erkek ile evli kadın) zina ettikleri zaman onları recmedin” ayeti gibi.
c) Sadece hükmü nesh olup tilaveti baki kalanlar: Bakara suresinin 240 nolu ayet-i kerimesi başta olmak
üzere Kur’an’da bunların örnekleri çoktur. Sahih-i Müslim, İmam Nevevî Şerhi, c. X, s.29.
51
İmamı Şâfiîye göre emme sayısını beşe indiren bu âyet, hükmü Kur'ân'a yazılıp,
okunması neshedilmiş bir âyet olsa da hükmü devam etmektedir. Bu, "ihtiyar erkekle, ihtiyar
kadın zina ederse, onları recmedin" âyetine benzer.219
İbni Rüşde göre, Kur'an-ı Kerim'in zahirini tercih edenler, «Bir ve iki defa da emmek
nikâhı haram kılar» demişlerdir. «Hadisler âyeti tefsir ederler» şeklinde âyet ile hadisleri telif
eden ve “Bir ve iki emme haram kılmaz." hadisinin Delil’ul Hitabı'nı Salim'in hadisinden
anlaşılan Delîlü'l-Hitab'a tercih edenler, «Üç ve üçten fazlası haram kılar» demişlerdir. Zira
«Ne bir defa emmek, ne de iki, haram kılmaz» hadisinin Delîlü'1-Hitabı'ndan «Üç ve üç defa-
dan fazlası haram kılar», «Onu beş defa emzir» hadisinin Delîlü'1-Hita-bı'ndan da «Beşten
aşağısı haram kılmaz» diye anlaşılmaktadır.220
İbni Rüşd'ün birbiriyle çelişen hadisler arasında tercihte bulunmaktansa, bu hadisleri
telif etmeyi daha fazla ön plana çıkardığı görülmektedir. Ancak yine de her zaman için onun
hadislerin telif edilmesini genel bir kural olarak benimsediğini söyleyemeyiz.221
İbni Rüşd, farklı açılardan bu görüşleri kuvvetli bulmaktadır. O bu konuda
müctehidlerin görüşlerinden bahsettikten sonra bir tercih yapmamıştır. O ictihada olan
bağlılığını ortaya koyarak okuyucusunu ictihada davet ederek şöyle demiştir. îctihad bu iki
Delîlü'l-Hitab'tan hangisinin daha kuvvetli olduğunu kestirmendir.222
İmam Mâlik, İmam Ebû Hanife, İmam Şafii ve bütün fukahaya göre, iki yaşından
büyük olan çocuğun süt emmesi nikahı haram kılmaz. İmam Dâvûd ile Zahirîler göre ise
büyüğün emmesi nikahı haram kılar, Hz. Aişe'nin de görüşü budur.
Bu ihtilâfın sebebi, bu konudaki rivayetlerin birbirleriyle çelişmesidir. Zira bu
konuda iki hadis varid olmuştur: Biri, yukarıda geçen Sâlim'in hadisidir, biri de, Müslim ile
Buhârî tarafından rivayet olunan, Hz. Aişe'nin, «Peygamber (s.a.s) Efendimiz bir gün eve
geldiğinde yanımda bir adam vardı. Peygamber (s.a.s) Efendimiz adamı görünce rengi
bozuldu ve onun yüzündeki öfkeyi gördüm ve dedim ki: 'Ya Rasûlallah, adam, benim süt
kardeşimdir' Peygamber (s.a.s) Efendimiz, ' Kimlerin süt kardeşleriniz olduğunu iyi araştırın.
219 Şafiî, el-Umm, c, X, s. 93. 220 Geniş bilgi için b.k.z. Paçacı, Esra, Sünnette Süt Akrabalığı Ve İlgili Rivayetlerin İncelenmesi, (yayınlanmış
Yüksek Lisans Tezi) Ankara İlahiyat, 2008, s.81-141 221 Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s. 216 222 el-Ğamidi., Eser et-Taarud ve Def’ihi, s, 157
52
Zira rada, ancak açlıktan dolayı olandır. buyurdu» hadisidir.223
İbni Rüşde göre, bu hadisi tercih edenler, «Emzirilen çocuğa gıda yerine geçmeyen süt
nikahı haram kılmaz. Çünkü Sâlim'in hadisi, muayyen bir şahıs hakkında varid olmuştur.
Peygamber (s.a.s) Efendimizin zevceleri de bunu sırf Salim için bir ruhsat bilirlerdi»
demişlerdir. Sâlim'in hadisini tercih edenler, «Hz. Aişe'nin hadisi ma'luldür. Çünkü kendisi
onunla amel etmiyordu» ve bundan dolayı «Büyüğün de süt emmesi nikahı haram kılar » de-
mişlerdir.
İbn Rüşd, her iki grubun getirdikleri delillerin yerinde olduğunu, ve bu hususta her iki
tarafa da hak verilebileceğini ve deliller arasında vuku bulan teâruzu ortadan kaldırmak için
iki delilden birini tercih etme yolunu işaret eder.
İmam Ebû Hanife ile tabiileri «Süt, su veyahut bir başka madde içinde istihlâk
edildikten sonra çocuğa içirilirse bununla nikâh haram olmaz» demişlerdir. İmam Şafii,
Çocuk, yalnızca sütü içtiği zaman nasıl onunla hürmet vaki oluyorsa, başka bir madde içinde
istihlâk edilmiş olarak da içtiği zaman, hürmet vaki olur» demişlerdir.
İbni Rüşde göre, ihtilafın nedeni, buna süt adının verilip verilemeyeceğindeki
tereddüttür. O, sütü suya kıyas ederek şu ictihad da bulunur. Temiz olan bir suya, temiz bir
maddenin karışması halinde eğer ona hâla su deniliyorsa, başka şeyleri temizler, yoksa
temizleyemez, örneğinde olduğu gibi bu hususta muteber olan asıl, ona «süt» denilip
denilmediğidir. Süt deniliyorsa üzerinden hürmet hükmü kalkmaz, denilmiyorsa kalkar.
İmam Mâlik, İmam Ebû Hanife, İmam Şafii, İmam Ahmed, Evzâi ve Süfyan Sevrî,
Çocuğu emziren kadının kocası da çocuğun babası olur ve hakiki baba ile çocukları arasında
mevcud olan hürmet hükmü bunların da arasında cari olur ve 'Kocanın sütü- Lebenü’l-fahl-224
nikâhı haram kılar demişlerdir. Bir cemaat de «Haram kılmaz» demişlerdir.
Bu ihtilâfın sebebi, Kur'an-ı Kerimrin zahiri ile, Müslim, Buhâri ve İmam Mâlik'in
rivayet ettikleri Hz. Âişe'nin meşhur hadisi arasında bulunan çelişmeden kaynaklanmaktadır.
Hz. Âişe şöyle demiştir; «Örtünme âyeti nazil olduktan sonra Ebu'l-Kais kabilesinden
Eflah gelip yanıma girmek için izin istedi. Ona izin vermedim ve Peygamber (s.a.s)
Efendimiz'e sordum. Peygamber (s.a.s) Efendimiz bana 'Senin amcandır, ona izin ver' dedi.
Peygamber (s.a.s) Efendimiz'e 'Kadın, beni emzirmiştir, erkek emzirmemiştir' dedim. 223 Buhârî, Nikâh, no: 5102 Müslim, 1452; Ebû Dâvûd, 2062; Tirmîzî, 1150; Nesâî, 6/100 224 “Süt emziren kadının, sütünün gelmesine sebep olan kocasının, süt emen çocuk için baba olması”dır. el-
Ğamidi, Eser et-Taarud ve Def’ihi, s.183
53
Peygamber (s.a.s) Efendimiz tekrar,225 'Senin amcandır. Senin yanına girsin' dedi»
«Kur'an-ı Kerim'in "Sizi emzirmiş olan süt analarınızla sütten kızkardeşleriniz size
haram kılındı" 226 âyet-i kerimesiyle Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in, Doğurmaktan dolayı
nikâhları haram olan kimseler, emzirmeden dolayı da nikâhları da haram olur» 227 hadisi
üzerine bildirilmeyen bir hüküm Hz. Âişe'nin hadisinde fazla bir hüküm olarak bildirilmiştir»
diyenler, «Kocanın sütü de nikâhı haram kılar» demişlerdir.
Kocanın sütü nikâhı haram kılmaz diyenler şöyle demişlerdir. "Sözü geçen âyet ile
hadisin süt emmeyle ilgili bütün ana hükümleri bildirmiş olmaları gerekir. Zira herhangi bir
hükmü gerektiği zaman bildirmeyip başka zamana bırakmak caiz değildir. Eğer Hz. Âişe'nin
hadisi ile amel edilirse, bu hadis, sözü geçen âyet ve hadiste bildirilmeyen bir hükmü ifade
ettiği için onları neshetmiş olması lâzım gelir. Kaldı ki hadisi rivayet eden Hz. Âişe iken,
kendisinin görüşü koca sütünün nikâhı haram kılmadığı yolundadır.
İbni Rüşd, Kocanın sütü nikâhı haram kılmaz diyenlerin safında yer alıp meseleyi
şöyle izah etmiştir. Herhangi bir mes'elenin meşhur ana hükümlerini beyan eden naslar, nadir
ve özellikle belirli şahıslar hakkında varid olan hadislerle reddetmek zordur. Bunun içindir ki
Hz. Ömer, Fatıma b. Kays'ın bir hadisi hakkında ' Biz Allah'ın kitabını bir kadının hadisi ile
terkedemeyiz' demiştir»
İbni Rüşde şu şekilde de cevap verilebilir: “Bir şeyin zikredilmesi, onun dışındaki
şeylerden hükmün nefyedildiğine delil olamaz. Özellikle bu konuda sahih hadisler de
gelmiştir.”228
İmam Mâlik, Süt emme olayına ancak iki kadının şahidliği kabul olunur ve şahidlik
yapmadan önce iki kadının bunu söylemiş olmalarının halk arasında yayıldığını şart
koşmuştur. İmam Mâlik'ten gelen bir rivayette bir kadının da şahidliği -eğer şahitlik eden
kadın adalet ile tanınıyorsa- kabul olunur.229 İmam Şafii de «Dörtten aşağı kadınlann şahidliği
kabul olunmaz» demiştir. İmam Ebû Hanife de «Bir kadının da şahidliği kabul olunur ve
kadının daha önce, süt emme olayını söylemiş olduğunun halk arasında yayıldığını şart
225 Buhârî, Nikâh, 67/117, no: 5239; Müslim, Radâ, 17/1, no: 1445; Mâlik, Radâ, 30/1, no 2. 226 Nisa, 4/23. 227 Buhârî, Nikâh, 67/117, no: 5239. 228 Geniş bilgi için b.k.z. Paçacı, Sünnette Süt Akrabalığı Ve İlgili Rivayetlerin İncelenmesi, s.39-65 229 İbnül-Hümâm, Şerh Fethul Kâdir, c, III, s. 323
54
koşmamıştır.230
İbni Rüşd, İmam Ebû Hanife'ye katılmadığını net bir ifadeyle belirterek şöyle der:
Halbuki bir kadının şahidliğinin kabul olunmadığında icma' vardır.
İbni Rüşde göre, «Dörtten aşağı kadınların şahidliği kabul olunmaz» diyenlerle «iki
kadının şahidliği kabul olunur» diyenler arasındaki ihtilâfın sebebi, «Erkeğin şahidliğine
imkân bulunmayan hususlarda iki kadının şahidliği bir erkeğin şahidliğine muadilmidir,
yoksa iki kadının şahidliği kâfi midir?» diye ihtilâf etmeleridir
İbni Rüşde göre, bir kadının şahidliğinin kabul olunup olunmadığı hususundaki ihtilâ-
fın sebebi rivayet olunan bir hadisin, üzerinde icma' edilen «iki erkekten aşağı kimselerin
şahidliği kabul olunmaz» ana kaidesine uymayışıdır. Ana kaideye uymayan hadis de şudur:
Ukbe b. el-Hâris, Peygamber (s.a.s) Efendimiz'e, 'Ya Rasûlallah, ben bir kadınla evlendim.
Şimdi de kadının biri gelmiş, 'Ben ikinizi emzirdim, diyor' dedi. Peygamber (s.a.s) Efendimiz,
'Ne olursa olsun. Madem ki böyle bir şey söylemiştir, ondan vazgeç' dedi» 231 .
İbni Rüşd, bu hadis ile ana kaidenin arasında bulunan çelişkiyi gidermeyi uygun
bularak şöyle demiştir: Kimisi bu hadis ile ana kaideyi te'lif etmek üzere bunu nedbe
hamletmiştir ki, en uygunu da budur ve İmam Mâlik'ten gelen bir rivayet de bu yoldadır.
Alimler, bütün kadınların baliğ-baliğ olmayan, aybaşı halinden kesilen-kesilmeyen,
kocalı -kocasız, gebe olan-olmayan, herhangi bir çocuğu emzirmesinin nikâhı haram
kıldığında müttefiktirler. Kimisi de232 şâzz bir görüşte bulunup, «Erkeğin de emzirişi nikâhı
haram kılar » demiştir.
İbni Rüşde göre, erkeğin de emzirişi tabiatta mevcut olmayan bir şeydir. Nerede
kaldı ki bunun için şeriatta bir hüküm bulunsun. O bu konuda, “Mevcut olmayan veyahut
nadir olan mes’eleye hüküm taalluk etmez” kaidesine dayanmıştır.233 Ona göre şayet erkeğin
sütü olsa bile, ancak kelimenin müşterek olmasıyla Süt denilebilir.
230 İbni Rüşdün İmam-ı Ebû Hanife’ye atfettiği görüş hatalıdır. Hanefilerde “Çocuk emzirmede yalnız
kadınların şahitliği kabul olunmaz, emzirme ancak ya iki erkeğin ya da bir erkek iki kadının şahitliği ile
kanıtlanır. İbnül-Hümâm, Şerh Fethul Kâdir, c,III, s. 323- Usta, Ebu Hanîfeye nisbet edilen görüşlerin
tahkiki, s.193-216 231 Buhârî, Nikâh, 67/23, no: 5104. 232 Bu görüşü Şafiilerden kerâbisi savunmaktadır. b.k.z. eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.510 233 b.k.z. eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.511
55
Yani İbni rüşd’e göre haramlık illeti isim benzerliğinden dolayı ise, bir hayvandan
beraber süt emen iki kişi süt kardeş olmaları gerekecekti. Bunu diyen ise hiçbir alim yoktur.
Ona göre erkeğin sütünü kadın sütüne kıyas yapmak doğru değildir.
Alimler, ölmüş olan kadının sütünde de ihtilâf etmişlerdir. Bu ihtilâfın sebebi, âyetteki
umumun buna da şâmil olup olmadığında ihtilâf etmeleridir.
İbni Rüşde göre, halbuki ölen kadının da sütü yoktur. Şayet olsa, ona da ancak
kelimenin iştirakiyle «Süt» denilebilir. Bu mes'ele de hiç vaki olmayan bir mes'eledir. Şu
halde bu mes'ele de hakikati bulunmayan ve ancak lafta kalan bir mes'eledir.
İbni Rüşd, gebe olan, aybaşı halinden kesilen ve baliğ olmayan kadınların sütü
hakkında nadir bir bir mes’ele olduğu halde alimlerin görüş birliği içinde olduğunu ifade
ederek hüküm vermiştir.234
Cumhura göre, zina eden kadının evlenmesi caizdir. Kimisi de «caiz değildir»
demiştir.
İbni Rüşde göre Cumhur, "Zina eden kadınla da, ancak zina eden veyahut putperest
bir erkek evlenebilir. Bu, mü'minlere yasak edilmiştir"235 âyet-i kerimesini zinayı
zemmetmeye hamletmiş ve âyetteki ismi işareti de, zinaya döndermişlerdir. Çünkü rivayet
olunduğuna göre adamın biri, Peygamber(s.a.s) Efendimiz'e, 'Benim karım, kendisine
dokunmak isteyen hiç kimsenin elini geri tepmez' demiş ve Peygamber (s.a.s) Efendimiz ona,
'Onu boşa' diye emretmişse de, adam 'Ben onu severim' deyince, Peygamber (s.a.s)
Efendimiz, 'Öyle ise onu yanında tut' demiştir» 236
Diğerleri de âyet-i kerimeyi zina eden kadınlarla evlenmeyi yasaklamak üzerine
yorumlayıp âyetteki ismi işareti, evlenmeye döndermişlerdir. Kimisi de bu âyete dayanarak,
Zina, nikâhı bozar demiştir.
Dörtten fazla kadınlarla evlenmeye gelince: Cenâb-ı Hak, "Hoşunuza giden
kadınlarla ikişer, üçer ve dörder evlenebilirsiniz" 237 buyurduğu ve nikâhı altında on tane
kadın bulunduran Geylân adındaki adamın müslüman olduğu zaman, Peygamber (s.a.s)
Efendimizin kendisine, «Dört taneyi yanında tut, gerisinden ayrıl 238 dediği rivayet olunduğu
234 er-Rağruği, İttifakat İbni Rüşd el-Hafid c, III, S. 935 235 Nûr,24/3. 236 Ebû Dâvut 6/4, no:2049. 237 Nisa, 4/3. 238Ahmed, 2/13; Tirmizî, Nikâh, 9/33, no: 1128.
56
için, cumhur, beşinci kadınla evlenmenin caiz olmadığı görüşündedir. Bir grup da (Rafiziler)
«Kadınlarla dokuza kadar evlenilebilir» demiştir.
İbni Rüşde göre, bunlar herhalde âyette geçen sayıların toplamını almışlardı.
Rafiziler ayetin görünüşünden hareket etmekte ve şöyle demektedirler. Ayette ikişer,
üçer, dörder kelimeleri birbirilerine “vav“ harfiyle bağlanmışlardır. Vav harfi de toplama
anlamını taşır. Bu sayılar (iki, üç ve dört) toplandığı zaman dokuz eder. Ayrıca Peygamber
(s.a.s) dokuz kadını aynı anda nikahı altında bulundurmuştur. Rafiziler bu hükmün
Peygambere s.a.s), has olmadığını iddia edip ümmeti içinde geçerli olduğunu savunmuşlardır.
Onlara göre Ona caiz olan bir şey ümmetine de caizdir.239
İbni Rüşd, Dörtten fazla kadınla evlenmenin caiz olduğu görüşünü nakletmiş, fakat bu
görüş şazz olduğu halde, bunu söylememiştir. 240
Cumhur, kızkardeş iki cariyeyi satın almakla birarada bulundurmanın caiz olmadığını,
bir grup da caiz olduğunu söylemiştir.
İbni Rüşd, Cumhurun görüşünü benimseyerek şu delillendirmede bulunur: Eğer iki
kızkardeşi birarada almanın caiz olmadığına, aralarındaki kardeşliğin şefkat ve sevgisini
sebeb gösterirsek bu sebeb aynıyla cariyelerde de mevcuttur.
İmam Mâlik ile İmam Ebû Hanife, iki kızkardeşi, birisini evlenme ile, diğerini de satın
almakla bir arada bulundurmanın caiz olmadığını, İmam Şafii ise caiz olduğunu
söylemişlerdir.241
İbni Rüşd bildiğime göre bir kadınla halasını ya da teyzesini de birarada almanın
caiz olmadığında alimler müttefiktirler. Zira tevatür yoluyla Ebû Hüreyre (r.a.)'den geldiği
sabittir ki, Peygamber (s.a.s) Efendimiz, «Bir kadınla ne halası ne de teyzesi birarada
alınamaz» 242 buyurmuştur.
239 Serahsî, el-Mebsut, c, V, s. 160 240 eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.52
241İbni Rüşdün İmam-ı Şâfiî’ye atfettiği görüş hatalıdır. Bu şekilde yaparsa câiz olmaz. Çünkü aynı su iki kız
kardeşin rahminde toplanamaz. Bir kimse bir nikah altında bulundurulmaları haram olan kadınlardan birini
temlik eder sonra bu temlik ettiği cariyenin kız kardeşini nikahı altına alırsa veya bunun tersini yaparsa
nikahladığı kadın kendisi için helal olur, diğeri ise haram sayılır. en-Nevevi, el-Mecmu c, XVI, s. 22-
b.k.z. Yasemin Nar, İbn Rüşd’ün Bidâyetül-Müctehid adlı eserinde İmamŞafi-i’ye ait görüşlerin Tahkiki, (
yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi ), İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.10, 2007, s.193-216 242 Buhârî, Nikâh, no: 5109. Müslim, Nikâh, , no: 1408; Ebû Dâvûd, Nikâh, no: 2066.
