Paulus’ imago in Korinthe
Onderzoek naar het imago van de apostel Paulus in
vergelijking met de antieke sofist
© J.M. Pauw, 2006
2
Inhoudsopgave
INHOUDSOPGAVE............................................................................................................................................. 2
INLEIDING........................................................................................................................................................... 3
HOOFDSTUK 1: HET IMAGO VAN DE GRIEKSE SOFIST........................................................................ 4
INTRODUCTIE ...................................................................................................................................................... 4 HET IMAGO VAN DE SOFIST ................................................................................................................................. 4 Het begrip ‘sofist’.......................................................................................................................................... 4
De platoonse sofist ..................................................................................................................................................... 4 Gebruik van het woord ‘sofist’ ................................................................................................................................... 5
Drie generaties sofisten ................................................................................................................................. 5 De voorlopers ............................................................................................................................................................. 5 De ‘Eerste Sofistiek’................................................................................................................................................... 5 De Tweede Sofistiek................................................................................................................................................... 6
Kenmerken..................................................................................................................................................... 8 Welsprekendheid ........................................................................................................................................................ 8 Onderwijs ................................................................................................................................................................... 9 Elitair........................................................................................................................................................................ 11 Rondreizende sofisten .............................................................................................................................................. 11 Sofistensteden........................................................................................................................................................... 11 Politiek en rechtspraak.............................................................................................................................................. 12 Professionele frictie .................................................................................................................................................. 12 Sofisten en religie ..................................................................................................................................................... 12 Tenslotte ................................................................................................................................................................... 13
CONCLUSIE ....................................................................................................................................................... 13
HOOFDSTUK 2: HET IMAGO VAN DE APOSTEL PAULUS.................................................................... 15
INTRODUCTIE .................................................................................................................................................... 15 Relevantie .................................................................................................................................................... 15
Paradoxaal ................................................................................................................................................................ 15 De aard van Paulus’ activiteiten ............................................................................................................................... 15 Conclusie.................................................................................................................................................................. 16
OVEREENKOMSTEN ........................................................................................................................................... 16 Paulus’ afkomst ........................................................................................................................................................ 16 Paulus’ reizen ........................................................................................................................................................... 17 Paulus als redenaar ................................................................................................................................................... 18 Paulus als leraar........................................................................................................................................................ 19 Onderwijs tegen betaling .......................................................................................................................................... 20 Adoxa ....................................................................................................................................................................... 20 Rivaliteit ................................................................................................................................................................... 21 Conclusie.................................................................................................................................................................. 21
VERSCHILLEN ................................................................................................................................................... 22 Paulus als ambachtsman ........................................................................................................................................... 22 Publieke declamaties ................................................................................................................................................ 22 Stadsweldoener......................................................................................................................................................... 23 Conclusie.................................................................................................................................................................. 23
CONCLUSIE....................................................................................................................................................... 24
GERAADPLEEGDE LITERATUUR............................................................................................................... 25
ANTIEKE BRONNEN ........................................................................................................................................... 25 VERWERKTE LITERATUUR ................................................................................................................................. 25
BIJLAGEN .......................................................................................................................................................... 26
BIJLAGE 1 – PAULUS’ EERSTE ZENDINGSREIS .................................................................................................... 26
3
Inleiding
Het is niet overdreven om te stellen dat de apostel Paulus een van de meest invloedrijke mensen
uit de wereldgeschiedenis is geweest. Mede door zijn verkondiging heeft het christendom al sinds
haar aanvang een exponentiële groei doorgemaakt en zijn nagelaten brieven vormen, naast de
overige bijbelse literatuur, tot op de dag van vandaag voor vele miljoenen mensen een bron van
inspiratie voor hun leven. Dit geeft al voldoende reden om met een onderzoek wat nader op deze
man in te gaan.
Het wetenschappelijk onderzoek naar de apostel Paulus is echter zo omvangrijk, dat ik
slechts een zeer bescheiden deel van dit onderzoek voor mijn rekening kan nemen. Daarbij neem
ik mijn uitgangspunt in de literatuur die Paulus in zijn historisch-culturele context probeert te
plaatsen.
In het kader van de Geïntegreerde Activiteit Het imago van de filosoof in de Oudheid zal ik
mijn aandacht richten op het imago van de apostel Paulus. Nader gespecificeerd: het imago van
Paulus als sofist. Er zijn namelijk nogal wat gegevens beschikbaar die een vergelijking legitimeren
tussen Paulus en de Griekse sofisten. In het laatste tiental jaren verschenen er diverse studies die
nadruk legden op de overeenkomsten tussen Paulus en contemporaine wijsgerige cultuur. Ik heb
de indruk dat sommige auteurs daarin tamelijk ver gaan en daarom kom ik tot de volgende
probleemstelling:
In hoeverre komt het imago van de apostel Paulus overeen met het imago van contemporaine sofisten?
Met imago bedoel ik het beeld dat bij mensen opgeroepen wordt, wanneer zij denken aan een
bepaalde categorie mensen. In dit onderzoek is dat het beeld, dat bij mensen uit het Grieks-
Romeinse rijk rond de 1e eeuw na Christus opgeroepen werd, wanneer zij dachten aan het begrip
‘sofist’.
Om tot een antwoord op de onderzoeksvraag te komen, zal ik eerst nagaan welk beeld er bij
Paulus’ tijdgenoten bestaat van ‘de’ sofist. Vervolgens zal ik het beeld dat wij uit de beschikbare
bronnen van Paulus krijgen, hiermee vergelijken om met een conclusie te besluiten.
4
Hoofdstuk 1: Het imago van de Griekse sofist
Introductie
In dit onderzoek zal ik mij beperken tot de grootste gemene delers in de kenmerken van
genoemde categorieën, of tot enkele veelvoorkomende kenmerken, zonder mij uit te putten in
allerlei saillante details over specifieke personages.1
Het imago van de sofist
Het begrip ‘sofist’
De platoonse sofist
De sofistiek komt in de loop van de 5e eeuw v. Chr. op als een typisch Grieks fenomeen. Sofisten
kwamen vanuit heel de Griekse wereld, maar hun centrum lag in de 5e eeuw in Athene, dat met
de Reform-politiek van Perikles een perfecte voedingsbodem was voor de sofisten.2 In het
onderzoek naar deze sofisten worden we echter gehinderd door het genadeloos negatieve oordeel
van Plato. Hij is degene op wiens conto men het feit schrijft, dat het woord sofist in onze oren
een uiterst negatieve klank heeft.3 Afgezet tegen de filosoof is een sofist, volgens Plato, iemand
die doet alsof hij alles weet, omdat hij overal over mee kan praten, maar omdat een dergelijke
alwetendheid voor mensen onbereikbaar is, moet dit wel schijnkennis zijn. Hierin ligt, volgens
Plato, het belangrijkste onderscheid met de filosoof, die het om échte kennis, om waarheid te
doen is.4
1 Men leze hiervoor Diogenes Laërtius, Leven en leer van beroemde filosofen (vertaald en toegelicht door R. Ferweda),
Amsterdam (Ambo) 2000. Dit boek bevat o.m. allerlei anekdotes die over de beschreven filosofen de ronde deden.
2 G.B. Kerferd, The Sophistic Movement, Cambridge (Cambridge University Press) 1981, 15-23.
3 De negatieve houding van Plato tegenover de sofisten vinden misschien het scherpst terug in zijn dialoog De sofist,
waarin een vreemdeling – terwijl Sokrates luistert - met Theaetetus op zoek naar de definitie van een sofist. Deze
komt er niet goedkoop van af: hij wordt getekend als een iemand die voor geld is ingehuurd om op rijkeluiszoontjes
te jagen en ze te besmetten met zijn schijnkennis; vgl. Kerferd, a.w., 4-5. Sofisten zijn echter niet alleen door Plato
gestigmatiseerd. Vanwege hun vaardigheid in het spreken in het openbaar, werden ze wellicht bewonderd én
verguisd, omdat zij in staat waren in rechtszaken het kromme recht te praten. Dit feit voert Philostratus (483 –
LOEB, p. 10/11) aan als verklaring voor het feit dat Aeschines en Demosthenes elkaar voor de jury uitmaakten voor
sofist, omdat dit woord zo’n negatieve klank had in de oren van de jury.
4 Een mogelijke verklaring voor deze houding is de reële angst dat door deze sofisten ‘potentially subversive values could be
taught’, zoals ethisch relativisme en politiek pragmatisme; G. Anderson, The Second Sophistic: a cultural phenomenon in the
Roman Empire, London (Routledge) 1993, 13-14 (verder aangeduid als G. Anderson1).
5
Gebruik van het woord ‘sofist’
Volgens Plato dient een sofist dan ook strikt onderscheiden te worden van een filosoof. We
gunnen Plato hier echter niet het laatste woord. Kerferd wijst er op dat de term sofisthv~ in de 5e
eeuw v. Chr. ook gebruikt wordt voor dichters als Homerus, zieners en de presocratische
filosofen.5 Dit impliceert overigens dat de term sofisthv~ destijds een positievere klank had dan
Plato er later aan gegeven heeft. De hoge status van bijv. Homerus stond immers buiten kijf.
Tevens zien we hier dat het begrip een tamelijk grote reikwijdte heeft: van dichter tot filosoof,
waarbij het vervolgens moeilijker wordt om de scheidslijn te trekken tussen sofist en filosoof.
