8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
1/123
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM)ANABLM DALI
TARH VE MLLYETLK
Yksek Lisans Tezi
zgr Atakan
Ankara-2006
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
2/123
ii
T.C.
ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM)
ANABLM DALI
TARH VE MLLYETLK
Yksek Lisans Tezi
zgr Atakan
Tez DanmanDo. Dr. Ayhan Yalnkaya
Ankara-2006
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
3/123
iii
T.C.
ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTSKAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM)
ANABLM DALI
TARH VE MLLYETLK
Yksek Lisans Tezi
Tez Danman : Do. Dr. Ayhan Yalnkaya
Tez Jrisi yeleri
Ad ve Soyad mzas
.................................................................... ........................................
.................................................................... ........................................
.................................................................... ........................................
.................................................................... .........................................
.................................................................... .........................................
.................................................................... .........................................
Tez Snav Tarihi ..................................
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
4/123
iv
hereyim aileme
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
5/123
v
NDEKLER
GR .................................................... ............................................................ .....................................1
BRNC BLMMLLYETLK ZMLEMELERNDE TARH
I.MLLYETLKAKADEMKGNDEMDE(1918-1945):.................. ................................... 14II.MODERNLEMESORUNUOLARAKMLLYETLK(1945-1990):................................ 21III.POSTMODERNZMVEMLLYETLK(1990SONRASI): .............................................. 40IV.DEERLENDRME: .......................................................... ...................................................... 49
KNC BLM
MLLYET TARH YAZIMI NASIL DODU?
I.FELSEFENNBENDETARH:......................................................... .................................. 62II.TARH,FELSEFEVEMLLYETLK: ........................................................ ......................... 69III.DEERLENDRME: .......................................................... ...................................................... 99
SONU...............................................................................................................................................104
KAYNAKA.....................................................................................................................................110
ZET .................................................... ............................................................ .................................115
ABSTRACT.......................................................................................................................................117
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
6/123
1
GR
Tarih ve milliyetilik arasndaki ilikinin ele alnabilmesi iin sosyal ve siyasal
kuramn birbirinden farkllaan, olduka zengin mirasndan eitli ekilllerde
faydalanabilmek mmkndr. Bu zenginlik, konunun bir yksek lisans tezi
erevesinde ele alnmas bakmndan, ilk bakta olduka faydal grnse de eitli
alardan sakncalar da iermektedir. Fakat, bu sorunlarn neler olduuna gemeden
nce tarih ve milliyetilik kavramlarnn kabaca da olsa tanmlanmas gerekmektedir.
Tarih bir taraftan gemii ifade eden bir szck dier taraftan bu gemiin bilgisine
dnk bilgi ve bu bilginin sitematik aklanmasna dnk bir disiplin olarak, anlam
almlarndaki btn iie gemiliiyle, neredeyse uygarln kendisiyle yat bir
kavram olarak srekli gndemde kalmtr. Milliyetilik ise Avrupada XIX. yzyln
ilk eyreinde Napolyon Savalarnn ardndan ulusal devletini kuramam Almanya
ve talya gibi lkelerle, mutlak monariyi ne ngiltere gibi ok nceden ortaya kan
parlamentosuyla ne de 1789da Fransada ortaya kan devrim benzeri bir srele
siyaseten etkisiz hale getirememi ve halen bir imparatorluk olarak siyasal
varlklarn devam ettirmeye alan Rus arl, Habsburg mparatorluu ve
Osmanl mparatorluu topraklarndaki halklarda ayrlk bir siyasal ideoloji
olarak ortaya kmtr. Bu adan milliyetilik, 1789 sonrasnda ortaya km ve
btn XIX. yzyl boyunca siyasal gelimelerde etkisini hissettirmi bir siyasal
ideolojidir.
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
7/123
2
1789un milliyetilik asndan miladi anlam en ak ifadesini onun siyasi etkisinde
gsterir. 1789, modern siyasal egemenlikte ve kuramnda temelli bir dnmn en
nemli ifadesidir. ncelikle XIV. yzyl sonrasnda Avrupada feodalizmin etkisini
yitirmesiyle ortaya kan mutlakiyeti yaplar, 1789la beraber siyasal
meruiyetlerinde ciddi bir krizle karlamlardr. Avrupada mutlakiyeti rejimlerin,
dolaysyla sarayn, etkisinin en ak rnei XVII. yzyl Fransasnda
grlmektedir. yleki bu dnemin nemli hkmdar XIV. Louisye atfedilen
ltat, cest moi (devlet benim) sz mutlakiyeti rejimleri aklayan bir kliedir
(Poggi, 2002: 88). Mutlakiyeti rejimlerin tipik rnei olan Fransada 14 Temmuz
1789da Bastille hapishanesinin baslmas ve feodalizmden kaynaklanan
ayrcaklklarn kaldrlmasnn en nemli siyasal belgesi olan nsan ve Yurtta
Haklar Bildirgesinin yaynlanmas, ardndan 1792 ylnda Tuileres Saraynn ele
geirilmesi ve 1793de Kral XVI. Louisnin tahttan indirilip ldrlmesi, o dneme
kadar siyaseten etkisi grlmeyen halkn siyasal gcn gstermesi bakmndan ok
nemli gelimelerdir. Dolaysyla 1789 egemenlik kuram asndan
mutlakiyetiliin sona erip halk egemenliinin ortaya kmasndaki en nemli siyasal
dnemetir.
XIV. Louisin devlet benim sz ve bu szn Fransz Devrimiyle beraber geirdiidnm hem modern egemenliin doasn hem de bu dnmn tarih kavrayna
yapt etkiyi anlamak asndan iyi bir balang noktas olabilir. XIV. Louisnin
ltat, cest moi sz devlet benim olarak evrilirken burada kk bir ayrnt
dikkati ekmektedir; devlet olarak evrilen ve anlalan tat. Franszcada tat,
ngilizcede state, Almancada Stand kelimelerinin hepsi etimolojik ve semantik
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
8/123
3
olarak ayn kkten, yani Latince statusten trerler ve bu hallleriyle belli bir durumu
ya da belli bir grubu anlatmak zere kullanlmlardr (Brancourt, 2000: 178). Bir
siyasal iliki olarak feodalizmi karakterize eden hamilik ilikilerinin (commendatio);
sosyo-ekonomik nedenlerden dolay yapsal bir dnme uramas ve burjuvazi,
ruhban ve soylulardan oluan kesimlerin ierisinde daha nce bireysel olarak
bulunduklar vesayet ilikilerinin zlerek, onun yerini kendilerini siyasal olarak
ifade edecekleri tatlarn alm olmas modern devletin tarihsel olarak ortaya
kndaki en nemli aamadr. Mutlak monariler, bu srete kendi iktidarlarn
pekitirmek iin tatlar farkl ekillerde kullanmlardr. Ancak, hem feodalizmde
hem de mutlak monariler dneminde ynetenler ile ynetilenler arasnda
temelden bir ayrma vardr ve ikisinde de sradan insanlar, zerinde hak sahibi
olunan, ancak kendileri bu egemenlik ilikilerinin taraf olmayan kesimi ifade
ederler. Fransz Devrimi tam da bu kesimi siyasal olarak harekete geirmitir ya da
baka bir ifadeyle harekete geen bu kesimin eyleminin bir sonucudur. Bilindii
zere Fransz Devrimini harekete geiren itki, 1614 ylndan beri toplanmayan
Etats-Gnrauxnun (parlamento) toplanmasyla balamtr. Ruhban ve soylular
yannda tiers tat olarak bilinen nc snf ya da zmrenin kendisini kurucu
meclis (ulusal parlamento) olarak ilan etmesi ve Paris halknn Bastillei igal
etmesiyle devrim yolu almtr.
Dikkat edilecei zere feodal ilikilerin zld dnemde farkl zmreleri ifade
eden tat kelimesi XIV. Louis ile birlikte devlet, Fransz Devrimiyle beraber de ulus
anlamlarn ierecek ekilde genilemitir. Fransz Devrimiyle daha nce egemenlik
ilikilerinin dnda braklan sradan insanlar, artk yeni siyasetin znesi olarak
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
9/123
4
ortaya kmtr. Milliyetilik de balangta Avrupada ardndan btn dnyada
siyasal iktidara ynelen bu hareketlerin ideolojisi olarak btn XIX. yzyl boyunca
etkili olmutur. Dolaysyla milliyetilik, XIX. yzylda bir taraftan modern merkezi
devletin kurulmasn dier taraftan da ona en temel meruyetini kazandran ulus ya
da milletin siyasal egemenliini isteyen hareketlerin ideolojisidir.
Fransz Devrimi ve onun devlet ve millet kavramlaryla ilikisi asndan yaplan bu
deerlendirmede, milliyetilik asndan varolan bir paradoksa ksaca da olsa
deinilmek zorundadr. Bu paradoks milliyetiliin iki temel kavram olan devlet ve
milletle ilgilidir. ncelikle XIV. Louisnin szndeki tat kelimesi nasl modern
devlet anlamna gelmektedir? Daha akas XIV. Louis bu sz sylerken ne
kastetmi olabilir? Mutlakiyeti devlet denildii zaman zellikle, bir ekonomik
sistem olarak merkantilizm ve bir siyasi yaplanma olarak saray akla gelmektedir.
Merkantilizm sayesinde smrgelerden gelen kleler, Avrupada ekonominin byk
lde parasallamasna yol amtr. Ekonomideki bu parasallama ise ticarette en
etkili zmre olan burjuvazinin gittike glenmesinde, bata soylular ve kyller
olmak zere, topraa bal olan zmrelerin ise genel olarak g kaybetmesinde etkili
olmutur. te, kral da deien bu g ilikilerini kendi lehine kullanmasn bilen ve bu ilikileri kendi lehine kullanabilecek gce sahip bir soylu olarak eitler
arasndan ykselebilmitir. Topraa bal zmrelerin gelirlerindeki dn ise hem
soylular hem de kyller asndan farkl sonular olmutur. Soyluluk zamanla
kendi blgesel egemenliini adm adm saray lehine kaybedip daha fazla saraya
baml hale gelmitir. Kyller ise gittike artan saylarda topraktan
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
10/123
5
zgrlemiler, ehirlere yerleerek bir taraftan, bu yeni yaamn onlara sunduu
olanaklara bal olarak, burjuva olmann yollarn ararken daha sonra, zellikle
sanayi devrimiyle beraber ihtiya saylar artan proleterleme yoluna girmiler ve bu
srecin btn arl srtlarna yklenen, ancak Fransz Devrimine kadar siyaseten
etkisiz, mutsuz kitleler olmulardr.
Saray ise bu dnen ilikilere bal olarak egemenliin nesnel temsiliyeti haline
gelmitir. Sarayda artan idari grevler ncelikle soyluluk esasna gre olmak zere
eitli kimselere verilmi merkezi bir devlet brokrasisinin n uygulamalar adm
adm rlmtr.
Bu anlatlanlar nda dnlnce XIV. Louisnin ltat, cest moi szndeki
tat kelimesinin birka katl anlam kendi iinde barndrd ortaya kmaktadr.
ncelikle tat, devlet anlamnda deil, daha nce kullanld haliyle belli bir
zmreyi ifade eder ekilde kullanlm olabilir. Bu adan XIV. Louis, mutlak
iktidarnn meruiyetini gcyle orantl bir ekilde sadece kendinde grmtr
denilebilir ki bunun sosyolojik gerekeleri yukarda kabaca da olsa akland. kinci
olarak XIV. Louis, taty kendinde temsil edilen merkezi devlet -gc- anlamnda
kullanm olabilir. Bu da ihtimal dahilindedir, nk sarayn mutlak monarilerdneminde Fransada geirdii dnm bylesi bir balanty hakl klar.
Ne ekilde anlalrsa anlalsn Fransz Devrimine kadar geen srede, mutlakiyeti
rejimler sayesinde siyasal egemenlik, Fransada sradan insanlarn da zerinde hak
iddia edebilecekleri ve dolaylda olsa kendilerini de bir tat olarak tahayyl
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
11/123
6
edebilecekleri ekilde nesnellemitir. Devrimle beraber, nesnelleen bu egemenlik,
meruiyetini siyasetin yeni znesi olan ulustan almtr. Dolaysyla milliyeti
ideoloji bir taraftan modern merkezi devletin kurulmasna dier taraftan da bu
egemenliin meruiyetinin ulustan alnmasna dnk bir ideolojidir ve bu iki srecin
i ie girmilii milliyeti siyaset asndan millet ve devlet kavramlar arasndaki
ayrmn belirginletirilmesini zora sokar. Nitekim bu belirsizlik, tat kelimesinin
anlam almlarnda da kendini gstermektedir. Ancak devletin merkezilemesi ve
ulusal egemenlie giden bu iki ynl sre srekli st ste dmez. Devletin
modernlemesi ve merkezilemesi sosyo-ekonomik gelimelere bal olarak mutlak
monarilerde de grlebilen bir zelliktir.