57
Alimler, kölenin cariye ile evlenebileceği, hür kadınında - kendisi ve velileri razı
olurlarsa- köle ile evlenebileceği hususunda müttefiktirler.
İbnü'l-Kasım'ın meşhur olan görüşüne göre hür erkek cariye ile evlenebilmesinde
hiçbir şart yoktur. İmam Ebû Hanife, İmam Şafii ve İmam Mâlik'in meşhur olan görüşüne
göre «Eğer hür bir kadınla evlenmeye gücü yetmiyor ve bekâr kaldığı taktirde zina işleyece-
ğinden korkuyorsa, evlenebilir, yoksa evlenemez» demişlerdir.243
Bu ihtilâfın sebebi, "Sizden, hür ve mü'min kadınlarla evlenmeye gücü yetmeyen
kimseler, ellerinizdeki mü'min cariyelerinizden alsınlar" 244 âyetinin Delîlü'l-Hitab'ı ile
"İçinizdeki bekârları ve köle ile cariyelerinizden iyi olanları evlendiriniz" 245 âyetinin umumu
arasında bulunan çelişkidir. Zira birinci âyetin Delîlü'l-Hitabı'ndan kişinin cariye ile ancak,
hür ve mü'min kadınlarla evlenmeye gücü yetmediği ve bekâr kaldığı takdirde zinadan
korktuğu zaman evlenebileceği anlaşılmaktadır. İkinci âyetin umumu ise, cariyeleri, hür erkek
veya köleyle, hür erkeğinde, ister hür ve mü'min kadınlarla evlenmeye gücü yetsin, ister
yetmesin, ister zinadan korksun, ister korkmasın, evlendirmenin cevazını gerektirmektedir.
İbni Rüşd, cumhurun delilini daha kuvvetli bularak şu değerlendirmeyi yapar: Bana
göre şimdiye kadar Umûmun, delîlü'l-hitap'la çeliştiği yerlerde, Umûmun, delîlü'l-hitap'tan
daha kuvvetli idi. Zira umumda ittifak, Delil’ul-Hitab ise’ ihtilaf vardı. Fakat buradaki
ihtilaflı olan Delîlü'l-Hitab -Allah bilir- ittifaklı olan umumdan daha kuvvetlidir. Zira bu
umumda cariyelerin evlendirileceği kimseler de aranan şartlara değinilmemiştir. Çünkü bu
âyetten maksat, cariyelerin evlendirilmesini fakat eğer kendileri evlenmek istemiyorlarsa
evlenmeye zorlanmamalarını emretmektir. Ayrıca, bu emir cumhura göre nedbe (mendub
oluşa) mahmuldür. Ona göre, cariye ile evlenen kimse, çocuğunun köle olarak doğmasına rıza
göstermiş olur.
İmam-ı Ebû Hanife’ye göre hür erkek, eğer nikahı altında hür bir kadın yoksa dört
cariye ile evlenebilir. İmam- Şafi-iye göre hür erkek yalnız bir cariye ile evlenebilir.
İbni Rüşd, birden fazla cariye ile evlenip evlenemediği hususundaki ihtilâfın sebebi
«Zina korkusu bekârlıkta daha fazladır» diyerek zina korkusunu yalnız bekârlık haline
243İbni Rüşdün İmam-ı Ebû Hanife’ye atfettiği görüş hatalıdır. Zira Hanefîlerde “Hür bir kadınla evlenmeye
gücü yeten kimsenin cariye ile evlenmesi caizdir. Fakat bunu yapmaması daha iyidir.” Serahsî, el-Mebsut, c,
V, s. 108
244 Nisa, 4/25. 245 Nur, 24/32.
58
verenler, «Birden fazla cariyelerle evlenemez» demişlerdir. Zina korkusunu mutlak bilenler
ise, «Hem birden fazla cariye ile, hem de hür kadınla evli iken cariye ile de evlenebilir.»
demişlerdir.
İbni Rüşd, Hanefi alimlerin zina korkusunu mutlak bilmelerini, doğru bulmaz. Ancak
o bunun gerekçesini belirtmemiştir. Karşı görüştekiler şöyle bir gerekçe ileri sürmüşlerdir.
“Hür erkeğin yalnızca bir cariye ile evlenmesinin caiz oluşu zaruret nedeniyledir. Bu zarurette
bir cariye ile giderilebilir. Bundan dolayı da birden fazla cariyeyle evlenemez. Bu tıpkı zaruret
nedeniyle murdar yemenin helal olmasına benzer ki, kişi ancak açlığını giderecek kadar
yiyebilir.246
Cumhur, Putpereset kadını cariye olarak kullanmanın caiz olmadığını, Tavus ile
Mucâhid ise caiz olduğunu söylemişlerdir.
Bu ihtilâfın sebebi, "Kâfir olan kadınları nikâhınız altında tutmayın"247 âyet-i kerimesi
ile "Putperest kadınlarla -İman etmedikçe evlenmeyiniz" 248 âyet-i kerimesinin umumlarıyla,
ve "Evli kadınlarla evlenmeniz de size haram kılındı. Ancak maliki bulunduğunuz cariyeler
müstesnadır" 249 âyet-i kerimesinin umumu arasında bulunan çelişkidir.
İbni Rüşd, Tavus ile Mucâhidin görüşüne iki sebebten dolayı katılmaktadır. Ona göre
bu istisna ile kastedilen evli kadınlar, düşmandan esir alınan kadınlardır. Düşmandan esir
alınan kadınlar ise, ehl-i kitab da, putperest de olabilir. Ayrıca Evtâs savaşında Ashab-ı
Kiram'ın müşriklerden esir aldıklan kadınlarla temas ederken azil- Kadını hamile bırakmamak
için erkeğin meniyi dışarıya akıtmâsıdır- yapmak için Peygamber (s.a.s) Efendimiz'den izin
istemiş olmaları ve Efendimiz'in onlara izin verdiği yolunda gelen rivayet Tavus ile
Mücâhid'in lehine delil gösterilebilir.
Bazı alimler "Sizden hür ve mü'min kadınlarla evlenmeye gücü yetmeyen kimseler,
ellerindeki mü'min cariyelerden alsınlar" 250 ayetinin, Delîlü'l-Hitabına dayanarak, mü'min
olmayan cariyelerle evlenmenin caiz olmadığını söylemişlerdir. Bazıları da, kitaplı olan
cariyeyi, kitaplı hür olan kadına kıyas ederek evlenmenin caiz oduğunu savunmuştur.
İbni Rüşde göre, burada kıyasın aslı, gerek kendileriyle evlenmek ve gerek
246 Serahsî, el-Mebsut, c, V, s. 110 247 Mümtehine,6/10. 248 Bakara, 2/22.1. 249 Nisa, 4/24. 250 Nisa, 4/25.
59
kendilerini cariye olarak kullanmak caiz olan kadınlann her iki çeşidinde de nüslüman
kadınlardır. Ayrıca Müslüman olan cariyelerle evlenmenin ancak şart ile caiz olduğuna göre,
kitaplı olan cariyelerle evlenmenin evleviyetle caiz olmaması lâzım gelir.
Kitaplı olan cariyeleri cariye olarak kullanmanın cevazında alimlerin hem fikir
olmalarının nedenini, İbni Rüşd şöyle açıklar: “Mâliki bulunduğunuz cariyeler müstesnadır”
ayetinde ki istisna "amm" dır. Ayrıca evli olmayan kadınları düşmandan esir almanın onları
helâl kıldığında icma' vardır.
İmam Ebû Hanife, evli olan kadın «Eğer kocasıyla birlikte esir edilirse evlilik
bağları kopmaz, eğer biri diğerinden önce esir edilirse kopar» demiştir. İmam Şafii de «Esir
edildiler mi -ister biri diğerinden önce, ister birlikte edilsin- evlilik bağları kopar» demiştir.
İmam Mâlik'ten de iki söz rivayet olunmuştur. Birincisinde, «Mutlaka kopmaz», ikincisinde
de -İmam Şafii'nin dediği gibi- Mutlaka kopar.
Bu ihtilâfın sebebi, “esir olarak alınanlar, köleleştirildikten sonra artık öldürülmekten
emin bulunduklarına göre İslâm Ülkesi'nde emniyet içinde yaşayan Zımmîler'in kadınlarına
mı, kâfir olan kocasız kadınlara mı, yoksa kâfirlerden kiralanan kadınlara mı benzerler?” diye
oluşan tereddütten kaynaklanmaktadır.
İbni Rüşde göre, esir olarak alınan kadını Zımmîler'in kadınlarına kıyas etmek uzak
bir kıyastır. Zira, Zimmî -karısına dokunmak şöyle dursun- dinine müdahale edilmesin diye
cizye verir.
İmam Ebû Hanife' karıyla kocanın birlikte esir edilmeleriyle, birinin diğerinden önce
esir edilme durumları arasında ayırım yaparak şu sebeblendirme de bulunur: Kadını
müslümanlara helal kılan şey, cariye oluşu değil, kocasıyla kendisinin ayrı ayrı ülkelerde
bulunmasıdır. İmam Şafii’ye göre ise, cariye oluşudur.
İbni Rüşd, bir soru sorduktan sonra farklı bir kanaate varıp şöyle der: Cariyelik illeti
kadın kocasız olduğu zaman mı, yoksa evli de olsa, onu helâl kılar mı? Bana göre en uygun
olan, kocalığın hürmete sebeb olmamasıdır. Zira kadın, kâfir olduğu için cariye olmuştur. Şu
halde kadını helâl kılan şey -kadın evli olsun, bekâr olsun-kâfir olmasıdır.
Meymûne (r.a.)'den, Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in kendisiyle -ihramda değilken- ev-
lendiği yolunda gelen birçok rivayetle ve Hz. Osman'dan Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in
60
«İhramda olan kimse, ne evlenir, ne evlendirir, ne de herhangi bir kadını isteyebilir'251
hadisleriyle İmam Mâlik, İmam Şâfii, ve İmam Ahmed, istidlalda bulunmuş ve «İhramda
olan kimse ne kendisi evlenebilir, ne de başkasını evlendirebilir. Şayet böyle bir şey yaparsa,
kıydığı akid batıldır» demişlerdir. İmam Ebû Hanife ise, İbn Abbas (r.a.)'ın, «Peygamber
(s.a.s) Efendimiz, Meymune (r.a.) ile ihramda iken evlendi» hadisine dayanarak «Sakıncası
yoktur» demiştir.
İbni Rüşde göre, en son zikredilen hadis sabit olup sıhhatli hadis kitaplarında yer
almıştır.
İbni Rüşde göre bu meselede ki çelişki, Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in kavli ile fiili
arasındaki bir çelişkiyle ilgilidir. Ona göre bu durumda en doğrusu Hz. Osman'ın hadisini -
ondaki nehyi kerahete hamletmek suretiyle- İbn Abbas'ın hadisiyle ya te'lif telif veyahut Hz.
Peygamber'in fiili ve kavlinin çelişmesi durumunda kavli tercih etmektir. 252
Fakihler hastanın evlenmesi konusunda farklı ictihadlarda bulunmuştur. İmam Ebû
Hanife ile İmam Şâfii hastanın evlenmesinin cevazını benimserken, İmam Mâlik ise -meşhur
olan rivayetine göre- caiz olmadığı görüşünü savunmustur.
İbn Rüşd, alimlerin hastanın evlenmesi konusundaki meseleyi derin bakışla ele almış
ve kişiden kişiye durumdan duruma hükmün değişeceğini ve maslahata binaen hüküm
verilmesi gerektiğini ifade etmiştir. O bu konuda görüş belirten fukahanın delillerini
inceledikten sonra o görüşlerden hareketle farklı bir görüş öne sürmüştür.
Ona göre İhtilaf, alimlerin evlenme akdinin, satış ve hibe akidlerinden hangisine
benzer diye tereddüt etmelerinden kaynaklanmıştır. Çünkü hastanın hibesinin ancak üçte biri
geçerli iken bey‘ akdi ise tamamen caiz bir akittir. Bu ihtilafın bir diğer sebebi ise; hastanın
evlenmekteki amacı varislerine bir yenisini daha ekleyerek onlara zarar verme düsüncesi
midir diye tereddüt edilmesidir.
İbn Rüşd, ihtilaf sebeplerini tek tek ele alarak inceledikten sonra kendi kanaatini
belirtir. Ona göre evlenmeyi hibeye kıyas etmek sıhhatli bir kıyas değildir. Çünkü hibe malın 251 Mâlik, Hacc, 20/22, no: 70. 252 Râvînin olayın başından geçtiği kişi olması (sâhibu’l-kıssa veya sâhibu’l-vâkıa) hadislerin tercîh
sebeplerindendir. Meselâ, Meymûne Bintu’l-Hâris’in “her ikimiz de ihramlı değilken Resûlullah beni
nikahladı” hadisi, Meymûne’nin sâhibu’l-kıssa (olayı yaşayan kişi) olması dolayısıyla İbn Abbâs’ın rivâyet
ettiği Resûlullah ihramdayken Meymûne’yi nikahladı” hadisine tercîh edilmiştir. Olayı yaşayan kişinin,
durumu başkalarından daha iyi bilmesi gayet normaldir. Aslan Mehmet Selim, İslam Hukuk Metodolojisinde
Delillerin Tearuzu ve Tercih Kaideleri, (yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü yıl İlahiyat, 2006, s. 99
61
üçte birinde olursa caiz olduğu konusunda ulema hemfikir olmakla birlikte nikahta böyle bir
ayrım söz konusu değildir ve buna itibar edilmez. Diğer ihtilaf sebebi olan varislere bir
yenisinin eklenmesi hakkında ise o, bunun maslahata dayalı bir kıyas olduğunu ve fukahanın
çoğunun bunu caiz görmediğini ifade eder. Bazılarına göre bu tür maslahatlarla hüküm
vermek şeriatte olmayan bir şeyi şeriate dahil etmektir. Hatta kimisi, «Böylesi bir kıyasla
hükmetmek şeriatte bulunmayan bir şeyi şeriate sokmaktır ve bu kıyası kullanmak 'Şeriat ne
fazlalaştırılır, ne de eksiltilir' demek olan şeriat ahkâmının tevkifi olma vasfını gevşetir»
demiştir.
İbni Rüşd, hakkında şer'î bir hüküm bulunmayan herhangi bir mes'elede böyle
maslahatlara itibar etmekten sakınmak da zulüm ve haksızlıklara yol açacağını ifade eder. O
Bunun için bu gibi maslahatları, şeriat ahkâmının hikmetlerini kavrayan ve hükümlerinde
kendilerinden şüphe edilmeyen dirayetli ulemaya bırakılması gerektiğini savunur. Eğer ki
devrin insanlarından, haksızlık yapmak için şeriat ahkâmının zahiri ile uğraştıkları görülürse
böyle bir devirde kaza yetkisine sahip olan alime, durumu araştırıp incelemek, adamın iyi
niyetle evlendiğini gördüğü zaman ona dokunmamak, varislere zarar vermek için evlendiğini
anladığı zaman ise, onu menetmek düşer.
Ayrıca burada İbn Rüşd’ün irade hürriyetini savunduğu sonucuna da varılabilir. Çünkü
o, kisinin niyetinin araştırılması gerektiğini düşünmektedir.253
İbni Rüşde göre, İmam Mâlik'in yukarıda geçen ictihadından «Hasta iyileşse bile
birbirinden ayrılırlar» mânâsı çıktığı gibi birbirinden ayrılmalarının vacib olmayıp müstehab
olduğu mânâsı da çıkarılabilir.
İmam Mâlik, iddeti bitmeyen bir kadınla evlenip gerdeğe giren kimsenin şer'i durumu
hakkında «Birbirinden ayrılacaklar ve birbirleriyle artık evlenemezler» demiştir. İmam Ebû
Hanife ve İmam Şâfıi «Birbirinden ayrılacaklardır. Fakat kadının iddeti bittikten sonra -
isterlerse- ikinci defa birbirleriyle evlenmelerinde bir sakınca yoktur» demişlerdir.
Bu ihtilâf, sahabi sözünün hüccet olup olmamasından kaynaklanmaktadır. Zira İmam
Mâlik'in İbn Şihâb yoluyla Said b. el-Müseyyeb ile Süleyman b. Yesar'dan getirdiği rivayete
göre, Hz. Ömer, Raşid es-Sakafî isminde bir adam Tulayhatü'l-Esediyye adında bir kadınla,
birinci kocasından iddeti daha bitmemişken evlenmiş ve Hz. Ömer (r.a.) bunu duyunca ikisini
birbirinden ayırarak, «Hangi kadın daha iddeti bitmemişken evlenirse, eğer evlendiği kimse
253 Karaca, İbni Rüşdün tercihleri ve farklı görüşleri, s. 63
62
henüz kendisiyle gerdeğe girmemişse, birbirinden ayrılacaklar ve kadının geri kalan iddeti
bittikten sonra, evlendiği kimse onu isteyenlerden biri olabilir. Eğer kendisiyle gerdeğe
girmişse yine birbirinden ayrılmakla beraber, kadının birinci kocadan geri kalan iddeti ve
ikinci kocadan iddeti bitse bile artık, birbirleriyle evlenemezler» demiştir. Said b. el-
Müseyyeb, Hz. Ömer'in «Kadınla gerdeğe girdiği için mehrini de ödemek zorundadır»
dediğini de ilâve etmiştir.
İbni Rüşde göre, bu görüşü benimseyenler, «Bu adam, kadınla iddeti esnasında
gerdeğe girdiği için kadının rahminde oluşan çocuğun eski ve yeni kocalarından hangisinin
olduğu hakkında şüpheye yol açtığından, karısıyla mülâane eden kimseye benzer» diyerek bir
Kıyas-ı Şebeh yapmışlardır. Zira karısıyla mülâane eden kimse de, karısının zina ettiğini,
yemin ile ileri sürdüğü için kadından doğan çocuğun kendisinin olup olmadığı hakkında
şüphe uyandırmış olur.
İbni Rüşde göre, bu kıyas zayıf bir kıyas olup aslında ihtilâf edilmiştir. Ayrıca Hz.
Ali ile İbn Mes'ud'dan da, Hz. Ömer'in bu görüşüne katılmadıkları rivayet olunmuştur.
İbni Rüşd, İmam Ebû Hanife ve İmam Şâfiinin görüşünü tercih ederek şöyle der: Asıl
-kitap, sünnet ve icma'dan bir delil bulunmadıkça- kadının geri kalan iddeti bittikten sonra
onunla tekrar evlenebilmesidir. Ayrıca bir rivayete göre Hz. Ömer, kadının artık onunla
evlenemeyeceğine ve kadının mehrinin Bey-tü'1-Mal'dan verilmesine hükmettikten sonra
bunu duyan Hz. Ali (r.a.) bu hükmü yerinde bulmamıştır. Bunun üzerine Hz. Ömer (r.a.) bu
hükmünden dönerek kadının mehrini kocasının vermesine ve eğer isterlerse birbirleriyle
tekrar evlenebileceklerine hükmetmiştir.
İbni Rüşd, kadının -kendisiyle gerdeğe girilmezse bile- yalnız evlenme akdiyle
kocasına haram olduğu hakkındaki görüşün ise zayıf olduğunu söyler.
İmam Mâlik, İmam Şafii ve İmam Ahmed, kâfir olan kimse müslüman olduğu zaman
eğer nikâhı altında dörtten fazla kadın veyahut iki kızkardeş bulunuyorsa, «Adam kadınlardan
sadece dört tanesini, iki kızkardeşten de birini seçecektir» demişlerdir. İmam Ebû Hanife ve
Süfyan Sevrî ise, «Önce hangileriyle evlenmiş ise onlar kalacaktır. Şayet hepsiyle bir akitte
veyahut bir zamanda evlenmişse, hepsinden ayrılacaktır» demişlerdir.
Bu ihtilâfın sebebi, rivayetin kıyas ile gelişmesidir. Zira «Geylân b. Selâmet es-Sakafî
63
müslüman olduğu zaman on tane karısı vardı ve hepsi onunla birlikte müslüman oldular.