Dat onderscheid ligt er echter wel. In de eerste plaats omdat het woord sofisthv~ niet
voor niets naast de woorden sofov~ ‘wijze’ en filovsofo~ ‘filosoof’ bestaat. Het heeft allemaal met
elkaar te maken, maar toch is een sofist net iets anders. Is een sofov~ vooral een geleerde en een
filovsofo~ een geleerde die gericht is op het vinden van de hoogste wijsheid, een sofisthv~ is
vooral een deskundige, iemand die (cognitieve) vaardigheden bezit op een bepaald terrein, in het
bijzonder op het gebied van spreken in het openbaar.6
Kortom, in deze paper beschouw ik een sofist als een specialist op het gebied van
(retorisch) onderwijs en publieke welsprekendheid.7
Drie generaties sofisten
De voorlopers
Als we afgaan op het 5e-eeuws gebruik van de term sofisthv~, dan tellen we drie generaties
sofisten, waarvan ik de eerste generatie – die van de dichters, zieners en presocratische filosofen –
de voorlopers van de ‘echte’ sofisten wil noemen.8
De ‘Eerste Sofistiek’
De tweede generatie sofisten wordt wel aangeduid met ‘eerste sofistiek’, een benaming die
is ontleend aan een serie levensbeschrijvingen van sofisten, van de hand van Philostratus.9 Voor
5 Kerferd, a.w. 24. Vgl. Philostratus, 484 (LOEB, p. 12/13), die vermeldt dat men vroeger de naam ‘sofist’ ook
toekende aan filosofen die hun leer met welsprekendheid voordroegen.
6 Je zou kunnen zeggen dat de term ‘sofist’ iets zegt over iemands spreken, terwijl de term ‘filosoof’ iets zegt over
iemands denken; vgl. G.W. Bowersock, Greek Sophists in the Roman Empire, Oxford (Clarendon Press) 1969, 11-12.
7 Vgl. Anderson1, 18 Omwille van de opbouw van deze paper heb ik ervoor gekozen om de kenmerken van sofisten
verderop apart te behandelen. Uiteraard zijn die niet van de begripsbepaling los te koppelen. Men leze een en ander
dan ook als één geheel.
8 Voornamelijk om spraakverwarring te voorkomen, aangezien deze niet voldoen aan het moderne beeld van een
sofist.
9 In deze studie heb ik gebruik gemaakt van de LOEB-editie: Philostratus and Eunapius, The Lives of the Sophists
(transl. W.C. Wright), London (Harvard University Press), 1968. Het oorspronkelijke werk is omstreeks het jaar 235
6
Philostratus was sofistiek niets anders dan filosofische retorica.10 Dat brengt ons opnieuw bij de
verwantschap tussen de sofist en de filosoof: de thematiek waarmee zij zich bezighielden. Het
verschil zit hem, aldus Philostratus, in de methode. Enigszins chargerend en generalistisch
gezegd: een filosoof is op zoek naar kennis, terwijl een sofist alle kennis zegt te bezitten.11
Bekende sofisten als Protagoras van Abdera12 (ca. 490-420 v. Chr.) en Gorgias van Leontini (ca.
480-399 v. Chr.) en Hippias (450 -400 v. Chr.) behoorden tot dit illustere gezelschap.
De Tweede Sofistiek
De derde generatie sofisten wordt door Philostratus de Tweede Sofistiek genoemd.13 Hij noemt
‘Aeschines, de zoon van Atrometus’ de grondlegger van deze generatie sofisten.14 Deze
Aeschines (geboren in 389 v. Chr.) stichtte ca. 320 v. Chr. o.a. een retorenschool op Rhodos.15
Lag het accent bij de sofisten uit de ‘eerste sofistiek’ volgens Philostratus op filosofische
retorica, in de Tweede Sofistiek gaat het vooral om de retorica op zich. De thema’s die aan de
orde kwamen, konden filosofisch van aard zijn, maar waren dat ook dikwijls niet. Er is een en
ander aan te merken op de terminologie die Philostratus gebruikt,16 maar met betrekking tot onze
probleemstelling is het vooral van belang dat sofisten retoren waren en bekend stonden om hun
welsprekendheid.
Wat ook van belang is voor onze probleemstelling, is het feit dat Philostratus de Tweede
Sofistiek met Aeschines weliswaar laat beginnen in de tweede helft van de 4e eeuw v. Chr., maar
vervolgens verder laat gaan met sofisten vanaf de tweede helft van de 1e eeuw n. Chr. tot aan het
n. Chr. gepubliceerd (‘Introduction’, XI). Het onderscheid tussen Eerste en Tweede Sofistiek wordt aan het begin
van boek I aan de orde gesteld (481).
10 Philostratus, 480 (LOEB, p. 4/5).
11 Idem. Vgl. de beschrijving die Philostratus (482; LOEB, p. 8/9) van Gorgias van Leontini geeft: kai; to;
kinduvneuma touto prwto~ ajnefqevxato, ejndeiknuvmeno~ dhvpou pavnta me;n eijdevnai, peri; panto;~ d’
a]n eijpein ejfiei;~ tw/ kairw/ (‘en hij was de eerste die dit waagstuk openlijk uitsprak, waarbij hij verklaarde
dat hij – zeg maar – alles wist en over elk onderwerp kon spreken, welk moment zich ook voordeed’).
12 Op naam van Protagoras staat de beroemde homo mensura-regel: ‘de mens is de maat van alle dingen, van wat is dat
het is, van wat niet is dat het niet is’ (pavntwn crhmavtwn mevtron ejsti;n a[nqrwpo~, twn me;n o[ntwn wJ~
e[stin, twn de; oujk o[ntwn wJ~ oujk e[stin; H. Diels and W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, Vol. II, 6e ed.,
Berlin (Weidmannsche Verlagsbuchhandlung) 1952, afd. C ‘Ältere Sophistik’, 263 (DK 80B1)).
13 Philostratus, 481 (LOEB, p. 6/7).
14 Philostratus, 481 (LOEB, p. 6/7); vgl. Philostratus, 507 (LOEB, p. 56/57).
15 Vgl. W.C. Wright, ‘Introduction’, in: Philostratus and Eunapius, a.w., XXXI.
16 Zie G. Anderson1, 16-17 die wijst op de flexibiliteit en daarmee ook de ambiguïteit van het woord ‘sofist’. Hij
waarschuwt ervoor om de term te nauwkeurig te willen omschrijven: ‘… it is misleading to look for too much precision: the
word ‘sophist’ is as splendid as it is imprecise, and that is what was simultaneously attractive and repellent about it.’. Ook is er kritiek
te uiten op het kwalificerende onderscheid tussen de ‘Eerste’ en de ‘Tweede’ Sofistiek, maar dat valt buiten het
bestek van deze paper; vgl. G.W. Bowersock, a.w., 8.
7
begin van de 3e eeuw.17 Dit is dan ook de tijdspanne die men doorgaans in gedachten heeft bij de
Tweede Sofistiek.18 Om verschillende redenen is het echter onwaarschijnlijk om zo’n grote
discontinuïteit als historisch gegeven te beschouwen.19
Het ligt in de lijn der verwachting dat de ‘stichter’ Aeschines ook zijn leerlingen en
opvolgers had. Hij had op Rhodos immers een sofistenschool opgericht.20 Bovendien kunnen we
uit opmerkingen van sofisten zelf richting hun tegenstanders opmaken dat er meerdere sofisten
zijn geweest, dan Philostratus suggereert.21 Dit wordt ook nog eens bevestigd door Seneca die
regelmatig melding maakt van Griekse retoren die actief waren in de late Republiek.22
Kortom, de sofisten zijn er sinds de 5e eeuw v. Chr. tot aan Philostratus altijd geweest, zij
het dat de Tweede Sofistiek in de tweede helft van de eerste eeuw n. Chr. een forse opbloei laat
zien.23 Het is deze zogenoemde Tweede Sofistiek die mede de culturele achtergrond bepaalde van
de tijd waarin de apostel Paulus zijn werk deed.
17 Philostratus noemt 2 sofisten uit de 1e eeuw AD: Nicetes van Smyrna en Isaeus uit Syria, zie Philostratus, 511
(LOEB, p. 62/63) resp. 512 (LOEB, p. 66/67).
18 G. Anderson1, 13.
19 Men heeft verschillende pogingen ondernomen om deze discontinuïteit in het werk van Philostratus te verklaren,
o.a. door een lacune in de handschriften, waardoor de Sofistenlevens slechts gedeeltelijk zijn overgeleverd. Of door aan
te nemen, dat over de sofisten uit het ‘verdwenen tijdperk’ vóór Philostratus al een dergelijk werk verschenen was en
dat Philostratus over geen relevante anekdoten beschikte om daaraan toe te voegen. Een derde verklaring zou zijn,
dat Philostratus’ interesse slechts uitging naar de bloeitijd van de Tweede Sofistiek vanaf de tweede helft van de
eerste eeuw; zie W.C. Wright, ‘Introduction’, in: Philostratus and Eunapius, a.w., XIV-XV. Mijns inziens suggereert
Philostratus’ opmerking over Ariobarzanes, Xenophron en Peithagoras (510-511 – LOEB, p. 62/63), dat
Philostratus tamelijk selectief te werk is gegaan en uit de beginperiode van de Tweede Sofistiek niemand goed genoeg
vond om in aanmerking te komen voor zijn keurkorps sofisten. Het kan evenwel ook zijn dat Philostratus in feite
alleen in wil gaan op de herleving van de sofistiek gedurende het begin van de Keizertijd en alleen aan Aeschines en
enkele ‘oude sofisten’ refereert, vanwege de voor de Keizertijd typerende angst voor alles wat ‘nieuw’ was. Om zo
aan te geven dat de sofistiek uit het begin van de Keizertijd niet iets nieuws is, maar oude papieren heeft.
20 In de bewoordingen van Philostratus (509 – LOEB, p. 60): sofistwn frontisthvrion.
21 Zie G. Anderson1, 21: ‘But more important for our present purpose is Dio’s not infrequent sniping against
enemies he himself regards as sophists’. This clearly exposes the highly selective and foreshortened perspective of
Philostratus, aware as he is of only two unequivocally sophistic figures in the late first century.
22 G. Anderson1, 18. Vgl. G.W. Bowersock, a.w., 9. Anderson ziet ook de Alexandrijnse Jood Philo in zekere zin als
sofist; a.w., 203. En Philo zelf, De Agricultura 136 (geciteerd in B.W. Winter, Philo and Paul among the sophists,
Cambridge (University Press), 20) spreekt over een ‘menigte sofisten’. Zie ook p. 60-81 in dit werk voor een discussie
over de vraag of Philo het wel heeft over ‘echte’ sofisten of niet. Winter komt tot de conclusie dat dit wel het geval
is, wat verstrekkende gevolgen kan hebben voor onze kennis van de eerste-eeuwse sofisten.
