T.C.
SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İSLAM TARİHİ VE SANATLARI ANABİLİM DALI
ISPARTA İLİ ÖRNEĞİNDE ALEVİ-BEKTAŞİ NEFESLERİ
Mesut GÖL
1430208520
YÜKSEK LİSANS TEZİ
DANIŞMAN
Dr. Öğr. Üyesi Cenk CELASİN
ISPARTA – 2019
iii
(GÖL, Mesut, Isparta İli Örneğinde Alevi-Bektaşi Nefesleri, Yüksek Lisans Tezi,
Isparta, 2019)
ÖZET
Alevi-Bektaşi toplumunun ritüellerinde müziğin ne kadar önemli bir yer tuttuğu
bilinmektedir. Kendi inançları doğrultusunda kutsal sayılan On İki İmam anlayışı, On İki
Hizmet olgusunu da ortaya çıkarmıştır. On İki Hizmette önder olan Dede’den sonra en
önemli hizmetlerin başında zakirler gelmektedir. Alevi-Bektaşi nefeslerini söz ve müzik
ile aktarımını yapan zakirler genellikle bağlama çalmaktadırlar. Cem törenlerinde,
kendilerine ayrılan bölümde Alevi-Bektaşi nefeslerini icra eden zakirler kültürlerini hem
korumakta, hem de diğer nesillere aktarmaktadırlar. Bu çalışma, Isparta İli kapsamında
seçilmiş olan örnekler üzerinden Alevi-Bektaşi toplumunun cem törenlerinde icra edilen
nefesleri kapsamaktadır. Isparta İli Gönen İlçesi, Körküler Kasabası, Aliköy, Gümüşgün
Köyü, Yakaören Köyü, Uluğbey Köyü, Çünür Mahallesi ve Turan Mahallesi ile ilgili
görüşmeler doğrultusunda deneyimlenen ve/veya tespit edilen eserler notaya alınmıştır.
Anahtar Kelime: Alevi-Bektaşi, Isparta, Nefes.
iv
(GÖL, Mesut, Alevi-Bektashi Nefeses in the Sample of Isparta City, Master’s
Thesis, Isparta, 2019)
ABSTRACT
It’s known that music has a very important place in the rituals of Alevi-Bektashi
society. On İki İmam insight that is thought as a sacred in their belief also found out On
İki İmam service fact. After the “Dede” who is a leader in On İki services, the most
important services are Zakirs. Zakirs who transfer to the Alevi-Bektashi nefeses with the
lyrics and music usually play bağlama. Zakirs who perform Alevi-Bektashi nefeses in the
section reserved for them during Cem ceremonies both protect their culture and transfer
them to other generations. This study covers the nefeses performed in Cem ceremonies
of Alevi-Bektashi society through the selected samples in Isparta city. The interviews that
personaly experienced and/or identified in the context of; Gönen country, Körküler town,
Aliköy, Gümüşgün, Yakaören and Uluğbey villages, Çünür and Turan neighbourhoods
were notated.
Keywords: Alevi-Bektashi, Isparta, Nefes.
v
İÇİNDEKİLER
TEZ SAVUNMA TUTANAĞI ........................................................................................ i
YEMİN METNİ .............................................................................................................. ii
ÖZET ............................................................................................................................... iii
ABSTRACT .................................................................................................................... iv
İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... v
KISALTMALAR .......................................................................................................... vii
ŞEKİLLER ................................................................................................................... viii
ÖN SÖZ ............................................................................................................................ x
GİRİŞ ............................................................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
ALEVİ-BEKTAŞİ NEFESLERİ
1. ALEVİLİK ............................................................................................................... 4
2. BEKTAŞİLİK .......................................................................................................... 5
3. NEFES ...................................................................................................................... 7
4. ALEVİ-BEKTAŞİ NEFESLERİ .......................................................................... 10
4.1. Düvazdeh İmam ................................................................................................ 11
4.2. Mersiye ............................................................................................................. 12
4.3. Mani .................................................................................................................. 14
4.4. Semah ............................................................................................................... 16
4.5. Ayin-i Cem ....................................................................................................... 19
5. ALEVİ-BEKTAŞİ MUSİKİSİNİN BİLEŞENLERİ .......................................... 20
5.1. Alevi-Bektaşi Musikisinde Melodik Yapı ........................................................ 20
5.2 Alevi-Bektaşi Nefeslerinde Ritim ...................................................................... 22
6. ALEVİ-BEKTAŞİ ŞAİRLERİ ............................................................................. 23