Peygamber (s.a.s) Efendimiz ona içlerinden dört taneyi seçmesini emretti» hadisidir. İkinci
hadis de, «Kays b. Eşlem müslüman olunca, nikâhı altında iki kızkardeş vardı. Peygamber
(s.a.s) Efendimiz ona 'İkisinden hangisini istiyorsan seç' buyurdu 254 hadisidir.
Rivayete uymayan kıyas ise şudur: «İslâmiyet'te bir kimse dörtten çok kadınla veyahut
iki kızkardeşle evlendiği zaman nasıl öncekilerin nikâhı sahih, sonrakilerin fasit ise, küfürde
de öyle olması gerekir».
İbni Rüşd, hadisle delillendirmek dururken bu tarz bir kıyası benimsemez. O, hadisle
kıyas çeliştiğinde hadis tercih edilir ilkesine dayanarak. İmam Mâlik, İmam Şafii ve İmam
Ahmed'in görüşüne meyletmiştir.
İmam Mâlik, İmam Ebû Hanife ve İmam Şâfii, eşlerden biri diğerinden önce
müslüman olduğunda, «Eğer önce kadın ve iddeti bitmeden de kocası müslüman olursa, kadın
herkesten çok, kocasının hakkıdır ve eğer erkek müslüman olup karısı ehl-i kitabtan olursa,
nikahları yerindedir» demişlerdir. Zira varid olduğuna göre Safvan b. Ümeyye, karısı ve Velid
b. Muğirenin kızı Aîdke'den sonra müslüman olduğu halde Peygamber (s.a.s) Efendimiz onlan
eski nikâhları üzerinde bırakmıştır.255 Derler ki: «Safvan ile karısının müslümanlığı kabulleri
arasındaki zaman bir ay kadardı». Îbn Şihab da «Herhangi bir kadının Peygamber (s.a.s))
Efendimiz'in yanına hicret ettiği ve kocasının da küfür ülkesinde kaldığı halde Peygamber
(s.a.s) Efendimiz'in onlan birbirinden ayırmadığını işitmedik. Ancak eğer iddeti daha
bitmemişken kocası da arkasından hicret etseydi, o zaman onlan nikahları üzerinde bırakırdı»
demiştir.
İmam Mâlik, kocanın karıdan önce müslümanlığı kabulü halinde «Eğer kadına
müslümanlık teklif edilip de kadın reddederse, birbirinden aynlmış olurlar» demiştir. îmam
Şâfıi de, «İster koca, karıdan önce, ister karı, kocadan önce müslüman olsun, eğer kadının
iddeti daha bitmemişken diğeri müslüman olursa nikahları yerindedir» demistir.
İbni Rüşd, bu ihtilâfın sebebi, umumun hem rivayet, hem kıyasla çelişmesidir. Zira
"Kâfir olan kadınları nikâhınız altında tutmayınız" âyet-i kerimesinin umumu, birbirinden
hemen ayrılmalarını gerektirmektedir. Bu umumla çelişen rivayet de, «Ebû Süfyan b. Harb,
karısı Hind b. Utbe'den önce müslüman oldu. Zira Ebû Süfyan, Merru'z-Zehran'da müslüman
254 Ebû Dâvûd, Talâk, 7/25, no: 2241. 255 Mâlik, Nikâh, 28/20, no: 44-45.
64
olduktan sonra Mekke'ye döndüğünde karısı Hind, Mekke'de idi ve henüz müslüman
olmamıştı. Ebû Süfyan'ın sakalından tuttu ve 'Şu sapık ihtiyarı öldürün' dedi. Ondan sonra o
da müslüman oldu. Bununla beraber nikahları üzerinde bırakıldılar» 256 haberidir.
İbni Rüşd, İmam Mâlik'in karı ve kocadan birinin diğerinden önce müslüman olması
arasında halleri arasında ayırım yapmasını eleştirmiştir. İbni Rüşd, kıyas yaparak karının
kocadan önce müslüman olmasıyla, kocanın karıdan önce müslüman olması arasında bir fark
yoktur, demiştir. Ona göre kadın kocadan önce müslüman olduğu zaman nasıl iddet muteber
ise, kocanın da karıdan önce müslüman olması halinde iddetin muteber olması gerekir.
İbni Rüşd, burada ki kıyasın rivayetle çeliştiğini söyler. Dikkatle bakıldığı zaman
kıyas ile rivayet arasında herhangi bir çelişki yoktur.257
2. 8. EVLİLİK HAKLARI
2.8.1.KADININ KOCASI ÜZERİNDEKİ HAKLARI Fakihler kadının hizmetçisinin nafakası konusunda farklı ictihadlarda bulunmuştur.
Cumhur, “eğer kadın bizzat kendine hizmet edecek kimselerden değilse, hizmetçisinin de
nafakası kocasına düşer” görüşünü benimserken, kimisi de, “kendi hizmeti şöyle dursun evin
hizmeti bile kadına aittir” demiştir. İmam Ebû Hanife ve Muhammed, yalnız bir hizmetçinin
nafakası da düşer. İmam Mâlik ile Ebû Sevr «Eğer kadın, iki hizmetçisi bulunan kadınlar
tipinden ise, iki hizmetçinin nafakası düşer» demişlerdir.
İbni Rüşd, bu konuda görüş belirten fukahanın görüşlerini verdikten sonra şöyle der:
şâri’nin sukût ettiği konulardaki hükümlere vâkıf olmanın yolu kıyas olup, ben şahsen
hizmetçiye nafaka vermenin vücubuna, ona mesken tutmaya kıyas etmekten başka şer'i bir
delil bulamıyorum. Zira kocaya, kadına kalacak yer sağlamanın vücubunda alimler
müttefiktir. Bunun delili, Ric'i talak ile boşanan kadına kalacak yer sağlamanın vücubu
hakkında bulunan nass’tır. 258
Cumhur, kocasının emrinde olmayan kadına, nafaka düşmediği görüşündedir. Kimisi
de (Zahiriler)259 şâzz bir görüşte bulunup düştüğünü söylemiştir.260
256 Beyhâkî, 7/186. 257 el-Ğamidi., Eser et-Taarud ve Def’ihi, s. 226 258 Talâk, 65/6. 259 İbni Hazm, el-Muhalla, c, XI, s, 154- eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s. 514
65
İbni Rüşde göre, Peygamber (s.a.s) Efendimiz, «Kadınların yiyecek ve giyeceklerini
sağlamak size aittir» hadisindeki umumdan, kocasının emrinde olan ve olmayan kadınlar
arasında fark bulunmadığı, nafakanın, kadınla cinsî arzuyu tatmin etmenin karşılığı
olmasından ise, kocası emrinde olmayan kadına nafaka düşmediği anlaşılmaktadır.
Îbnü'l-Münzir «Fetvasına başvurulan bütün ilim erbabı, köleye karısının nafakasının
vacib olduğunda müttefiktirler» demişse de, İmam Malik'in tabilerinden Ebû Mus'ab « köle
malının hacir altında bulunmasından dolayı vacib değildir» demiştir..
İbni Rüşd, ihtilafın, geçen hadiste ki umumun, köle malının hacir altında bulunuşu ile
çelişmesinden kaynaklandığını ifade etse de bize göre bu hatalıdır. Zira köle karısının
nafakasının vacib olduğunu gerektirecek olan nikah iznini efendisinden aldıktan sonra hacir
altından çıkmıştır. Ayrıca nafakası köleye değil nikah iznini veren ve kendisini çalıştıran
efendisine düşer.261
İmam Mâlik ile İmam Şafii ve bu iki İmamın tabileri, Yeni evlenen kimse hakkında
«Kızın yanında yedi gece, dulun yanında üç gece kalır ve eğer başka karısı varsa bu geceler
sıradan sayılmaz» demişlerdir. İmam Ebû Hanife de «Kız ile dul arasında fark yoktur ve
geceler sıradan sayılır» demiştir.
İbni Rüşd, bu ihtilâfın sebebini, Enes ile Ümmü Seleme (r.a-)'nin hadisleri arasında
bulunan çelişkiye bağlamıştır. Enes'in «Peygamber (s.a.s) Efendimiz bir kızla evlendiği
zaman yanında yedi, dulla evlendiği zaman üç, gece yatardı» 262 hadisidir. Ümmü Seleme'nin
de «Peygamber (s.a.s) Efendimiz Ümmü Seleme ile evlendiği günün sabahında ona, 'İstersen
senin yanında yedi gece kalayım, ondan sonra yedişer gece de onlarda kalayım. İstersen, senin
yanında üç gece kalayım da, eskisi gibi dolaşmaya devam edeyim' dedi. Ümmü Seleme de
'Yanımda üç gece kal' dedi» 263 hadisidir.
İbni Rüşde göre, Ümmü Seleme'nin bu hadisi’ni, Medineli raviler nakletmiş, İmam
Mâlik, Müslim ve Buhârî 264 tahric etmiştir. Basralı ravilerin naklettikleri Enes'in hadisini de
260 Bu konudaki ihtilaf, Kadın haksız bir nedenden dolayı kendini teslim etmekten çekindiği vakittir. Şayet koca
kadına mehir ödemez ve kadında mehrini alıncaya kadar kendisini teslim etmekten kaçınırsa nafaka hakkına
sahiptir. Zira nafaka da mehir de kadının hakkıdır. Kadının, haklarından birini istemesi diğerini düşürmez.
Serahsî, el-Mebsut, . c, V, s. 186 261 el-Ğamidi, Eser et-Taarud ve Def’ihi, s. 239 262 Buhârî, 67/100, no: 2513. 263 Mâlik, Nikâh, 28/5, no: 14; Müslim, Radâ, 17/12, no: 1460. 264 Hadis, Buhârî'de yoktur. Ebul Mecd, Tahric, s, 67.
66
Ebû Dâvûd kaydetmiştir. Medine fukahası Basralıların, Küfe fukahası da Medinelilerin
hadisine dayanmışlardır.
2.8.2.KOCANIN KARISI ÜZENDEKİ HAKLARI Fukaha, kadının çocukları emzirme konusunda farklı görüşler serdetmistir. Kimisi, her
kadın, çocukları emzirmede mecburdur, kimisi de hiçbir kadın buna mecbur değildir, Mâlik'in
meşhur olan görüşüne göre de «Mevkii düşük olan kadınlar mecburdur. Mevkii yüksek
olanlar -eğer çocuk başkasının memesini tutuyorsa- buna mecbur değillerdir» görüşlerindedir.
İbni Rüşd, kadının çocukları emzirme konusunda mevkii düşük ve yüksek olan
kadınlar arasında ayırım yapan, İmam Mâlik'in örf ve göreneklere itibar ettiğini ifade eder.
İbni Rüşd, boşanan kadının emzirmesi konusunda kendi görüşünü ortaya koyarak
şöyle der: Boşanan kadın emzirmek zorunda değildir.265 Ancak eğer çocuk ondan başka bir
kadının memesini tutmuyorsa, o zaman çocuğu emzirmesi ve kocanında da ona ücret vermesi
lazımdır. Zira Cenâb-ı Hak "Eğer boşadığınız kadınlar çocuğunuzu emzirirlerse ücretlerini
verin"266 buyurmuştur.
Cumhur, «Kim ana ile çocuğunu ayırırsa, Allah da kıyamet günü onunla sevdiklerinin
arasını ayırır» hadisine dayanarak, Koca, kadını boşadığında ve çocuk da küçükse hidânenin
(terbiye hakkının) anneye ait olduğu söylemişlerdir.
İbni Rüşd, Cumhur'un görüşünü destekleyerek şu gerekçeyi zikreder: Cariye ile esir
kadının çocukları ayrılamadığına göre, hürlerin ki evleviyetle ayrılamaz.
Cumhura göre; kadın, çocuğun babasından başkasıyla evlenmesi durumunda hidâne
hakkını düşürür. Çünkü Rasûlullah (s.a.s) şöyle buyurmuştur: «Evlenmediğin sürece sen onda
daha çok hak sahibisin». Bu hadisi sahih görmeyenler, aslı almıştır.
İbni Rüşd, hidâne hakkının anneden alınıp, babadan başkasına taşınması hakkında
güvenilir bir şey olmadığını ifade eder.
2.9.YASAK OLAN EVLENMELER Dört çeşit evlenme açıkça yasak edilmiştir.
1- Değiş-Tokuş yolu ile evlenme ( Şiğar Nikâhı) 265 İbni Rüşdün zikrettiği görüş iddeti biten kadın için geçerlidir. Muhammed A.Rahim Abdullah el-Halid,
Tahrir İttifakat İbni Rüşd fi Ahkamil Üsreti s.143 ( yayınlanmış doktora tezi), Ummul Kura Üniversitesi ,
Yüksek Öğretim Fakultesi, 1411.- 266 Talak, 6
67
2- Geçici evlenme (Mut'a Nikâhı)
3- Başkası tarafından önce istenmiş olan kızı isteyip evlenme,
4- Üç talak ile boşanmış kadını kocasına tekrar helâl kılmak için yapılan evlenme,
(Hülle Nikâhı)
2.9.1. ŞİĞAR NİKAHI Şiğar Nikahı'nın Tarifi:
Şiğar nikahı, İki kişiden her birinin, velayeti altında bulunan bir kadını -mehirsiz
olarak ve her bir kadın diğerinin mehri olsun kaydıyla- diğeriyle evlendirmesidir.267
Fukaha, Şiğar nikahı'nın caiz olmadığı hususunda hemfikirdir. Ancak vukuu halinde
değişik görüşler belirtmişlerdir. İmam Mâlik ve İmam Şafii « Şiğar Nikâhı, vaki olduğu
zaman sahih değildir ve gerdeğe girilmiş olsa bile feshedilir» demişlerdir. . İmam Ebû Hanife
ve İmam Ahmed ise, «Akid mutlaka sahihtir ve her birine mehr-i misil lâzım gelir»
demişlerdir.
İbni Rüşde göre, bu evlenme hakkında varid olan yasak taabbüd yani Sebebsiz olması
durumunda akdin mutlaka batıl olması lâzım gelir. Eğer sebeb, akdin bedelsiz oluşu ise,
şarap veyahut domuz üzerine nikâh kıyıldığı zaman nasıl akid sahih olup mehr-i misil lâzım
geliyorsa burda da akdin sıhhati ve mehr-i mislin düşmesi lâzım gelir.
İbni Rüşd, bu konuda her ne kadar tercihini belirtmese de benimsediği ilkelerden
haraket etmekle diyebiliriz ki, o İmam Ebû Hanife ve İmam Ahmed'in görüşüne katılmış,
İmam Mâlik ve İmam Şafii'yi çok sert eleştirmiştir. Zira o bu konuya benzer bir mes'ele de
şunları söyler: Fıkıh âlimi -hasmı ile olan tartışmalarında mecbur kalmadıkça- herhangi bir
hüküm için, "bu taabbüddür", demez. Bunu araştırrsan birçok yerlerde açık olarak
görürsün.268 Ona göre bu konuda yasak için bir sebeb bulmak, ona sebebi bulunmayan bir
taabbüddür demekten iyidir.269
İmam Mâlik'in bu konuda verdiği hükme İbni Rüşd, tahmini yöntemler bulmaya
çalışarak şöyle der: Herhalde İmam Mâlik “-her ne kadar mehir evlenme akdinin sıhhati için
şart değilse de- burada, ya mehir fasid olduğu için akid de fasiddir ki bu mehir yasak
edilmiştir. Ya da yasak edilen, bizzat akiddir, Yasak ise, yasak edilen şeyin fesadını gerektirir.”
267 İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c,II, s. 68 268 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c,I, s. 109 269 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c,I, s. 43
68
demiştir.
2.9.2. MÜT’A NİKÂHI Müt’a Nikahının Tarifi:
Mut‘a, sözlükte lezzet almak anlamına gelen temettu‘ kelimesinden türemiştir. Mut‘a
nikâhında da esas amaç cinsel lezzet olduğundan ilişki bu kökten gelen bir kelimeyle
adlandırılmıştır.
Terim olarak mut‘a, belli ücret karşılığında ve belli bir süre için yapılan nikâhtır.270
Evlenmeleri hukuken caiz olan kişilerin bir ücret karşılığında belli bir süre birbirlerinin
cinselliklerinden yararlanmak amacıyla yaptıkları evlenme akdine Müt’a nikahı denir. 271
İbni Rüşd, Mut'a Nikâhı hakkında da değerlendirmeler yapmıştır. O, Mut'a Nikâhı'nın
caiz olmadığı hususunda Peygamber (s.a.s) Efendimizden tevatür derecesinde hadislerin
geldiğini, Ashab-ı Kiramın çoğu ve fukahanın tümü Mut'a Nikâhı'nin haram olduğu
hususunda görüş birliği içerisinde olduklarını söyler.
İbni Rüşd, Mut’a nikahının ne zaman yasaklandığı konusunda farklı rivayetlerin
bulunduğunu belirtir. Ona göre Mut'a Nikâhı'nın haram olmadığı, yalnız İbn Abbas'tân rivayet
olunmuştur. İbni Rüşde göre, İbn Abbas'ın bütün talebeleri de onunla aynı görüşü
paylaşmışlardır. O, İbn Abbas’ın konuyla ilgili kanaatlerini ve mut‘a nikâhına dayanak olarak
gösterilen âyet ve hadisleri zikreder. O, İbn Abbas’ın bu görüşünden döndüğü ile ilgili
herhangi bir şey nakletmemiştir.272
270 Kahraman Abdullah, Mut'a Nikahı Üzerine Bazı Mülahazalar, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.10,
2007,s.153-170 271 Yaman, İslam Aile Hukuku,s.52 272[169] Müslim, Nikâh, 16/3, no: 1405. Ibn Abbas'ın "Mut'a nikâhı caizdir" demesine gelince; doğrusu onun bu
sözü, kendisine mut'a nikâhının neshedildiği haberinin ulaşmasından önce söylenmiştir. Hatta bu konuda, İbn
Abbas'la Zübeyr arasında şiddetli bir tartışma vukûbulmuştur. Rivayete göre İbn Zübeyr demiş ki: "Mut'a
nikâhının helâl olduğunu söyleyen ve Allah tarafından gözleri kör edildiği gibi basiretleri de yok edilen bazı
kimselere ne oluyor ki böylfe söylüyorlar?" İbn Zübeyr, böyle demekle, âmâ olan İbn Abbas'a taş atmış
oluyordu. İbn Abbas ise ona şu karşılığı vermişti: "Sen içi boş ve kupkuru bir küpsün. Allah'a karşı
gelmekten sakınanların lideri Rasûlullah (s.a.s.) in bu nikâhı caiz kıldığını gördüm." İbn Zübeyr ise ona şu
cevabı vermişti: "Eğer böyle yaparsan vallahi seni recmederim". Bundan da anlaşılıyor ki İbn Abbas, bu sözü
söylerken, mut'a nikâhının neshedilmiş olduğu haberini henüz almamıştı. Bu haber kendisine ulaştığında
görüşünden vazgeçmişti. Ebûbekir, Said bin Cübeyr senediyle rivayet etmiştir ki, Ibn Abbas hazretleri, halka
hitab ederken şöyle demiştir: "Mut'a nikâhı leş, kan ve domuz eti gibi (haram) dır." Bu da mut'anın şiddetle
yasaklanmış olduğunu göstermektedir. Bundan da açıkça öğreniyoruz ki, mut'a nikâhı veya muvakkat nikâh,
müslümanların ittifakıyla bâtıldır. Müslümanlığın ilk dönemlerinde mubah kılındığına dâir bazı nakiller varsa
69
2.9.3. EVLİLİK TEKLİFİ ÜSTÜNE TEKLİF İbni Rüşd, başkası tarafından istenmiş olan bir kadını istemeyi Peygamber (s.a.s)
efendimiz tarafından yasak edildiğini belirtir. O, taraflar birbirlerine rıza göstermişlerse
fakihlerin çoğuna göre ikinci şahsın istemesinin caiz olmadığı görüşünde olduklarını ifade
ederek şu hadisi zikreder: Fatma binti Kays, Peygamber (s.a.s) Efendimize gelip Ebû Cühm b.