Milliyetilikten ve onun devlet ve milletle olan ilikisinden bahsettikten sonra imdi
tarihe gemek mmkndr. Tarih kavramndan ve onun anlam almlarndan
yukarda kabaca bahsetmitim. Btn bu anlam almlarn etkileyecek ekilde
tarihin uygarlkla olan ilikisi onun yazyla, dolaysyla yazl kltrle olan
balantsndan gelmektedir. Yazy douransa temelde bir kayt pratiidir ki
kaydetmek asl olarak snfl, dolaysyla uygar toplumlara ait bir zelliktir. Snfl
toplum ise, bir devlet zorunluluu olmasa da, bir yneten ynetilen ilikisinin hali
hazrda ilemeye balad yani, kurumsal bir siyasal ilikinin var olduu toplumanlamnda kullanlmtr. Dolaysyla tarihle, siyaset ve egemenlik konularnn
dolaysz bir balants vardr. Bu almada, tarih ve Fransz Devrimi sonrasnda
ortaya km modern bir siyasal ideoloji olarak milliyetilik ilikisi sorun
edinildiinden tarih ve siyasal egemenlik ilikisinin btn deil, onun sadece belli
bir dneme zg nitelii ele alnacaktr. Yani, Fransz Devrimi sonrasnda siyasal
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
12/123
7
egemenlii ele geirmeye dnk bir ideoloji olarak milliyetiliin tarihle ilikisi
aklanmaya allacaktr.
Siyasal egemenliin meruiyetini salayan bir kavram olan ulus ve egemenlii ele
geirmeye dnk ideoloji olarak milliyetilik, Fransz Devriminin ardndan yeni
birer kategori olarak yerlerini almaya balamlardr. Bu kavramlarn yenilii ile tarih
kavramnn eskilii, bir araya getirilebilmelerini de sorunlu klmtr. Ne de olsa
Devrim eskiye kar yaplmtr. Tarih ve millet arasndaki bu eski-yeni elikisini
amak iin milliyetiliin devreye soktuu kavram da yenidir: Tarih Felsefesi.
Aydnlanma dncesinin miras olan bu kavram, felsefi bir kategori olarak daha
nce dnlemezken bile bu dnemde birden parlamtr. Nitekim tarih felsefesine,
felsefe iinden teorik dayanan salamaya alan filozofar milliyetiliin dnsel
nclleri olduklar kadar milliyeti bir tarih anlatsnn da nclleridir.
Yukarda Fransz Devrimiyle milliyetiliin devlet ve millet anlayna ilikin
varolan paradoksa benzer bir paradoks burada da mevcuttur. Hatta bu iki paradoksun
birbirleriyle ilikili olduklar bile ileri srlebilir ve temelinde Fransz Devrimini
yapanlarla Fransz Devrimiyle ortaya kan devlet ve millet anlayn siyasal
eylemliliklerinin rehberi yapanlar arasnda milliyetilie ilikin nasl bir ayrmn bulunduu sorunu yatmaktadr. Bu soruna verilebilecek cevap konunun snrlarn
asa da bu iki grup eylemci arasnda, zaman ve mekan fark olmasna ramen, belirli
bir srekliliin olduundan bahsetmek mmkndr. Tarih asndan bu ilgiyi kuran
kavram da tarih felsefesidir. Nitekim tarih felsefesini bir kavram olarak ilk kullanan
kii Aydnlanma dncesinin nemli ismi Voltairedir. Fakat felsefede en nemli
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
13/123
8
temellendirmesini Kant yapmtr ve kavramn milliyetiliin balamna oturtulmas
ise Herder ve Fichte gibi romantik Alman filozoflaryla gereklemitir. Milliyeti
ideolojinin iki temel kavram olan devlet ve millet, tarih felsefesini mmkn klan iki
btn olmu, milliyetiler de tarih felsefesinden devirdikleri aralarla bu btnle
tarihsel dayanak noktalarn salam olurlar.
Tarih ve milliyetilie ilikin bu aklamalardan sonra bata belirtilen sorunlar
faslna geilebilir. XIX. yzylda siyasal gelimeleri olduka youn bir ekilde
etkilemi olmasna ramen milliyetilik, zgl bir aratrma alan olarak ancak XX.
yzyln ikinci yarsndan itibaren grece youn bir ilgiye sahip olmutur. Sosyal
bilimlerin dier inceleme konularyla kyaslannca, milliyetilikle ge dnemde
ilgilenilmesi, olduka farkl aklamalar arasnda belli bir konsensusun
oluamamasna da neden olmutur. Bu durum ise bir yksek lisans tezi iin kafa
kartrc bir etki yapmaktadr. Milliyetilik hakknda yaplan almalarda, belli bir
doyuma ulalamamas, milliyetilikle ilikili grlebilecek birok fenomenin
aklanmasnda da ayn etkiyi gstermektedir. Bundan dolay tezin birinci blmn
karakterize eden, milliyetilik kuramlarndan hareketle milliyeti tarihilie ynelme
abas yntem olarak olduka zorlama mecralara sapmtr. Kukusuz bu
ynelimin tketicilik gibi bir iddias yoktur. Ancak blm ynlendiren temel sorun;kendileri zel olarak tarih ve milliyetilik ilikisini ele almasalar da bu kuramlarn
genel olarak milliyetilii aklama tarzlarndan tarih ve milliyetilik ilikisini
aklayc bir ereveye ulalabilinip ulalamayacan gstermektir.
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
14/123
9
kinci blmde ise, yukarda da belirtildii zere, tarih ve milliyetilik ilikisi,
milliyetiliin de dnsel nclleri saylan dnrlerin tarih ilgilerini aa vuran
kavram olan tarih felsefesi zerinden kurulmaya allacaktr. Ancak, tarih
felsefesinin anlalabilmesi kavramn, Eski Yunandan milliyetilik yzyl olan
XIX. yzyla kadar btnsel bir deerlendirmesini gerektirmektedir. Bu btnsel
deerlendirme, kavramn milliyetilik iin nemini ve milliyetiliin tarih anlayn
serimlemeye dnk olacaktr. Ancak, burada da ylesi bir sorun bulunmaktadr:
Tarihin milliyetilikle ilikisini kuran filozoflar birer tarihi deildir fakat XIX.
yzylda tarihilerin kendi aralarnda yaptklar birok yntemsel tartmann kkleri
de yine bu filozoflardadr. Ayrca, milliyeti tarihilerin kendi eserlerinde
kullandklar devlet ve millet gibi kavramlar, sorunsuzca birer btn olarak
dnebilmeleri de yine bu filozoflarn tarihe yaptklar mdahaleyle ilgilidir.
Eric Hobsbawmn yerinde tespitiyle millet-izleme ku izlemeye benzeseydi iimiz
kolay olurdu (Hobsbawm, 1995: 19). Bu tespit ne dzeyde olursa olsun,
milliyetilik zerine yazlacak her satr yaz ve sylenecek her sz iin bir uyar
anlam tamaktadr. Her ne kadar bal olduka cazip olsa da tezde ortaya atlan
iddialar da bu uyarnn nda dnlmelidir.
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
15/123
10
BRNC BLM
MLLYETLK ZMLEMELERNDE TARH
Tarihiler, milliyetilik almalarnn ierisinde, ounlukla, sadece eserlerindeki
milliyeti vurguyla ele alnrlar. Miliyetilik almalarnn duayen ismi Anthony
Smith, milliyetilik ve tarihilik ilikisini ele ald makalesinde, bilebildiim
kadar ile milliyetiliin yaylmasnda milliyeti tarihilerin rol zerine bugne dek
kapsaml bir alma yaplmad (Smith, 2001: 31) cmlesiyle, bu ilikinin hala
allmay bekleyen bir konu olduunu vurgulamtr. Milliyetilik ve tarih
ilikisinin kapsaml bir ekilde ele alnmam olmas aslnda, milliyetilik
almalarnn, sosyal bilimlerin dier inceleme konular ile kyaslandnda, grece
ge bir dnemde balam olmasyla balantldr. Bu gecikmiliin ise, birbiriyle
balantl, iki temel nedenden kaynakland iddia edilebilir. lki, milliyetiliin
uzunca bir sre akademik dnyada aratrlmaya deer grlmemesi; ikincisi ise,
kinci Dnya Savandan sonra sosyal bilimlerde allan konularn belirlenmesinde
etkin olan Batl demokratik devletlerde, milliyetiliin bir siyasal ideoloji olarak
etkisini yitirdiine dair bir inancn varldr (zkrml, 1999: 11).
Milliyetilik yaznndaki bu eksiklikten dolay bu blmde; milliyetilik yazn
iinde, varsa tarihe ve tarihilie yaplan atflarn izinden hareketle, eer yoksa bu
tartmalardaki kuramlarn mantksal sonularndan hareketle milliyetilik ve tarih
ilikisine dair genel bir tartma yrtlecektir. Bunu gerekletirebilmek iin yle
bir yol izlenecektir; ncelikle milliyetilik yazn geni bir ekilde dnemlenecek,
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
16/123
11
ardndan her bir dnemin tipik olarak grlebilecek zellikleri saptanacak ve bu
zellikler zerinden, temsil edici olduu dnlen bir figr genel olarak
zetlenecektir. zetleme yaplrken odakta, ele alnan yaklamn milliyetilii
zmleme ekli olacaktr. Bu durum, ekil asndan zorlama grlse de,
milliyetilik zmlemelerinden hareketle milliyetilik ve tarih ilikisine
ynelebilmenin baka bir tutarl yolunun olmamasndan kaynaklanmaktadr.
Amalanan ise, kendileri milliyeti tarihilik zmlemesi yapmasa da,
yaklamlarn bylesi bir zmlemeyi mmkn klacak aralara sahip olup
olmadn gstermektir. Tespit edilen her bir dnemin milliyetilik anlayndan
hareketle tarih sorununa nasl yaklalabilineceinin deerlendirilmesiyse blm
sonunda topluca yaplacaktr. Byle bir yaklam zorunlu klan nedense, daha nce
de belirtildii gibi, milliyetilik almalar ierisinde milliyetilik ve tarih ilikisini
genel olarak ele alp deerlendiren almalarn yok denecek kadar az olmasdr.
Sosyal bilimlerde baz yzyllardan bahsedildii zaman, o yzylla ilikili olarak
herkesin aina olduu kimi kavramlar bulunmaktadr. Bunlara rnek olarak; XVI.
yzyl deyince Reformasyon, XVIII. yzyl deyince Aydnlanma gsterilebilir. te
XIX. yzyl deyince de ilk akla gelenlerin bandaki kavram milliyetiliktir; XIX.
yzyl bir milliyetilikler yzyldr. Bir siyasal ideoloji ve hareket olarak buyzylda milliyetilik, Avrupa bata olmak zere, dnyann bir ok yerinde eitli
ekillerde etkisini hissettirmitir. Milliyetiliin dnsel kkenlerini ve
eylemliliine yn veren ilkeleri ise XVIII. yzyln sonundan itibaren izlemek
mmkndr. Bu ilkeler ounlukla, Aydnlanma, Fransz Devrimi veya Romantizm
gibi, XVIII. yzyln zellikle son eyreinde Avrupada kendisini gstermi
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
17/123
12
siyasal, dnsel ya da toplumsal hareketlerden tretilmitir. Ancak bu dnemde,
toplumsal yaamn her ynne etkide bulunmu milliyetilik, ayn zamanda, bir
inceleme nesnesi olarak grlmemitir. Milliyetilik byle bir ilgiyi ancak XX.
yzylda hak edebilmitir.
Gnmzde milliyetilik zerine yaplan almalar, milliyetiliin XX. yzylda ele
aln biimlerini eitli etkenlere bal olarak birbirinden ayrp dnemlemilerdir.1
Bu dnemlemeler, dnemleyenin milliyetilii kavray tarzndan bamsz olarak
dnlemez ancak konuya toplu baklarda ortaklaa olan tutum, kabaca iki sava
aras dnem de diyebileceimiz ve 1920lerden kinci Dnya Savana kadar olan
dnemle, sava sonras dnemi birbirinden ayrmaktadr. Bu ayrmda belirleyici olan
unsur, milliyetilii ele alta varolan toptan bir deiimdir ve ok eitli nedenlerden
kaynaklanmaktadr. Souk Savan sona ermesinden sonra, dnyann eitli
blgelerinde yeniden ortaya kan milliyeti atmalar ve demokratik sistemleriyle
milliyetilik sorununu byk lde at dnlen gelimi Bat demokrasilerinde
ar san ykselii, milliyetiliin sosyal bilimlerde yeniden youn bir ilgi konusu
olmasna neden olmutur. Bu dnem ayn zamanda, sosyal bilimlerin de
epistemolojik olarak yeni bir ynelime girdii dneme tekabl eder ve bu da Souk
Savan sona ermesiyle balantlandrlabilir. Sosyal bilimlerin girdii bu yeniynelimi en genel olarak ifade eden kavram ise postmodernizmdir (Postmodernizm
tartmalar iin bkz. Harvey, 1997; Hollinger, 2005, Larrain, 1995). Dolaysyla,
1 Bu toplu deerlendirme iin (zkrml, 1999: 25-75) , (Smith, 2001), (Smith, 2002: 27-45)den
faydalanlabilir. Buradaki dnemlemede de esas olarak bu kaynak kullanlmtr.