23 Tot deze conclusie komt ook B.W. Winter, a.w., 234 als hij zegt: ‘G.W. Bowersock’s conclusion that ‘The Second (or New)
Sophistic is a culmination, not a sudden burst or fad’ finds confirmatory evidence from both Alexandria and Corinth.’
8
Kenmerken
Het blijkt moeilijk te zijn om sofisten klip-en-klaar te definiëren. Toch is het wel mogelijk om
enkele kenmerken te noemen, die de meeste sofisten gemeenschappelijk hebben.
Welsprekendheid
Hét typische kenmerk waarover elke sofist moet beschikken om de naam sofist waard te zijn, is
eujglwttiva, ofwel: welsprekendheid.24 Bij Philostratus is dat verschillende keren de eerste reden
om iemand als sofist te typeren.25 Welsprekendheid bestond echter niet alleen in het fraai onder
woorden brengen van je gedachten, maar ook in het vermogen om een ter plekke
geïmproviseerde redevoering af te steken.26 Veel van zulke redevoeringen werden ejpivdeixi~
genoemd, wat in het kader van de sofistiek te beschouwen is als een demonstratie van eigen
welsprekendheid.27 Met deze ejpivdeixei~, voor een groot deel l’art pour l’art, steelden de sofisten de
show bij het publiek. Ambitie en reputatie speelden hierbij uiteraard een grote rol: hoe mooier en
beter je kunt spreken, hoe groter de roem die je verkrijgt.28 Met hun glorieuze welsprekendheid
waren de sofisten veelal ook publiekstrekkers voor de steden waar ze optraden.29 Mensen
kwamen van heinde en ver om hen te horen, wat de economie van de stad uiteraard sterk
bevorderde.
24 En dan niet zomaar welsprekendheid, maar een gekwalificeerde welsprekendheid. Om met de woorden te spreken
van G.W. Bowersock, a.w., 13: ‘The sophist was a virtuoso rhetor with a big public reputation’.
25 Vgl. o.a. de opmerking die Philostratus (486 – LOEB, 16/17) over Theomnestus van Naucratis maakt: Kai;
qeovmnhston de; to;n Naukrativthn ejpidhvlw~ filosofhvsanta hJ peribolh; twn lovgwn ej~ tou;~
sofista;~ ajphvnegken ‘en ten aanzien van Theomnestus van Naucratis, die zich op uitblinkende wijze met filosofie
bezighield, de omhaal van zijn woorden schaarden hem onder de sofisten.’ En over de filosoof Favorinus (489 –
LOEB, 22/23): JOmoivw~ kai; Fabwrinon to;n filovsofon hJ eujglwttiva ejn sofistai~ ejkhvrutten
‘Evenzo ook de filosoof Favorinus: zijn welbespraaktheid verklaart hem tot sofist’.
26 Dit spreken ex tempore (Gr. scediavzw) is voor Philostratus hét kenmerk van de Tweede Sofistiek, die hij met
Aeschines laat beginnen omdat deze degene is die voor het eerst zo vaak speeches improviseerde: Scedivwn de;
phga;~ lovgwn oiJ me;n ejk Periklevou~ rJuhnai prwvtou fasivn (…) oiJ de; ajpo; tou Buzantivou Puvqwno~
(…) oiJ de; Aijscivnou fasi; to; scediavzein eu{rhma (…) ejmoi; de; pleista me;n ajnqrwvpwn Aijscivnh~
dokei scediavsai presbeuwn (…).
27 In het Engels doorgaans weergegeven met public display lectures; vgl. Kerferd, a.w., 28-29. Het waren deze
ejpivdeixei~, waarmee zij bij een eerste stadsbezoek de gunst moesten winnen van de inwoners van de stad.
28 Vgl. B.W. Winter, a.w., 4: ‘… in his own day Philo could observe that the sophists were ‘winning the admiration of city after city,
and … drawing well-nigh the whole world to honour them’. Tegelijkertijd bezorgde deze ambitieuze houding van de sofisten
hen ook een slechte naam; idem, 143: ‘… philosophers are shown to be motivated by selfish ambition and to care little for their
audience or their disciples welfare’.
29 G.W. Bowersock, a.w., 17.
9
Waar de sofisten (m.n. later) om bekend stonden, waren hun zogenoemde ajntilogivai,
waarin zij ten aanzien van dezelfde stelling zowel de pro- als de contra-argumentatie ten beste
gaven.30 Dit leverde hun bij het volk roem op, terwijl ze hiermee van de kant van de filosofen
juist heftige kritiek oogstten, omdat het dan niet meer om de waarheid gaat.31 Aan deze
ajntilogivai verwant zijn de zogenoemde a[doxa, redevoeringen waarin de lof gezongen wordt op
onderwerpen die dat normaalgesproken helemaal niet verdienen, kortom: lof op waardeloze
zaken.32
Onderwijs
De sofisten waren niet alleen showmen, ze maakten zich vooral ook verdienstelijk in het geven van
onderricht.33 En wel dat onderricht dat we vandaag de dag hoger onderwijs zouden noemen en
dat een bepaalde vooropleiding veronderstelde.34 Ze verzamelden in allerlei steden leerlingen om
zich heen – soms van heinde en ver – maar brachten het nooit zover dat ze ook zulke
toonaangevende scholen hebben gesticht met een karakteristieke visie, zoals het platonisme, de
stoa, het epicurisme, etc.35 Dit onderwijs kon plaats hebben in een openbare zuilengang, maar
ook ergens bij iemand thuis.36
Van de geschriften van de vroege sofisten zijn slechts kleine fragmenten overgebleven,37
hoewel ze veel geschreven moeten hebben. Hierdoor zijn we nauwelijks in staat om de inhoud
van hun onderwijs uit hun eigen werk te reconstrueren. We moeten het daarom hebben van wat
anderen over hen zeggen.38 Kerferd heeft aannemelijk gemaakt, dat de thematiek die in het
30 Zie voor een korte bespreking van deze ajntilogivai G.B. Kerferd, a.w., 31-34. Het gaat hier weliswaar om
sofisten uit de tijd van Plato, maar de sofisten uit de Tweede Sofistiek verschilden hierin niet veel: ze imiteerden
graag hun collega’s uit de klassieke periode; vgl. G. Anderson1, 183.
31 Zie G.B. Kerferd, a.w., 83-110 voor een bespreking van dit ‘sophistic relativism’.
32 G. Anderson1, 171-199 noemt een aantal sofisten uit de Tweede Sofistiek die lofredes schreven op thema’s als ‘de
vlieg’, ‘slaap’, ‘koorts’, ‘jicht’, etc.
33 G. Anderson1, 22-24 en G.B. Kerferd, a.w., 29-30.
34 G.B. Kerferd, a.w., 37.
35 D. Conacher, Euripides and the Sophists. Some Dramatic Treatments of Philosophical Ideas, London (Duckworth), 1998, 8.
Dit is wellicht te verklaren vanuit het karakter van de sofistiek: het ging hun niet zozeer om filosofie als wel om
redekunst, ofwel: het goed, mooi en overtuigend onder woorden kunnen brengen van welk standpunt dan ook. Wat
mogelijk ook een rol heeft gespeeld, is het competitieve karakter van de sofist, die zelfs zijn leermeester wilde
overtreffen. Dit kan een schoolvorming in de weg staan. Vgl. G. Anderson1, 24: ‘Again, individual pupils no less than
theachers can be driven by the urge to excel. Philostratus includes anecdotes about those precocious pupils who earn the qualified
admiration of an established master.’
36 G.B. Kerferd, a.w., 30.
37 Verzameld in H. Diels and W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, Vol. II, 6e ed., Berlin (Weidmannsche
Verlagsbuchhandlung) 1952 (en latere drukken), afdeling C ‘Ältere Sophistik’.
38 Bijvoorbeeld d.m.v. catalogi van werken (bijv. Diogenes Laërtius en Philostratus).
10
onderwijs van de eerste sofisten aan de orde kwam, vrij breed was.39 Hieronder viel onder meer
filosofie,40 geometrie, natuurkunde, maar ook muziek en literatuur. Religie behoorde marginaal
tot het onderwijs, in zoverre dat men er met een grote mate van scepsis over sprak.41 Van de
latere sofisten is meer literatuur bewaard gebleven en hun geschriften bewegen zich op allerlei
terreinen.42 Maar aan de spits van het onderwijs van de sofisten stond echter wel de retorica. Alle
andere vakken die bij de sofisten aan de orde kwamen, diende het onderwijs in retorica.
Omstreeks het begin van de christelijke jaartelling was retorica eigenlijk het enige
onderwijs dat de sofisten gaven.43 Het onderwijs dat door de sofisten werd gegeven, bestond
hiermee voornamelijk in het voorbereiden op een professionele en politieke carrière.44 Mannen
met ambitie moesten retorisch onderlegd zijn, want dat telde mee in de vroege Keizertijd.
Immers, carrière kon men vooral maken op het gebied van de politiek of de rechtsspraak. Veel
senatoren, juridische redenaars en raadslieden waren dan ook door sofisten geschoold.
Onderwijssoorten waren divers. Men was in zeker opzicht al bij een sofist in de leer, door
zijn publieke declamaties te bezoeken. Wat vaker voorkwam, was dat een sofist een school van
leerlingen om zich heen vormde, die hij daadwerkelijk lesgaf.45 Daarnaast heeft Winter erop
gewezen, dat sofisten ook privé-les gaven.46
Niet onbelangrijk was het feit dat de meeste47 sofisten geld vroegen voor hun onderwijs,
een praktijk waarmee Protagoras van Abdera is begonnen en wat in die tijd ongehoord was.48
39 G.B. Kerferd, a.w., 37-41.
40 Zie voor de verhouding tussen filosofie en retorica bij de sofisten G. Anderson1, 133-143.
41 Zo is van Protagoras een titel Over de goden overgeleverd, waarvan de openingswoorden erg beroemd zijn
geworden: ‘Met betrekking tot de goden ben ik niet in de positie om te weten dat (of hoe) ze zijn, noch dat (of hoe)
ze niet zijn, nog hoe ze er ongeveer uitzien. Want er is veel dat [onze] kennis belemmert, [namelijk] onduidelijkheid
en het feit dat het mensenleven kort is’ (peri; me;n qewn oujk e[cw eijdevnai, ou[q’ wJ~ eijsi;n ou[q’ wJ~ oujk
eijsi;n ou[q’ oJpoioiv tine~ ijdevan: polla; ga;r ta; kwluvonta eijdevnai h{ t’ ajdhlovth~ kai; bracu;~ w]n oJ
bivo~ tou ajnqrwvpou; H. Diels and W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, Vol. II, 6e ed., Berlin (Weidmannsche
Verlagsbuchhandlung) 1952, afd. C ‘Ältere Sophistik’, 265 (DK 80B4)).