Huzeyfe ile Muaviye b. Ebû Süfyan'ın kendisini istediklerini anlatmış, Peygamber (s.a.s)
Efendimiz de ona, «Ey Fatma! Ebû Cühm öyle bir kimsedir ki sopasını kadınların kafası
üstünden kaldırmıyor. Muaviye de züğürttür, bir şeyi yoktur. Üsâme b. Zeyd'i al.273
buyurmuştur.
2.9.4.HÜLLE NİKÂHI
Hülle Nikâhının Tanımı
Hülle nikâhı; üç talâk ile boşanan kadını tekrar eski kocasına helâl kılmak için onu bir
başkasıyla evlendirmektir. 274
İmam Mâlike göre üç talak ile boşanan kadını eski kocasına tekrar helal kılmak için
kıyılan nikâh ( Hülle Nikâhı ) fasid olduğu gibi şart da fasiddir. Kadınla gerdeğe girilmiş olsa
bile nikâh bozulur ve aynı zamanda bu nikâhla kadın eski kocasına helâl olmaz. Ona göre
kadının niyetine değil, erkeğin niyetine bakılır. Yani eğer erkek, kadını eski kocasına helâl
kılmak için nikâhlamışsa -kadının maksadı da bu değilse bile- nikâh fasiddir. Eğer erkeğin
maksadı normal bir evlenme ise -kadının maksadı eski kocasına helâl olmak dahi olsa- nikâh
sahihtir.
İbni Rüşd, kadının niyetine bakılmamasına mantıklı bir gerekçe sunarak şöyle der:
Erkek kadının niyetine muvafakat etmezse kadının niyeti hiçbir şey ifade etmez. Çünkü
boşanma yetkisi kadının elinde değildir. 275
2.10. FASİT EVLENME AKDİ İbni Rüşde göre, haklarında yasak bulunmayıp sadece şeriatten fasid oldukları
anlaşılan evlenmeler şunlardır:
1) Evlenmenin sıhhati için koşulan şartlardan birinin yerine getirilmemesi
da, bu mübahhk savaş durumunun zaruretlerinden ötürüdür.Geniş bilgi için b.k.z. el-Ceziri, el-Fıkh alal
mezahibil Erbaa, (IV), Dar’ul Takva yy, 2003, c, IV, s,73. Kahraman, Mut'a Nikahı Üzerine, s.153-170 273 Müslim, Talâk, 18/6, no: 2284. 274 İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, II, s. 69 275 İbn Rüşd, Bidâyetül Müctehid, c, II, s. 104
70
2) Allah tarafından vaz'edilen bir şer'i hükmün değiştirilmesi
3) Evlenmenin sıhhati için şart olan şeylerden birinin eksik kalmasına yol açan bir şartın
koşulmasıyla fasid olan evlenmelerdir.
İbni Rüşde göre, yukarıdaki nitelikte olmayan şartlarla evlenmenin fasid olmadığı
hususunda görüş birliği vardır.
Fukaha, yukarıdaki nitelikte olmayan mesela; Kızımın ardından -bir başkasıyla
evlenmemek veyahut kızımı buradan başka yere götürmemek şartıyla- seninle evlendirdim.
gibi şartların yerine getirilip getirilmemesi hususunda farklı görüşlere varmıştır.
İmam Mâlik, İmam Ebû Hanife ve İmam Şafii'ye göre, bu gibi şartlar koşulduğu
zaman, yerine getirilmesi gerekmez. Evzâî ile İbn Şübrüme ise, koşulan şartın yerine
getirilmesi gerekir, demişlerdir. İbn Şihâb ise, kendilerine yetiştiğim ulemanın hepsi bununla
hükmederlerdi, demiştir.276
İbni Rüşde göre, bu ihtilâfın sebebi, âmm’ın hâss ile çelişmesidir. Amm, Hz. Aişe'nin
«Peygamber (s,a,s) Efendimiz, halka bir hutbede bulunarak hutbesinde, 'Allah'ın kitabında
bulunmayan hiçbir şart -yüz tane de olsa- sahih değildir' buyurdu» 277 hadisidir. Hâss da,
Ukbe b. Âmir'in Peygamber (s.a.s) Efendimiz'den işittiğini söylediği, 278 «Ey mü'minler!
Şartlar içinde en çok yerine getirilmesi gerekli olanlar, kendileriyle kadınları kendinize helâl
kıldığınız şartlardır» hadisidir. Bu iki hadis de sahih olup Buhârî ile Müslim'in ikisinde de yer
almışlardır.
İbni Rüşd, bu konuda Evzâî ile İbn Şübrümenin görüşünü benimseyerek şöyle der:
Usûl-ü Fıkh ulemasınca meşhur olan, âmm ile hâss'ın çelişmesi halinde hâss ile
hükmetmektir. Hâss delâleti bakımından kat’î olduğundan âmmdan daha kuvvetlidir. Ona
göre, koşulan şartların yerine getirilmesinin vücubu lâzımdır. Her ne kadar meşhur olan,
bunun aksi ise de Utbiyye'nin279 zahirinden de bu anlaşılır. Bu konuda görüldüğü gibi İbni
Rüşd, meşhur olan bir görüşe muhalefet edip, kendi görüşünü çekinmeden ortaya
koyabilmektedir.
276 İbn Rüşd 'ün İbn Şihâba atfettiği görüş hatalıdır.Zira İbn Şihâb, koşulan şartın yerine getirilmesini gerekli
görmez. el-Ğamidi, Eser et-Taarud ve Def’ihi, s. 250 277 Buhârî, Buyu', 34/73, no: 2168. 278 Buhârî, Şürût, 54/6, no: 2721; Müslim, Nikâh, 16/8, no: 1418. 279 İbn Kasım el-Utbinin kitabıdır. Kılıç, İbn Rüşd’ün Hukuk Düşüncesi, s.187
71
Nikâhın sıhhati için, ittifakla var olması şart koşulan bir şartı eksik olan fasid
evlenmeler -mesela kişinin bir mahremiyle evlenmesi gibi- gerdeğe girildikten önce de sonra
da feshedilmesi hususunda bütün fukaha hemfikirdir.
Fesad sebebi kuvvetli veya zayıf olan evlenmeler konusunda muhtelif görüşler vardır.
İmam Mâlik, çoğunlukla, gerdeğe girilmeden önce fesheder, girildikten sonra etmez.
İbni Rüşd, İmam-ı Mâlik'in bu görüşünü eleştirerek şöyle der: Batıl evlenmelerde
gerdeğe girmekten öncesi ile sonrası arasında ne fark vardır? O, İmam-ı Mâlik'in bu görüşünü
mekruh olan evlenmeler üzerine hamledip şu yorumu yapar: Tahmin ederim ki İmam Mâlik
feshin delilini kuvvetli gördüğü zaman -delilde ister ittifak, ister ihtilâf edilmiş olsun- gerdeğe
girilmezden önce de, sonra da fesheder. Feshin delilini zayıf gördüğü zaman ise, gerdeğe
girmeden önce fesheder, sonra feshetmez. Ona göre, Mâlikîler bu konuda değişik görüşler
vermiş olduklarından bir düzensizlik içerisindedirler.
72
III. BÖLÜM.
İBNİ RÜŞDÜN EVLİLİĞİN SONA ERMESİ İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELERİ
3.1. EVLİLİĞİN SONA ERME ŞEKİLLERİ
Evliliğin sona ermesinde daha çok rastlanan şekil, kocanın boşaması demek olan
talâktır. Bunun yanında muhâla’a ya da hul’ denen karşılıklı rıza ile boşanma şeklide
bulunmaktadır.
3.1.1. BOŞAMA ( TALAK )
Lugatta talak kelimesi, hissî veya manevî bir bağın çözülmesi anlamına gelmektedir.
Hem masdar, hem de “tatlik” mânasında “ismi masdar” olarak kullanılır.
Terim olarak Talâk (Boşama) Kadınla yapılan nikah akdini belirli lafızlarla tamamen
izale etmek veya nikâhın helâlliğinin azalması ve eksilmesidir. Tarifte geçen nikâhın
helâlliğinin azalması ve eksilmesi kaydı, talak tarifinin talakı ric’iyi de kapsamak içindir. Zîra
karısını ric'î talâkla boşayan kişinin maksadı, nîkâh bağının bir kısmını çözmektir. Bunun
sonucu olarak zevcenin kocasına helâlliği eksilir. Nikâh bağının tamamı, üç talâkla çözülür.
talâk’ı ric’ide nikah akdi tamamen ortadan kalkmamaktadır. Bu nedenle ric'î talâkı da
kapsamına alması için, talâkın tanımına bir kayıt eklemek zorunlu oldu. Bazılarının talâkı
tanımlarken söyledikleri: "Talâk, nikâh bağının tümünü veya bir kısmını kaldırmaktır"
sözünün anlamı işte budur. 280
3.1.2. BİR ANDA ÜÇ TALAKLA BOŞAMA. Bir defada üç talakla boşama konusunu değerlendirmeye çalışan İbni Rüşd, şöyle der:
İslâm fukahasının tümü, bir kerede söylenen üç talâkın, üç talâk olarak hesaplanması
konusunda müttefik ise de Zahirîlerle, bir başka cemaat, bir talâk hükmünde olacağını kabul
etmişlerdir.
İbni Rüşd, bu konudaki görüşleri verdikten sonra, mezheplerin delillerini ve fakihler
arasındaki ihtilafın neden kaynaklandığını, sebepleriyle birlikte zikrederek her birinin
dayandığı delilleri verir. Ona göre Zahirîlerin delili, Cenâb-ı Hak "Boşanma iki defadır. Ya
iyilikle tutma ya da iyilik yaparak bırakmadır. Bundan sonra kadını bir daha boşarsa, kadın
280 el-Ceziri, mezahibil Erbaa, c, III, s,215
73
başka birisiyle evlenmedikçe bir daha kendisine helâl olmaz"281 âyet-i kerimesinin zahiridir.
Zahirîler, ayrıca Müslim ile Buhârî'nin İbn Abbas'tan getirdikleri «Peygamber (s.a.s)
Efendimiz ile Hz. Ebu Bekir'in devrinde ve Hz. Ömer'in hilâfeti devrinin ilk iki senesinde üç
talâk bir sayılıyor idi. Sonra Hz. Ömer, halkın kendilerine mühlet verilmiş bulunan bir iş ko-
nusunda acele davrandığını söylyerek üç talakı üç olarak olarak geçerli saydı”282 hadisi ve İbn
Abbas'tan rivayet edilen «Rükâne, karısını bir mecliste üç talâk ile boşamıştı ve bunun için
çok üzülüyordu. Peygamber (s.a.s) Efendimiz ona, «Onu nasıl boşadın?» diye sordu. Rükâne
«Onu bir mecliste üç talâk ile boşadım» dedi. Peygamber (s.a.s) Efendimiz ona, «O üç talâk
ancak bir talâktır. Onu bir daha nikâhın altına döndür» 283 hadisiyle de ihticac etmişlerdir.284
Cumhûr'un görüşünü destekleyenler de «Müslim ile Buhârî'de geçen İbn Abbas'ın
hadisini, kendisinden, talebeleri arasında yalnız Tavus rivayet etmişti, demişlerdir. Onun diğer
talebeleri olan Said b. Cübeyr, Mücâhid, Atâ, Amr b. Dînar ve birçokları ondan; 'Üç talâk
lâzım gelir' dediğini rivayet etmişlerdir. Onlara göre İbn İshak'ın hadisinde de yanlış anlama
vardır. Zira güvenilen kimselerin rivayetine göre Rükâne Peygamber (s.a.s) Efendimize 'Ben
karımı üç talâk ile boşadım' dememiş, 'Karımı elbette tabiriyle boşadım' demiştir» demek
sureliyle ihticac etmişlerdir.
İbni Rüşde göre, ihtilafın ikinci nedeni, iki kıyas arasında bulunan teâruzdan
kaynaklanmıştır. Yani boşanmayı, -evlenme ve satış akidleri gibi- sıhhatinin şeriatın koştuğu
şartların yerine getirilmesine bağlı olan fiillere kıyas edenler, bir defada söylemekle üç talâk
vaki olmaz» demişlerdir. Boşanmayı, -nezir ve yeminler gibi- kişinin -ne şekilde olursa olsun-
kendine ilzam (borç) ettiği şeylerin şeriatçe de vacib olduğu fiillere kıyas edenler ise,
«Karısını boşayan kimse de, neyi kendine ilzam ederse, o vaki olur» demişlerdir.
281 Bakara, 2/23. 282 Buhârî'de bulunmuyor. Ebul Mecd, Tahric, s, 73- Müslim, Talâk, 18/2, no: 1472 283 Ahmed, 1/265; Ebû Ya'lâ, Müsned, 4/379, no: 2500; Bcyhâkî, 7/339.
284Cumhûr'un görüşünü benimseyenlerden biri olan Ebu Zur’a er-Razi, Bu hadisin manasını şöyle
açıklamaktadır. Bu hadis Hz. Ömer’den önceki dönemde bir sözle üç talakın bir boşama sayıldığını açıkça
ifade etmiyor. Ancak halkın boşama işinde acele etmeyip, eşini ric’i talakla boşamayı tercih ettiğini ve evlili-
ğin devam etmesi için bir açık kapı bıraktığını belirtmiş oluyor. Ancak Hz. Ömer devrinde halk eşini artık bir
talakla değil üç talakla boşamaya başladı. Hz. Ömer de onu üç olarak kabul etti. Yani burada değişen
insanların boşama şeklidir, meselenin hükmünde bir değişiklik mevcut değildir. Muhammed Hatip eş-
Şirbini, Muğnil muhtac, (I- IV) İslami Kitaplar yy, Midyat, tsz, c,III, s,311
74
İbni Rüşd ihtilaf sebeplerini tek tek ele alarak inceledikten sonra kendi kanaatini
belirtir. O bu konuya maslahat açısından açıklama getirmiştir. Ona göre Cumhur bu sert
hükmü, boşanmaların önüne sed çekmek için (Seddi Zeria’yı) benimsemiştir. O, talak
suresinde yer alan "Sen ne bilirsin? Belki Cenâb-i Allah sonradan bir çare yaratır" âyetine
istinaden, bu yaklaşımın Kur’an’ın gözettiği hikmet ve maslahat düşüncesine aykırı
düştüğünü öne sürmektedir. Ona göre ayette işaret buyurulan şer’i ruhsat ve kolaylık gösterme
prensibi bozulmuş olur.
İbni Rüşd, burada -Zahilerin dediği gibi- Kur’an-ı Kerim’de Allah Teala tarafından
belirtilmiş ve insanlar için kolaylığı öngören hükmü tercih etmistir. O, bir defada üç talak ile
boşamak geri dönüşü olmadığı için insanların zor durumda kalmasına neden olacağını söyler.
İbni Rüşd, Cumhurun yaklaşımını eleştirme konusu yaparak maslahat ilkesine dayalı
olarak, bir yol önermektedir. Şöyle ki Şeriat bu hususta vasat bir yol tutmuştur. Zira eğer her
boşamadan sonra cayma imkânı olsaydı, kadın için kurtulma imkânı olmaz ve ailenin
huzursuzluğu sürüp gidecekti ve eğer bir kere boşama ile kesin boşanma vaki olsaydı, o za-
man erkek -cayma imkânına sahip olmadığı için- çetin bir çıkmaza girmiş olurdu. İşte şeriat
böylece her iki tarafın da maslahat ve yararını düşünmüştür.
Bunun içindir ki, her üç talâkı bir kere de ilzam eden kimse -Allah bilir-.şeriatın
koyduğu bu ma'kul ve hikmetli yolu kaldırmış olur.285 Fakih İbni Rüşd, burada yine aklî
istidlalde bulunmuş ve insanlar için kolay olanı tercih etmistir.286
3.1.4. KÖLELİKTEN DOLAYI BAİN TALAK SAYISINDA EKSİLME
İbn Rüşd’ün değerlendirmelerde bulunduğu diğer bir konu da köleliğin boşama
sayısına etkisi konususudur. Bu konuda görüşler özetle şöyledir.
İmam Mâlik ile İmam Şafii, erkek köle olduğu zaman ve talâk yetkisi elinde olduğu
için -karısı ister cariye, ister hür olsun- onun iki talâkı kesin boşamadır» demiştir. İmam Ebû
Hanife Talâk kimin üzerine vaki oluyorsa muteber olan onun köleliğidir. O halde kadın cariye
olduğu zaman -kocası ister köle, ister hür olsun- onun iki talâkı kesin boşanmadır»287 demiştir.
Ayrıca boşanma da kadının hükümlerindendir deyip, talâkı da iddete kıyas etmiştir. Zira iddet
285 İbn Rüşd, Bidayetü’l-Müctehid c,2 s,76 286 İbni Rüşd el-cedd, üç talâkı, bir talâk hükmünde kabul edip, başkasıyla evlenmeden eski kocasına helal
kılanlara çok ağır eleştiriler yapmıştır. İbni Rüşd el-cedd, Mesail ebul Velid İbn Rüşd el-Cedd, c, II, S. 1245 287 Serahsî, el-Mebsut, c, VI s. 39
75
noksanlığının, kadının cariye oluşuna tabi olduğunda icma' vardır. Osman el-Betti ile
başkaları bu iki görüşten daha Şazz bir görüş söylemişlerdir. O da «Karı ile kocadan hangisi
köle olursa olsun, kocanın iki talâkı ile kesin boşanma hasıl olur» Bu görüş ibni Ömer’den de
rivayet olunmuştur.288
İbni Rüşd’ün “Daha şazz” ifadesi, diğer görüşlerinde ona göre şazz olduğunu
göstermektedir. Zaten aşağıda geleceği gibi onun bu konuda zahiri mezhebini desteklediği
görülecektir. Ancak onun diğer görüşleri şaz olarak vasıflandırması doğru değildir. Zira bu
görüşleri sahabe ve tabiin den bir cemaat delilleriyle birlikte zikretmiştir. Ayrıca İbni rüşd’ün
“şazz” kelimesine yüklediği anlamlara bakılırsa bu görüşlerin şazz olmadığı görülecektir.
İbni Rüşd, bu konuda İmam Mâlik ile İmam Şafii’nin “ İbn Abbas'ın Peygamber (s.a.s)
Efendimiz'den merfu olarak rivayet ettiği, «Talâk mes'elesinde erkeklerin, iddet mes'elesinde
de kadınların vasfına bakılır” 289 hadisi ile ihticac ettiklerini ifade ettikten sonra şu sekilde bir
açıklama yapmıstır. Ne var ki bu hadis, sahih hadis kitaplarında mevcut değildir. O, hadisle
amel etmek için sahih olması gerektiğine dikkat çekmiştir.
Cumhur, kölenin talâkını kölenin had cezasına kıyas yaparak, köleliğin talâk sayısını
azalttığı konusunda îcma' olduğunu savunmuşlardır. Zira erkek ve kadın kölenin had
cezasının, hür'ün had cezasının yarısı olduğunda icma' vardır. Ebû Muhammed b. Hazm ile
Zahirîlerden bir cemaat buna muhaliftirler. Bunlar talâk sayısı konusunda hür ile kölenin aynı
olduğu görüşündedirler.
Zâhirîler'e göre, herhangi bir hükümde köleyi istisna eden bir delil bulunmadıkça asıl,
şer'i teklifler muvacehesinde hür ile köle arasında bir fark bulunmamasıdır. Delil de onlara
göre ya kitap ve sünnetten bir nass veyahut bunların zahiridir. Burada ise, işitilmiş sahih bir
delil bulunmadığına göre, kölenin, asıl olan hükmü üzerinde kalması gerekir.
İbn Rüşd, bu konuda aklî istidlalde de bulunarak Zahirilerin görüşünü desteklemiş ve
tercih gerekçesini açıklayarak şöyle bir değerlendirmede bulunur. Tahmin ediyorum ki
cumhurun, kölenin talâkını kölenin had cezasına kıyas etmesi doğru bir kıyas değildir. Çünkü
hüre nisbetle köleye az ceza konulması, köle noksan olduğu için ona karşı fazla sert
davranılmamış olmasındandır. Sonra, kölenin suç işlemesi hürün suç işlemesi kadar ağır ve
çirkin değildir. Kölenin talâk sayısını azaltmak ise, köleye daha ağır bir hüküm koymak
288Aslında İbni Ömer den rivayet edilen; erkek köle olduğu zaman -karısı ister cariye, ister hür olsun- onun iki
talâkı kesin boşamadır.b.k.z.- es-San’ani, Musannef, c,VII, s,234-İbni Hazm, el-Muhalla, c,II, s, 273-277 289[9] İbn Ebî Şeybe, Musannef, 5/83; Beyhâkî, 7/370;
76
demektir. Zira bu durumda hür, karısını boşamaktan iki kere cayabilirken köle sadece bir kere
cayabilir.