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
18/123
13
kabaca 1990 sonras diyebileceimiz dnem de milliyetilik almalar iin ayr bir
dnem olarak deerlendirilebilir (zkrml, 1999: 28-29).
Bu alardan, milliyetiliin ortaya kt XVIII. ve XIX. yzyllar temel olmak
zere, XX. yzylda milliyetilik almalarn ayr dneme ayrmak mmkndr.
Bunlardan ilki, kabaca iki sava aras olarak belirlenebilecek olan, 1918-1945 aras
dnem; ikincisi 1945-1990 aras dnem ve son olarak da 1990 sonras dnem
(zkrml, 1999: 29). Bunlarn, sadece toplu bir bak iin yaplm yapay ayrmlar
olduunu srekli aklda tutmak gerekmektedir; keza her bir dnem, milliyetilii ele
almak bakmndan kimi ortak zellikler gsterse de kendi ilerinde, ortaklklara
tamamen zt baka almlar mevcut olduu gibi ikinci dnemi ortaklatran sorularn
ve bu sorular kendisine merkez alan almalarn, nc dnemde ortadan kalkt
iddiasnn da hibir geerlilii olamaz.
Milliyeti tarih anlaynn ortaya k, milliyetiliin ortaya kyla dnem olarak
akr. Hatta, milliyetilik yzyl olan XIX. yzyl, tarih yzyl olarak da
deerlendirilebilir. Tarihe olan youn ilgi ve milliyeti tarihilerin byk bir tutkuyla
kendi tarihlerini yazmaya balamalar bu dnemde gereklemitir. Ne var ki bu
akmann tesinde, tarih disiplini ok uzun bir gemie sahiptir. Milliyetilikzerine yaplan almalarda, tarihin ve milliyeti tarihilerin nemi vurgulansa da
tarih disiplinin kendisi asndan soruna yaklaan alma olduka snrldr. Uzun ve
kkl bir gemie sahip olan tarih, bir disiplin olarak, nasl olup da milliyetilerin
iinde olduka hevesli bir ekilde alabildikleri bir alan olmutur? Bunu mmkn
klan nedir? Ele alnan konu asndan can alc nemi olan bu sorular, milliyetiliin
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
19/123
14
ve tarihin kesitii dnemi, yani XVIII. ve XIX. yzyllar ayr bir blm altnda
dnmeyi gerektirmektedir.
imdi teker teker, XX. yzyl iin belirlenen dnemlere ve bu dnemlerin
milliyetilik anlayna gemek mmkndr.
I. MLLYETLK AKADEMK GNDEMDE (1918-1945):
XVIII. ve XIX. yzyldaki etkinliinin ardndan bir aratrma konusu olarak
milliyetilik, ilk defa bu dnemde ortaya kmtr. Yaplan almalarda iki ortak
yn tespit etmek mmkndr. Bunlarn ilki, hemen hepsinde sorun edinilen
temalarn benzerliinden kaynaklanmaktadr. Bu temalar; milliyetiliin trlerini
ayran ve sistematik aklamalar salayan tipolojilerin retilmesi, milliyeti
ideolojilerin birbirlerinden ayrlmas ve farkl milliyetilik trlerinin tarihi. kinci
ortaklk ise milliyetilik zerine odaklanan bu almalarn milleti
sorgulamamalardr; bu almalarda millet, adeta doutan kazanlan bir kimlik,
hazr, verili bir toplumsal kategoridir. Milliyetilik almalar asndan bu dnemin
nemli isimleri olarak Carleton Hayes, Hans Kohn, Louis Synder, Edward H. Carr
saylabilir. rnein Carlton Hayes, kendi almalarnda Jakoben, liberal, ekonomik
ve kaynatrc milliyetilik trlerini; Hans Kohn Batl (istee bal) ve Doulu
(organik) milliyetilik trlerini birbirlerinden ayrmtr (zkrml, 1999: 53-56;
Smith, 2001: 54).
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
20/123
15
Bu dnem iin rnek olarak alacamz isim John Plamenatztr (Plamenatz, 1973) .
Her ne kadar konuya ilikin yazd makale 1973 ylnda baslm olduundan zaman
olarak bu dneme uymasa da, Plamenatzn yapt tipoloji, Ernest Gellner, Anthony
Smith, Partha Chatterjee gibi kendi dnemlerinin nemli milliyetilik uzmanlar
tarafndan ciddi bir ekilde kullanlm ve bu dnemi temsil eden en tipik rnek
olarak deerlendirilmitir (Chatterjee, 1996: 13-24; Gellner, 1992: 170-172; Smith,
1994: 132-133).
Milliyetiliin nasl tanmlanaca ve aklana konusunda dnrlerin
yaklamlar, kendilerinin bu ideolojiyle olan ilikileriyle balantlandrlabilir.
Plamenatzn anlad anlamda milliyetilik; ulusal ya da kltrel kimliin tehdit
altnda olduu zamanlarda buna sahip olan insanlarn bu kimlii korumak ya da
artrmak iin, ya da bunlarn yetersizliinin veya eksikliinin hissedildii yerlerde
onu yaratmak ya da dntrmek iin hissettikleri bir arzudur (Plamenatz, 1973:
23). Buradaki ulusal ya da kltrel kavramlar insanlarn kendilerini dier
insanlardan ayrdn dndkleri ya da buna inandklar, dnme biimleri,
duygular ve davranlardr. Bundan dolay milliyetilik, bir siyasal biim olmasna
ramen temelde kltrel bir fenomendir. Bu da onu, ilikili olduu yurtseverlikten veulusal bilinten ayrr.2 Bu adan yurtseverlik, bireyin kendini ait olduu topluma
adamasdr ve toplumlar var olduundan beri mevcuttur. Ulusal bilin ise, bir
kltrel kimlik hissi olarak, insanlar dierlerinden ayran eylere dnk canl bir
duygu, hatta bu farkllklardan kaynaklanan gururdur. Milliyetilik, ulusal bilinten,
2 Yurtseverlik ve milliyetilik ilikisi iin bkz. (Viroli, 1997).
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
21/123
16
insanlarn sadece kltrel farkllklarnn deil, kltrel deiimin de farknda
olmalar ve amalar ile kapasitelerini bakalaryla kyaslamalarna neden olan
ilerleme fikrini paylamalar asndan farkllamaktadr (Plamenatz, 1973: 24).
Plamenatza gre milliyetilik, ilerlemeye inanan, kozmopolit ve sekler bir kltr
paylaan insanlara zg bir fenomendir. Bu adan Bat Tipi Milliyetilik ve
Dou Tipi Milliyetilik olmak zere iki ayr milliyetilik trn birbirinden ayrr.
Ancak bu ayrmn btn milliyetilik trlerini iermek gibi bir iddias olmadn,
sadece vurgulad farkllklar asndan dladklarndan daha fazla nem tadn
da belirtir (Plamenatz, 1973:23).
Plamenatzn Bat tipi milliyetilik anlaynn temelinde zellikle XVII. ve XVIII.
yzyllarda bir Bat kltr ya da baka bir adlandrmayla bir medeniyet
yaratm olan ngiltere ve Fransa vardr ve bu iki lke milliyetiliin ulamak istedii
bir ok hedefi gsteren rnekleri temsil eder. Fakat makalenin btnnden hi bir
ekilde ngiltere ve Fransada milliyetilik var mdr yok mudur sorusuna yant
bulmak mmkn deildir. Dolayl olarak yle bir analiz yaplabilir; milliyetilik,
Bat medeniyetini yaratan en geni kltrel formdur. Bu kltrel formun bu
lkelerden baka lkelere gemesi siyasal bir srecin sonunda gereklemitir yani
milliyetilik bu srele siyasal bir anlam kazanmtr. Dolaysyla, olduka zorlama
gibi grnse de, Plamenatzn makalesinden kan sonuca gre ngiltere ve Fransada
bu anlamda milliyetilik yoktur!
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
22/123
17
XVII. ve XVIII. yzyllarda yaadklar dnmlerle ngiltere ve Fransa, Avrupada
gl birer devlet olmulardr. Bu iki devletten Fransa, ngiltereye nazaran dier
Avrupa devletlerine corafi olarak daha yakn olduundan Franszca btn
Avrupada etkili bir dil haline gelmi ve Fransz dncesi ve yaam tarz dierlerine
de yaylmtr. Ancak Napolyon nderliinde Fransann, gl bir devlet olarak
uygulad saldrgan siyasetin sonucunda gsz olanlar kendi bamszlklarn
ancak gl bir devlet olarak varolmalarna balamlardr. Bunun sonucu olarak da
milliyetilik daha nce sahip olmad politik bir ierik kazanmtr. Bu adan
zellikle Almanya ve talya dikkati eker ve bu iki lke Bat tipi milliyetiliin
temsilcisi olurlar. Bu dnemin milliyetilik anlaynda, genel olarak ilerleme fikrine
ballk ve bir medeniyet dncesi var olmakla beraber, bu medeniyete katlm
salayabilecek ve ilerlemeyi gerekletirilebilecek yegane koul olarak ulusal devlet
fikri ortaya kmtr (Plamenatz, 1973: 27).
Almanlar ve talyanlar, kendilerini karlatrdklar ngilizler ve Franszlar
tarafndan yaratlan Bat medeniyetini iselletirebilmek iin kltrel olarak
donanmldrlar. Dilleri ve eitim sistemleri ait olduklar medeniyetin pratik ve
entellektel dzeyine uyarlanmtr; sahip olduklar filozoflar, bilim adamlar,
sanatlar ve airler Avrupada n kazanmtr; hukuk, salk gibi konularda yksek
profesyonellik dzeyini yakalamlardr. Almanya ve talyann sahip olduu bu
unsurlar, genel olarak Avrupada kaliteleri ve becerileriyle grece iyi tannmtr,
bundan dolay dnemin ngiltere ve Fransasyla karlatrnca donanmlarna
eklenecek fazla birey kalmamtr. En acil ve nemli ihtiyalar, byk lde sahip
olduklar bu becerileriyle zaten kurabilecekleri bir ulusal devlete sahip olmaktr.
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
23/123
18
Dou tipi milliyetilikler, Slav halklarnda, Afrika, Asya ve Latin Amerikada
grlmekle beraber bunlara Avrupa d denemez. nk bu tip milliyetiliin ilk
belirdii yer Bat Avrupann dousudur (Plamenatz, 1973: 23). Almanlarn ve
talyanlarn sahip olduklar donanm, Dou tipi milliyetiliklerle, rnein Slavlar ve
sonrasnda da Afrikallar ve Asyallarla karlatrnca aradaki farkn ne kadar byk
olduu grlr. Onlar, kendilerine yabanc olan Batl dncelerin ve pratiklerin
yaylmasnn sonucunda kendilerini dntrmek ya da yeniden donatmak zorunda
kalmlar, medeniyetin eit bir yesi olabilmek iin ulusal kimliklerini tamamiyle
yeniden yaratmlardr. Kukusuz, milliyetilik onlar etkisine almadan nce de bir
kimlikleri ve farkllklar vardr. Ayrca ileri Bat medeniyeti belli bir tarihsel
yaanmln sonucunda ortaya kabilmitir ve sorun bu tarihin kendi topraklarnda
yaanmam olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu adan, Dou milliyetilii
sorumluluu ncellerinde grr. nceller medeniyet treninin yakalanmasnda birok
adan ok daha avantajlyken bu avantajlarn iyi kullanmadklarndan geri
kalnmtr. Bu farkndalk, Dou tipi milliyetiliin dnsel yapsn ve
eylemliliini eitli ekillerde etkiler. ncelikle kendisine koyduu ileri standartlar
dizisini oluturan Batnn gelmi olduu seviyeyi yakalamak iin yaanmas gereken
sre, kendi topraklarnda ok daha nceden balatlabilir olmasna ramen
ncellerinin yetersizlii yznden balayamamtr; bu adan onlara dnk bir nefret
sz konusudur. Ancak bu standartlara ulalabilmek iin hala ge kalnm deildir.