42 Te denken valt aan polemische literatuur (Bowersock, a.w., 89), juridische pleidooien (Bowersock, a.w., 96),
adviesbrieven aan de keizer (Bowersock, a.w., 50), maar ook literaire werken als van Lucianus (Anderson1, 10).
43 B.W. Winter, a.w., 4-5. In dit onderwijs konden uiteraard wel allerhande thema’s en onderwerpen uit elk vakgebied
aan bod komen.
44 B.W. Winter, a.w., 5: ‘In the first century AD it (sophistic training; JMP) was seen as essential preparation for a
young man wishing to enter into professional and political life.’
45 G.B. Kerferd, a.w., 30. Idem, 30-34 voor de gebruikte methoden en technieken. Vgl. G. Kennedy, ‘The Sophists as
Declaimers’, in: G.W. Bowersock (ed.), Approaches to the Second Sophistic, Pennsylvania (University Park) 1974, 17-22.
46 B.W. Winter, a.w., 25-30.
47 Bowersock, a.w., 13 noemt Aristides als een sofist die fel gekant was tegen de idee van betaald onderwijs. Van hem
wordt overigens ook gezegd, dat hij nauwelijks iemand heeft onderwezen.
11
Elitair
Het feit dat men voor sofistenonderwijs moest betalen, betekende in de praktijk meestal dat de
eigenlijke leerlingen van de sofisten uit de elite afkomstig waren. Ditzelfde gold voor de meeste
sofisten.49 Vele sofisten waren zo rijk, dat ze publieke weldoeners waren van de stad waarin ze
werkzaam waren, wat ook min of meer van hen werd verwacht.50 Hun publieke weldaden
varieerden van voedselvoorzieningen tot complete bouwprojecten ten behoeve van de stad.51
Rondreizende sofisten
Reizen in de oudheid was een luxe, die niet iedereen zich kon veroorloven. Het waren de mensen
uit de elite die reisden. Sofisten behoorden ook tot deze categorie. Ze maakten er veelvuldig
gebruik van. Meestal stond het reizen in dienst van hun beroep:52 ze trokken rond met publieke
declamaties, al dan niet vergezeld door leerlingen,53 of ze vestigden zich voor een korte tijd in een
stad om na onbepaalde tijd weer verder te trekken.
Het feit dat sofisten vaak tot de elite behoorden, alsook dat ze vaak konden bogen op een
grote reputatie en last but not least het feit dat ze goede, overtuigende sprekers waren, verklaart
waarom uitgerekend sofisten in de tweede plaats reisden omdat ze dienst deden als ambassadeurs
bij koningen en keizers. Veelal om de belangen van hun stad te behartigen.54
Sofistensteden
Diverse keren is al naar voren gekomen, dat sofisten een stedelijk verschijnsel vormen. Dat roept
onmiddellijk de vraag op of er ook steden zijn geweest die in hoge mate met sofisten werden
geassocieerd. Die steden zijn er inderdaad. Athene, Smyrna, en Efeze zijn de steden die in dit
verband het meest worden genoemd.55 Uiteraard waren sofisten ook in andere steden actief.56
48 Philostratus, 494 (LOEB, 34/35): to; de; misqou dialevgesqai prwto~ eu|re, prwto~ de; parevdwken
{Ellhsi pragma ouj memptovn. G.B. Kerferd, a.w., 25-28 bespreekt de achtergronden van de kritiek die men
aanvankelijk had op onderwijsgeld, alsook welke bijdragen gevraagd werden.
49 G.W., Bowersock, a.w., 22. Vgl. B.W. Winter, a.w., 35. Dat betekent wellicht dat het voor iemand uit het ‘gewone
volk’ moeilijk was om sofist te worden, omdat hij eenvoudigweg de middelen niet had om een opleiding te betalen.
50 B.W. Winter, a.w., 149-151.
51 G.W., Bowersock, a.w., 26-28.
52 G.B. Kerferd, a.w., 15: ‘Individual sophists came from all over the Greek world and many though not all of them continued to travel
extensively as part of their professional activity.’
53 We komen dit bijvoorbeeld tegen bij Protagoras; G.B. Kerferd, a.w., 30.
54 Zie G.W. Bowersock, a.w., 43-58.
55 G. Anderson1, 24-25. Vgl. G. Kennedy, ‘The Sophists as Declaimers’, in: G.W. Bowersock (ed.), Approaches to the
Second Sophistic, Pennsylvania (University Park) 1974, 18.
56 O.a. in Tarsus, waar de sofist Hermogenes vandaan kwam (Philostratus 577 – LOEB 204/5-206/7).
12
Politiek en rechtspraak
Sofisten wendden hun welsprekendheid niet alleen aan voor de show en in het onderwijs. Zoals
leerlingen met het oog op een politieke of juridische carrière naar de sofisten toekwamen, zo
waren de sofisten zelf ook actief op dit gebied. Hun politieke rol bestond vooral in het
ambassadeurschap om de belangen van hun stad te behartigen, waarop boven al is gewezen.57
Bowersock heeft er al op gewezen dat er een duidelijke relatie bestond tussen de
competenties van een sofist en de vereisten met betrekking tot de rechtspraak. Van vele sofisten
is dan ook bekend dat ze als juristen of advocaten optraden.58 In deze functie schreven ze soms
ook zelfs juridische pleidooien ten behoeve van anderen.59
Professionele frictie
Het gebeurde niet zelden dat er een slechte verhouding was tussen bepaalde sofisten. Ze konden
elkaar soms nauwelijks dulden. Bowersock wijdt een heel hoofdstuk aan deze professional quarrels,
waarom sofisten destijds bekend stonden.60 Deze ruzies kwamen vaak voort uit
concurrentiedrang.61 Zeker wanneer een sofist een ‘leerstoel’ had gekregen in een bepaalde stad,
moest hij zijn uiterste best doen om deze ook te behouden in een concurrentiestrijd met andere
sofisten, maar ook met zijn eigen ambitieuze leerlingen!
Sofisten en religie
In bovenstaande heb ik reeds kort vermeld dat religie tot op zekere hoogte ook bij het onderwijs
van de sofisten behoorde, zij het dat hierin een grote mate van scepsis naar voren kwam.62
Volgens Kerferd is het onjuist om op grond hiervan een parallel te zien tussen de sofistiek en het
verlichtingsdenken in de 18e eeuw. Sofisten waren volgens hem een onderdeel van een sinds
Homerus ‘continuous process of intellectual discussion and reinterpretation of everything concerning the gods’.63
57 Zie in dit verband ook B.W. Winter, a.w., 49-54.
58 G.W. Bowersock, a.w., 56-57.
59 Zie bijvoorbeeld G.W. Bowersock, a.w., 96.
60 G.W. Bowersock, a.w., 89-100. Het feit dat van Rufus van Perinthus expliciet gezegd wordt, dat hij nergens
vijanden maakte, brengt Bowersock tot de gedachte dat ‘Rufus’ lack of enemies was exceptional’.
61 Vgl. G. Anderson1, 35. Zie ook G. Sandy, The Greek World of Apuleius. Apuleius & the Second Sophistic, Leiden-New
York-Köln (Brill), 1997, 46: ‘To judge by the prominence given to them by Philostratus, quarrels played a prominent role in the
professional lives of Greek sophists. Of the bitter rivalry between the sophists Polemo and Favorinus, Philostratus remarks: “The very fact
that he quarrelled with a sophist is sufficient proof for those who labelled Favorinus a sophist”.’
62 Met als gevolg dat G.B. Kerferd, a.w., 163 terecht kan zeggen: ‘The sophistic movement as a whole has sometimes been
regarded as characterised by a revolt against religion, a profound movement of the human spirit away from a belief in the divine towards a
rationalist and humanist outlook on the world’.
63 G.B. Kerferd, a.w., 163-164. Vgl. Albert Henrichs, ‘The Sophists and Hellenistic Religion: Prodicus as the Spiritual
Father of the ISIS Aretalogies’, in: Harvard Studies in Classical Philology, 88 (1984) 141. Hij laat zien dat Prodicus,
13
Ook op andere wijze waren ze bij religieuze gebeurtenissen betrokken, hoewel men zich
terecht kan afvragen in hoeverre het hier nog om de religie ging of om hun eigen ambitie. Ik doel
op de aanwezigheid van sofisten bij religieuze festivals, die zij (als weldoener van de stad) soms
organiseerden en waar zij soms ook hun publieke declamaties hielden om het feestelijke gebeuren
op te luisteren.64
Voor het vervolg van dit onderzoek is het tevens belangrijk te constateren dat religie in
elk geval geen belemmering vormden voor sofisten. Sofisten werden daarom ook binnen het
christendom gevonden, zeker naarmate het christelijk geloof meer doordrong tot de elite.65
Tenslotte
Tenslotte moet nog gewezen worden op de hang naar ‘the glorious past’, die volgens Bowersock bij
de sofisten overal aanwezig was: ‘in their teachings, their examples, the very topics of their discourse.’66 Zoals
nieuwigheid in de oudheid altijd al uit den boze was, zo ook hier. Om het met de woorden van
G. Kennedy te zeggen: ‘Novelty of treatment was important, but novelty of theme was not
Ook Philostratus schenkt veel aandacht aan de literaire kwaliteiten van diverse sofisten,
waarin zij vooral hun best deden om de grote klassieken te imiteren.67 Het is dan ook niet vreemd
om onder de sofisten een grote schrijver als Lucianus aan te treffen.68
Conclusie
Het blijkt moeilijk te zijn om een omvangrijke stroming als die van de sofisten in een aantal
kenmerken te vangen. Toch zijn er enkele aspecten te noemen die passen bij het imago van de
sofist in de oudheid en die het antwoord zijn op de vraag: waar dacht men in de oudheid aan bij
het noemen van het woord ‘sofist’? Als sofist werden zij beschouwd die uitblonken in
welsprekendheid en dat graag aan het publiek lieten merken, door middel van publieke
declamaties. Deze trots leidde niet zelden tot heftige verbale confrontaties tussen sofisten
onderling. De sofisten waren degenen die tegen betaling (retorisch) onderwijs verzorgden dat
ondanks zijn ontkenning van de goden, toch interesse toont in de religieuze wereld: ‘Prodicus’ atheism was not so simple,
and his interest in the traditional gods went much deeper than his avowal of their non-existence would lead us to believe’.