İbn Rüşd, bu konuda âyetin zâhirini kıyasa tercih etmiştir. Ona göre, ‘Kur'an-ı
Kerim'in zahirine uymak kıyasa uymaktan evlâdır. Keza hadisin zahirine de uymak kıyasa
uymaktan evlâdır.290
İbni Rüşdün boşanma hukukuna ilişkin olarak tek bir lafızla üç talakın söylenmesi
konusunda ve köleliğin talâk sayısını azalttığı meselesinde yaptığı değerlendirmelerde hukuk
düşüncesini karakterize eden temel ilkelerden birisi olan dinde kolaylık ilkesine vurguda
bulunmakta olduğunu görmekteyiz. Kolaylık ilkesinin pratik örneklerine Bidaye’de sıkça
rastlamak mümkündür.
3.2. BOŞAMA ÇEŞİTLERİ
3.2.1. Ric'i ve Bâîn (kesin) Talâk Ric'î talâk, kocanın boşadığı karısını boşanma iddeti içinde iken karısının rızası olmasa
bile onu tekrar nikâhı altına döndürebildiği talâk demektir ve bu da ancak kendisiyle zifaf
yapıldıktan sonra boşanan kadında olabilir.291 Zira Cenâb-ı Hak, "Ey Peygamber, kadınları
boşamak istediğinizde, onları iddetlerini dikkate alarak boşayın ve iddeti sayın. Rabbiniz olan
Allah'a karşı gelmekten sakının; onları, apaçık bir hayasızlık yapmadıkları müddetçe,
evlerinden çıkarmayın. Onlar da çıkmasınlar. Bunlar Allah'ın sınırlarıdır. Kim Allah'ın
sınırlarını aşarsa, şüphesiz kendine zulmetmiş olur. Bilemezsin, olur ki Allah sonradan yeni
bir durum ortaya çıkarır" 292 buyurmuştur. Ayrıca İbn Ömer (r.a.), karısını aybaşı halinde
boşayınca Peygamber’in (s.a.s) ona, karısına tekrar dönmesini emrettiği bilinmektedir.
Fukaha bu geri döndürmeyi ağızla söylemenin ve aynı zamanda iki şahidin huzurunda
olması gerektiği husunda müttefik ise de İmam Mâlik'e göre iki şahidin huzurunda olması
müstehab, İmam Şafii'ye göre vacibtir.293
İhtilâf, kıyas ile âyetin zahiri arasında bulunan çelişkiden kaynaklanmaktadır. Zira
"Kadınların iddet süreleri biteceğinde, onları ya uygun bir şekilde alıkoyun ya da uygun bir
290 bkz. İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, I,s. 43. 291 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, II, s. 72 292 Halil Altuntaş ve Muzaffer Şahin, DİB yy, Talâk, 65/1. 293 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, II, s. 101
77
şekilde onlardan ayrılın. İçinizden de iki âdil kimseyi şahid tutun" 294 âyet-i kerimesinin
zahirinden, iki şahid huzurunda olmasının vacib olduğu anlaşılmaktadır. Bu hakkı, kişinin
şahidsiz olarak geri alabildiği diğer haklarına kıyas etmek ise, bu hakkın da şahidsiz olarak
geri alınabileceğini gerektirmektedir.
İbn Rüşd, âyetteki emri nedbe hamletmek suretiyle kıyas ile âyeti telif etmiştir.
İmam Mâlike göre, Kişi karısının gıyabında onu ric'î talâk ile boşadıktan sonra henüz
iddeti bitmemişken bir daha onu nikâhı altına döndürürse ve kadın da sadece boşandığını
işitip, geri alındığını işitmediği için iddet süresi bittikten sonra evlenirse bu kadın -yeni kocası
onunla gerdeğe girmiş olsun olmasın- yeni kocasınındır. İmam Şafii ve İmam Ebû Hanife ise,
Yeni kocası onunla gerdeğe girmiş olsun olmasın, onu nikâhı altına geri döndüren eski kocası
daha hak sahibidir, demişlerdir.
İbni Rüşd, İmam Şafii ile İmam Ebû Hanife’nin bu görüşünü, en zahir olarak
nitelemiş ve tercih etmistir. Ona göre, Tirmizi'nin kaydettiği «Peygamber (s.a.s) Efendimiz,
'Hangi kadın iki kişi ile evlenirse, önce hangisiyle evlenmiş ise, onundur ve hangi adam bir
malını iki kişiye satarsa, önce kime satmış ise, mal onundur' buyurdu» 295 hadisi de buna
tanıklık etmektedir.
Bâîn (kesin) boşama, Kocaya boşadığı eşine ancak yeni bir nikahla dönme imkanı
veren boşanma şekline denir.296
İbni Rüşd, hür olan kimsenin karısını üç kere ayrı ayrı olarak boşaması halinde,
karısının kesin olarak kendisinden ayrıldığı konusunda, fukahanın müttefik olduğunu belirtir.
Ona göre, Cenâb-ı Hak "Boşanma iki defadır. Ya iyilikle tutma ya da iyilik yaparak
bırakmadır. Bundan sonra kadını bir daha boşarsa, kadın başka birisiyle evlenmedikçe bir
daha kendisine helâl olmaz" 297 ayeti kerimesi beynunet-i kübrayı yani büyük ayrılığı vacip
kılar.298
O, kesin ayrılığın ancak üç şekilde olacağını ifade eder: Ya henüz kendisiyle gerdeğe
girilmeyen kadının bir talâk ile, ya herhangi bir kadının üç talâk ile veyahut bedel karşılığında
boşanmasıyla olur ki buna da hul' denilir
294 Bakara, 2/282. 295[53] Tirmizî, Nikâh, 19, no: 1116. 296 Aydın, İslam ve Toplum , c..II, s 230 297 298 er-Rağruği, İttifakat İbni Rüşd el-Hafid, c, III, s.1004
78
3.2.2. Sünnî ve Bid'i Talâk Kişinin, gerdeğe girdiği karısını, kendisiyle cima' etmediği bir temizlik halinde ve bir
talâk ile boşamasının, Sünni talak (Sünnete uygun olan boşama), hayız halinde veyahut
kendisiyle cima ettiği bir temizlik halinde boşamasının da bid’î talâk (Sünnete uymayan
boşama) denir.299
3.2.3.ÜÇ TALAKLA BOŞAMANIN SÜNNİLİĞİ
İbn Rüşd, Bir defada üç talakla boşamanın sünnîliği konusunu tartışırken İmam
Mâlik’in, «bir defada üç boşamanın sünnete uygun olmadığı, İmam Şâfi’î’nin ise «Sünnete
uygun olduğu” kanaatinde olduğunu ifade etse de bize göre bu ifade hatalıdır. Zira Şâfii’ler
bid'î ve sünnî boşamalarda talâk sayısını nazar-i itibâra almamaktadırlar. Bid'î ve sünnî
boşama ismini alması zamana göredir.300 Kişi, karısını bir, iki veya üç talâkla boşayabilir. Bu
nedenle üçüncü kısım talâkta boşamanın sünnî veya bid'î olması düşünülemez. Evet Şâfiî
mezhebinde, kocanın karısını temizlik dönemlerinden her birinde ayrı ayrı birer talâkla
boşaması sünnete uygun boşama biçimidir. 301 Ayrıca Şâfiî mezhebinde bir defada üç talâk ile
karı boşamak her ne kadar caiz isede bir görüşe göre mekruh veya hilâf-ı evlâdır.302 Mekruh
veya hilâf-ı evlâ olan bir talak şekli Sünni olarak vasıflanamaz. Sonuç olarak kanaatimize
göre “Sünni olmayan her talak, bid’i olarak kabul edilir” diye bir genelleme söz konusu
değildir.
Bu ihtilafın sebebi, Hz. Peygamber'in takrîrî sünneti, yani Peygamber(s.a.s)
Efendimiz'in huzurunda karısını bir lafızda üç talâk ile boşayan adama ses çıkarmayışı ile üç
talakın hükmü konusuyla ilgili Kur'an-ı Kerim'in mefhumu arasında bulunan çelişkidir. İmam
Şafii'nin «Uveymiri el-Aclani , Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in huzurunda, karısıyla mülâane
ettikten sonra onu üç talâk ile boşadı» 303 hadisine dayanır ve şayet bir lafızda üç talâk ile
boşamak haram olsaydı Peygamber (s.a.s) Efendimiz ona mani olacaktı, diyerek görüşünü
temellendirir. İmam Mâlik ise, «Kadını bir defada üç talâk ile boşamak, Cenâb-ı Allah'ın
kullarına bahşettiği, üç defaya kadar boşayıp geri dönme kolaylığını reddetmek demek
olduğundan sünnete aykırıdır» demiştir. 299 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, II,s. 76 300en- Nevevi, el-Mecmu, c, XVII, s.72 301 bkz. el-Ceziri, mezahibil Erbaa, c, III, s,237 302 ed-Demiri, Necmul-Vehhac, c,VII, s. 555 303 Buhârî, Talâk, 68/29, no: 5308; Müslim, Liân, 19, no: 1492.
79
İbn Rüşd, İmam Mâlik’in görüşünü İmam Sâfiî’nin görüşüne nazaran daha zâhir bulur
ve dolayısıyla Mâlik’in görüşünü tercih eder. Zira İmam Şafii'nin delil olarak gösterdiği
hadise karşı, İmam Mâlik'in tabileri, «Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in huzurunda birbirleriyle
mülâane eden koca ile karı, bizzat yaptıkları mülâane ile birbirinden ayrılmışlardı. Şu halde
adamın, karısını mülâaneden sonra boşaması hükümsüzdür. Böyle bir talak Sünni veya bidi ile
vasıflanamaz. Bunun içindir ki Peygamber (s.a.s) Efendimiz ona ses çıkarmamıştır»
demişlerdir.
Burada İbn Rüşd, ruhsatı kullanmanın ruhsatı terk etmekten daha evlâ olduğunu
savunmuştur. O, Kur’an-ı Kerim’de Allah Teala tarafından belirtilmiş ve insanlar için
kolaylığı öngören hükmü Hz. Peygamber'in takrîrine tercih etmistir. Çünkü bir defada üç talak
ile boşamak geri dönüşü olmadığı için insanların zor durumda kalmasına neden olur.
3.2.4.HAYIZ HALİNDE VUKU BULAN BOŞAMA Fakihlerin çoğunluğuna göre aybaşı halinde kadın boşamak, bid'î talâk olmakla
birlikte hukuken geçerlidir. İmam Mâlike göre boşayan kimse ayrıca geri dönmeye zorlanır.
Buna karşılık bazıları Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in, «bizim usul ve sünnetimize uymayan
bütün fiil veyahut işler reddolunur» 304 hadisine dayanarak bid'î talâk ile kadın boşanmaz 305
demişlerdir.
İbni rüşd, İmam Mâlikin görüşünü eleştirerek şöyle der: Hem bid'î talâk ile kadın
boşanır, hem de boşayan kimse geri dönmeye zorlanır, diyenler, bir çelişki içerisindedirler.
Bunu iyice düşün. İbni Rüşde göre, kadın boşandıktan sonra geri dönmenin faydası sadece
bid'î talâktan kurtulmak olduğuna göre geri dönmenin vacib olmaması lazım gelir.
İbn Rüşdün bu görüşünü el-Cezîrî şöyle açıklamaktadır: Kadın, iddetin uzatılmasına
razı olduğu takdirde kadına ric'ât etmenin, özellikle karı koca biribirlerinden nefret
ediyorlarsa hiç bir anlamı yoktur; Bu durumda ric'âtin sadece kadına zararı dokunur ve kadın
304[18] Ahmed, 6/146; Müslim, Ahdiye, 30/8, no: 1718.
305 Talâkın Sünnî-bid`î ayırımın sonuçları hukukçuların büyük çoğunluğuna göre hukukî olmaktan ziyade
dinîdir. Yani Sünnet'e uygun olmayan boşamalar da dinen hoş görülmemekle birlikte hukuken geçerlidir.
Ancak Şiî-İmâmiyye hukukçularına ve Zâhirîler'den İbn Hazm'a göre bid`î talâk hiç geçerli değildir. İbn
Teymiyye ve İbn Kayyim el-Cevziyye'ye göre aynı temizlik süresi içinde birden fazla olarak gerçekleştirilen
bid`î talâk bir talâk olarak geçerlidir: Aydın, İslam ve Toplum, c, 2, s. 231. Ayrıca bkz.. Yaman, İslam Aile
Hukuku, s. 84
80
için kötülük sayılır. Aynı şekilde erkek illa ki karısını boşamak istiyorsa, kadını nikâh altında
tutmak da ona azâb vermek olur. Bu durumda onu boşamak, bin kat daha iyi olur. Ayrıca
hayız halinde hul' yapmanın mubah kılınmasının anlamı olmaz ve bu, kadının rızasıyla ve
bedel karşılığında yapılmaktadır. 306
İbni rüşd’ün buradaki değerlendirmelerine karşılık şöyle bir cevap verilebilir. Ric'âtin
vâcib olmasının illeti, karı - koca evliliklerinin devam ettirilip ettirilmemesi hususunda
düşünebilmek için geniş zaman bulabilsinler ve öfkeleri yatışınca anlaşıp barışma imkânına
kavuşabilsinler. Belki de aralarındaki muaşeret, onları tekrar böyle bir duruma dönmemelerini
sağlayacak derecede etkiler. Bazı durumlarda buna iddetin uzatılması da eklenirse, gayet
güzel bir şey olur.
Karısını bid'î talâkla boşayan bir kimse, geri dönmeye emrolunduğuna göre bir daha
ne zaman boşayabilir mes'elesinde İmam Mâlik ile İmam Sâfii, kadın, birinci âdetinden
temizlendikten sonra bir daha hayız, bir daha temizleninceye kadar onu boşayamaz derler.
Onlara göre bunun sebebi, geri dönmek ancak kadın temizlendikten sonra onunla cima' ettiği
takdirde sahih olur. Zira eğer temizlendikten sonra onunla cima' etmeden onu boşarsa kadına
ikinci boşanmadan dolayı iddet lâzım gelmez. Zira bu adamda, karısını -kendisiyle gerdeğe
girmeden-boşayan kimsenin hükmüne girmiş olur. Eğer kendisiyle cima' ettikten sonra onu
boşarsa, bir daha bid'î bir talâk yapmış olur. Kısacası bunlar, geri dönmenin sıhhati için, geri
döndükten sonra, içinde cima' caiz olan bir zamanın mevcudiyetini şart görürler.
İbni Rüşd, bu gerekçeyi yerinde bulur. Ancak bu gerekçe başka yerde de elverişli
olduğu halde İmam Şâfii, tarafından ihmal edildiğini düşünerek şöyle bir değerlendirme de
bulunur: Bu gerekçelendirmeye bakılırsa, talâkın sünnî olabilmesi için, kişinin karısını
boşadığı temizlik halinden önceki kirlenmede onu boşamamış olmasının şart olması lâzım
gelir. Nitekim Abdülvehhab'ın nakline göre İmam Mâlik'in sünnî talâk için koştuğu şartlardan
bir tanesi de budur.307
3.3. BOŞAMA EHLİYETİ Boşama hakkına sahip olan kişinin belli nitelikleri taşıması gerekir. Talakın muteber
olabilmesi için kocada boşama ehliyeti kadında da boşanma ehliyetinin bulunması şartttır.308
İslam hukukçuları, aklı başında, yetişkin, hür ve karısını boşamaya zorlanmayan her
306 el-Ceziri, mezahibil Erbaa, c,III, s, 239 307 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, II,s. 79 308 Yaman, İslam Aile Hukuku, s. 72
81
erkeğin karısını boşayabileceği hususunda görüşbirliği içerisindedirler.
3.3.1.ZORLA ve TEHDİT ALTINDA YAPILAN BOŞAMA Zorlama altında yapılan boşamayı büyük çoğunluk geçersiz saymışlardır. Hanefi
hukukçular ise geçerli kabul etmişlerdir.
İbni Rüşd, bu konuda mükrehin tanımını yaptıktan sonra, büyük çoğunluğun görüşünü
benimsediğini ortaya koyarak şöyle der: Hakiki manada mükreh, bir şeyin vuku bulmasında
kesinlikle seçeneği olmayan kimsedir. Karısını boşamaya zorlanan kimsenin boşama sözleri
her ne kadar ihtiyari ise de, şer’an bu kişiye -en zahire göre- karısını boşamaya zorlanan
kimse denilir.
3.3.2. SARHOŞ İKEN BOŞAMA Çoğunluk, sarhoş kendi isteğiyle şuurunu giderdiğinden ve suçunun sonucuna
katlansın gerekçesiyle sarhoşun boşamasını geçerli kabul ederken, Şâfii'lerden Müzeni ile
İmam Ebû Hanife'nin tabilerinden bazıları böyle bir boşamayı geçersiz saymışlardır.
İbni Rüşd, çoğunluğun görüşüne tepki vererek şöyle der: Bu sarhoşu bir nevi
cezalandırmaktır. Ona göre akıl hastalarının boşamaları geçerli sayılmadığından sarhoşların
boşaması da geçerli sayılmamalıdır. Bunaktan başka, herkesin kadın boşaması sahihtir
diyenlerin sözü, sarhoşun boşamasının geçerli olacağını ifade etmekte kesin değildir. Çünkü
Sarhoş da bir nevi bunaktır, denilebilir. Hukuk karşısında da mükellef olmak için aklın şart
olduğuna göre sarhoşun boşaması geçerli olmamalıdır. Ayrıca Hz. Osman (r.a.)’ın sarhoşun
boşamasını geçerli saymadığı da sabittir. Hatta bazı alimer, ashabtan hiçbirinin Hz. Osman'a
bu hususta muhalefet etmediğini iddia etmişlerdir. Nitekim Osmanlı Hukuk-ı Aile
Kararnamesi de sarhoşun talakının muteber olmayacağı görüşünü kanunlaştırmıştır.309
İbni Rüşd, bir görüşü benimserken veya kendi görüşünü belirtirken mümkün olduğu
kadar kolay olanı benimsedigi görünmektedir.
3.3.3. HASTALIK HALİNDE İKEN BOŞAMA Fukaha, hasta olan kimsenin -eğer hastalığından kalkarsa- karısını boşamasının sahih
olduğu hususunda hemfikirdir. Fakat öldüğü takdirde, hastalığında boşadığı kadın ona varis
olup olmaması konusunda ise müctehidler görüş birliğine varamamışlardır.
309 Osmanlı Hukuk-ı Aile Kararnamesi, mad. 104.
82
İmam Mâlike göre kadın iddette olsun, olmasın evlenmiş olsun olmasın-mutlaka ona
varistir. İmam Ebû Hanife ile tabileri kadın iddette iken adam ölürse, ona varis olur,
demişlerdir. İmam Ahmed ile İbn Ebî Leylâya göre ise kadın evlenmedikçe ona varisidir.
İmam Şafii bu kadına miras hakkı vermemiştir.
İbni Rüşde göre, kadına miras hakkı tanıyanlar, hasta iken karısını boşayan kimsenin,
kadını mirasından mahrum etmek için boşadığı ihtimali bulunduğundan, kötü niyetlere
meydan vermemenin vacib olduğunu kabul ettikleri için bu hükmü vermişlerdir. İmam Şafii
ise kötü niyetlere meydan vermemenin vücubunu benimsemeyip, “boşanmanın hükmü varis
olmamaktır” kaidesine dayandığı için bu kadını ona varis kılmamıştır. Zira İmam Şafiiye göre
eğer boşanma vaki olmuş ise, bütün hükümleriyle vaki olması gerekir. Çünkü kadın öldüğü
zaman -boşanmış olduğu için- kocası ona nasıl varis olmuyorsa, onun da, ölen kocasına varis
olmaması lazım gelir. Eğer vaki olmamış ise, zevciyet bütün hükümleriyle devam etmelidir.