6.1. Abdal Musa ....................................................................................................... 24
6.2. Balı Sultan ........................................................................................................ 25
6.3. Hatayi ................................................................................................................ 26
6.4. Pir Sultan Abdal ................................................................................................ 27
6.5. Seyrani .............................................................................................................. 28
İKİNCİ BÖLÜM
ISPARTA İLİNDE ALEVİ-BEKTAŞİ NEFESLERİ KAPSAMINDA YAPILMIŞ
OLAN ÇALIŞMALAR
1. GÖNEN’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA ...................................................... 30
2. ÇÜNÜR’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA ...................................................... 38
3. TURAN MAHALLESİ’NDE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA .......................... 46
4. ALİKÖY’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA .................................................... 52
5. YAKAÖREN’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA ............................................. 62
6. GÜMÜŞGÜN’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA ............................................. 68
7. ULUĞBEY’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA ................................................. 74
8. KÖRKÜLER’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA ............................................. 80
9. TEZ KAPSAMINDA YAPILAN GÖRÜŞMELERİN
DEĞERLENDİRİLMESİ .................................................................................... 84
vi
SONUÇ ........................................................................................................................... 92
KAYNAKÇA ................................................................................................................. 95
EKLER ........................................................................................................................... 98 EK1: Isparta İli Haritası: Çalışma kapsamında görüşme yapılan pilot bölgeler ......... 98
EK2: Çalışma kapsamında yapılmış olan görüşmelerde yöneltilen sorular ................ 99
ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 100
vii
KISALTMALAR
a.g.e : Adı Geçen Eser
a.g.m : Adı Geçen Makale
a.g.t : Adı Geçen Tez
a.g.y : Adı Geçen Yer
C. : Cilt
Dr. : Doktor
E.T. : Erişim Tarihi
Gör. : Görevlisi
Haz. : Hazırlayan
Hz. : Hazreti
Öğr. : Öğretim
Röp. : Röportaj
s. : Sayfa
Sy. : Sayı
viii
ŞEKİLLER
Şekil 2.1. Bu Alemin Sırrı Nihandan Geçtim Adlı Eserin Notası ................................... 30
Şekil 2.2. Fotoğraf: Mustafa Özgün ............................................................................... 30
Şekil 2.3. Geldi Vedalaştı Bir Zülfü Siyah Adlı Eserin Notası ....................................... 32
Şekil 2.4. Fotoğraf: Mustafa Özgün (Solda) .................................................................. 32
Şekil 2.5. Geyik Adlı Eserin Notası ................................................................................ 34
Şekil 2.6. Fotoğraf: Mustafa Özgün ............................................................................... 34
Şekil 2.7. Ne Güzel De Yerde Meskenin Adlı Eserin Notası ......................................... 36
Şekil 2.8. Fotoğraf: Emre İçöz ....................................................................................... 36
Şekil 2.9. Güzel De Şahtan Bize Bir Dolu Geldi Adlı Eserin Notası ............................. 38
Şekil 2.10. Fotoğraf: Uğur Aşık ..................................................................................... 38
Şekil 2.11. Kerbela Adlı Eserin Notası ........................................................................... 40
Şekil 2.12. Fotoğraf: Uğur Aşık ..................................................................................... 40
Şekil 2.13. Medet Ey Allah’ım Medet Adlı Eserin Notası ............................................. 42
Şekil 2.14. Fotoğraf: Uğur Aşık ..................................................................................... 42
Şekil 2.15. Nevruz Adlı Eserin Notası ............................................................................ 44
Şekil 2.16. Fotoğraf: Uğur Aşık ..................................................................................... 44
Şekil 2.17. Allah’ım Allah’ım Kadir Allah’ım Adlı Eserin Notası ................................ 46
Şekil 2.18. Allah’ım Allah’ım Kadir Allah’ım Adlı Eserin Notası (devamı) ................. 47
Şekil 2.19. Fotoğraf: İsmail Aşık ................................................................................... 47
Şekil 2.20. Dönmem Sana Felek Canımı Alsa Adlı Eserin Notası ................................. 49
Şekil 2.21. Dönmem Sana Felek Canımı Alsa Adlı Eserin Notası (devamı) .................. 50
Şekil 2.22. Fotoğraf: İsmail Aşık ................................................................................... 50