Dolaysyla, bu sreci yeni batan yaamay beklemektense Batnn bugnk
standartlar hzl bir ekilde kendi toplumlarna uygulanmaldr. Bu dnm
salamak iin fazla vakti olmayan Dou milliyetiliinin temel arac devrim
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
24/123
19
olacaktr. Taklit ise onlarn milliyetilik anlayn Almanlar ve talyanlardan ayran
temel zellik olmutur. Bu toplumlara rnek olarak Plamenatz, dierlerinin de
onlardan farkl olmadna inandn belirterek, Slavlar verir ve Almanlarn
etkisiyle balayan Slav milliyetiliini genel hatlaryla Macarlar zerinden
deerlendirir.
Daha nceden zerlerinde aka grlebilen bir Alman nfuzu bulunan Slav
toplumlar XIX. yzylda bu etkiyle mcadeleye girimilerdir. Bunun en nemli
nedeni de bu dnemde Almanyadan komu Slav lkelerine yaylan milliyetilik
doktrinidir. Hzla yaylan bu doktrin, kendi kltrel kimliklerini koruyabilecekleri en
nemli manivelay salamtr. Bu doktrini ekici klan ey de, yaratmak istedikleri
yeni toplumun deerlerini sratli bir ekilde kendi toplumlarnda uygulamak iin
hissettikleri arzuyu karlayan bir radikallie, yani devrimci bir dnme msait
yandr. Bu devrimci dnmle ky topluluklarn ehir toplumlarna
dntrebileceklerine inanmlardr. Daha ok Habsburg mparatorluu iinde
yaygnlk kazanan bu dncelerin Asya ve Afrika toplumlarnda karlk
bulabilmesi ancak onlarn Avrupa emperyalizmine kar mcadeleye girmeleriyle
mmkn olmutur (Plamenatz, 1973: 32).
Genel olarak zetlemek gerekirse; Plamenatzn ayrd tipolojiyle Bat tipi
milliyetilik, kltrel olarak donanml olmalarna ramen kendilerini dierleri, yani
ngiltere ve Fransa karsnda avantajsz olarak gren halklarda ortaya kmtr. Bu
iki halk Almanlar ve talyanlardr. Burada temelde kltrel bir olgu olan
milliyetiliin siyasi bir anlam kazanmas, bu halklarn ulusal devlet kurma
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
25/123
20
arzularyla aklanmaya allmtr. Dou tipi milliyetilik ise o zamana kadar
kendilerine btnyle yabanc olan bir medeniyetin kozmopolit ve gittike ykselen
standartlarna ulamaya alan, fakat bunun iin hem kltrel olarak donanmsz
hem de seleflerinden kendilerine kalan mirasn destekleyici deil birok durumda
kstekleyici olduu toplumlarda ortaya kmtr. Bu toplumlarda milliyetilik, genel
olarak geri kalmln toplumun nerdeyse btnyle dntrlmesiyle
alabileceine dair bir inancn ve bunu yapabilmek iin gl bir arzunun ifadesidir.
Plamenatza gre XIX. yzylda miliyetilik Batda, ounlukla sanldnn aksine,
btnyle liberaldir ve bu durum henz ulusal devletlerini kuramam olan Almanlar
ve talyanlar iin de geerlidir. Ancak XX. yzylda, zellikle faist talyada, Nazi
Almanyasnda ve Fransadaki kimi gruplarda (Right Wings) grld gibi
liberalizm kartdr (illiberal). Bu durum, I. Dnya Savandan yenik kan ya da
Savatan umduunu bulamayan aktrlerden kaynaklanmaktadr. Dou tipi
milliyetilik de birok adan liberalizm kart grnebilir ancak bu onun
liberalizme dnk bir yannn olduunu grmeyi engellememelidir. Bu tip
milliyetiliin radikalliini, daha ok, liberalizmi yaratacak olan toplumsal koullar
oluturma abas asndan dnmek gerekmektedir (Plamenatz, 1973:22).
Plamenatzn geldii nokta gerekten arpcdr. Batl kltr ve medeniyetin
yaratcs olan ngiltere ve Fransay balangta milliyetilikle ilikilendirmedii
halde, milliyetilik XX. yzylda bu lkelerde etkisini birden hissettirmitir. XX.
yzylda bu lkelerdeki milliyetilik kendisini en bata liberalizm kartl eklinde
gstermitir. Demek ki liberalizmle milliyetilik arasnda Plametanza gre isel bir
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
26/123
21
balant vardr. Bata, makalede kltr ve medeniyet kavramlarnn kullanmndaki
mulaklktan sz edilmiti. imdi bu mulaklk grece anlam kazanmaktadr.
Plamenatzn Batl kltr ve medeniyetten anlad liberalizmin kendisidir.
Milliyetilik de ngiltere ve Fransada ortaya kt haliyle liberal deerleri yaratan
en geni kltrel erevedir, ancak bu deerler Bat d toplumlarda kurulmak
istendiinde bu kltrel form siyasallamaktadr; milliyetilie siyasal bir anlam
kazandran da bu sretir.
Plamenatzla deerlendirilen bu dnemki almalarda zel olarak milliyetilik ve
tarih ilikisi ele alnm deildir. Ancak bata belirtilen ortak temalar ve
Plamenatzn zetlenen makalesindeki yaklamnn mantksal sonularndan
hareketle bir deerlendirme yapmak mmkndr. Bu deerlendirme, XX. yzyldaki
milliyetilik almalarnn hepsini kapsayacak ekilde ileride, deerlendirme balkl
alt blmde yaplacaktr.
II. MODERNLEME SORUNU OLARAK MLLYETLK (1945-1990):
Milliyetilik yaznnda bu dnemde yaplan almalar, modernist milliyetilik
kuramlar olarak bilinmektedir. Kendi ierisinde liberal, marksist ve muhafazakar
olarak ayrlabilen modernist milliyetilik kuramlarnn hepsini bir arada
dnebilecek temel bir nermenin varlndan bahsedilebilir. Bu nerme,
milliyetiliin kendisi kadar milletlerin de modern fenomenler olduu iddiasdr.
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
27/123
22
Ayrca yine bu kuramlardaki ortak anlaya gre, daha nceki almalarda
sorgulanmayan millet de sorgulanmaya balanm ve milliyetilii yaratann milletler
deil tersine, milliyetiliin milletleri yaratt iddias gndeme gelmitir (zkrml,
1999: 98).
Modernleme, kuramsal olarak II. Dnya Sava sonrasnda sosyal bilimlerin ilgi
alanna girmi bir konudur ve kuramsal temelleri daha ok ABD meneli sosyal
bilimciler tarafndan atlmtr. Toplumlarn aklanmasna dnk bir kuramsal iddia
tayan bu yaklam, dnemin siyasal ve ekonomik gelimelerinden de bamsz
olarak dnlemez. Bu adan, Souk Sava konjonktr ve eski smrge lkelerin
bamszlklarn kazanmas temel nemdedir. Modernleme kuramnn en yaygn
olarak kullanld disiplin sosyoloji olmutur. ABDli sosyolog Talcott Parsonsn
eserleri modernleme kuramna temel dayanaklarn salamtr. Modernleme
kuramndan hareketle toplumlar aklamaya alan almalar iinde atf yaplan
standart metin Daniel Lernerin 1963 tarihinde yaynlanan The Passing of
Traditional Society balkl kitabdr (Lerner, 1963). Ancak kuramn nermeleri
sadece sosyolojiyle snrl kalmam, bu dnemde dier sosyal bilim dallarna da
yansmtr. Sosyolojinin dnda bu disiplinlerin en nemlilerini siyaset bilimi ve
iktisattr. ktisatta daha ok kalknma sorunu etrafnda kurgulanan modernleme
kuram, siyaset biliminde en yaygn ifadesini davransalclkta gstermitir. 3
Modernleme kuram temel nermesini, toplumlarn o dnemde genelde Avrupadaki
kapitalist lkelerin zelde ise ABDnin geldii aamaya gre, modern ve geleneksel
3
Modernleme kuram iin bkz. (Altun, 2005), ayrca 19. yzylda Osmanl Orta Dousu veBalkanlarda modernleme ve milliyetilik ilikisi iin bkz. (Aydn, 2000).
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
28/123
23
olarak iki kampa ayrlmasyla oluan fark zerine kurar. Bu adan, modern olarak
tanmlanan gelimi kapitalist Bat toplumlarnn yaam olduu sre, ideal olarak
grlr. Batl toplumlarn siyasal yapsn oluturan demokrasi ve iktisadi yaplarn
oluturan kapitalizm modernlemenin asli unsurlardr. Bylelikle modernleme
kuram o dnemde dnya siyasetini ve ekonomisini kapitalist Avrupa ve ABD
merkezli olmak zere iki temel kampa ayrmtr. Bir btn olarak sosyalist rejimler
ise ayrmn dnda tutulur.
Her ne kadar bu kuram ekonomik, kltrel ve siyasal nermeleri asndan kimi
farkllklar gsterse ve bu farkllklar milliyetilik hakkndaki deerlendirmeleri
etkilese de, modernleme kuramn kendisine temel alan milliyetilik
deerlendirmelerinin arasnda kimi ortaklklar tespit etmek mmkndr. Daha nce
de belirtildii zere, bu yaklamlarda temel olan en nemli zellik, milletin verili
deil milliyetilik tarafndan oluturulan bir kategori olarak dnlmesidir. Millet,
milliyeti hareketler tarafndan oluturulur ve bu hareketlerin hedefi siyasal iktidar
ele geirmektir. Bu adan milliyetilik, belli bir dnemde ortaya km, siyasal
iktidar ele geirmek isteyen hareketlerin ideolojisidir. Modernleme kuramna gre
milliyetilik de liberalizm ve sosyalizm gibi modern dneme ait bir siyasal
ideolojidir. Dolaysyla, milliyetilik deerlendirmesi ancak bir modernleme
teorisinden hareketle anlalabilir.
Bylece, temel argmanlarn modern toplumlar ile geleneksel toplumlar arasndaki
fark zerinden kuran modernleme kuram asndan milliyetilik ideolojisinin ne
anlama geldii de belirlenebilir. Bu bak asna gre milliyetilik, geleneksel
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
29/123
24
toplumlardan modern toplumlara gei srecinde ortaya km ve bu srecin btn
karakteristiklerini tayan bir siyasal ideolojidir. Bir gei dnemi ideolojisi olarak
beliren milliyetilik, geleneksel toplumlardan modern topluma geilmesiyle birlikte
ilevini yitirecektir. Bu adan modernleme kuram iin gelimi Bat toplumlarnda
artk milliyetilik gibi bir ideolojiden bahsedebilmek pek mmkn grnmemektedir.
Dolaysyla milliyetilik artk gei toplumlarnda grlebilir. Dahas milliyetilik bu
geiin btn sancl ynlerini de azaltr.
Modernleme kuramnn ortaya kt bu dnemde, zellikle bamszln yeni
kazanm toplumlar dnldnde, kuramn milliyetilik anlaynn ayn zamanda
gei toplumlarndaki milliyetilii de merulatrd sylenebilir. Bu merulatrma
ise, daha makro dzeyde, Souk Sava dneminin koullar gz nnde
tutulduunda, sosyalist dncelerin bu toplumlarda egemen olmasn engelleme
abasndan bamsz dnlemez.
1960l yllarn konjonktr ierisinde ortaya kan modernleme kuramndan
hareketle ortaya atlan milliyetilik kuramlar, dnemin temel nermeleri baki
kalmak zere, milliyetiliin anlalmasna dnk ok farkl aklamalar da kendi
bnyesinde toplar ekilde gelimitir. Bu adan modernlemeci kuramn temel
nermelerini kabul eden dnrler arasnda da, birbirlerine dnk olarak, youn
tartmalar mevcuttur (zkrml, 1999: 98). Bugn gelinen noktada temel nermeleri
yeniden bir btn halinde zetlemek gerekirse, bu kuramlara gre milletler ve
milliyetiliin modern dnyay kuran kapitalizm, sanayileme, merkezi devletlerin
kurulmas, kentleme, laikleme gibi srelerin bir sonucu olarak ortaya kt
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
30/123
25
sylenebilir. Bu saylan sreler daha nceleri eitli blgelerde, deiik
younluklarda belirmi olmalarna ramen, hi bir zaman XIV. yzyl sonras
Avrupas gibi bir btn olarak grlmemitir. Bu koullar ancak modern dnemde
olgunlatndan, milletler ve milliyetilik de toplumsal bir zorunluluk olarak bu
dnemde ortaya kmtr.