64 G. Anderson1, 29. In de tijd van Paulus werden in Korinthe om het jaar de Isthmische Spelen gevierd ter ere van
Poseidon. Ook hier gaven sofisten acte de présence; B.W. Winter, a.w., 141-143.
65 Vgl. G. Anderson1, 205: ‘Likewise, in the first four centuries of the Christian Church sophists were familiar figures; and it was no
less inevitable that any educated Christian should find himself either using or reacting to the tools of the sophists’ trade.’ Uiteraard
leverde dit wel een gekwalificeerde sofistiek op: ‘Where there was Christian rhetoric, one could expect an element of ‘Christian
Sophistic’, of cultural or ornamental display in the service of Christ.’
66 G.W. Bowersock, a.w., 15. Anderson1, 180 gaat zelfs zover dat hij spreekt over ‘a cult of the Greek past’.
67 G. Anderson1, 70.
68 Zie voor een bespreking van Lucianus als sofist, G. Anderson2, ‘Lucian: a sophist’s sophist’ in: Yale Classical Studies,
Cambridge (University Press) 27 (1982) 61-92.
14
moest voorbereiden op roemrijke carrière. Het waren elitaire mensen die door hun sociale status
in de gelegenheid waren om te reizen, vele steden te bezoeken en – mede gezien hun
welsprekendheid – op te treden als ambassadeurs ten behoeven van hun stad.
15
Hoofdstuk 2: Het imago van de apostel Paulus
Introductie
In het navolgende probeer ik te achterhalen in hoeverre het beeld van de apostel Paulus voldeed
aan het imago van de ‘sofist’, dat we in het vorige hoofdstuk hebben geschetst. We zullen zien
welke overeenkomsten Paulus vertoont met de sofisten en welke verschillen er zijn, om tenslotte
te concluderen of de verschillen dan wel de overeenkomsten dominant zijn.
Relevantie
Paradoxaal
De vraag ligt voor de hand of er überhaupt aanleiding is om Paulus te vergelijken met een sofist.
In bovenstaande hebben we de sofist uit de oudheid leren kennen als een ambitieuze figuur die
zich voorstond op zijn welsprekendheid. Dit staat lijnrecht tegenover de christelijke moraal van
nederigheid en zelfverloochening die Paulus – in navolging van Jezus – propageert.69 Het is dus
op z’n minst paradoxaal te noemen, dat Paulus vergeleken wordt met een sofist. Toch zijn er
verschillende observaties die een dergelijk onderzoek legitimeren.
De aard van Paulus’ activiteiten
Tegenwoordig zouden we Paulus een zendeling of evangelist noemen, maar in de oudheid waren
zulke mensen vaak redenaars of filosofen die rondreisden om mensen te overtuigen van hun
filosofie of visie.70 Omdat veel van zulke rondtrekkende figuren in de 1e eeuw n. Chr. sofisten
waren, roept de aard van Paulus’ activiteiten om een vergelijking met deze sofisten. Het is dan
ook een tendens in de nieuwtestamentische wetenschap van de laatste decennia om Paulus te
plaatsen in de tijd van en/of te vergelijken met zijn intellectuele tijdgenoten.71
Bovendien is het opmerkelijk dat er juist vanaf het begin van de tweede helft van de
eerste eeuw n. Chr. (ofwel: de tijd waarin Paulus als apostel werkzaam was) 72 een grote opleving
69 Zo presenteert hij zichzelf als een slaaf van Jezus Christus (Rom. 1:1, Gal. 1:10), noemt hij zichelf de minste van de
apostelen (1 Kor. 15:9) en veracht hij de wijsheid van de wereld (bijv. 1 Kor. 3:9)
70 Vgl. B. Witherington, The Paul Quest. The Renewed Search For The Jew Of Tarsus, Downers Grove (InterVarsity Press),
1998, 118: ‘In many ways rhetors were the ancient equivalent of preachers or evangelists’. Vgl. ook E.A. Judge, geciteerd door L.
Alexander, ‘Paul and the Hellenistic Schools: The Evidence of Galen’ in: T. Engberg-Pedersen (ed.), Paul in his
Hellenistic Context, Minneapolis (Fortress Press) 1995, 61: ‘the activities of the Pauline ‘retinue’ can most easily be compared with
those of a travelling sophist and his disciples’.
71 Zoals al blijkt uit verschillende titels in de bibliografie van deze paper.
72 Paulus’ werkzaamheid in Griekenland en Klein-Azië dateert men doorgaans rond het jaar 50 n. Chr., terwijl zijn
brieven die hier ter sprake komen, doorgaans tussen 50 en 60 n. Chr. gedateerd worden. Zie voor een chronologie
16
is van de (Tweede) sofistiek, zoals we boven hebben gezien. Ook hebben we gezien dat die
sofisten wellicht al eerder actief waren,73 zodat een beeld ontstaat van een Paulus te midden van
de sofisten.74 Ook dit legitimeert een vergelijkend onderzoek naar Paulus als sofist.
Conclusie
We beginnen dit onderzoek dus met paradoxale aanwijzingen: enerzijds is er het theologisch
verwachtingspatroon, dat Paulus in moreel opzicht moeilijk een sofist kan zijn, tegenover de
sociologische parallellen anderzijds die opkomen bij een vergelijking tussen Paulus en de sofisten.
Wellicht mogen we uit de afwezigheid van Paulus in Philostratus’ galerij der sofisten
afleiden, dat hij in elk geval in de ogen van Philostratus geen groot sofist was. Als je Philostratus
leest, dan verwacht je bovendien niet snel een man als Paulus aan te treffen. Maar dat betekent
nog niet, dat Paulus geen sofist was.
Overeenkomsten
Paulus’ afkomst
Om te beginnen is het goed om bij Paulus na te gaan in hoeverre zijn afkomst hem überhaupt de
mogelijkheid bood om sofist te kunnen worden. We hebben gezien dat de sofisten vaak een
elitaire achtergrond hadden en dat het voor mensen uit niet-elitaire kringen wellicht moeilijk was
om sofist te worden.75
Onze gegevens over de sociale achtergrond van Paulus zijn uitermate schaars. Lukas
vertelt ons dat Paulus afkomstig is uit en geboren in de Klein-Aziatische stad Tarsus, in de
Romeinse provincie Cilicië.76 Ook vertelt Lukas ons dat Paulus als Romeins burger is geboren en
dus een vrij man was.77 En tenslotte dat hij als Jood78 een gedegen Joodse opleiding heeft gehad.79
van Paulus’ rondreizen U. Schnelle, Paulus. Leben und Denken, Berlin/New York (Walter de Gruyter) 2003, 29-40.
Voor de datering van zijn brieven, idem, passim.
73 Zie p. 7.
74 Vgl. de titel van het boek van B.W. Winter, Philo and Paul among the sophists, Cambridge (University Press) 1997.
75 Zie p. 10.
76 Hand. 9:11, 21:39 en 22:3. Het past niet in het bestek van deze paper om hier in te gaan op de betrouwbaarheid
van Lukas als historicus en dit is voor mijn onderzoeksvraag ook niet erg relevant. Het gaat immers niet zozeer om
accurate historische gegevens te verzamelen over wie Paulus nu werkelijk was, maar veel meer om het imago van hem
bij zijn tijdgenoten. In de Handelingen der Apostelen vinden we een weerspiegeling van het imago dat Paulus bij zijn
tijdgenoot Lukas had en van het imago dat Lukas aan zijn tijdgenoten wilde doorgeven. Daarmee functioneren de
Handelingen der Apostelen voor onze doeleinden als historische bron bij uitstek. Zie voor een beknopte discussie over
dit probleem J. van Eck, Handelingen. De wereld in het geding, Kampen (Kok) 2003, 19.
77 Hand. 22:28.
78 Hand. 21:39.
79 Hand. 22:3.
17
Of hij of zijn familie tot de upper class behoorde, is hieruit niet af te leiden,80 maar aan de andere
kant is zijn afkomst ook niet van dien aard, dat men bij voorbaat al enige vergelijking met sofisten
zou uitsluiten.
Bovendien was Paulus’ geboorteplaats Tarsus een belangrijke stad,81 waar aan het begin
van de christelijke jaartelling regelmatig sprake was van sofistische activiteiten. Het was de
geboorteplaats van de sofist Hermogenes, die in de 2e eeuw n. Chr. ‘the most famous technical writer
on rhetoric’ was.82 Daarbij wordt van de sofist Dio van Prusa83 gezegd dat hij ‘several … elaborate
addresses’ schreef aan ‘great centres such as Rhodes, Tarsus or Alexandria’.84 Uit deze gegevens kunnen
weliswaar niet met zekerheid afleiden, dat Paulus in zijn jeugd te Tarsus kennis heeft gemaakt met
sofisten, maar wel dat deze gedachte minder onwaarschijnlijk wordt.