Şekil 2.23. Ala Gözlü Şah Hüseynim Adlı Eserin Notası ............................................... 52
Şekil 2.24. Fotoğraf: Mustafa Sevim ............................................................................. 52
Şekil 2.25. Allah Bir Muhammed Ali Aşkına Adlı Eserin Notası .................................. 54
Şekil 2.26. Fotoğraf: Zeliha Sevim ................................................................................ 54
Şekil 2.27. Bir Zalım Taşladı Beni Adlı Eserin Notası ................................................... 56
Şekil 2.28. Fotoğraf: Zeliha Sevim ................................................................................ 56
Şekil 2.29. Fırsat Elde İken Bir Amel Kazan Adlı Eserin Notası ................................... 58
Şekil 2.30. Fotoğraf: Gülsüm Uslu ................................................................................ 58
Şekil 2.31. Muhabbet Açılsın Cemal Görülsün Adlı Eserin Notası ................................ 60
Şekil 2.32. Fotoğraf: Ahmet Demirtaş ........................................................................... 60
Şekil 2.33. Çekilip Kırklara Vardım Adlı Eserin Notası ................................................ 62
Şekil 2.34. Fotoğraf: Muharrem Köylü .......................................................................... 62
Şekil 2.35. Çıktım Kırklar Yaylasına Adlı Eserin Notası ............................................... 64
Şekil 2.36. Fotoğraf: Muharrem Köylü .......................................................................... 64
Şekil 2.37. Gurbanlar Tığlanıp Gülbenk Çekildi Adlı Eserin Notası ............................. 66
Şekil 2.38. Fotoğraf: Muharrem Köylü .......................................................................... 66
Şekil 2.39. Divane Gönlümüz Geçmez Güzelden Adlı Eserin Notası ............................ 68
Şekil 2.40. Fotoğraf: Fatıma Özer .................................................................................. 68
ix
Şekil 2.41. Hak Nasip Eylese Dergaha Varsam Adlı Eserin Notası ............................... 70
Şekil 2.42. Fotoğraf: Kadir Tekin .................................................................................. 70
Şekil 2.43. Sabah Seherinde Cümbüşe Geldim Adlı Eserin Notası ................................ 72
Şekil 2.44. Fotoğraf: Kadir Tekin (Sağda) ..................................................................... 72
Şekil 2.45. Saadetli Yarin Nazar Kıldığı Adlı Eserin Notası .......................................... 74
Şekil 2.46. Fotoğraf: Veysel Köse ................................................................................. 74
Şekil 2.47. Şu Yalan Dünyada Üstad Bulmadım Adlı Eserin Notası ............................. 76
Şekil 2.48. Fotoğraf: Veysel Köse ................................................................................. 76
Şekil 2.49. Turnalar Adlı Eserin Notası .......................................................................... 78
Şekil 2.50. Fotoğraf: Veysel Köse ................................................................................. 78
Şekil 2.51. Mihmanlar Siz Bize Sefa Geldiniz Adlı Eserin Notası ................................. 80
Şekil 2.52. Fotoğraf: Kemal Kahraman ......................................................................... 80
Şekil 2.53. Muhammed Ali’nin Darına Durdum Adlı Eserin Notası .............................. 82
Şekil 2.54. Fotoğraf: Kemal Kahraman ......................................................................... 82
x
ÖN SÖZ
Türk din musikisinde Alevi-Bektaşi nefeslerinin önemli bir yeri olduğu
bilinmektedir. Isparta ilinde Alevi-Bektaşi topluluklarının cem törenlerinde sıklıkla icra
ettikleri eserler üzerinde çalışılmıştır.
Bu çalışma Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi
ve Sanatları Anabilim Dalı’nda “Yüksek Lisans Tezi” olarak hazırlanmıştır.
Kültür tarihi içerisinde önemli bir yere sahip olan Alevi-Bektaşi nefesleri aynı
zamanda bu toplumun inanç değerlerini de ifade etmekte olup, bu anlamda çok önemli
şairler yetiştiği görülmüştür. Çalışmamızın içerisinde bu şairlerden bazılarına da
değinilmeye çalışılmıştır. Yine çalışmamızda, nefes, mersiye, düvazdeh imam, mani ve
semah gibi formlar ele alınmış, Alevi-Bektaşi şairlerinin bazılarının hayatları ve
şiirlerinden örnekler verilmiştir.
Görüşme ve belgesel tarama yönteminin kullanılmış olduğu bu çalışmada;
Mustafa Özgün ve Emre İçöz ile Gönen ilçesinde 14.04.2019’da, Çünür Mahallesi ile
ilgili olarak Uğur Aşık ile 18.04.2019’da, Muharrem Köylü ile Yakaören Köyünde
21.04.2019’da, İsmail Aşık ile Turan Mahallesinde 21.04.2019’da, Kemal Kahraman ile
Yalvaç İlçesi Körküler Kasabasında 23.04.2019’da, Mehmet Er ile Senirkent İlçesi
Uluğbey Kasabasında 23.04.2019’da, Mustafa Sevim, Zeliha Sevim, Gülsüm Uslu ve
Ahmet Demirtaş ile Aliköy’de 25.04.2019’da, Gümüşgün Köyü ile ilgili olarak Kadir
Tekin ile 14.05.2019’da görüşmeler yapılmıştır. Ayrıca, Kadir Tekin video arşivinde yer
alan Fatıma Özer’e ait bir kayıttan da faydalanılmıştır.