Birbirinden olduka farkllaan ve u veya bu ekilde yukardaki temel nermeleri
paylaan modernlemeci milliyetilik almalarnn genel bir deerlendirmesini
yapmak bile bu almann snrlarn fazlasyla zorlayacaktr. Bundan dolay bu
yaklamn en nemli ismi Ernest Gellneri genel hatlaryla ele almak daha makul
grlmtr. Ernest Gellnerin almalar, modernleme kuramnn temel
nermelerini en berrak ekilde ifade eder ve bu kuramn nermelerinden hareketle
yaplan almalarda mutlaka referans gsterilir. Sosyal bilimlerin hemen hemen her
alannda yapt almalar yank bulan Ernest Gellner, milliyetilikle 1960l
yllarda ilgilenmeye balamtr. 1964 tarihli Thought and Change adl almasnda
sunduu modelin k noktas, geleneksel toplumlarla modern, endstriyel toplum
arasndaki ayrmdr (zkrml, 1999: 151). Gellner, kuramnn en gelimi
versiyonunu ise 1983 de yaynlanan Uluslar ve Ulusuluk balkl kitabnda sunar
(Gellner, 1992). Bunlarn ardndan 1994 ylnda Gellner, daha nceleri milliyetilik
hakknda yazd makalelerini bir araya getirerek Milliyetilie Bakmak isimli
kitabn yaynlar (Gellner, 1998). Gellnerin kuram milliyetilik hakkndaki
modernlemeci yaklamn en saf halini temsil etmektedir.
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
31/123
26
Gellnere gre milliyetilik, temelde siyasal birim ile ulusal birimin akmalarn
ngren siyasal bir ilkedir (Gellner, 1992: 19). Bu tanmda iki e dikkati
ekmektedir. Bunlardan ilki siyasal birim olarak ifade edilen devlettir, devlet
olmadan milliyetilikten bahsetmek mmkn deildir. Gellner, devleti tanmlamak
iin Max Weberin mehur tanmlamasn kullanr: Devlet, toplumda meru iddet
tekelini elinde bulunduran aygttr. Ancak bu tanmlamann birok adan sakncalar
da mevcuttur. Bunlardan en nemlisi, Bat toplumlarnn belli bir gelimilik
seviyesiyle yakndan alakal olan bu devlet tanm tarihin btn dnemleri iin
geerli deildir; dahas, vesayet altndaki devletlerde grld zere, iddet tekelini
kullanma iradesi ya da arac olmad halde devlet olarak tanmlanan devletler de
vardr. Ayrca bu tanmlamann kendini baz ald Bat toplumlarnda devlet, her
zaman Weberin tanmlad ekilde olmamtr ve tm toplumlarda olduu gibi bu
toplumlarda da devletsiz bir dnemden bahsetmek mmkndr. Gellner, insanlk
tarihini temel dneme ayrr; tarm ncesi, tarm ve sanayi dnemi. Tarm ncesi
yani avc ve toplayc toplumlar, devleti oluturan siyasal iblmne yer
vermeyecek kadar kktrler bu nedenle bu toplumlarda devlet yoktur. Tarm
dneminde ise bir ok toplumun devleti olmutur ve bu devletler farkl zellikler
gsterirler. Sanayi dneminde ise devletin varl kanlmazdr. Bu dnemde de
devlet biimleri farkllklar gsterir. Sanayi dneminde devletin varln kanlmaz
klan ey, bu toplumlarn ar byk olmalar, karmak bir iblm ve ibirliine
bamllklardr. blm ve ibirliinin bir ksm kendiliinden gereklese bile
tamamnn kendi kendine dzenlenmesi mmkn deildir. Devletin sanayi
toplumlarndaki ilevi de bu noktada ortaya kar. (Gellner, 1992: 19-26).
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
32/123
27
Milliyetilik tanmndaki ikinci e ise ulustur. Modern insanlar devletsiz bir
toplumu hayal edebilmelerine ramen ulussuz bir toplumu hayal bile edemezler; bir
ulusun yesi olmak, insanln doutan sahip olduu bir zellik olmamasna ramen
modern insan iin ulus kimliin kurucu unsurudur. Ancak bu durum, ulusun da tpk
devletler gibi koullara bal olarak ortaya km olduu gereini deitirmez.
Ayrca uluslar ve devletleri oluturan koullar da birbirlerinden farkllamaktadr.
Ulusun varlndan sz edebilmek iin iki koulun yerine gelmesi gerekir. Bunlardan
biri kltrel dieri ise iradidir. ki insan, ancak ayn kltr paylayorlarsa ayn
ulustan saylrlar. ki insan, ancak birbirlerini ayn ulusun mensubu olarak
tanyorlarsa ayn ulusa mensupturlar. Bir baka deyile, uluslar insanlar yaratr yani
uluslar, insanlarn kendi inan, sadakat ve dayanmalarnn rndr (Gellner,
1992: 26-29).
Bu ulus anlayndaki en dikkati eken e kltrdr. Gellner, almas boyunca
kulland kltr kavramnn normatif deil antropolojik olduunu belirtir.
Normatif anlamda kltr, gerek hayatta bulunmas gereken fakat pek bulunmayan
ve kurallar genellikle toplum iinde tannan ve belli bir saygnl olan uzmanlar
tarafndan belirlenen bir deerle ykldr. Antropolojik anlamda kltr ise belirli bir
toplumu dier toplumlardan farkllatran davran ve iletiim biimleri
anlamndadr (Gellner, 1992: 159-160). Siyasal birimle ulusal birimin akmalar
ilkesiyle tanmlanan milliyetilik, insanlk tarihinin dnemleri iinde ancak ve ancak
sanayi dneminde ortaya kmtr; aslnda sanayi dnemi iin bu bir zorunluluktur.
Metin ierisinde yaplan alntlardaki vurgular aksi belirtilmedike alntnn yapld kaynaa aittir.
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
33/123
28
Bunun nedenini ise Gellner tarm toplumunu ve sanayi toplumunu karlatrarak
aklamaya alr.
Tarm toplumunda ortaya kan bir gelime bu toplumun anlalabilmesi iin temel
nemdedir. Bu da okuryazarln ve uzmanlam bir ruhban snf veya tabakann
yeni bir trulemann ortaya km olmasdr. Okuryazarlk, yani olduka kalc ve
standartlam bir yaznn varl, aslnda kltrel ve dnsel birikime ve bunun
merkezilemesine olanak salamtr. Tipik tarm dnemi okuryazar ynetiminde
ynetici snf, dorudan tarm reticilerinin yani kyllerin oluturduu byk
ounluktan keskin bir ekilde ayrlarak nfusun kk bir aznln oluturmutur
(Gellner, 1992: 31-32). Bu adan, sayca kk olan ynetici snf byk kltr,
sayca byk olan ynetilenler yani kyller ise kk kltr temsil etmektedir.
Bu blnmlk iinde ister genelde tm ynetici tabaka, ister bu tabaka iindeki
eitli alt tabakalar iin olsun, kltrel btnlemeden ok kltrel farkllama
ynnde bir bask mevcuttur. Btn sistem, yatay kltrel blnmeden yanadr, hatta
blnmenin mevcut olmad durumlarda bunu kendisi yaratp glendirebilir
(Gellner, 1992:34). Ksacas tarm toplumlarnda kltrel farkllklarn
oulluundan sz etmek yerindedir. Bu adan her bir kltr, kiinin iinde
bulunduu statyle de yakndan alakal olduundan kimse bu farkn dolaysyla da
statlerin bozulmasn hatta tek bir kltrn btn topumu kuatmasn istemez
(Gellner, 1992: 31-45).
Sanayi toplumu ise modern anlamda devletin ve ulusun ortaya kma koullar
asndan Gellnerin milliyetilik analizinin merkezinde yer almaktadr. Her eyden
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
34/123
29
nce sanayileme, ilk ortaya k koullar asndan benzersizdir ve daha sonra
ortaya kan sanayilemelerin hi biri onun kadar zgn olamaz, ancak taklit olabilir.
Sanayi toplumu kendinde, srekli byme ile beslenen ve buna dayanan tek
toplumdur ve bu bymenin srekli bir gelimeye yol amas beklenir (Gellner,
1992:52). Tahmin edilebilecei gibi ilerleme, srekli gelime gibi kavramlar, hatta
idealleri yaratan ilk toplum da yine sanayi toplumudur. Bnyesindeki byme
eilimini ortaya kartan gelime ve ilerleme dinamikleri sayesinde sanayi toplumu,
tarm toplumundaki kltrel yapdan ok farkl bir kltrel yap yaratr. Bu yeni
kltrel yap, tarm toplumundakinden temelli farkldr. Sanayi toplumunda nfus
daha kalabalktr, ciddi anlamda bir uzmanlama ve iblm vardr. blmndeki
bu karmaklamann stesinden rgn eitim ve iletiimle gelinebilir. Sanayi
dnemindeki bu farkllklar, kltrn yapsn da kknden deitirmitir. Bu
dnemde kltr, tarm dnemindeki gibi farkll koruyarak yaplanamaz. Bu
toplum iin kltr, iinde herkesin retime katkda bulunabildii ve iletiim iinde
olduu byk ve kk gibi ayrmlarn olmad tmleik bir yapdr. Bunu
salayabilecek yegane organizasyon da devlettir. te sanayi dneminde siyasal
birimle kltrel birimin bu i ie gemilii, milliyetilii yaratan en nemli
etkendir, milliyetilik bu iki eyi bir arada dnebilen bir ideoloji ve ona dnk
eylemde bulunan bir harekettir (Gellner, 1992:47-79).
Bata, Gellnere gre milliyetiliin siyasal birimle ulusal birimin akmasn
ngren bir ilke olduundan sz edilmiti. Milliyetilik kltrel olarak eitlenen
toplumu, yani milleti, siyasal bir eitlenmeyle beraber klmaya alr. Fakat bu
akmann gereklemesi baz toplumsal kurumlarn gelimilik dzeyine ve
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
35/123
30
birbirleriyle olan ilikilerinin niteliine baldr. Bu toplumsal kurumlarn gelimilik
dzeyi ve aralarndaki ilikinin nitelii farkl ulusuluk trlerinin ortaya kmasna
neden olur. Gellner, zmlemesinde bu kurumlardan iktidar, eitim ve kltrn
milliyetiliin geliimi asndan nemine dikkat ekmektedir.
Burada iktidar, modern merkezi devlet -gc- anlamna gelir. Bu adan toplum,
iktidara gre pozisyonlardan kaynaklanan iki temel kampa ayrlmtr. Bu
toplumlarda modern egemenlik merkezilemi olduundan iktidara sahip olmakla
olmamak arasnda kesin bir ayrm izmek mmkndr. Merkezilemi modern
iktidar ayn zamanda devlet anlamna da geldiinden bu bileimin olmad
toplumlarda milliyetilikten de bahsedilemez (Gellner, 1992: 153-155).
Eitim ise, modern bir toplumda sradan mevkilerin ounu elde edebilecek uzman
insan yetitirebilen ve yetimi insan bu tr bir kltrel ortamda rahata
ykselebilecek hale getirebilen karmak bir sistemin en genel ifadesidir (Gellner,
1992: 155). Dolaysyla eitim sahibi olmak insann toplum ierisindeki nesnel
durumunu deitirebilir. Burada Gellner, eitim sahibi olabilmeyi iktidara sahip
olanlarla olmayanlar asndan farkl farkl deerlendirerek, herhangi bir toplumda
bunlardan sadece birisinin varolduunu iddia ettii drt deiik durumu birbirinden
ayrr: lk durumda eitim, sadece iktidar sahiplerinin bir ayrcal olabilir; bu
durum erken sanayileme dnemine zgdr. kinci olarak, iktidara sahip olanlarla
olmayanlar arasnda eitime erime asndan bir eitlik durumu olabilir; bu, ge
sanayileme dnemine tekabl eder. ncs, eitime, sadece iktidara sahip
olamayanlar ya da bunlarn bazlar eriebilir; Gellner bu durumu sanayilemeye gre
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
36/123
31
konumlamaz; mantksal olarak sama gibi grnebilecek bu durumu tarihsel
rneklerle aklamay tercih eder. Burada belirleyici olan, tarm toplumunda iktidar
ellerinde tutan byk kltrn sanayilemeyle beraber ortaya kan yeni kltre
diren gstermesidir. Yeni toplumda eitimle beraber ortaya kan deerler kabul
edilmez ve eski (tarm) toplumun yneticileri bu deerleri kk grrler. Eitime
eriebilmede drdnc, yani son olaslk ise ne iktidar sahiplerinin ne de dierlerinin
buna sahip olamamasdr; bu durum, sanayi dnyasndan etkilenmeyen, hem
ynetenlerin hem de ynetilenlerin gsteri, batl inan, kutsal ayinler, alkolizm
yznden yeni yolu seme arzusu tamad durgun tarm toplumlarnda grlen
olaan bir durumdur (Gellner, 1992: 159).