Paulus’ reizen
Lukas tekent de apostel als een rondreizende prediker, die met name de grote steden van Klein-
Azië en Griekenland aandoet. Ook wordt van Paulus gezegd, dat hij in elk geval één leerling bij
zich had.85 Overal waar hij komt, sticht hij een kring van volgelingen die ejkklhsiva (gemeente)
genoemd wordt.86 Toch doet zich hier een verschil voor met de sofisten: there are no parallels among
80 Overigens wordt uit Paulus’ eigen brieven duidelijk dat hij aardse rijkdom, etc. versmaadt (vgl. Fil. 3:8), menig
gebrek heeft moeten lijden (1 Kor. 11:27) en dus in zijn missionaire leven weinig elitaire uitstraling zal hebben gehad.
Zie hierover meer op pag. 20.
81 Vgl. Hand. 21:39.
82 W.C. Wright, ‘Introduction’, in: Philostratus and Eunapius, a.w., XXXVI. Wright noemt hem ‘a youthful prodigy, a boy
orator’. Dat betekent, dat Tarsus mogelijk aan het begin van de 2e eeuw n. Chr. de mogelijkheden bood voor een
retorische, wellicht sofistische opleiding.
83 Geboren ca. 40 n. Chr., ook wel bijgenaamd Chrysostomus (‘met de gouden mond’). Overigens is Dio een
discutabel persoon onder de sofisten. Philostratus neemt hem op in zijn galerie van sofisten (486-488; LOEB 16/17-
22/23), maar begint zijn bespreking met te zeggen dat hij niet weet hoe hij Dio moet noemen (Divwna de; to;n
Prousaion oujk oi\d’ o{ ti crh; proseipein dia; th;n ej~ pavnta ajrethvn). Hij staat als bekend als filosoof
die zich fel verzette tegen de sofisten, hoewel hij dat waarschijnlijk aanvankelijk wel is geweest; zie W.C. Wright,
‘Introduction’, in: Philostratus and Eunapius, a.w., XXIV: ‘He denounces the … sophists, but for part at least of his life he was
a professed sophist, and many of his essays are purely sophistic’.
84 G. Anderson1, 21.
85 Te weten Timotheüs, Hand. 16:3. Het verschijnsel van een rondreizende man die bekeerlingen maakt, roept bij
moderne lezers al snel het beeld van een zendeling op.
86 In Hand. 14:21-22 wordt gezegd, dat Paulus op zijn eerste zendingsreis langs dezelfde route terugreist en daar
opnieuw de steden langs gaat, waar hij met Barnabas vele leerlingen heeft gemaakt (maqhteuvsante~ iJkanou;~). Hij
steekt hen een hart onder de riem (ejpisthrivzonte~ ta;~ yuca;~ twn maqhtwn) en spoort hen aan om zijn
prediking vast te houden (parakalounte~ ejmmevnein th/ pivstei).
18
the sophists to Paul’s establishments of ongoing ‘nurture groups’ which continue to exist after the teacher has left’.87
In de meeste gemeenten komt Paulus maar één, twee of drie keer en telkens voor een korte
periode. Toch blijft men hem en zijn boodschap trouw, onder andere dankzij de zendbrieven die
hij schrijft.
Behalve dat Paulus een aantal keren per schip reisde, vertelt Lukas ons weinig over de
wijze waarop hij over land reisde. Niettemin krijgen we de indruk dat Paulus niet behoorde tot de
elite die zich reiswagens, of –dieren kon veroorloven.88 Wellicht zal hij voornamelijk te voet
hebben gereisd.89 En dat past nu precies niet bij de prestige van de sofist, die bovendien veelal
over voldoende financiële middelen beschikte om op comfortabele wijze te reizen.
Paulus als redenaar
Handelingen maakt verschillende keren melding van een door Paulus gehouden redevoering.90 De
eerste keer betreft het een preek van Paulus die hij houdt in de synagoge van Antiochië, als er
gevraagd wordt naar een ‘stichtelijk woord’.91 De tweede redevoering vindt plaats in een discussie
met een aantal wijsgeren in Athene.92 De derde is een apologie ten overstaan van het Joodse volk
in Jeruzalem.93 En tenslotte volgen er nog twee verdedigingsredes als hij aangeklaagd wordt bij
stadhouder Felix en bij koning Agrippa.94
Hiermee wordt Paulus echter nog niet getekend als een virtuoso rhetor,95 terwijl een sofist
zich juist hierdoor onderscheidde van ‘gewone’ redenaars. Eén redevoering die Lukas ons
overlevert, verdient meer aandacht en wel de laatste. Lukas tekent ons hier een Paulus met grote
overredingskracht, als hij koning Agrippa de woorden in de mond legt: ‘ejn ojlivgw/ me peivqei~
87 L. Alexander, a.w., 61-62. Alexander wijst er vervolgens op dat die parallellen wel te vinden zijn in de kring van de
filosofen, maar dat valt buiten het bereik van deze paper.
88 Volgens Hand. 18:3 verdiende hij de kost met een eenvoudig ambachtswerk: tenten maken.
89 Vgl. J. van Eck, a.w., 274. Het moet bij een veronderstelling blijven, want de enige concrete aanwijzing dat Paulus
te voet reisde, is dubieus. In Hand. 20:13 schrijft Lukas: JHmei~ de; proelqovnte~ ejpi; to; ploi`on ajnhvcqhmen
ejpi; th;n \Asson ejkei`qen mevllonte~ ajnalambavnein to;n Paulon: ou{tw~ ga;r diatetagmevno~ h\n
mevllwn aujto;~ pezeuvein. Dit laatste woord pezeuvw kan ‘te voet gaan’ betekenen, maar in contrast met ‘over zee
varen’ ook ‘over land gaan’ en zo hier; zie W. Bauer, Griechisch-Deutsches Wörterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments
und der übrigen urchristlichen Literatur, Berlin (Verlag Alfred Töpelmann) 1958, 1266, onder het lemma ‘pezeuvw’.
90 Hand. 24:10-21, 26:1-23. Er is veel discussie over de vraag in hoeverre de redevoeringen in Handelingen ook
werkelijk weergeven wat Paulus heeft gezegd. Voor deze paper is dit echter niet van belang, omdat het ons slechts
om het imago van Paulus gaat. Zie J. van Eck, a.w., 19-20 voor een korte bespreking van de genoemde discussie.
91 Hand. 13:16-41.
92 Hand. 17:16-31.
93 Hand. 22:1-22.
94 Respectievelijk Hand. 24:10-21 en 26:1-23.
95 Vgl. noot 24.
19
cristiano;n poihsai’.96 Het valt buiten het bestek van deze paper om het retorische gehalte van
deze redevoering te analyseren, maar één woord uit deze rede is in dit verband opmerkelijk. In
Hand. 26:26 zegt Paulus tegen koning Agrippa: ‘ejpivstatai ga;r peri; touvtwn oJ basileu;~ pro;~ o}n
kai; parrhsiazovmeno~ lalw …’.97 Als Dio zich in Discourse 32 afzet tegen verschillende typen
filosofen/sofisten, komt ook het begrip parrhsiva ter sprake. Een begrip dat A.J. Malherbe
omschrijft met ‘that boldness of the philosopher who has found true personal freedom, and who on the basis of
this freedom strives to lay bare the shortcomings of his audience as the first step in improving them’.98 Deze
omschrijving omvat twee aspecten waar een sofist op zijn minst moeite mee had. In de eerste
plaats heeft een sofist er geen belang bij om de shortcomings van zijn publiek aan te wijzen, want hij
is er vooral op uit om door datzelfde publiek gestreeld en geprezen te worden. En in de tweede
plaats vereist een dergelijke houding een persoonlijke betrokkenheid op het publiek, waarvan een
doorsnee sofist bijna per definitie verstoken was.99
Kortom, terwijl een sofist zijn welsprekendheid gebruikte om in het gevlei te komen bij
zijn publiek, is de boodschap van Paulus samen te vatten met een alomvattende oproep om zich
af te keren van de heidense levenstijl en zich tot de enige ware God te bekeren:100 parrhsiva, een
houding die niet past in het stijlregister van de sofist.
Uit Paulus’ tweede brief aan Korinthe (10:10) kunnen we afleiden dat de Korinthiërs
Paulus’ welsprekendheid niet hoog achtten. Paulus reageert namelijk op geruchten in Korinthe,
als hij schrijft ‘zijn (Paulus’; JMP) brieven, zeggen ze (Korinthiërs; JMP), zijn weliswaar gewichtig
en krachtig, maar zijn fysieke verschijning is zwak en zijn redekunst veracht’.101 Ook dit pleit er
niet voor, dat Paulus in Korinthe het imago van een sofist had.
Paulus als leraar
In het eerste deel van deze paper hebben we gezien hoe een sofist een rondreizend leraar was. Hij
onderwees in allerlei ‘vakken’, maar voornamelijk in de retorica. Als hij al andere ‘vakken’
onderrichtte, dan stond dat in dienst van het onderwijs in de retorica. In deze overeenkomst
treffen we direct een aantal belangrijke verschillen aan.
96 Hand. 26:28.
97 Dit beeld van een Paulus die met vrijmoedigheid misstanden en misvattingen aan de kaak stelt, wordt bevestigd
door zijn eigen woorden in 1 Thess. 2:2, waar hij zegt dat hij ‘vrijmoedigheid heeft gebruikt in onze God om het
evangelie onder hen te verkondigen’. Dit wordt duidelijk wanneer men bedenkt, dat het evangelie van Paulus geen
vrijblijvende boodschap was, maar een oproep inhield om de vele heidense gewoonten en praktijken de rug toe te
keren. 98 A.J. Malherbe, Paul and the Popular Philosophers, Minneapolis (Fortresspress) 1989, 39-40.
99 In de woorden van Dio (geciteerd in A.J. Malherbe, a.w., 39): ‘Sophists who delivered such speeches felt no real involvement in
the occasion on which they were delivered. (…) They have no desire to benefit their listeners’.
100 vgl. Hand. 17:30, 1 Thess. 1:9.
101 … hJ de; parousiva tou` swvmato~ ajsqenh;~ kai; oJ lovgo~ ejxouqenhmevno~.