İbni Rüşd, müctehidlerin görüşlerini verdikten sonra kendisine göre delili kuvvetli
olduğu için İmam Şafii'nin görüşünü savunmuş ve ona muhalif olanların delillerini de
eleştirerek şu değerlendirmeyi yapar: Muhalifler, İmam Şafiii'nin belirttiği iki şıktan biri ile
cevap vermek zorundadırlar. Çünkü şeriatta, hükümlerinden bir kısmı boşamanın, bir kısmı
da zevciyetin olan bir boşamanın varlığını söylemek zordur. Hele İmam Ebû Hanife'nin dediği
gibi, iddeti bitmeden kocası ölen kadın kocasına varistir, İddeti bittikten sonra kocası ölen
kadın kocasına varis değildir, demek daha da zordur. Zira bu, şu anlama gelir; bu boşama bir
duruma göre sahih, diğer bir duruma göre ise sahih değildir. Bu ise, sahih olup olmadığı
anlaşılıncaya kadar hükmün bekletilmesi gereken bir boşama olur ki şeriatte böyle şeylerin
varlığını söylemek zordur. Fakat İmam Ebû Hanifeye teselli veren şey, Hz. Osman'la Hz.
Ömer'in bununla fetva vermiş olmalarıdır. İbni Rüşd, Mâlikilerin, bunda bütün ashabın
icmasının olduğunu iddia etmelerini doğru bulmaz. Çünkü Abdullah b.Zübeyr'in bu görüşe
katılmadığı meşhurdur.
İmam Ebû Hanife'ye göre kocasından kendisini boşamasını isteyen veyahut kocası
tarafından kendisine boşama yetkisi verilip de kendi kendini boşayan kadın her iki halde de
kocasından miras alamaz. İmam Mâlik her iki halde de kocasından miras alır. Fakat eğer
kendisi ölürse kocası ondan miras alamaz, der.
83
İbni Rüşd, İmam Mâlikin bu görüşünü, kaidelere çok aykırı bulduğunu ifade eder.
Kocada aranan boşama ehliyeti yanında boşamanın asıl konusu (mahall-i talak ) olan
kadında da bazı şartlar aranır. İslam hukukçuları, kişinin evli bulunduğu veyahut ric'î talâk ile
boşadığı karısını boşayabildiğinde ve evli olmadığı bir yabancı kadını da boşayamadığında
hemfikirdir.
Henüz kendisiyle evlenmediği yabancı bir kadını evlenme şartına bağlayarak 'Hangi
kadınla evlenirsem, benden boş olsun' demek suretiyle bütün kadınları veyahut 'Falanca
kadınla evlenirsem, benden boş olsun' demek suretiyle boşama olursa İmam Şafii, İmam
Ahmede göre, boşanma geçersizdir. İmam Ebû Hanifeye göre evlenmeyi şart koşarsa -ister
bütün kadınları, ister belli bir kadını boşamak istesin- boşanırlar. Şayet, 'Bütün yabancı kadın-
lar' veyahut 'Falanca kadın benden boş olsun' diyerek evlenmeyi şart koşmazsa boşama vaki
olmaz. İmam Mâlik ise eğer belli bir kadını veyahut belli bir günü zikrederse, kendileriyle
evlendiği zaman kendisinden boşanırlar, der.
İbni Rüşd, bu görüşleri zikrettikten sonra bu konuda İmam Şafii, İmam Ahmed’in
görüşlerini benimseyerek insanlar için kolaylık alanını hem genişletmiş hem de bu kişilere
hiçbir sey gerekmeyeceğini ifade etmiştir. O, İmam Ebû Hanife ile İmam Mâlik’in bu
konuda ki yumuşaklığı kaldıran katı tutumlarını eleştirerek şöyle bir yorum yapmıştır:
Bütün kadınları söylemekle belli bir kadını söylemek veyahut belli bir vakti şart koşmakla
koşmamak arasında ayırım yapmak maslahata dayanan bir istihsandır. Çünkü eğer kişi,
bütün kadınları söylediği ve hiçbir vakti de şart koşmadığı zaman, «boşanma vaki olur»
diyecek olursak, bu adam, her evlendikçe karısının hemen kendisinden boşanacağı için
büyük bir çıkmaza girmiş olacaktır. Bu ise -herhalde- günah bir şeyi adamak kabilinden
olur.
3.4. BOŞAMA İÇİN KULLANILAN SÖZLER
3.4.1. BOŞAMANIN MUTLAK DEYİMLERİ Sözlü bir tasarruf olduğu için boşama, kural olarak her şeyden evvel belli sözlerle olur. Bu sözler mahiyetleri ve doğurduğu neticeler bakımından ikiye ayrılmaktadır. Sarih sözler ve kinayeli sözler.310
3.4.1.1.Sarih sözler: Boşama iradesi kendisinden açık olarak anlaşılan ve toplumun örfüne göre bu anlamı
310 Yaman, İslam Aile Hukuku, s.79.
84
doğurmak üzere kullanılan sözlere sarih boşama denir. "Sen boşsun, boş ol, seni boşadım"
gibi "talâk" yani boşama kökünden türeyen kelimelerle, "senden ayrıldım, sen bana haramsın,
sen bana nâmahrem oldun” gibi örfün kendilerine boşama anlamı yüklediği söz kalıpları sarih
boşama lafızlarıdır.311
İmam Mâlik ile İmam Ebû Hanifeye göre, Sarih söz, yalnız 'talâk' deyimidir.
'Talak'tan başka bütün deyimler kinayedirler. Onlara göre kinaye de, zahir kinaye ve
muhtemel kinaye olmak üzere iki kısımdır. İmam Şafiiye göre, 'Talak', 'Sirah'(seni serbest
bıraktım) ve 'Firak'(senden ayrıldım) boşanmanın sarih olan deyimleridir. . Zira bu her üç
kelime de Kur'an-ı Kerim'de geçmektedir. Zahirîlerin bazısı da, bu üç kelimeden başka bir
şeyle kadın boşanmaz, demiştir.
İbni Rüşd, mezheplerin görüşlerine kendisi delil getirerek şu değerlendirmeyi yapar:
Yalnız talâk sözü’nün sarih deyim olması hususunda görüş birliğinin bulunma sebebi, bu de-
yimin şeriat örfünde boşanmaya vaz'edilmiş olmasından dolayıdır. Bunun içindir ki talâk
kelimesi boşanma babında bir ana kelime olmuştur.
İbni Rüşd, İmam Şafii' nin 'Firak' ve 'Sirah' deyimlerinin sarih olduğu görüşünü
benimsemez. Ona göre, bu iki kelimenin şeriat örfünde talâktan anlaşılan mânâya delâlet
etmesi ile hâlâ eski sözlük mânâlarını ifade etmeleri hususunda tereddüt vardır. Şayet eski
sözlük mânâlarını ifade ederler de, şer'î mânâda kullanılmaları mecaz yoluyla ise sarih değil
kinaye olmaları gerekir. Çünkü mecaz yoluyla şer'î mânâyı ifade eden kelimeler kinayedirler.
Ona göre bir kelimenin şer’î manası sabit olmadıkça luğavî manasına hamletmek daha
uygundur.
İbni Rüşd, Zahirilerin görüşünü de şu şekilde temellendirir: Şeriatte sadece bu üç
kelime geçmiştir. Şeriat emirlerinin bir kısmıda taabbüd olduğuna göre şeriatte geçen
lafızlardan başka deyimlerle boşama olmaması vaciptir.
Sarih olan boşama deyimlerini, kişi karısını boşamak kasdıyla söylediği zaman
boşamanın meydana geleceği hususunda görüş birliği vardır.312 Boşanma kasdıyla fakat
kinayeli bir deyim kullanmakla karısının boşanıp boşanmamasında ise ihtilaf vardır.
İbni Rüşd, boşama konusunda hem kasıt, hem de sarih deyimleri şart koşanlar ile
boşanma mânâsında sarih olmayıp bu mânâda zahir olan kinaye deyimleri de sarih deyimler
311 Yaman, İslam Aile Hukuku, s.79. 312 el-Halid, Tahrir İttifakat İbni Rüşd, s.179
85
gibi kabul edenleri, şeriatın zahirine uyanlar olarak vasıflandırır. Ona göre, ağızla hiçbir şey
söylemeksizin yalnız boşanmayı kasdetmekle boşandığını söyleyenler, boşanmayı, adak ile
yemin etmeye kıyas edenlerdir. O, boşanma kasdedilmeksizin sadece boşanma deyimlerini
kullanmakla kadının boşandığını söyleyenleri şüphe ve ihtimale yer verenler ifadesiyle
eleştirir.
3.4.1.2. Kinayeli sözler:
Hem boşanmaya hem de başka anlamlara gelebilen ve gerçek maksadın ancak niyetle
anlaşılabildiği sözlere kinayeli boşanma sözleri denir. "Seni terk ettim, seni serbest bıraktım,
benden kurtuldun, çık git, cehenneme git." gibi ifadeler kinayeli sözlerdir.313
İmam Mâlik'e göre bu deyimlerden bazıları açık, bazıları muhtemel kinayelerdir.
İmam Mâlik, “açık kinayelerde sarih deyimlerde olduğu gibi, doğru söylediğini gösteren bir
karine bulunmadıkça kişinin ben boşanmayı kasdetmedim lafına bakılmaz ve boşanmaya
hükmedilir” görüşündedir. Açık kinayeler "Senin ipin senin omuzundadır ve Sen kocasızsın."
gibi deyimlerdir.
İbn Rüşd İmam Mâlik’in görüşlerini şöyle yorumlar: Gerek şeriat ve gerekse lisan örfü
bu adamın yalan söylediğine tanıklık etmektedirler. Zira halk bu deyimleri kullanırken,
çoğunlukla -aksini gösteren bir karine bulunmadıkça- boşanmayı kasdederler.
İmam Mâlik'in açık kinayelerde, eğer boşanan kadın kendisiyle gerdeğe girilmiş ise,
üçten az talâk iddiası da kabul olunmaz hükmünü İbni Rüşd şu şekilde yorumlar: Çünkü bu
deyimlerin zahirinden kesin boşanmanın kasdedildiği anlaşılmaktadır. Kesin boşanma da
İmam Mâlik'in meşhur görüşüne göre ya hulû' ya da üç talâk ile olur. Buradaki boşanmada
kadından bir şey alınmadığına göre bu boşanma hulû' değildir. Şu halde elde üç talâk kalır ki,
o da ancak kendisiyle gerdeğe girilmiş olan kadın hakkında mümkündür. Kendisiyle gerdeğe
girilmemiş olan kadınlar hakkında, açık kinayelerde üçten aşağı talâk iddiası kabul olunur.
Çünkü kendisiyle gerdeğe girilmemiş olan kadınların boşanması -kaç talâk ile olursa olsun-
kesindir.314
İmam Şafii'ye göre ise açık kinayelerde kişinin niyetine başvurulur. Eğer niyeti
boşanma ise, boşanmadır, niyeti üç talâk ise üç talâktır, bir talâk ise bir talâktır. Kısacası kişi
bundan kastının ne olduğunu söylerse o kabul olunur.
313 Yaman, İslam Aile Hukuku, s. 80 314 İbn Rüşd, Bidâyetü’l-Müctehid, c, II, s. 92
86
İbni Rüşd, Mâlikiler de İmam Şafii'ye cevap olarak talâk lafzı, her ne kadar
boşanmada sarih ise de, üç talakta sarih değildir, demelerinin daha yerinde olacağını söyler.
İbni Rüşd, İmam Şafii'nin görüşünü şu şekilde temellendirir: Boşanmanın sarih
deyimlerinde üçten aşağı talâk iddiasının kabul olunması hususunda icma' bulunduğuna göre,
kinayelerde bu iddianın kabul olunması evleviyetle lazım gelir. Çünkü sarihin delaleti
kinayenin delâletinden daha kuvvetlidir.
İmam Ebû Hanife ise, açık kinayelerde kişinin yalan söylediğini gösteren bir karine
bulunmadığı zaman niyetine başvurulur, der. Onun prensibine göre eğer kişi, bir veya iki
talâkı kasdetse, bir kesin talâk vaki olur. Eğer boşanmayı gösteren bir karine bulunduğu halde
adam, “ben boşanmayı kasdetmedim” derse, kabul olunmaz. Meselâ, karısıyla boşanma
hususunu müzakere ederken açık bir kinaye kullanması, boşanmayı kasdettiğini gösteren bir
karinedir.
İbni Rüşd, İmam Ebû Hanife’nin görüşünü de şu şekilde temellendirir: Açık
kinayelerde boşanma kesindir. Çünkü açık kinaye ile -üç talâk kasdedilsin, edilmesin- evlilik
bağının büsbütün izalesi kasdolunur. Üç talâk ise bundan zaid bir mânâdır.
İmam Mâlik'e göre muhtemel kinayelerde -İmam Şafii'nin açık kinayelerde dediği
gibi- kişinin niyetine başvurulur. Fakat cumhur onun bu görüşüne katılmayıp, muhtemel
kinayelerle boşanma kasdedilse bile, vâki olmaz, demiştir.
3.4.2. BOŞAMANIN ŞARTLI DEYİMLERİ
Boşanmanın geleceğe ait olaylara -doğum yapmak, aybaşı adetini görmek veyahut bu
adetten temizlenmek gibi- çoğu kez vaki olduğu halde bazen de vaki olmayan bir olayla
şartlandırılması takdirinde, ne zaman vaki olduğu hakkında İmam Mâlik'ten iki rivayet
gelmiştir: Bir rivayete göre derhal, bir rivayete göre de ne zaman şart vaki olursa, o zaman
vaki olur, demiştir ki, İmam Ebû Hanife ile İmam Şafii'nin de görüşleri budur.
İbni Rüşd, İmam Mâlik'in derhal boşanır görüşünü zayıf bulup eleştirir. Ona göre
İmam Mâlik bunu vukuu muhakkak olan olaylara benzetmiştir. O, aksi görüşte olanların
kuvvetli olduğunu belirterek destekler.
Boşanmanın öğrenilmesi mümkün olan bir işe taalluk etmesi durumunda – eğer kız
87
doğurursan benden boşsun gibi- olduğu zaman boşanmanın vaki olması o şeyin vaki olmasına
bağlıdır. Fakat karısına talâk ile yemin ederek “sen kız doğuracaksın” diyen kimsenin karısı -
İmam Mâlik'e göre- kız bile doğursa, derhal boşanır.315
İbni Rüşd, İmam Mâlikin, böyle densizliklerin önünü almak için bu sert hükmü
verdiğini söyler. İbni Rüşde göre doğru olan kadının doğum yapmasını bekleyip, erkek veya
kız doğurduktan sonra hüküm vermektir.
“Üç talâk müstesna olmak üzere seni üç talâk ile boşadım” misalinde olduğu gibi
İmam Mâlik, bu istisnanın hükmü yoktur, talâk vaki o1ur, demiştir.
İbni Rüşd, İmam Mâlikin bu görüşünü eleştirmekle beraber reddeder. Ona göre İmam
Mâlik, burada adamın boşanmadan döndüğü şüphesine binaen, talâk vaki olur demiştir. İbni
Rüşd, böyle bir şüphe bulunmadığı ve adamın gayesi talâkın vaki olmaması olduğu için, “sen
boşsun, boş değilsin” dediği zaman nasıl talâk vaki olmuyorsa burada da vaki olmaz. Zira bir
şeyin hem kendisi, hem zıddı birarada bulunamaz, der.
İbni Rüşd, küçük sayı büyük sayıdan istisna edildiği zaman “mesela; iki talâk
müstesna olmak üzere seni üç talâk ile boşadım” deyiminde olduğu gibi -benim bildiğime
göre- istisnanın sıhhatinde, yani istisna edilen sayının talâk sayısından düştüğünde ihtilâf
yoktur, der.
Ebû Muhammed b. Hazm şâzz bir görüşte bulunup, henüz olmamış bir vasıf veya
olayla şartlandırılan boşanmalar vaki olmaz, der.316 Çünkü boşanma vaki olduğu vakit, o
boşanmayı yapan kimsenin o vakitte onu yapmasıyla vaki olur. Boşanmanın, bilfiil
yapılmayıp sadece kişinin kendine ilzam ettiği bir vakitte vaki olduğuna -ne Kitab'tan, ne
Sünnetten ne de İcma'dan- bir delil yoktur. Eğer vaki olur diye hükmedersek kişinin, bu ilzamı
yaptığı vakitten itibaren şart koştuğu şey vaki oluncaya kadar bekletilmesi lazım gelir de-
miştir.
İbni Rüşd, İbn Hazm'ın yaptığı kıyastan başka ne ile ihticac ettiğini bilmediğini ifade
eder. Yaptığımız araştırmada İbni Hazm, kendi görüşünü şu delillerle temellendirir. 315İbni Rüşd, İmam Mâlik'in mezhebinde, boşanma, Allah'tan başkasının iznine bağlanılırsa eğer izni şart
koşulan kimse, izin verebilen ve izin verip vermediği bilinen bir kimse ise, ne zaman izin vaki olursa,
boşanmanın vaki olduğunda, ihtilâfın bulunmadığı kanaatinde de olsa bize göre bu ifade hatalıdır. b.k.z, er-
Rağruği, İttifakat İbni Rüşd el-Hafid c, III, s. 1019
316 bkz.İbni Hazm, el-Muhalla, c,XI, s, 259
88
1) Allah’ın kitabında olmayan her şart batıldır.
2) Böylesi bir sıfatla talak’ın vuku bulacağı ile ilgili ne kitabta ne de sünnetten bir delil vardır.
3) Mustakbele bağlı bir nikah sahih olmadığı gibi boşanmada sahih değildir.
4) Talak verildiği vakit, boşanma olmuyorsa, Talak’ın verilmediği bir vakitte boşanmanın
olmaması daha elzemdir.317
3.5. KARŞILIKLI RIZA İLE BOŞANMA, HULU’
Hulu’, kadının bedel karşılığında kendini boşattırması demektir. 318 Ulemanın çoğu
hulû'un cevazını benimser.319
İbni Rüşd, hulû'un aklen ve mantîken var olması gerektiğini savunur. Ona göre fidye
verme yetkisi kadına, erkeğe verilen boşama yetkisi karşılığında verilmiştir. Zira erkeğe,
kadınla geçinemediği zaman onu boşama yetkisi verilince, kadına da, erkekle geçinemedği
zaman fidye karşılığında boşanma yetkisi verilmiştir.
Hulû' hakkında -hiçbir şekilde caiz olmadığı, bütün hallerde caiz olduğu, kadının
ancak zina işlediği görülünce caiz olduğu, erkek ile kadının Allah'ın kanunlarına riayet
etmeyeceklerinden korkulduğu zaman caiz olduğu ve kadının erkek tarafından
sıkıştırılmaması şartıyla caiz olduğu- şeklinde beş görüş vardır.
İbni Rüşd, bu konudaki ihtilafın sebeplerini tek tek zikrederek herbirinin dayandığı
delilleri vermiştir. Daha sonra bu görüşler arasından en meşhurları bu son görüştür, diyerek
benimsediği görüşü net bir ifade ile açıklamıştır.
İbn Rüşd, İmam Ebû Hanife’nin "hulû' erkeğin kadını sıkıştırması neticesinde de olsa,
caizdir." görüşünü şâzz ile vasıflandırsa da bize göre bu ifade hatalıdır. Zira Hanefilerde
Muhalea da kural şudur; Eşler arasındaki geçimsizlik kocadan kaynaklanıyorsa kocanın
boşama karşılığında herhangi bir şey alması caiz değildir. Hüküm konusunda ise kural;
Geçimsizlik kimden kaynaklanırsa kaynaklansın ve muhalea bedeli ne olursa olsun bütün
durumlarda muhalea geçerlidir. Kadının malı ödemesi gerekir.320
Ayrıca, Cumhur ile Hanefiler arasındaki bu ihtilaf bir kuraldan kaynaklanmaktadır.