Siyasal birimle ulusal birimin akmasnda, dolaysyla da ulusuluk trlerinde etkili
olan nc etken ise kltrdr. Gellner burada toplumlar, olas karklklardan
kanmak iin, tek kltrl ve iki kltrl olarak ikiye ayrmtr. Bu ayrmda
belirleyici olan, ynetenlerle ynetilenler arasnda kltrel bir fark olup olmadn
anlamaya almaktr. Bu adan, eer ynetenler ve ynetilenler ayn kltr
paylayorlarsa toplum tek kltrl eer paylamyorlarsa iki kltrldr (Gellner,
1992: 153-160).
Bylelikle Gellner, daha nce eitime bal olarak yapt drtl ayrtrmayla
kltre bal olarak yapt ikili ayrtrma sayesinde milliyetiliin siyasal birimle
ulusal birimi aktrabilmesi asndan sekiz alternatif kurmu olmaktadr.
Anlalmas pek de kolay olmayan bu kombinasyon sonucunda Gellner, bu sekiz tip
milliyetiliin ancak tanesinin mmkn olduunu iddia eder ve bunlar srasyla
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
37/123
32
Klasik Liberal Bat Milliyetilii, Habsburg Milliyetilii ve Diaspora Milliyetilii
olarak tanmlar. Bu ayrtrma daha nce Plamenatzn yapt tasnifle de yakndan
ilikilidir. Plamenatzn Dou tipi ve Bat tipi milliyetikleri, Gellnerde klasik
liberal ve Habsburg milliyetiliine dnm ancak bunlara bir de diaspora
milliyetilii eklenmitir. Gellnerin zmlemesinde Plamenatzn kltr anlayn
sosyolojik bir kategori haline gelir ve dorudan sanayilemeyle balantlandrlr
(Gellner, 1992: 161-184).
Balangta modernist kuramn en saf hali olarak tanmladmz Gellnerin
kuramnn temel nermesi u ekilde ifade edilebilir; milliyetilikler milletleri
yaratmtr, milletler milliyetilikleri deil. Bunun arkasnda milletlerin de
milliyetiliin de modern olgular olduuna dair bir kabul vardr. Bu kabul yaratan
en nemli unsur da sanayilemedir. Gellner sanayilemeyi ilk ve taklit
sanayilemeler olarak ikiye ayrmaktadr. Kabaca da olsa bu ikili sanayileme
anlay Gellnerin milliyetilik analizini de derinden etkilemektedir. Youn bir teori
abasyla kurmu olduu modelin sonucunda ortaya kan milliyetilik tipolojisi
milliyetilii neredeyse sadece Avrupayla ilikili olarak dnmeyi
gerektirmektedir. Bat dndaki toplumlara kalan ise tpk sanayilemede olduu gibi
sadece taklit edebilmektir. Ayrca bu toplumlarda milliyetilii koullayan merkezi
egemenlik, eitim ve kltr asndan yeterli olgunluk yoksa bir milliyeti hareketten
sz edilebilme olasl da ortadan kalkabilir. Nitekim bu toplumlar eitime
ulaabilme asndan yaplan snflandrmann drdncsndeki gibi ne
ynetilenlerin ne de yneticilerin byle bir irade gsterdii toplumlara tekabl eder
grnmektedir. Gsteri, kutsal ayinler, alkolizm ve batl inanlarn bu toplumlarda
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
38/123
33
bylesi bir hareketlenmeye engel olduu ve bu toplumlarn durgun tarm toplumlar
olduu tespitleri bu analizi glendirmektedir. Gellnerin burada kulland durgun
tarm toplumu kavray, her ne kadar sanayileme analizinin tarm toplumuyla
balants kurulmasa da, durgun olmayan tarm toplumu gibi bir anlaya da yol
amaktadr, ki bu da Bat merkezciliin daha temelde yatan kkenlerine iaret eder.
Yaplan dnemlemelerde milliyetilik almalarn ortaklatran sorunlar, nermeler
bulunabildii varsaylabilse de yine bu dnemlerde ok farkl analizlerin de
bulunabileceinden bahsedilmiti. 1945-1990 aras dnemde, milliyetilik yaznnda
modernist kuram kadar etkili olmasa da kendisini byk lde bu kuramn
eletirisiyle oluturan baka bir yaklamdan daha bahsedilebilir. Etno-sembolclk
olarak bilinen bu yaklamda gnmz milletleriyle, onlarn kkeninde var olduu
iddia edilen etnik topluluklar arasnda balant kurulur. Etnik topluluklar miletlerin
oluumunda baat olan edir. yle ki bu topluluklarn niteliklerinin belirlenmesi ve
birbirlerinden ayrlmasyla gnmz milletlerinin temelinde var olan bir ok etken de
akla kavuturulabilir. En nemli temsilcileri John Armstrong ve Anthony Smith
olan etno-sembolclk burada, Anthony Smith zerinden deerlendirilecektir
(zkrml, 195-196: 1999).
Etno-Sembolcln nemli ismi Smith, 1950 sonrasnda yaplan milliyetilik
yaznna ilikin nemli grd ortaklktan sz eder. Bunlardan ilki
milliyetilie kar phecilik ve hatta dmanlktr. kincisi tarihilerin, uluslarn
byk lde imal edilmi balara dayanan yapay cemaatler olduu eklindeki
kanaatleridir. Bu noktada, ulus inasyla ulus oluumu arasnda bir ayrm yapmak
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
39/123
34
mmkndr, ulus inas terimi ulus-devletin kurum ve rollerine ilikin milliyeti bir
programa iaret etmektedir, ulus oluumu ise ulus ve ulusal bilincin douuna bilerek
ya da bilmeyerek katkda bulunan tm sreleri ifade etmektedir. ncs ise, ulus
ve milliyetiliin modernlii dncesidir (Smith, 2001: 55-57).
Son nokta, yani ulus ve milliyetiliin modernlii, aslnda, 1950 sonras almalarn
en nemli ortak zelliidir ve Smith bunu da eletirmekten geri durmaz. ncelikle
bir hareket ve ideoloji olarak milliyetilikle ulus arasnda bir ayrm yapmak
mmkndr. Bu noktada yeleri fiili ya da potansiyel birulus olarak grlen sosyal
bir gruba zerklik, birlik ve kimlik kazandrmay ve bunu srdrmeyi hedefleyen bir
hareket ve ideoloji olarak milliyetilik, XVIII. yzyln sonlarnda ortaya kmtr.
Dnyann her biri kendine zg farkl uluslara blndn, tm siyasal gcn
kaynann ulus olduunu, insanlarn ancak zerk bir ulusa ait olduklarnda zgr
olduklarn ve uluslararas bar ve gvenliin, tercihen kendi devletleri iinde olmak
zere, tm uluslarn zerk olmasna bal olduunu iddia eden milliyeti bir doktrin
de o zaman ortaya kmtr. Bu tr dnceler zgl Avrupa devletleraras sistemi
balamnda ancak XVIII. yzylda reva bulmutur (Smith, 2001, 57). Dnemin
tarihileri bu adan kesinlikle hakldr.
Ancak bu bak as, yani sadece bir hareket ve ideoloji olarak milliyetiliin deil,
milletlerin de btnyle modern inalar olduundan bahsetmek, Smithe gre, kimi
sorunlar yaratmaktadr. ncelikle, bu anlay milletlerin oluumunu geleneksel
toplumdan modern topluma gei srecine yerletirerek, milletlerin geleceiyle ilgili
bir iddia da ortaya atm olmaktadr; milletler moderniteye ulanca ortadan
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
40/123
35
kalkacaklardr. kinci olarak bylesi bir kavray, millet oluumuna neden olan
faktrleri belirleyerek farkl millet oluum sreleri arasndaki ayrmlar gremez.
Son olarak ise, modernist kuramn iinden milliyetilii aklamaya alan
yaklamlarda milletlerin modern ncesi kkenleri aklanamaz. Oysa modern ncesi
etnik topluluklara odaklanldnda bunlarn modern milletlerle bir ok ortakl
tespit edilebilir. Bu balanty daha ok kltrel eler zerinden gren Smith iin
ata mitleri, anlar, yer isimleri gibi bir ok eyle bu balant kurulabilir (Smith,
2001: 60-61).
Smitin modernlemeci kuramlar eletirirken kulland kimi kavramlar, kendi
durduu yerin anlalmas asndan nemlidir. Bu kavramlarn bata geleni
ethniedir.4 Smithe gre, millet kavramnn ne olduunun anlalabilmesi iin o
milletin etnik kkenine baklmas gerekmektedir, nk modern milletler kkleri ok
eskilere dayanan bu etnilerle tarihsel bir sreklilik ilikisi iindedirler. Smith milleti,
bir topra/lkeyi, ortak mitleri ve tarihi bellei, kitlevi bir kamu kltrn, ortak
bir ekonomiyi, ortak yasal hak ve grevleri paylaan bir insan topluluunun ad
olarak tanmlar (Smith, 1994: 32). Ayrca Franszcadan ald ethnie kavramyla
ifadelendirdii etnik topluluun alt temel zelliinden bahseder, bunlar: 1-
4 Etnik kavram Trkeye ngilizceden gemi bir szcktr. Bu kelime ngilizcede ethnic biimindesfat olarak kullanlr ve rka ya da buduna (kavme) ait olan anlamna gelmektedir (Redhouse,ngilizce Trke Szlk, 1997). Kavram bu haliyle hem fizik hem de kltr antropolojidekullanlmaktadr. Kavramn, fizik antropolojiden hareketle insan toplumlarnn tarihlerini, kltrleriniaklamaya dnk uygulamalarnn rk ideolojilerle ilikisi yznden, sicili olduka ktdr.ngilizcede bu sfatn ayn kkten treyen isimlemi ekli yoktur. Franszcada ise ethnie kelimesi birisim olarak etnik toplulua iaret eder. Etno-Sembolcler kullandklar etnik kavramnn tarihsel,kltrel dahas znel olduklarn belirtirler (Smith; 1991: 43). Metin ierisinde, Trkedeki yaygnkullanmlar gz nnde tutularak, ngilizcedeki ethnic sfat etnik, Franszcadaki ethnie kavram iseetni olarak kullanlacaktr. Metin ierisinde dorudan alnt yaplan yerlerde, eer eviri bana aitseyukardaki yaklam, deilse daha nce yaplm olan evirinin yaklam kullanlacaktr.
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
41/123
36
Kollektif bir zel ad, 2- Ortak bir soy miti, 3- Paylalan tarihi anlar, 4-Ortak kltr
farkl klan bir ya da daha fazla unsur 5- zel biryurtla ba 6-Nfusun nemli
kesimleri arasnda dayanma duygusu (Smith, 1994: 42). Smith iin belli bir etnik
toplulua ya da millete herhangi bir gnderme olmakszn kendi kulland anlamda
millet ve etni kavramlar arasnda iliki kurabilmek, daha akas kavramlarn
tanmlann birbiriyle ilikilendirebilmek teorisinin inas iin temel nemdedir.
Nitekim modernistlerin iddia ettikleri gibi ister ina, isterse icat edilsinler modern
milletler birok adan bu modern ncesi etnik topluluklarla sreklilik ilikisi
iindedirler ve bu ilikinin nitelii anlalmadan millet aklanamaz. Smith asndan
temel sorun olan etni ile millet arasndaki ilikinin nitelii belirlendiinde millet de
aklanm olur (Smith, 2001: 61).
Smithin, milletleri etnik kkenlerinden hareketle aklama abasnda dikkat eken
bir baka unsur da onun millet ve devlet kavramlar arasnda yapt ayrmdr.
Devleti, Max Weberin klasik tanmlamndan hareketle, dier toplumsal
kurumlardan farkllam ve onlardan zerk belli bir toprak parasnda bask ve zor
tekeli uygulayan kamu kurumlar olarak anlamaktadr (Smith, 1994: 32). Millet ise,
bir topra/lkeyi, ortak mitleri ve tarihi bellei, kitlevi bir kamu kltrn, ortak
bir ekonomiyi, ortak yasal hak ve grevleri paylaan bir insan topluluunun addr
(Smith, 1994: 70). Tanm olarak her ne kadar bu iki kavram birbirinden farkllasa
da, ou zaman birbirine kartrlmasnn nedeni, ikisinin de kendilerini
merulatrmak iin kullandklar toprak, halk gibi kategorilerin ortak olmasdr.