20
In de eerste plaats behoorde religie en aanverwant zaken tot de marge van het sofistische
onderwijs,102 terwijl Paulus’ onderwijs een en al religieus van aard is.103 Bovendien zagen we bij de
sofisten een grote categorische scepsis ten opzichte van de goden, terwijl van Paulus gezegd kan
worden, dat hij weliswaar niet geloofde in de ‘goden’, die hij afgoden (ei[dwla) noemde,104 maar
wel geloof hechtte aan de enige bovennatuurlijke God die hij verkondigde.
Onderwijs tegen betaling
Een belangrijk kenmerk van sofisten was dat zij voor hun onderwijs betaling vroegen. Die indruk
hadden de Korinthiërs ook van Paulus, blijkens de nadruk waarmee Paulus in zijn brieven het
tegendeel schrijft.105 Paulus doet namelijk alle moeite om zich van deze blaam te zuiveren, door
op verschillende plaatsen te benadrukken, dat hij niet op kosten van anderen heeft willen leven,
maar door handenarbeid in zijn eigen levensonderhoud heeft voorzien.106 Van Kooten geeft een
plausibele verklaring voor deze verdenking van Paulus: hij vroeg de mensen in Korinthe namelijk
geld in te zamelen voor de behoeftige gemeente in Jeruzalem,107 wat bij (kwaadwillende) mensen
in Korinthe verdacht over kon komen.
Adoxa
Het was in het kader van hun welsprekendheid, dat sofisten lofredes hielden over de meest
onbenullige zaken: a[doxa, things without honour.108 Dit doet sterk denken aan wat Paulus schrijft in
zijn eerste brief aan de Korinthiërs (1:21-23), dat het God heeft behaagd om de gelovigen door
de dwaasheid van de prediking (dia; th~ mwriva~ tou khruvgmato~) te behouden. Het betreft het 102 Zie boven, pag. 10.
103 In 1 Kor. 2:1-2 zegt hij niets anders te verkondigen dan de boodschap van God aangaande de gekruisigde Jezus
Christus’ (ouj ga;r e[krinav ti eijdevnai ejn uJmin eij mh; jIhsoun Cristo;n kai; touton ejstaurwmevnon). Met
deze zinsnede zegt Paulus mogelijk indirect ook, dat hij het publiek geen onderwerp liet uitkiezen waarover hij ter
plekke zou moeten improviseren. Nee, hij had slechts één onderwerp: de gekruisigde Jezus; vgl. B.W. Winter, a.w.,
157.
104 Zie bijvoorbeeld 1 Kor. 12:2.
105 Zie bijv. 2 Kor. 2:17. Vgl. G.H. van Kooten, Paulus en de kosmos. Het vroege christendom te midden van de andere Grieks-
Romeinse filosofieën, Zoetermeer (Boekencentrum) 2002, 51: ‘Uit de kracht waarmee Paulus (…) benadrukt dat hij het
evangelie niet zoals anderen te koop heeft aangeboden (…), valt op te maken, dat sommigen in Korinte hem ervan
verdachten dat hij optrad als een sofist – een bepaald type rondreizend wijsgeer, dat zich voor onderricht liet betalen.
B.W. Winter, a.w., 114-230 heeft duidelijk laten zien, dat de sofistiek in Paulus’ tijd merkbaar aanwezig was in de stad
Korinthe. Het is dan ook niet vreemd, dat de Korinthiërs bepaalde aspecten van Paulus associëren met sofistische
gewoontes.
106 2 Kor. 12:13-14; 1 Thess. 2:6; 2 Thess. 3:8. 1 Kor. 9 is wellicht het meest indringende betoog, waarin Paulus
uiteenzet, dat hij als prediker het recht heeft om door anderen onderhouden te worden, maar desondanks van dit
recht afstand doet.
107 1 Kor. 16:2-3; vgl. Rom. 15:26-31.
108 G. Anderson, a.w., 171. Zie boven, pag. 9.
21
evangelie van een gekruisigde verlosser. Die idee was in de ogen van Paulus’ tijdgenoten absurd:
voor de Joden een ergernis (skavndalon) en voor de heidense Grieken een dwaasheid (mwriva). Dit
paradoxale van het evangelie onderstreept Paulus in vs. 28 nog eens, als hij schrijft: ‘het onedele
(ta; ajgenh `) van de wereld en het verachte (ta; ejxouqenhmevna) heeft God voor zich uitgekozen’.
Opnieuw is er echter een groot verschil, want Paulus is er niet op uit om aan de hand van
zo’n a[doxon zijn welsprekendheid te demonstreren, zoals dat bij de sofisten wel het geval was.
Hij had eenvoudig te maken met het voor hem vaststaand gegeven, dat juist de gekruisigde Jezus
de verlosser van de mensheid was. En dat had hij maar te verkondigen. Hij had wellicht veel meer
instemmend gehoor kunnen vinden, wanneer de verlosser die hij verkondigde een roemrijke held
was geweest. En bovendien spreekt hij ook niet opgesmukt over dit christelijke a[doxon.109
Rivaliteit
In de eerste brief aan de Korinthiërs schrijft Paulus dat hem ter ore is gekomen dat er twisten zijn
onder de christenen in Korinthe.110 De christenen zijn er verdeeld in aanhangers van een bepaalde
leraar: de een zegt tot de groep van Paulus te behoren, de ander tot die van Apollos, weer een
ander tot die van Céfas en een vierde groep noemt zich zelfs de groep van Christus. Paulus weidt
niet verder uit over de inhoud en het karakter van deze twisten, maar zoals ze hier beschreven
worden, lijken ze veel op de twisten tussen sofisten onderling en tussen hun leerlingen
onderling.111 Het is echter de vraag of je hieruit kunt afleiden dat men Paulus (en de anderen)
beschouwden als sofist. Mede gezien de kwalificatie van Paulus’ sprekerstalent door de
Korinthiërs,112 ligt dat niet voor de hand. Het enige wat we met zekerheid kunnen stellen, is dat
de mensen in Korinthe zich gedroegen alsof ze aanhangers van een bepaalde sofist waren. Dit is
voor Paulus de belangrijkste reden om in zijn brieven aan Korinthe een uitgesproken
antisofistische houding aan te nemen, die hieronder nader wordt toegelicht.
Conclusie
De meeste overeenkomsten tussen Paulus en sofisten moeten direct gekwalificeerd en
genuanceerd worden: zijn afkomst was niet slecht, maar ook niet duidelijk elitair; hij reisde, maar
niet zo comfortabel als men van een sofist zou verwachten; etc. In Korinthe zien we een aantal
sterke sofistische trekken, maar deze zeggen in de meeste gevallen meer over het imago van de
Korinthiërs dan over dat van Paulus. 109 Vgl. B.W. Winter, a.w., 153: ‘Paul’s modus operandi likewise provided reasons for not dressing his message in rhetorical finery’.
110 1 Kor. 1:11-16.
111 B.W. Winter, a.w., 179-202 toont aan ‘that Corinthian identity was influenced by sophistic tradition’ (179). Dit heeft o.a. tot
gevolg, dat ze zich gedroegen alsof ze leerlingen waren van de ‘sofisten’ Paulus, Apollos, etc. Winter toont aan dat
Paulus’ dit sofistische gedrag aan de kaak stelt op een uiterst antisofistische manier. Deze reactie van Paulus komt in
deze paper verschillende keren terug.
112 zie p. 18.
22
Verschillen
Paulus als ambachtsman
Een saillant detail dat Lukas over Paulus meldt, is dat hij naast zijn missionaire activiteiten een
ambacht uitoefende om in zijn eigen onderhoud te voorzien: hij was tentenmaker.113 Nu komen
we deze combinatie van werkzaamheden bij de sofisten niet tegen. Ze hadden het veelal ook niet
nodig om hun brood te verdienen met ambachtswerk, ze verdienden genoeg met hun onderwijs
en declamaties. Bovendien keken ze zelfs met een zekere minachting op handwerk neer, zoals dat
in de oudheid algemeen was.114
Dit gegeven zegt veel over het imago van de apostel. De mensen die Paulus ontmoetten,
zullen hem ook gekend hebben als ambachtsman, wat moeilijk te combineren is met het imago
van een sofist.115 Maar het zegt ook iets over zijn status en dientengevolge over zijn publieke
optreden.116
Publieke declamaties
Om in het openbaar te mogen spreken en gehoord te worden, moest je immers een bepaalde
status hebben. De sofisten behoorden tot de elite, waren rijk en hadden die status.117 Zij zochten
het publiek ook op om te meer reputatie op te bouwen.
We krijgen echter de indruk dat Paulus vooral in besloten sfeer sprak en onderwees. Het
zijn de synagogen die hij gebruikte,118 de woningen van christenen119 of zelfs een school.120 En als
113 Hand. 18:3.
114 In zijn beschrijving van Isocrates probeert Philostratus hem te ontsmetten van de blaam ambachtsman
(fluitenmaker) te zijn geweest; zie Philostratus 506 (LOEB, p. 54/55): aujto;~ de; ou[te aujlou;~ ejgivgnwsken ou[te
a[llo ti twn ejn banausivoi~. Philostratus gebruikt hier een van het adjectief bavnauso~ afgeleid substantief, dat
een pejoratieve betekenis in zich heeft en daarom in de LOEB-editie terecht is vertaald met sordid trade. Dit wordt
bevestigd door wat Philostratus direct hierna vermeldt, namelijk dat hij nooit met een beeld te Olympia vereerd zou
zijn, als hij zich bezig had gehouden met enig minderwaardig werk (ei[ ti twn eujtelwn eijrgavzeto). Vergelijk ook
Plutarchus, die subtiel opmerkt: ‘while we delight in the work [of craftsmen artisans], we despise the workman’; geciteerd in:
B.W. Winter, a.w., 162.
115 Vgl. 1 Thess. 2:9, waar Paulus zijn lezers eraan herinnert hoe ze hem ‘dag en nacht’ hebben zien werken voor zijn
eigen onderhoud. S.K. Stowers, ‘Social Status, Public Speaking and Private Teaching: the Circumstances of Paul’s
Preaching Activity’, Novum Testamentum 26 (1984), 80-81 suggereert zelfs dat Paulus sprak en onderwees, terwijl hij
werkte. B.W. Winter, a.w., 169 bestrijdt dit, maar geeft eveneens aan dat het feit dat Paulus werkte, zijn anti-
sofistische imago onderstreepte (idem, 162-163).