Cumhura göre, Bir amel, ona lazım olan vasıftan dolayı nehy edilirse, o amelin fasid olmasını
317 bkz.İbni Hazm, el-Muhalla., c,XI, s, 259- eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.547 318 İbni Manzur, a.g.e. c,IV,s,179 319 bkz. Serahsî, el-Mebsut, c, VI, s. 171,-İbnül-Hümâm, Şerh Fethul Kâdir, c, IV, s. 59- İbni Hazm, el-Muhalla,
c, XI, s, 277 320 Serahsî, el-Mebsut, c, VI, s. 183
89
gerektirir. Hanefilerde ise böyle bir nehiy sadece vasfın fesadını gerektirir. Amel ise
meşruiyyeti üzerinde kalır.321 İhtilaf bir kuraldan kaynaklandığına göre İbni Rüşdün
Hanefilerin görüşünü şazz ile vasıflandırması doğru değildir.322
Cumhur, kadının vermeye razı olduğu şeyi, erkek tarafından sıkıştırılmaması şartıyla,
tarafların razı olduğu zaman hulû'un caiz olduğunu savunur. Cumhûr'un dayanağı "Apaçık bir
hayasızlık etmedikçe, onlara verdiğinizin bir kısmını alıp götürmeniz için onları
sıkıştırmayınız" ve "Eğer karı ile koca Allah'ın kanunlarına riayet etmeyecekler diye
korkarsanız, o zaman kadının fidye vermesinde ikisine de günah yoktur" âyet-i kerimeleridir.
Ebû Kılâbe ile Hasan Basrî 323 birinci âyette geçen hayasızlığı zinaya hamletmek
suretiyle şazz bir görüşte bulunarak erkek -karısını zina ederken görmedikçe- onunla hulû
etmesi caiz değildir, demişlerdir.324
Yaptığımız araştırmaya göre “Erkek -karısını zina ederken görmedikçe- onunla hulû
etmesi caiz değildir” cümlesi muhtemel iki manaya gelmektedir.
1) Erkek, karısının zina ettiğine şahit olmadan ne hulu’ taleb edebilir, ne de karısından bir şey
alması caizdir.
2) Erkek, karısını zina ederken görürse, ona zarar verir ki kadın hul’u talebinde bulunsun.
Bu iki manayı destekleyen rivayetler vardır. Birincini destekleyen rivâyet İbni Hazm’ın senedi
ile birlikte zikrettiği rivayettir. Şöyle ki; Ebu kılâbe ve Muhammed b. Sirin, “Erkeğin kadın
karnı üzerinde yabancı bir erkeği görmediği müddetçe, hul yapması helal değildir”
demişlerdir. Bu rivâyeti nakleden çoğu fakihler bunu ilk mana üzerine hamletmişlerdir.325
İkinci manayı teyid eden A.Rezzâkın rivayetidir. “Ebu Kılâbe, erkek, karısının zina ettiğini
görürse ona zarar verir tâki kadın kocasından iftida etsin” görüşünde idi 326
İbni Rüşd’ün şazz ile vasıflandırdığı görüş birinci mâna esas alındığı vakittir. İkinci
mâna esas alınırsa şazz ile vasıflandırmak isabetli değildir. Zira ilim ehlinden bir cemaat,
321 b.k.z. Şaban, Usulul fıkh, s, 265 322 b.k.z. eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.538 323 Doğru olan Hasanı Basri yerine İbni Sirin’in zikredilmesidir. bk.z. İbn Ebî Şeybe, Musannef, c, IV s, 82-
es-San’ani, Musannef, c, VI, s, 498- eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.529 324 İbni Rüşd’ün Hasan’ı Basriye atfettiği görüş hatalıdır. Zira Hasan’ı Basri “Yabancı bir erkek tarafından karısı
öpülen kişi hakkında hull yapması kendisine helaldır” demiştir. eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.529 325 İbn Kudame, el- Muğni, c, X, s. 273 326 es-San’ani, Musannef, c,VI, s, 497
90
(Hanbeli mezhebi ve İmam Şafii’nin iki görüşünden biri) ikinci manada olanı caiz
görmüştür.327
İmam Dâvûd da, ikinci âyetin zahirine dayanarak hulû'un cevazına, karı ile kocanın
Allah'ın kanunlarına riayet etmeyeceklerinden korkmayı şart koşmuştur.
İmam Mâlik ile İmam Şâfiiye göre, eğer geçimsizlik kadından ise, kendisine biçilen
mehrin miktarından fazlasıyla da, misliyle de, azı ile de hulû' yapmak caizdir. Onlar hulû'
bedelini diğer muamelelerdeki bedellere kıyas ederek hulû' bedelinin miktarı tarafların
rızasına bağlı olduğunu savunmuşlardır. Kimisi de kadına biçilen mehirden fazla bir miktar ile
hulû' caiz değildir, demiştir.
İbn Rüşd, son görüştekiler mehirden fazlasını haksız kazanç kabilinden saydıklarından
ötürü bu hükme varmışlardır, der.
Fukahanın cumhuru hulû'un boşanma olduğu görüşündedir. İmam Ebû Hanife ise,
talak' ile feshin aynı şey olduklarını söylemiştir.328 İmam Şafii, hulû'un fesih olduğunu
söylemiştir. Ondan, hulû' kelimesinin kinaye olup onunla boşanma kastedildiği zaman
boşanma, boşanma kastedilmediği zaman fesih, yani nikâhın bozulması olduğu görüşü rivayet
olunmuştur. İmam Şafii'nin, kavl-i cedidinde mutlaka nikâhın bozulması olduğunu söylediği
de rivayet olunmuştur.
İbni Rüşd, bu konuda ki ihtilâfın ne gibi bir fayda sağlayacağını ortaya koyarak şöyle
der: Eğer hulû boşanma ise onunla talâkların sayısı azalmış olur, eğer nikâhın bozulması ise
azalmayıp olduğu gibi kalır.
3.6. TEMLİK VE TAHYİR BOŞAMALARI.
İmam Mâlik'ten gelen meşhur rivayete göre temlik ile tahyir birbirinden ayrı şeylerdir.
Zira ona göre temlik, erkeğin, boşama yetkisini kadına vermesidir. Bu ise, kadının kendini bir
talâk ile veya birden çok talâkla boşayabileceği anlamına gelir. Bunun içindir ki, kadın
kendini üç talâk ile boşadığı zaman, kocası ona, ben sana ancak bir talâk ile boşama yetkisi
vermiştim, diyebilir. Fakat tahyir öyle değildir. Çünkü tahyir, erkeğin kadına, sen
muhayyersin. İstersen nikâhım altında kal, istersen boşan demesidir. Mutlak tahyirde yani
kayıtlı bir tahyir olmazsa -İmam Mâlik'e göre- kadın kendini bir veya iki talâk ile boşayamaz.
Ya kocasının nikâhı altında kalmayı tercih eder ya da kesin olarak, yani üç talâk ile kendini 327 b.k.z. eş-Şimrâni, el-Akvâl eş-Şazze, s.530 328 Hanefi’lerde fesihle talak aynı şey değildir.Çünkü Hanefi kaynaklarda bu iki kavramın aynı manaya geldiğine
dair bir ibare bulunmamaktadır Usta, Ebu Hanîfeye nisbet edilen görüşlerin tahkiki, s.193-216
91
boşamak zorundadır.
İbni Rüşd, İmam Mâlik’in temlik ile tahyir arasında fark yapmasının sebebini şu
şekilde temellendirir: Peygamber (s.a.s) Efendimiz'in, kadınlarını muhayyer kılmasından,
onların kesin olarak kendisinden ayrılmalarına razı olduğu anlaşıldığı için, tahyirin, şeriat
örfünde kesin boşanma anlamında gelmesıni gerektirir.
Cumhûr temlik ile tahyir arasında fark görmez. İbni Rüşd, kendi müctehidliğinin
gereği olarak bu görüşü de temellendirir: Ona göre Cumhûrun fark görmeyişinin sebebi,
herhangi bir kimse bir diğerine bir şey hakkında yetki verdiği zaman, o kimse o şeyi yapıp
yapmamakta muhayyer olduğu için, örf-i lisanda o kimse o şey hakkında muhayyer kılınmıştır
denilebilir.
İbni Rüşd, İmam Mâlik’in ve İmam Şafii'nin Temlikte, erkeğin üç talâk ile boşanmayı
inkâr edebildiğinde ittifak etmelerinin sebebini de, şu şekilde yorumlar: Temlik lafzının -talâk
sayısında zahir olması şöyle dursun- muhtemel bir delâlet ile dahi muayyen bir sayıyı
göstermemektedir.
İbni Rüşd, İmam Mâlik ile İmam Şafii'nin "erkeğin, kadına boşanma yetkisini vermesi
üzerine kadının kendini boşaması, ric'î talâktır" görüşünü şu şekilde delillendirir: Talâk
kelimesi söylendiği zaman, ondan şeriat örfündeki mânâsının aşılmasıdır ki o da sünnî
talâktır.
İbni Rüşd, İmam Mâlik'in temlikte, erkek kadına "ben boşanmanı kasdetmemiştim'
diyemez, görüşünün sebebini de, temlikin, boşanma yetkisini kadına vermek mânâsında zahir
oluşundan kaynaklandığını ifade eder.
İbni Rüşd, İmam Şafii'nin "ben bu sözümle boşanmanı kasdetmemiştim"
diyebilmesinin sebebini de, şu şekilde değerlendirir: İmam Şafii', temlik lafzı boşanmada has
olmadığından erkeğin niyetine itibar etmiştir. Şu halde İmam Mâlik ile İmam Şafii 'nin
arasında vuku bulan ihtilâfın sebebi, lafzın zahiri ile niyet konusundan hangisinin tercih
edilmesi hususundaki ihtilâftan kaynaklanır. İmam Şafii tahyir lafzında da aynı görüşe sahiptir
İmam Ebû Hanifeye göre tahyir diye bir şey yoktur. Ancak temlik vardır ve temlikte
eğer kadın, kendini bir talâk ile dahi boşasa, kesin olarak boşanmış olur.
92
İbni Rüşd, bu görüşü de şu şekilde temellendirir. Erkek bir daha onu nikâhı altına
döndürebiliyorsa, o zaman ona boşanma yetkisini vermesinde bir mânâ kalmaz.
Hz. Ali (r.a.) "Temlikte, talâkların sayısı hakkında söz kadının sözüdür. Erkek 'Ben, üç
talâk ile boşanmanı kasdetmemiştim' diyemez» demiştir.
İbni Rüşde göre, Hz. Ali (r.a.) görüşünün anlamı şudur: Ona göre temlikin mânâsı,
erkeğin, elinde bulunan her çeşit boşama yetkisini kadına vermesi demektir. Şu halde kadın da
hangisini yapmak isterse yapabilir.
İbn Abbas ile Hz. Ömer (r.a.) "Temlikte kadın, kendini ancak bir talâk ile boşayabilir."
demişlerdir.
Fakih İbni Rüşd, en son görüşü şu şekilde yorumlar: İster temlik, ister tahyir olsun,
ikisi de birer talâktırlar, diyenler, hem kelimeyi delâlet ettiği mânânın en azına hamletmiş,
hem de erkekler hakkında titizlik göstermişlerdir. Zira kadınlar bir taraftan akılları noksan
olduğu ve geçimsizlik yaptıkları, bir taraftan da şehvetleri galib olduğu için boşama yetkisi
onlara verilmeyip erkeklere verilmiştir.
İbni Rüşd, bu görüşleri taassub olmaksızın ve belli bir mezhebe bağlı kalmaksızın her
birinin dayandığı delilleri kendisi vermeye çalışmıştır. O, bu görüşleri değerlendirirken
aralarından herhangi birini açıkça tercih ettiğini belirtmiş ya da onlardan farklı düşecek bir
görüş belirtmemiştir. Sonuç olarak İbni Rüşde göre, "bir şeyi bilmek demek, onun nedenlerini
bilmek demektir".
93
SONUÇ İbn Rüşd’ün Aile Hukuku ile ilgili değerlendirmelerinden, oun, içtihadi konularda
belli bir kişiyi veya mezhebi doğrunun yegane kaynağı olarak görmediği açıkça
anlaşılmaktadır.
İbni Rüşd, kadının çocukları emzirme konusunda mevkii düşük ve yüksek olan
kadınlar arasında ayırım yapan İmam Mâlik'in, örfe itibar ettiğini ifade ederek eleştirir. İbn
Rüşd, küçük kızın velayeti hususunda diğer velileri de babaya kıyas yapan İmam Ebu Hanîfe
ve İmam-ı Şâfii’nin kıyasını zayıf bulmakta ve onları eleştirmektedir. Ona göre, hadisle
delillendirmek dururken kıyas yapılmaz. İbn Rüşd, evlilikte veliyi şart görmez ve velâyet
meselesinde farklı bir yorumda bulunarak şöyle der. “Her veliye nikâhı bozma veyahut
kontrol yetkisi verilmesi yeterlidir.” Ona göre, eğer şeriat velâyeti şart koşsaydı, velilerin cins,
sınıf ve mertebelerini açıklayacaktı. Çünkü gerekli olan bir şeyi, gerektiği zaman mübhem
bırakmak caiz değildir”. İbn Rüşd, velâyeti düşüren İmam Ebu Hanîfe’nin delil getirmekle
yükümlü olmadığını belirtir. Çünkü berâet-i zimmet asıldır. Herhangi bir hükmü ifade eden
deliller yetersiz olunca asıl olan zimmetin berâeti yani o hükmün mevcut olmamasıdır. İbn
Rüşde göre, Hüküm gerektiren ve insanların mükellef oldukları konularda şeriat sükût etmez.
İbn Rüşd, "Kadınların iddeti sona erdiğinde onların kendi haklarında uygun şekilde
yaptıklarından dolayı size sorumluluk yoktur" âyetinin zahirinden -Allah bilir- kadının kendi
başına nikâhını akdedebileceğinin, ancak kendi hakkında yaptığı akit uygun değilse, velisinin
o akde itiraz edebileceğinin anlaşıldığını söyler. Ona göre, şer’iatın zahiri budur ve daha önce
kimse bunu söylememiştir.
İbn Rüşd velinin nitelikleri arasında adalet vasfını şart görmez. Ona göre adaleti
olmayan kimseye hiçbir zaman güven olmasa da adalet vasfı velide şart değildir. İbn Rüşde
göre, nikah konusunda vekâlet ile vesayet arasında fark yoktur. Zira vekil ölüme kadar, vasî
94
de ölümden sonra vekildir.
İbn Rüşde göre, evlenme akdinde, iki şahidin şart olduğunu savunanların çoğu bunun
icmâ kısmına girdiğini söylemişlerse de bu zayıftır. Çünkü bu İcmâ’nın dayandığı hadis
zayıftır. İbn Rüşde göre, sağlığı denklikten kabul edenlere göre, bir açıdan güzellikte kefâetten
sayılabilir. İbn Rüşde göre, kadının mücbir ( kadına danışmak zorunda olmayan) velileri, onu
denk olmayan biriyle evlendirdikleri zaman, kadın kabul etmek zorunda değildir.
İbn Rüşde göre mehrin en çoğu için belli bir sınır yoktur. Ona göre, mehir olarak
verilmesi gereken şey en azından mehir ismini verebileceğimiz olan herhangi bir şey olsa
yeterlidir. Mülk edilebilen ve herhangi bir satın almada bedel olabilen bir şey mehir olabilir.
İbn Rüşde göre mehrin tamamı ancak el sürme ile lazım gelir. Ona göre el sürmeden maksat -
zahir şudur ki- cinsi yaklaşımdır. İbn Rüşd, mehirsiz olarak nikâhı kıyılan ve kocası ona el
sürmeden ve kendisi de mehir isteğinde bulunmadan boşanan kadına bir şey düşmediğini
savunur.
Mehrin teslimi konusunda Îmam Mâlik Medine örfünü delil göstererek "Gerdeğe
girmeden önce, söz kadının sözüdür. Gerdeğe girdikten sonra ise, erkeğin sözüdür,” demiştir.
İbn Rüşde göre, ister bu örf olsun, ister olmasın, söz, devamlı kadının sözüdür demek daha
güzeldir. Çünlü kadın davalı olandır.
Fakih İbni Rüşd, “her üç talâkı bir kere de ilzam eden kimse -Allah bilir-.şeriatın
koyduğu bu ma'kul ve hikmetli yolu kaldırmış olur” diyerek aklî istidlalde bulunmuş ve
insanlar için kolay olanı tercih etmiştir. İbni Rüşd, “Hem bid'î talâk ile kadın boşanır, hem de
boşayan kimse geri dönmeye zorlanır” diyen İmam Mâliki bir çelişki içinde olduğunu ifade
eder. İbni Rüşde göre, kadın boşandıktan sonra geri dönmenin faydası sadece bid'î talâktan
kurtulmak olduğuna göre geri dönmenin vacib olmaması lazım gelir. İbn Rüşd, kölenin
talâkını kölenin had cezasına kıyas eden cumhuru eleştirerek şöyle bir değerlendirmede
bulunur. Hüre nisbetle köleye az ceza konulması, köle noksan olduğu için ona karşı fazla sert
davranılmamış olmasındandır. Sonra, kölenin suç işlemesi hür'ün suç işlemesi kadar ağır ve
çirkin değildir. Kölenin talâk sayısını azaltmak ise, köleye daha ağır bir hüküm koymak
demektir. Zira bu durumda hür, karısını boşamaktan iki kere cayabilirken köle sadece bir kere
cayabilir.
95
İbn Rüşd, alimlerin hastanın evlenmesi konusundaki meseleyi derin bakışla ele almış
ve kişiden kişiye durumdan duruma hükmün değişeceğini ve maslahata binaen hüküm
verilmesi gerektiğini ifade etmiştir.
İbni Rüşd, boşanan kadının emzirmesi konusunda kendi görüşünü ortaya koyarak
şöyle der: Boşanan kadın emzirmek zorunda değildir. Ancak eğer çocuk ondan başka bir
kadının memesini tutmuyorsa, o zaman çocuğu emzirmesi ve kocanında da ona ücret vermesi
lazımdır. O, “Mevcut olmayan veyahut nadir olan mes’ele ye hüküm taalluk etmez” kaidesine
dayanarak erkeğin de emzirişi hakkında hüküm vermeyi doğru bulmamıştır. İbni Rüşd, hidâne
hakkının anneden alınıp, babadan başkasına taşınması hakkında güvenilir bir şey olmadığını
ifade eder.
İbn Rüşde göre sahabe sözü hüccet zannedildiği halde, hüccet değildir. Ona göre,
ismeti sabit olmayan kişilerin taklit edilmesi caiz değildir. İsmette, ancak mucize veyahut
mucize sahibinin onun masum olduğunu bildirmesiyle olur. Masumluğuna dair delil
bulunmayışı, sahabi sözünün hüccet olmadığının delilidir.
İbn Rüşd, daha önceki ümmetlerin şeriat ahkâmı -şer'u men kablena – asli bir delil
olmadığını ifade etmiş ve bizim hakkımızda cari olmadığını söylemiştir. Şayet asıl olsaydı
onu nakletmek hem farzı kifaye olacaktı hem de sahabe bunu bize haber verecekti.
İbn Rüşde göre Kıyasu’ş-Şebeh olarak adlandırılan kıyas aslında kıyas değildir. Ona
göre Kıyasü’ş-şebehin zayıf oluşu, zanni bir illete dayanılarak yapılmasından dolayıdır. İbn
Rüşd’ün fıkhî kıyası, hem teorik açıdan eserlerinde temellendirdiğini ve hem de hukukta şâri
tarafından bilinçli bir şekilde bırakılan boşlukların doldurulmasında onu yöntemsel araç
olarak uygulamada başvurduğunu görmekteyiz.
İbni Rüşd, icmâ' istıshabının delil kabul edenleri eleştirerek İcmâ' istıshabının delil
olarak kabul edilmesinin doğru olmadığını ve bu ıstıshabın hüccet olamayacağını ifade eder..
İbn Rüşde göre şayet, bir konuda hadis sabit ise, hadisi kıyasa tercih etmek gerekir.
Ona göre” bir hadis sabittir” diyebilmek için o hadisin ya Buhâri’de, ya Müslim’de ya da her
ikisinde de geçmesi gerekir. Ona göre meşhur hadis kitaplarında yer alan hadisler ihtilâf
edilen konularda nass'tır. İbni Rüşdün birbiriyle çelişen hadisler arasında tercihte
bulunmaktansa, bu hadisleri telif etmeyi daha fazla ön plana çıkardığı görülür. Bir konuda
96
sahih hadis sabit olsa ihtilâfa hiç mahal kalmaz. Sıhhati üzerine ittifak edilmeyen bir hadis ile
amel etmek vacip değildir.