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
42/123
37
Smithin etnik topluluklara yapt vurgu, onlarla ilikili olarak anlamaya alt
milletler ya da millet oluumlar iin temel nemdedir. Etnik kkeni olmayan bir
millet oluumu tam olarak gerekleemez. Her trl tarihsel olaya kar gl bir biz
duygusunu koruyan etnik oluumlar zaman iinde, etnik ekirdek denilen yaplar
oluturur. te milletler de bu etnik ekirdeklerin evresinde oluur. Fakat
gnmzn pek ok milletinin kkeninde, Smithin anlad anlamda, tarihten gelen
etnik ekirdekler bulunmamaktadr. Ancak Smith, etnik ekirdek etrafnda oluan
milletlerin bu tip ekirdein olmad yerlere rnek olduunu, ayrca buralarda
eskiden gelen topluluk bilincine bu etnik bilincin oturtulabilineceini ve hi olmazsa
eitli mit ve sembollerle bir etnik bilincin yaratlabilineceini iddia etmektedir
(Smith, 1994: 69-73).
Millet oluumunda asl nemli olann etnik topluluklar olduunu ne sren Smith, bu
sreci aklayabilmek iin yatay etnik topluluklar ve dikey etnik topluluklar
olmak zere iki tip etnik topluluk tanmlamtr. Yatay etni tipi, genellikle
aristokratlardan ve yksek din adamlarndan meydana gelmitir ve buna zaman
zaman brokratlar, yksek askeri grevliler ve zengin tccarlar dahil olurlar. Dikey
etnik topluluklar ise geni toplumsal kesimleri bir arada tutan kltrel ortaklklarn
olmas durumunda grlr; daha tmleik ve poplerdir. Smith, yatay ve dikey etnik
topluluklar arasnda yapt ayrmn ideal, tipik bir ayrm olduunu ve ok daha
keskin bir blnmeyi akla getirdii gibi, her bir kategori iindeki farklar da
gizlediini belirtir. Ancak, bu etni tipleri etnik ekirdein oluaca ereveyi belirler
dolaysyla millet oluum srelerini de etkiler (Smith, 1994: 92-94).
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
43/123
38
Smith, yatay ve dikey etnik topluluklar millet oluum srelerine olan etkisi
bakmndan ele almaktadr. Bu etkiyi zmlemeyebilmek iin Smith, iki tip
milliyetilii birbirinden ayrmtr. Bunlardan ilki teritoryal milliyetiliklerdir. Bu
tip milliyetilikler ounlukla yatay etnik topluluklarn millet oluum srelerinde
grlr. Aristokratlar nderliinde yukardan aaya, topraa bal olarak
gerekleirler. kincisi ise etnik milliyetiliklerdir. Bu tip milliyetilikler
ounlukla dikey etnik topluluklarda grlr. Ayrca teritoryal ve etnik
milliyetilikler kendi ilerinde bamszlk ncesi ve bamszlk sonras olarak iki
alt gruba ayrlrlar. Smith bu snflanmay yaparken bu dnemin nc ismi Hans
Kohnun Batl, rasyonel ve kurumsal ve Doulu organik ve mistik milliyetilik
ayrmndan ve yine bu tipolojilerin nemli ismi John Plamenatztan etkilenmitir
(Smith, 1994: 131-135).
Gnmzdeki milletlerin kkeninde etnik topluluklar var ise modern ncesi
dnyadaki etnik topluluk saysn gnmzn milletleriyle eitlemek mmkn
mdr? Bata anlamsz gibi gelebilecek bu soru Smithin kuramndaki iki nemli
soruna belirginlik kazandrmak asndan nemlidir.
Etnik topluluktan millette adm adm kavramsal erevesi kurulan bu zmlemenin
k noktas, modernist millet ve milliyetilik kavraynn sorgulanmasndan
tretilmiti. Fakat sonuta ortaya kan milliyetilik ve millet kavraynn bizatihi
kendisinin, aka sylemek gerekirse, Gellnerin geldii noktadan farkn belirtmek
ok kolay deildir. Smith modernistleri, milletlerin modern ncesi kkleriyle
ilgilenmemekle sulam bunun da farkl ulus oluum srelerini yani milliyetilii
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
44/123
39
ele alrken farkllklarn gzden karlmasna yol atn sylemiti. Fakat gelinen
noktada Smithin yatay ve dikey etni tipleri ya da teritoryal ve etnik milliyetilii
dorudan Gellnerin ya da Plamenatzn yapt ayrmlara iaret etmektedir.
Dolaysyla etni temelli milliyetilik analizi bize Smithin iddia ettii gibi yeni bir
millet ve milliyetilik analizi retememekte sadece modernistlerin trettikleri
kategorileri farkl kavramlarla aklamaya almaktadr.
kinci nemli sorun ise, Smithin etnik topluluun temel zellikleri olarak tespit
ettii alt unsurun iinde, bugn millet haline dnebilmi bir etnik topluluu,
dnememi bir etnik topluluklardan ayran unsurun ne olduuna dair bir
belirginliin bulunmamasdr. Bu sre genel olarak tarihe havale edilmektedir.
Bunun iin kullanlan kavram da etnik ekirdektir. Dahas, modern ada Batl
anlamda millet olamam toplumlardaki bu durumu, onlarn ok eski alardan gelen
zellikleriyle ilikilendirir bir durum yaratmtr ki bunun sonucunda Gellner ve
Plamenatzda grlen Bat kltr zclnn daha da radikal bir biimiyle kar
karya olduumuzu gsterir. Bu durum Smithi, tarih anlay bakmndan da zora
sokmaktadr. Millet oluum srelerini karakterize eden etkenler etnik ekirdeklerle
ilikilendirilerek milletlerin kkenleri belirsiz bir gemie havale edilir ancak bu
durumda etnik ekirdein tarihsel macerasyla milletlerin bugnnn nasl
balantlandrlaca bir sorun olarak ortaya kar. Milliyeti tarih, tam da bu
balant kurulduu andan itibaren yazlmaya balamaz m zaten?
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
45/123
40
III. POSTMODERNZM VE MLLYETLK (1990 SONRASI):
1990larn banda Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra milliyeti hareketlerin
siyasal eylemliliinde younlaan bir arttan ve buna bal olarak da milliyetiliin
yeniden akademik bir ilgiye sahip olmasndan, ayrca yine bu dnemde sosyal
bilimlerde yeni bir epistemolojik yaklamn artan etkisinden sz edilmiti. Sosyal
bilimlerdeki bu yeni epistemolojik yaklamn en genel ifadesi postmodernizmdir.
Postmodernizm, iinde bulunduumuz dnemde, daha nce moderniteyi kurmu
olduu dnlen sanayileme, kapitalizm, laiklik vs. srelerin sonucunda ortaya
kan toplum yapsndan daha farkl bir toplum yapsnn var olduu iddiasyla; bu
yeni toplumun, nceki bilimsel kategorilerle deil de farkl kategorilerle ele alnmas
gerektii iddiasnn at tartmalar sonucunda ekillenmitir. Bu tartmalarda,
moderniteyle ilikili olarak dnlen zne, akl, rasyonalite, nesnellik, ilerleme,kalknma vs. bir ok kavram youn bir eletiriye tabi tutulmutur. Postmodernizme
gre, sosyal bilimlerde aklayc olduu dnlen bir ok kavram ayn zamanda
Batda ortaya km belli egemenlik ilikilerini yanstp merulatrmaktadr.
Dahas bu kavramlarn Bat d dnya iin kullanm da buralardaki Bat
egemenliini merulatrr.
Postmodernizmle beraber milliyetilik de daha nce dnlmeyen kimi kavramlarla
ele alnmaya balamtr. Bunlara, feministlerin milli kimlikle toplumsal cinsiyet
arasndaki ilikiyi analiz eden almalar rnek olarak gsterilebilir (Yuval-Davis,
2003). Ancak daha nemlisi bu dnemde milliyetiliin tanmlanmasnda da nemli
bir dnm yaanmtr. Buna gre, milliyetilik sadece dnem dnem ortaya
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
46/123
41
kan saldrgan bir ideoloji deil hereyden nce, bilincimize bir ekil veren, dnyay
anlamlandrmamz salayan bir sylem; baka bir deyile, toplu kimliklerimizi
belirleyen, gnlk konumalarmz, davran ve tutumlarmz ynlendiren bir
grme, yorumlama ve alglama biimidir (zkrml, 1999: 12).
Postmodernizmle beraber ortaya kan bu tartmalar iinde milliyetilik asndan en
radikal eletiri, Subaltern Studies diye bilinen ve Trkeye Madun almalar
olarak evrilen, Hindistanl bir grup entelektelin almalarnda grlmektedir.5 Bu
almalarda zellikle Dou-Bat ayrm zerinden, Batdaki milliyetilik
almalar eletirilmi ve Hindistan rneinden hareketle Douda farkl bir
milliyetilik anlaynn var olduu kuramsal olarak temellendirilmeye allmtr.
Bu almalardaki esas vurguyu yle zetleyebilmek mmkndr: Batda, XX.
yzylda milliyetilii aklamak iin yaplan almalar, Aydnlanma sonrasnn
bilim anlayndan devraldklar baz ortak sorunlarla malldrler. Dou ile Bat
arasnda temelde varolduu dnlen farklara dayanan bu ortak grler, uzunca bir
dnem Douyu smrgeletirmi olan Bat egemenliinin merulatrlmasyla da
balantldr. Bylesi bir tarihsel mirasa sahip olan milliyetilik almalar, kendi
iinde farkllklar barndrsa da, Bat d dnyadaki milliyetilii anlayamamtr.
Genel olarak anti-smrge hareketlerin eylemlerinde ve dncelerinde yansyan
milliyetilik, bu lkelerde sadece Bat gibi olma ya da Batnn gelimilik seviyesini
5 Subaltern kavram Trkeye farkl ekillerde evrilmektedir. (Loomba, 2000)de ast toplumsalgrup ya da ast grup olarak evrilmitir, ancak daha yaygn olarak madun kavramkullanlmaktadr. Burada bu iki kullantan daha yaygn olduu iin madun tercih edilmitir.Kavramn teorik balam iin bkz. (Loomba, 2000). Ayrca baka bir aklama denemesi ve Osmanl
tarihinde kullanm olanaklar iin bkz. (Ergene, 2000). Postmodernizmin tarih kavray ve bununnc dnyayla ilikisinin teorik eletirisi iin bkz. (Dirlik, 2005).
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
47/123
42
yakalama abas olarak grlemez. O, ayn zamanda kendi lkesindeki Bat
egemenliinin hem siyasal, hem de dnsel dzeyde reddini iermektedir. Oysa
Batl milliyetilik almalar, zellikle eski smrge lkelerin milliyetiliklerine
baktklarnda, Batnn bir kopyasn ama eksik ve asla Bat gibi olamayacak bir
kopyasn grmlerdir. Bu grubun milliyetilik almalar asndan en nemli ismi
Partha Chatterjeedir.
Chatterjeenin, milliyetilii kendine sorun edinen iki almas Milliyeti Dnce
ve Smrge Dnyas ile Ulus ve Paralar balkl kitaplardr (Chatterjee, 1996;
2002). Bu kitaplardan ilkinde Chatterjee, XX. yzyldaki milliyetilik kuramlarnn
genel bir eletirisini yaptktan sonra kendi durduu yeri zetler ve Hindistan
rneinden hareketle smrge toplumlarnda gelien milliyetilik iin ok daha
aklayc olduunu iddia ettii kuramn ortaya koyar. Ona gre smrge
lkelerindeki milliyetilik, bu lkelerin, kendilerini smrge ynetiminde kurtaran
devrimden bamsz deildir. Hatta, kendisi bunu byle ifade etmese de smrge
lkelerde milliyetiliin yneldii toplumsal hareket bir devrim stratejisine
dayanmaktadr.
Chatterjeeye gre, milliyetiliin Batda bir aratrma nesnesi olarak ortaya konuu
bir ok adan sorunludur. Bat toplumlarnda tarihin belli bir dneminde dnsel,
ekonomik ve teknolojik dnmlerin sonucunda ortaya kan bilim anlay hem bu
toplumlarda siyasal iktidar merulatran bir ereve izmi, hem de bu toplumlarn
tarihini adeta bilim ncesi (geleneksel) ve bilim sonras (modern) olarak ikiye
ayrmtr. Bu bilim anlay ardndan btn bir kltre yanstlarak, dnyann geri
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
48/123
43
kalan ksmn da bilimsel olmayan bir gelenekiliin iine hapseden kltrel bir
zcle dnmtr. Balangta dorudan etnik bir ayrcalk olarak ortaya kan
bu zclk, Aydnlanma sonrasnda, ilerleme teorilerinde olduu gibi ahlaki bir
ayrcalk haline gelmitir. Aslnda milliyeti dnce sorunu da bu daha genel
sorunun sadece belli bir grnmdr (Chatterjee, 1996: 44-46).
Milliyetilik zerine yaplan almalar da, balangta epistemik bir nitelii
olmasna ramen daha sonradan btn kltre yaylan bu zclkten kurtulamazlar.
Chatterjee bu adan, milliyetilik almalarnda liberal, muhafazakar ve marksist
yaklamlar birbirinden ayrr. Ancak bu ayrm da kendi iinde ikiye blnebilir.