116 S.K. Stowers, a.w., 75.
117 Idem, 75.
118 Hand. 13:5, 17:17.
119 Hand. 18:7, 20:20.
120 Hand. 19:9.
23
hij al in het openbaar sprak, dan discussieerde hij in persoonlijke gesprekken.121 Het zijn
uitzonderingen, zoals in Athene op de Areopagus, dat hij een groot publiek toespreekt.
Met betrekking tot de publieke declamaties was het gebruikelijk dat een sofist een
intreespeech hield om zich als sofist een plaats te verwerven in een stad.122 Terecht wijst Winter
erop, dat ook hier een belangrijk verschil ligt tussen Paulus en de sofisten. Paulus kan immers aan
de Korinthiërs schrijven, dat hij niet in de stad is gekomen met blijk van welsprekendheid (h\lqon
ouj kaq’ uJperoch;n lovgou h] sofiva~),123 waarmee hij zich nadrukkelijk afzet tegen de sofisten die
dat wel gewoon waren te doen.124 Ook naar de gemeente van Thessalonica zet Paulus zich af
tegen de sofistische gewoonte om een ‘ingangsspeech’ te houden.125
Er zijn niet alleen geen aanwijzingen dat Paulus showspeeches heeft gehouden, maar hij
wil zelfs openlijk toegeven, dat zijn beste talenten niet op het gebied van de welsprekendheid
liggen.126 Dit wordt ook nog eens van de kant van de Korinthiërs bevestigd, wanneer zij zijn
sprekerstalent geringschatten.127
Tenslotte moet hier opgemerkt worden, dat Paulus in het geheel niet uit is op roem bij
mensen. Integendeel, hij roemt liever in zijn zwakheid.128
Stadsweldoener
In deel één van deze paper zagen we, dat de burgers van een stad hoge verwachtingen hadden
van de sofisten. Ze wilden niet alleen genieten van zijn spreektalent, maar ook wilden ze
profiteren van zijn vaak grote rijkdom.129 Maar in tegenstelling tot de sofisten was Paulus
helemaal geen publieke weldoener van de steden waar hij kwam. Hij moest zelfs hard werken om
in zijn eigen levensonderhoud te voorzien, laat staan dat hij kon optreden als stadsweldoener in
materiële zin.
Conclusie
De verschillen die we hierboven zijn tegengekomen, zijn alle sterk imagobepalend. Paulus wekt
de indruk weliswaar een goed schrijver te zijn, maar in zijn spreken betoonde hij zich niet bepaald
121 Dit wordt bevestigd door Hand. 17:17, waar van Paulus gezegd wordt dat hij op de markt discussieerde met ieder
die hij maar tegen kwam (tou;~ paratugcavnonta~).
122 B.W. Winter, a.w., 149-151.
123 1 Kor. 2:1.
124 B.W. Winter, a.w., 147-148.
125 1 Thess. 2:1-6. Paulus zegt hier, dat zijn ei[sodo~ niet kenhv is geweest, een woord waarmee de inhoudsloze
showspeeches van de sofisten vaak mee wordt getypeerd; zie A.J. Malherbe, a.w., 39.
126 2 Kor. 11:6; vgl. 1 Kor. 2:3-5.
127 Zie boven, p. 18.
128 2 Kor. 12:9.
129 Zie boven, p. 11.
24
een sofist. Mogelijk zag hij daar bewust van af, omdat niet hijzelf maar zijn boodschap (de
gekruisigde Christus) in het middelpunt moest staan. We zien bovendien dat Paulus in zijn
brieven zich alle mogelijke inspanning getroost om zich te distantiëren van de sofisten en hun
aanhang. Het feit dat Paulus zijn brood moest verdienen met handenarbeid, laat een vergelijking
met de sofisten eigenlijk al niet meer toe.
Conclusie
In deze paper hebben we gezien hoe Paulus werkzaam was in de Grieks-Romeinse wereld van de
eerste eeuw n. Chr. Het begin van het christendom moeten we dan ook zien tegen de
achtergrond van deze Grieks-Romeinse cultuur. Dat levert interessante vergelijkende
onderzoeken op, zoals het onderzoek in hoeverre de apostel Paulus te vergelijken is met
rondreizende sofisten uit zijn dagen. Deze sofisten vormen een stroming van briljante redenaars
sinds de 5e eeuw v. Chr. In de tijd van Paulus, halverwege de eerste eeuw n. Chr., zien we een
opleving van deze stroming die we gewoonlijk de Tweede Sofistiek noemen. De sofisten staan
bekend als virtuoze rondreizende redenaars, die veelal publiekelijk showen met hun
welbespraaktheid, geld vroegen voor hun retorische onderwijs en die met hun inkomsten
optraden als stadsweldoeners. Hun ambitie en prestigedrang zorgde voor competentie tussen de
sofisten, maar ook tussen hun leerlingen onderling.
Er waren aanvankelijk verschillende aanwijzingen, dat Paulus’ tijdgenoten de apostel
konden beschouwen als een sofist, maar het bleek niet Paulus zelf te zijn die de indruk wekte een
sofist te zijn. Aan de meeste kenmerken van de sofist voldeed hij niet, door bij zijn komst geen
intreespeech te houden, door zich niet voor te staan op een mate van welsprekendheid, door
vooral in besloten kring te spreken en te onderwijzen, etc. Bovendien nam hij naast de prediking
een ambacht ter hand, wat voor de mensen destijds niet te combineren viel met het imago van
een rijke sofist. Wel zagen we in Korinthe een sterke sofistische trek bij de christenen aldaar,
zoals de rivaliteit binnen de gemeente. Maar deze sofistische trekken zijn niet zozeer te wijten aan
het imago van Paulus als sofist, als wel aan de invloed van ‘andere’ sofisten die in die tijd
kennelijk actief waren in de stad.
In antwoord op de probleemstelling, die in de inleiding is verwoord, kan ik dan ook niets
anders concluderen, dan dat de apostel Paulus niet voldeed aan het imago van de antieke sofist.
Wel blijkt er nog stof genoeg te zijn voor een volgend vergelijkend onderzoek naar Paulus en de
antieke rondreizende filosoof.
25
Geraadpleegde literatuur
Antieke bronnen
DIELS, H. AND KRANZ, W., Die Fragmente der Vorsokratiker, Vol. II, 6e ed., Berlin (Weidmannsche
Verlagsbuchhandlung) 1952, afd. C ‘Ältere Sophistik’.
DIOGENES LAËRTIUS, Leven en leer van beroemde filosofen (vert. en toegel. door R. Ferweda),
Amsterdam (Ambo) 2000.
NESTLE, E. EN ALAND, K. (ed.), Novum Testamentum Graece, Stuttgart (Deutsche Bibelgesellschaft)
199827, met name Handelingen der Apostelen en Korinthe.
PHILOSTRATUS, ‘Lifes of the Sophists’, in: Philostratus and Eunapius, The Lives of the Sophists (vert.
en toegel. door W.C. Wright), London (Harvard University Press), 1968, IX-XLIII, 2-315.
PLATO, ‘De sofist’, in: Plato, Verzameld werk, deel 5 (vert. en toegel. door X. de Win), Baarn
(Ambo) 1978, 7-101.
Secundaire literatuur
ALEXANDER, L., ‘Paul and the Hellenistic Schools: The Evidence of Galen’, in: T. Engberg-
Pedersen (ed.), Paul in his Hellenistic Context, Minneapolis (Fortress Press) 1995, 60-83.
ANDERSON1, G., The Second Sophistic: a cultural phenomenon in the Roman Empire, London (Routledge)
1993.
ANDERSON2, G., ‘Lucian: a sophist’s sophist’ in: Yale Classical Studies, Cambridge (University
Press) 27 (1982) 61-92.
BOWERSOCK, G.W., Greek Sophists in the Roman Empire, Oxford (Clarendon Press) 1969.
BOWIE, E.L., ‘The importance of sophists’, in: Yale Classical Studies, Cambridge (University Press)
27 (1982) 29-60.
CONACHER, D., Euripides and the Sophists. Some Dramatic Treatments of Philosophical Ideas, London
(Duckworth), 1998.
ECK, J. VAN, Handelingen. De wereld in het geding, Kampen (Kok) 2003.
FORBES, CHR., ‘Comparison, Self-Praise and Irony: Paul’s Boasting and the Conventions of
Hellenistic Rhetoric’ in: New Testament Studies 32 (1986) 1-30.
HENRICHS, A., ‘The Sophists and Hellenistic Religion: Prodicus as the Spiritual Father of the ISIS
Aretalogies’, in: Harvard Studies in Classical Philology, 88 (1984) 139-158.
KENNEDY, G., ‘The Sophists as Declaimers’, in: G.W. Bowersock (ed.), Approaches to the Second
Sophistic, Pennsylvania (University Park) 1974.
KERFERD, G.B., The Sophistic Movement, Cambridge (Cambridge University Press) 1981.
Kooten, G.H. van, Paulus en de kosmos. Het vroege christendom te midden van de andere Grieks-Romeinse
filosofieën, Zoetermeer (Boekencentrum) 2002.
MALHERBE, A.J., Paul and the Popular Philosophers, Minneapolis (Fortresspress) 1989.
SANDY, G., The Greek World of Apuleius. Apuleius & the Second Sophistic, Leiden-New York-Köln
(Brill) 1997.
SCHNELLE, U., Paulus. Leben und Denken, Berlin/New York (Walter de Gruyter) 2003.
STOWERS, S.K., ‘Social Status, Public Speaking and Private Teaching: the Circumstances of Paul’s
Preaching Activity’, Novum Testamentum 26 (1984), 59-82.
WINTER, B.W., Philo and Paul among the sophists, Cambridge (University Press) 1997.
WITHERINGTON III, B., The Paul Quest. The renewed Search for the Jew of Tarsus, Downers Grove
(InterVarsity Press) 1998.
26
Bijlagen
Bijlage 1 – Paulus’ eerste zendingsreis
Top Related