İbni Rüşde göre, lugavî mânâsından başka, şer'î mânâsının da bulunduğu sabit
olmayan kelimeleri, -şer'î mânâda kullanıldığı sabit olmadıkça- lugavî mânâlara hamletmek
gerekir. Şer'î mânâlarının da bulunduğu sabit olan kelimeler -lugavî mânâda kullanıldığını
gösteren bir delil bulunmadıkça- şer'î mânâlara hamledilirler.
İbn Rüşd, bazı ifadelerinde bildiğim kadar, tahminimce, zannederim ki ve kanaatimce
diyerek re’ye dayalı görüşler ortaya koymuştur. İbn Rüşd’e göre, Peygamber (s.a.s)
efendimizin fiillerinde asıl, onun fiillerinin kendisine has olduğunu gösteren bir delil
bulunmadıkça, bizim hakkımızda da bağlayıcı olmasıdır.
Ona göre Fıkıh âlimi -hasmı ile olan tartışmalarında mecbur kalmadıkça- herhangi bir
hüküm için, "bu taabbüddür", demez. Ona göre bir konuda verilen hüküm için sebeb bulmak,
ona sebebi bulunmayan bir taabbüd-dür demekten iyidir.
İbn Rüşd, Bidyetu’l-Müctehid adlı eserinde^yer verdiği haliyle, aile hukuku ile ilgili
meselelerde ve hükümlerde, mutaassıp bir mezhep taraftarı gibi davranmamış, ilmi
değerlendirmenin gereğini ortaya koymaya çalışmıştır. Onun bu çabası, fıkhi mirası anlama
ve değerlendirme hususunda bilim adamlarına örnek teşkil etmektedir.
97
ÖZET
İbn Rüşd’ün Bidâyetü’l-müctehid adlı eserinde Aile Hukuku ile ilgili
değerlendirmelerine yönelik yapılan bu çalışmada, İbn Rüşd’ün Hukuk düşüncesinin
dayandığı temeller ve kullandığı deliller ve asıllar hakkında bilgi vermek amaçlanmıştır. İbn
Rüşd, mezheb taassubluğu yapmadan ve belli bir mezhebe bağlı kalmadan görüşleri kendi
hukuk düşüncesine göre değerlendirerek aralarından en doğru olanı bulmaya çalışmıştır. Bu
değerlendirmeler sonucu kendi müctehidliginin geregi olarak bu görüşler içinden birini tercih
etmiş ya da onlardan farklı olarak bir görüş belirtmiştir. İbn Rüşd, böylece ele aldığı
konularda hem derli toplu bilgi edinmemize hem de müctehidlerin hüküm çıkarma yöntemleri
hakkında fikir sahibi olmamıza imkan sağlamıştır. .
98
IBN RUSHD (Averroes) BİDAYAH AL-MUJTAHİD HİS
ASSESSMENT RELATED TO FAMİLY LAW
Mehmet Fatih KARANFİL
Yüzüncü Yıl University Institute of Social Sciences
Basic Islamic Science of Islamic Law Thesis Administrator: Associate Professor Abdurrahman HAÇKALI
1-104 Page 2011
ABSTRACT
Ibn Rushd (Averroes) Bidayah al-Mujtahid Wa Nihayah al-Muqtasid his assessment
related to family law, Ibn Rushd's thought is based on legal foundations, and uses evidence
and is intended to provide information on the originals. Ibn Rushd, without sect and in the
opinion of its own legal opinion without being tied to a particular sect, by evaluating the right
thing most of them tried to find. As a result of these assessments, as required by their opted
for one of these opinions or expressed an opinion of them as different. Ibn Rushd, thus, the
matters discussed and tidy and the mujtahid us learn about the methods of rule extraction has
allowed us to be an idea.
99
BİBLİYOGRAFYA
el-ABBADİ, Abdullah, Şerh es-Sebilul Mürşid, ila Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l
Muktesid, Darus-Selam yy, bsk I, (I-IV ), Ezher, 1995. ( Şerh Bidâyetü’l-Müctehid )
el-AKKAD, Abbas Mahmud, İbni Rüşd, (Nevâbiğu’l-fikri’l-arabî), Dar’ul Maarif yy, bsk.I-
VI, Kahire, 1982.
APAYDIN, Yunus, “İbn Rüşd” mad, DİA, XX.
ARKAN, Atilla, İslam Felsefesi Tarihi, İlitam yy, Ankara, 2006.
ASLAN, Mehmet Selim, İslam Hukuk Metodolojisinde Delillerin Tearuzu ve Tercih
Kaideleri,( yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi ), Yüzüncü yıl İlahiyat,Van 2006
ATIF, el-İraki , İbni Rüşd Filozof Arabi, Meclis el-Ala Lis-sekafe yy, Kahire, 2002.
AYDIN, Mehmet, İslam ve Toplum, I-II, DİB yy, Ankara 2006. (İslam ve Toplum)
el-ÂZİMİ, Zayid el-Habiyy Zeyd, Esbabu İhtilaf el-Fukaha İnde İbni Rüşd el-Hafid Ve
Eseruha el-Fikhi, ( yayınlanmış doktora tezi) Ürdün Üniversitesi, Yüksek Öğretim Fakültesi,
2006. ( Esbabu İhtilaf )
BARDAKOĞLU, Ali “İbni Rüşd” mad, DİA, c, XX, 254-257.
BUHARİ, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail, el-Cami’us-Sahih, I-V, İsanbul 1315.
BULUZ, Muhammed, el-Bidaye li-İbni rüşd ve devruhu fi Terbiyeti Meleket’il İctihad, (
yayınlanmış doktora tezi) Muhammed b. Abdillah Üniversitesi, Fas, İslami İlimler Fakultesi,
2006
BİN FAİZE,ez-Zübeyri, İcmaat İbni Rüşd, ( yayınlanmış Yüksek lisans tezi) Cezayir
Üniversitesi, İslami İlimler Fakultesi, 2004.
el-CEZİRİ, A.bdurrahman el-Fıkh alal Mezahibil Erbaa, Dar’ul Takva yy, 2003. ( Mezahibil
Erbaa)
DEMBELİ, İbrahim, Arâu İbni Rüşd,el-Hafid el-fıkhiyye min Hilali Kitabihi Bidâyetü’l-
Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, ( yayınlanmamış Yüksek lisans tezi) Medine İslam
Üniversitesi, Şeriat Fakultesi,1430.
100
DİA, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1988.
DÖNMEZ, İbrahim Kafi, “el-Beyan ve’t-Tahsil“ mad, DİA, VI.
EBU DAVUD, Süleyman b. Eşa’sicistani, Süneni Ebi Davud, I-IV Humus 1969.
EBUL MECD, Ahmed, Tahric Ehâdis’ul Bidaye, Darul Akide yy, I-II, Akide yy, Kahire,
1425/2004. (Tahric)
EBU ZEKERİYYA, Yahya b. Şeref, b.Müri, en-Nevevi, el-Mecmu Şerhul Muhezzeb, (I-XXX
), Darul Fikr yy, tsz. ( el-Mecmu)
................................Minhac et-Talibin, (I- IV) İslami Kitaplar yy, Midyat, tsz, (Minhac)
ed-DEMİRİ, Kemaluddin, Necmul-Vehhac, thk, Salahaddin Muhammed el-himsi ve
diğerleri, Minhac yy. Cidde, 2004. I-X ( Necmul-Vehhac)
ed- DERDİRİ, Ebul Bereket Ahmed b. Muhammed b. Ahmed, eş-Şerh es-Sağir ala Akrab’il
Mesâlik, (I-IV ), thk, Mustafa Kemal Vasfi, Darul Maarif yy, Kahire, tsz, (eş-Şerh es-Sağir )
ELMALILI, Muhammed HamdiYazır, Hak Dini Kur'an Dili, I-X, Feza Yay, Azim Dağıtım,
(Sadeleştiren, Heyet), İstanbul.
el-GAZALİ, Ebu Hamid b. Muhammed, el-Mustasfa min İlmi’l-Usul. I- II, Daru'l-Erkam,
Beyrut,1414/1994. (el-Mustasfa)
GEORGE, Hourani, Averroes on the Harmony of Religion and Philosophy, Londra 1976.
el- ĞAMİDİ , Muhammed b. Hasan b. cem’an, Eseru et-Taarud ve Def’ihi beynel edilleti fi
Fıkh en-Nikah ve Tavabiihi Min hilal Kitab bidayetül Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, (
yayınlanmış doktora tezi), Ummul Kura Üniversitesi, Yüksek Öğretim Fakultesi, Mekke,
1419. ( Eser et-Taarud ve Def’ihi
el-ĞAZE, Ebu Abdullah Muhammed b. Kasım, el-Kavl’ul Muhtar Fi Şerh-i Ğayet’il İhtisar,
İslâmi Kitablar Naşiri yy. Midyat, tsz.( el-Kavl’ul Muhtar)
el-ĞUMARİ, Ebul Fayd Ahmed b. Muhammed b. Siddik, el-Hidaya fi Tahric Ehadisil
Bidaya, thk, Yusuf A.Rahman Maraşlı ve diğerleri, Alem el-Kutub yy, Beyrut, 1987
HAÇKALI, Abdurrahman. İslam Hukuk Metodolojisinde Maslahat Tanımları ve Bunların
101
Analizi, .İslami Araştırmalar Dergisi, XIII, sayı, 1.
................... İslam Hukuk Tarihinde Gayeci içtihad Metodunun Gelişimi, Etüt yayınları, bsk I,
İst, 2004, (Gayeci İçtihad Metodu),
...................Muhtasar İslam İlmihali, Başak yy, Bişkek, 2008,
HALLAF, Abdülvahhab, İlm Usulul Fıkh, Darul Hadis yy, Kahire 20004. (İlm Usulul Fıkh)
el-HALİD, Muhammed A.Rahim Abdullah, Tahrir İttifakat İbni Rüşd fi Ahkamil Üsreti, (
yayınlanmış doktora tezi), Ummul Kura Üniversitesi, Yüksek Öğretim Fakultesi, 1411.
(Tahrir İttifakat İbni Rüşd).
el-HAMİDİ, Muhammed Hüseyin Salih, el-İcma İnde İbni Rüşd fi Kitab en-Nikah Min hilal
Kitab bidayetül Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, ( yayınlanmamış doktora tezi), Malaya
Üniversitesi, Malezya, 2009
HEYET, Mucemul Vasit, Çağrı Yay. İst., 1996.
İBN EBBAR, Muhammed b. Abdullah, et-Tekmile li Kitâbi’s-Sıla,Madrid,1886
İBN EBU USAYBİA, Ebu’l-Abbas Muvaffakuddin Ahmed b. El-Kasım, Uyunu’l Enba fi
Tabakat-il Etibba, Mektebetu’l Hayat yy, Beyrut, Uyunu’l Enba
İBN FERHUN, Burhanneddin İbrahim b. Ali, ed- Dibacu’l Muhezzeb fi Ma’rifeti Ayâni
Ulemâil Mezheb, ( thk. Muhammed el-Ahmedi Ebun-Nur), Kahire, tsz. ed- Dibac
İBN HAZM, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Said, el-Muhalla, thk, Munir ed-Dimeşki, el-
Muniriyye yy, Ezher Mısır.
İBN HÜMAM, Kemaluddin Muhammed b.A.Vahid, Şerh Fethul Kâdir, Darul-ihya et-
Turasül Arabi yy, Beyrut, tsz. (Şerh Fethul Kâdir )
İBN KUDAME, Abdullah b. Ahmed b. Mahmud, el-Muğni, Darul kitabil Arabi yy, Beyrut,
tsz.
İBN KUDAME, Muvaffakaddin Abdullah b. Ahmed el-Makdisi, el-Muknâ, Darul Kutub el-
İlmiyye yy, Beyrut, tsz.
İBN MACE, Ebu Abdillah Muhâmmed b. Yezid el-Kazvini, Sünenü' İbni Mace I-II, Darul
102
İhyai'l-Kütübü'-Arabi, Kahir .
İBN MANZUR, Ebu'l-Fadl Cemaluddin Muhâmmed b. Mukerrem, Lisanü'l- Arab, I-XVIII,
Darul ihyai et-Türas’ül Arabi, Beyrut, 1986.
İBN RÜŞD, Kadı Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Ced, el-Mukaddimat el-Mumehhidat, (I-III), thk. Muhammed el-Hucci, Said Ahmed i’rab Beyrut, 1988.
................................el-Beyan ve et-Tahsil,I-XX thk, Ahmed eş-Şerkâvi, Darul Garb el-İslami
yy, Beyrut, Lübnan 1984.
..............................Mesail ebul Velid İbn Rüşd el-Cedd, thk.Muhammed Habib Tacikani, Darul
Cil, Beyrut, 1993.
İBN RÜŞD, Kadı Ebu'l-Velid Muhammed b. Ahmed b. Muhammed El-Hafîd, Bidâyetü’l-
Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, I-II, Akide yy, Kahire, 1425/2004. ( Bidâyetü’l-Müctehid)
....... ez-Zarûri fi Usuli-l fıkh (Muhtasarul Mustasfa) thk, Cemaluddin el-Alavi, Beyrut, 1994.
el-İSFAHANİ, Mahmud b. A.Rahman, Beyan el-Muhtasar,( İbni Hacibin Muhtasarı üzerine
yazılmış şerhtir) thk, Dr. Ali Cuma,Darus-Selam yy,Mısır, 2004.
KAHRAMAN, Abdullah, Mut'a Nikahı Üzerine Bazı Mülahazalar, İslam Hukuku
Araştırmaları Dergisi, sayı.10, S.153-170, 2007. (Mut'a Nikahı Üzerine).
KARAMAN, Hayrettin. İslam Hukuku Tarihi, İz Yayınları.İstanbul 2007.
KARACA, Ayşe, İbni Rüşdün bidayetül Müctehid adlı eserindeki tercihleri ve farklı
görüşleri, ( yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi ), Marmara İlahiyat İst, 2008. ( İbni Rüşdün
tercihleri ve farklı görüşleri )
KARLIĞA, Bekir İslam Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri, İst, 2004.
KILIÇ, Muharrem, İbnRüşd’ün Hukuk Düşüncesi, Tarihi,Siyasal,Hukuksal ve Felsefi
Bağlamda Bir Analiz, Ensar Neşriyat, İstanbul 2005.
MAHLUF, Muhammed, Şeccratu'n-Nûri'z-Zekiyye fı Tabakâtil-Mâlikiyye, Beyrut, tsz.
Şeccratu'n-Nûri'z-Zekiyye
el-MAKKARİ, Ahmed et-Tilimsâni Nefh et-Tıb fi Gusni’l Endelüs er-Ratib, thk. İhsan
Abbas, Beyrut,1968.
103
MERVEDİ, Alaaddin, el-İnsaf - Darul Kutubul İlmiye yy, Beyrut Lübnan, tsz.
MERRAKUŞİ, Abdulvahid, el- Mucib fi Telhisi Ahbâri’l Mağrib, thk, Muhammed Said
Uryan, Kahire, 1963
el- MEVSILİ, Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd, el-İhtiyar Li-Ta'lîlî'l-Muhtar, Darul-İlmiyye
yy, Beyrut, tsz. ( el-İhtiyar)
el- MÜNZİRİ, Ebu Muhammed Zekiyyyuddin, et-Tekmile li Vefayeti’n-Nekale, I –IV, thk,
Beşşar Avvad, Beyrut, 1981. et-Tekmile
MÜSLİM, Ebu'l-Hüseyin Müslim b. Haccac el-Kuşeyri, Sahihu Müslim (nşr. Muhammed
Fuad Abdulbaki), I-V, İst.
NAR, Yasemin, İbn Rüşd’ün Bidâyetül-Müctehid adlı eserinde İmamŞafi-i’ye ait görüşlerin
Tahkiki, ( yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi ), İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.10,
2007, s.193-216 İmamŞafi-i’ye ait görüşlerin Tahkiki,
NESAİ, Ebu Abdirrahman Ahmed b. Şuayb, Sünenü'n-Nesai, (nsr. Abdülfettah Ebu Gudde),
I-VIII, Beyrut, 1988.
NÜBAHİ, Ebu'l-Hasan, Târihu Kudâti'l-Endülü, Beyrut, 1983.
PAÇACI, Esra, Sünnette Süt Akrabalığı Ve İlgili Rivayetlerin İncelenmesi, ( yayınlanmış
Yüksek Lisans Tezi ), Ankara İlahiyat, 2008. Sünnette Süt Akrabalığı
PALA, Ali İhsan, İslam Hukuk Metodolijisinde Emir Ve Yasakların Yorumu, Fecr yy,
Ankara,2009.
er-RAĞRUĞİ, Emin A.Aziz Ebu Bekr, İttifakat İbni Rüşd el-Hafid min Hilali Kitabihi
Bidâyetü'l-Müctehid, (I-III), Sabha yy, bsk.I, Libya, 2001. (İttifakat İbni Rüşd el-Hafid),
es-SAN’ANİ, Ebu Bekir A.Rezzak Musannef A.Rezzak, (XI ),thk, Habib er-Rahman el-
Âzami, Mektebetul İslâmiyye yy. Beyrut, h,14001, bsk, 2, (Musannef)
SERAHSİ, Şemsuddin. el-mebsut, Darul Kutub’ul ilmiyye yy, Beyrut, 1993. (el-mebsut),
SEYLA, Abdulkadir, ed-Dilalat el-Lugaviyye ve Eseruhe fi İhtilafil Fukaha İnde İbni
Rüşd,el-Hafid fi Kitabihi Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihâyetü’l-Muktesid, ( yayınlanmış doktora
tezi) Medine İslam Üniversitesi, Arapça Dil Edebiyatı Fakultesi, 2007.
104
eş-ŞAFİİ, Muhammed b. İdris, el-Umm, Daru Kuteybe yy, Dimeşk ve Beyrut, 2003/1424.
(el-Umm )
ŞEYHİ ZADE, A.Rahman b. Muhammed b.Süleyman, Mecmeul-Enhur Şerh Multekal
Ebhur, Darul-ihya et-Turasül Arabi yy. ( Mecmeul-Enhur)
eş-ŞİMRANİ, Salih b.Ali b. Ahmed, el-Akvâl eş-Şazze Fi Bidayetil Müctehid, Darul Minhac
yy, Riyad, 1428, bsk, I, s, 21, 39 ( yayınlanmış doktora tezi), Ummul Kura Üniversitesi Suudi
Arabistan, (el-Akvâl eş-Şazze)
TABERİ, Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerir, Camiu'l-Beyan an Ayi'l-Kur'an, I- XXX, Daru'l-
Fikr, Beyrut, 1405/1984.
T.D.K. Türkçe Sözlük, I-II, Türk Dil Kurumu yy. Ankara 1998.
TİRMİZİ, Ebu İsa Muhammed b. İsa, Sünenü't-Tirmizi, (nsr. İzzet Abid ed- Deas), I-X, el-
Mektebetü'l-İslamiyye, İstanbul ty.
UBEYDİ, Hammadi, İbni Rüşd, Hayatühü ilmuhu fıkhuhu, Daru'l Arabiyya yy, Tunus,1984.
...................... İbn Rüşd veUlumu’ş- Şer’iyyeti’l İslâmiyye, Beyrut, 1991.
USTA, Havva, İbn Rüşd’ün Bidâyetül-Müctehid adlı eserinde Ebu Hanîfeye nisbet edilen
görüşlerin tahkiki, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.10, 2007. (Ebu Hanîfeye nisbet
edilen görüşlerin tahkiki),
YAMAN, Ahmet. İslam Aile Hukuku, MÜİFY. no.220 İstanbul 2008. (İslam Aile Hukuku )
YILDIRIM, Celal, Kaynaklarıyla İslam Fıkhı, I-III, Uysal Kitabevi yy, Konya, tsz.
ZEKİYUDDİN, Şaban, Usulul fıkh el-İslami, Nafi yy, Kahire, tsz. (Usulul fıkh)
..................................Usulu'l-Fıkh, (çev. İbrahim Kafi Dönmez) TDVY, Ankara 2004.
ZEYDAN, A.Kerim. el -Veciz fi usulil fıkh, er-Risale yayınları Beyrut.2004/1425 (el-Veciz)
................................ el -Veciz fi usulil fıkh, (çev. Ruhi Özcan.) MÜİFY. No.62 İstanbul 1993.
105
Top Related