Liberal ve muhafazakar milliyetilik analizleri, Aydnlanma sonras dnemdeki
bilimsel zcln temel ifadeleridir ve bu adan tam da iinde kurumsallatklar
iktidar ilikilerinin merulatrlmasna dnktrler. Marksizm ise, her ne kadar
iinde yeerdii bu kltrden etkilense de Chattarjeeyi de iine alan kavramsal
ereveyi saladndan bu ynyle dierlerinden ayrlmaktadr.
Liberal analiz, milliyetilii asl olarak, Dou tipi ve Bat tipi milliyetilik olarak
ikiye ayrr. En ak ekilde Plamenatzn makalesinde ifade edilen, ayrca Gellner ve
Smithin milliyetilik kavraylarnda da kabul gren bu bak, Bat bilim
dncesinde kkleri ok daha eskiye dayanan zc gelenekten beslenmektedir.
Milliyetilik asl olarak Batda ortaya kmtr ve Batnn evrensel kltryle
yakndan ilikilidir. Doulu toplumlar ise milliyetilik sayesinde bu Batl deerlere
ulamaya alrlar. Batnn evrensel deerleri sonuta liberalizmi yarattndan
milliyetilik de aslnda liberalizme yneliktir. Milliyetiliin, liberalizm kart olan
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
49/123
44
ynleri ise ounlukla sosyoloji ya da tarihle, bu disiplinler kullanlmad
zamanlarda ise Smithdeki gibi etnik ekirdek anlayyla merulatrlr.
Kedouriede grld zere muhafazakar deerlendirmede ise milliyetilik,
Aydnlanma sonras hatta Aydnlanmaya kart olarak ortaya km, btnyle
Avrupa meneli bir ideolojidir.6 Dnyann kalan ksmna da buradan ithal edilmitir.
Doulu, milliyeti siyasal elit, bu yeni ideolojiyi sadece kendi otoriter siyasal
iktidarn pekitirmek iin kullanr (Chatterjee, 1996: 28-32).
Chatterjeeye gre, birbirinden farkllaan ve hatta aralarnda youn olarak tartan
bu liberal ve muhafazakar yaklamlar temel bir soruyu sormadklarndan dolay anti-
smrgeci milliyetilii anlayamazlar. Buradaki esas soru Chatterjeeye gre udur;
Bat gibi olmak, yapacaklar grevleri onlar iin belirleyen ve zerinde hibir
kontrolleri olmayan bir dnya dzenine bamllklarnn devam anlamna geldiine
gre, niin Avrupa-d smrge lkelerin, modernliin verili zelliklerine
yaklamaya abalamaktan baka tarihsel bir alternatifleri yoktur? (Chaterjee, 1996:
32). Soru bu ekilde sorulduunda milliyetilik ancak genel anlamda iktidar ilikileri
ierisinde analiz edilebilir hale gelir. Bylelikle, hem Batnn evrensel kltr,
bilimi, rasyonalitesi hem de Doulu milliyetiliin bunlar iselletirme
mekanizmalar tamamyla siyasallar.
Genel olarak marksizm ve milliyetilik ilikisini deerlendirirken Chatterjee,
marksist klasiklerde sorunun dorudan teorik bir sorun olarak grlmediini, II. ve
III. Enternasyonellerde tartldn ve daha ok dneminin acil politik sorunlar
6 Burada Chatterjenin kulland ana metin iin bkz. (Kedourie, 1971).
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
50/123
45
asndan milliyetilie yaklaan Leninin Uluslarn Kendi Kaderini Tayin Hakk
balkl almasn vurgulamtr (Lenin, 1992). Ona gre marksistler, asl olarak
1930 sonrasndaki ulusal kurtulu mcadeleleri asndan soruna yaklamlardr.7
Bu
yaklamlarda da milliyetilie liberal baklarn etkisi grlmektedir. Marksist
yaklamlar iinde milliyetilie bakta en ilgi eken katk Benedict Andersonn
Hayali Cemaatleriyle gelmitir (Anderson, 1993). Bu almay zgn klan ey,
ulusun ideolojik olarak yaratlmasn ulusal hareketlerin incelenmesinde merkezi bir
sorun olarak ele almasdr. Ancak Andersonn yaklamna yakndan bakldnda
Gellnerdeki gibi liberal tipolojilerin etkisini grmek mmkndr (Chatterjee, 1996:
46-56).
Milliyetilik yaznn genel olarak bu ekilde deerlendiren Chatterjee, bunlarn
ardndan smrge lkelerinde milliyetiliin geliimine dair kendi kuramn
oluturur. Bu kuramn rnei olarak seilen lke Hindistandr. Hindistann smrge
ynetiminden kurtulmasn salayan devrim srecinin kuramlatrlmas ayn
zamanda smrge lkelerdeki milliyetiliin de anlalmasn salayacaktr.
Chatterjeenin, milliyetiliin, kltr iktidara balayan ilikiler setinin
zmlenmesiyle anlalabileceine dair nermesi hatrlandnda bir sonraki
admn kestirmek zor deildir. Bu iliki ancak, milliyetiliin bir sylem olarak
ele alnmasyla zmlenebilir. Chatterjeenin kendisi aktan bir sylem tanm
yapmamtr. k noktas olarak, marksizmin klasik ideoloji kavraynn camera
obscura metaforunun eletirisinden tretilen ve ideolojiyi, maddi dnyann
7
Genel olarak sosyalist-marksist gelenein ulusal soruna ilikin yapt tartmalarn Marks veEngelsten Lenine kadar toplu bir deerlendirmesi iin bkz. (Lwy, 1999: 84-110).
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
51/123
46
retimindeki yeri asndan yeniden bir inceleme konusu haline getiren sylem
zmlemesi zerine burada bir tartma yrtmek konunun fazlasyla dna
kacaktr. Ancak sylem zmlemesinde, ideolojinin, iktidar ilikileri iine
oturtulduunda maddi dnyann retilmesi asndan hi de negatif olarak
alglanmamas gerektiine dair youn bir vurgu vardr. Chatterjee, milliyetilii bir
ideoloji olarak kavramaktadr. Bu ideolojiyi sylem zmlemesine tabi tutar. Bunun
iin kulland sorunsal ve tematik kavramlar temel nemdedir. Tematik, bir
ideolojinin kendini hakllatrmas yani meruiyet erevesinin izilmesi iin
epistemolojik olduu kadar ahlaki de olabilen en genel sisteme iaret eder; sorunsal
ise bu hakllatrlm imkanlardan hareketle ortaya atlan somut iddialar, siyasal
almlardr. Tematik ve sorunsal asndan bakldnda anti-smrgeci
milliyetilikte temelden bir yarlma ortaya kmaktadr. Tematik dzeyde, Batl
evrensel kltrn daha ileri ve stn olduunu kabul edip bunu kendisine ulalmas
gereken bir hedef olarak koyan smrge milliyetilii, sorunsal dzeyde bunu
reddeder; bu milliyetiliin ideolojisi, siyasetidir (Chatterjee, 1996, 73-86).
Benim tarihi okumama gre, smrgecilik kart milliyetilik,
kolonyal [smrge] toplum iinde kendi egemenlik alann, emperyalist
gce kar siyasi mcadelesine balamadan ok daha nce yaratr.
Bunu, toplumsal kurumlar ve adetler dnyasn iki ayr alana
maddi ve manevi alana- blerek gerekletirir. Maddi alan dardakialandr: ekonominin, devlet ilerinin, bilimin ve teknolojinin alandr
Batnn kendi stnln ispatlam ve Dounun da boyun emi
olduu alandr. Bu maddi alanda, o halde, Batnn stnl teslim
edilmeli ve gerekletirdiklerinin zerinde dikkatle allp
tekrarlanmaldr. te yandan manevi alan, kltrel kimliin zn
oluturan iaretleri tayan ierideki bir alandr. Bu sebeple, maddi
alanda Batya has becerileri taklit etmede kii ne kadar baarl olursa,
kendi manevi kltrnn farklln muhafaza etme ihtiyac da o denli
fazla olmaktadr. Bu forml, bana gre, Asya ve Afrikadaki
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
52/123
47
smrgecilik kart milliyetiliklerin temel bir zelliidir (Chatterjee,
2002: 22).
Smrge toplumlarndaki milliyetilerin metinlerinin iki hedefi vardr. Bu metinler
bir taraftan milliyetilerin kendi halklarna ynelikken dier taraftan da smrge
egemenliini hedef alrlar. ki tarafa da verilen mesajda youn olarak vurgulanan
bamszlk arzusudur. Ancak bunu yaparken yukarda akland zere dnyay
ikiye ayrrlar. te liberal, muhafazakar ve kimi marksist yorumlaryla Batda
retilen milliyetilik almalar, milliyetilii genel olarak Bat kltrnn Bat d
dnyaya nakli ve bunun imkanlar zerinden dndnden bu ayrm yapamaz ve
anti-smrgeci milliyetilikleri ve devrimleri anlayamaz dahas iinde bulunduu
iktidar ilikilerini merulatrr. Sylem zmlemesiyle, smrge lkelerdeki
milliyeti ideolojinin yznn aslnda tamamyla iktidara dnk olduu ortaya
kmaktadr. Chatterjee, bu sreci anlalr klabilmek iin ihtiya duyduu teorik
ereveyi Gramscinin pasif devrim kavramnda bulur (Chatterjee, 1996: 68-71;
Gramsci, 1984: 122-133).
Pasif devrimi mmkn klan sre manevra sava ve mevzi sava
kavramlaryla tartlmaktadr. leri kapitalizm koullarnda maddi, siyasi ve askeri
alardan greli olarak gsz olan burjuvazi, toplumda eski egemenlerle halk
arasnda kurduu ittifaklar kullanarak kapitalizmin yerleebilmesi iin pasif devrim
yoluyla ulusal devleti kurar. Mevcut iktidarn ele geirilmesine dnk olarak
manevra sava, devlete youn ve kesin bir saldr stratejisiyken; mevzi sava, eski
yneticilerin baz kesimlerini ksmen yeniden rgtlenmi bir hkmet sistemi iinde
mttefiklere dntrerek, halk kitlelerinin desteini almaya ama onlar ynetim
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
53/123
48
srecine her trl dorudan katlmdan uzak tutmaya uygun, snrl lekte reformlar
yaparak uygulanan bir stratejidir. Pasif devrim de iktidara dnk bu iki yoldan mevzi
savayla mmkn olur (Chatterjee, 1996: 86-90).
Chatterjeeye gre, Gramscinin pasif devrimi, XX. yzylda smrge devletlerden
smrge sonras ulusal devletlere geiin genel bir biimi olarak da dnlebilir. Bu
sreci, milliyetiliin karakteristii asndan deerlendiren Chatterjee ayr
aamay saptamtr. Bunlardan ilki kalk evresidir; bu evrede milliyeti ideolojide
Dou ve Bat arasndaki fark tannr; Batnn stnl, onun bilimi, teknolojisi ve
ilerleme tutkusundan oluan kltrnn maddiliinden kaynaklanmaktadr, ancak
Dou da manevi ynden stndr. kincisi manevra evresidir; Batnn maddi
dnyas ile Dounun manevi dnyas arasndaki balantnn kurulduu aama bu
aamadr. Bu aamada halka kar elitist; smrge ynetimine kar, kendi
toplumundaki mmkn ittifaklara dayal, yani mevzi ve manevra savalarnn
beraber yaplabildii bir mcadele vardr. nc aama ise var evresidir; burada
milliyeti dncenin tam biimine ulalmtr. imdi o artk bir dzen, iktidarn
rasyonel rgtlenmesi sylemidir (Chatterjee, 1996: 97-103).
Milliyetilii bir ideoloji olarak anlayp onu sylem zmlemesiyle aklamaya
alan Chatterjee iin bu sylemin metinleri ok nemidir. nk sylem kendini
bu metinlerde isellemi olan dilde aa vurur. Bu adan smrge toplumlarndaki
tarih anlay ve metinleri Chatterjeenin tam da istedii trden materyalleri salarlar.
Nitekim Ulus ve Paralar kitabnda Chatterjee, Hindistan milliyeti tarihiliini ayr
bir blm olarak ele alm ve genel olarak yukarda zetlenen yaklamn bu metinler
8/7/2019 Tarih Ve Milliyetcilik History and Nationalism
54/123
49
zerinden uygulamtr (Chatterjee, 2002; 161-195). Bu blm aadaki balkta
deerlendirilecektir.
IV. DEERLENDRME:
Milliyetilik kuramlarndan hareketle milliyetilik ve tarih ilikisini ele almaya
alan bu blmn banda, bu almalarda milliyeti tarihilerin nemine iaret
edilmesine ramen incelenmemi olduklar
Top Related