Bu çalışmadaki katkı ve desteklerinden dolayı danışmanım Dr. Öğr. Üyesi Cenk
CELASİN’e, tecrübe ve bilgilerinden yararlandığım değerli hocam Öğr. Gör. Erdoğan
ATEŞ’e, Doç. Dr. Gökhan ÖZDEMİR’e ve Öğr. Gör. Gökhan ÇAĞIRGAN’a teşekkürü
bir borç bilirim.
1
GİRİŞ
Türk Din Musikisi, içinde barındırdığı formlar bakımından çok geniş bir
yelpazeye sahiptir. Alevi-Bektaşi törenlerinde icra edilen nefesler de önemli formlardan
biridir.
Alevi-Bektaşi kültürü içerisinde önemli bir yer tutan nefesler, coğrafi kesimlere
göre farklı adlar almasına karşın, genel olarak ayet, kelam ve deyiş terimleriyle anılmakta,
ayrıca, kavramın sözlü kültürde algılanışına bakıldığında, Düvaz-İmam, Miraçlama,
Semah, Mersiye, Ali, On İki İmam, Kerbela, Hacı Bektaş, Tevella, Teberra, Üçleme,
Devriye, Tarikata Bağlılık ve Yollarını Öğrenme gibi çeşitli konu başlıkları ile anıldığı
da bilinmektedir. Nefes kavramına anlam olarak yüklenen bu geniş çerçeve, bu şiirlere
Alevi-Bektaşi kültüründe verilen önemi de yansıtmaktadır1.
Nefesler, yaygın olarak cem törenlerinde ve bağlama eşliğinde söylenmekte olup,
bu törenler dışında da, bir nedenle topluluk oluşmuşsa, orada gerek sazlı gerekse sazsız
olarak da icra edilebilmekte ve Nefeslerde esas olan ve öne çıkarılan, söylenenlere mistik
bir derinlik kazandıran “nefes”ten gelen ahenkli ses olarak karşımıza çıkmaktadır2.
Nefeslerde ele alınan konular, Alevi-Bektaşi inancının içeriğini de gözler önüne
sermektedir. Yoğun olarak, Tanrı sevgisi, tasavvuftaki vahdet-i vücut kavramı; Hz.
Muhammed, Hz. Ali ve On İki İmam’a övgülerin yanı sıra başka Alevi-Bektaşi uluları
için; örneğin Hacı Bektaş-i Veli ve insanı iyiye, güzele götürme yolları anlatılmakta, bu
bakımdan Hz. Muhammed için söylenen na’atlara ve Hz. Ali için söylenen methiyelere
de nefes denilmektedir3.
Biçim olarak bakıldığında yaygın olarak 8 ve 11 heceli koşma tarzında söylenmesi
yanında, gazel ve aruz ile söylenmiş örnekleri de bulunmakta olup, hece ile söylenmiş
nefeslerde dörtlük sayısı 3-7 arasında değişmekte, 7 heceden fazla olanlar devriye
niteliğinde olduğu da bilinmektedir4.
1 Erdoğan Ateş, “Alevi-Bektaşi Musıkisine Güfte Melodi ve Ritim Açısından Bir Bakış”, SDÜ İlahiyat
Fakültesi Yayınları, Uluslararası Bektaşilik-Alevilik Sempozyumu, Isparta, 2005, s.1. 2 Ateş, a.g.e., s.1. 3 Ateş, a.g.e., s.1. 4 Ateş, a.g.e., s.1.
2
Alevilik ve Bektaşilik hakkındaki önemli çalışmalar arasında şunlar sayılabilir;
Alevi Kimliği ve Anadolu Aleviliği Üzerine Bir Deneme5, Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla
Türkiye’de Aleviler Bektaşiler6, Türk İslam Edebiyatında İlahiler Nefesler ve
Devriyeler7, Bektaşi Nefesleri Üzerine Makamsal Bir İnceleme8, Alevi-Bektaşi ve
Tahtacı Nefesleri9, Alevi-Bektaşi Geleneğinde Düvazlar-Düvazimamlar10, Alevi-Bektaşi
Kültüründe Aşıklar ve Nefesler11, Alevi-Bektaşi Edebiyatı ve Müziğinin Oluşumu
Balkanlardaki Yansıma ve Uygulamaları12, Alevilikte Düvazimamlar ve Şah İbrahim
Veli Ocağı’ndaki Örnekleri13, Geçmişten Günümüze Alevi-Bektaşi Kültürü14, Alevi-
Bektaşi Menakıbnamelerine Göre Alevilik15, Mekanda Alevilik16, Alevilik ve
Bektaşiliğin Düşünsel Temelleri17, Pir Sultan Abdal Dergisinde Sunulan Alevilik18,
Alevilikte Hak Muhammed Ali İnancı19, Din Fenomenolojisi Bağlamında Bektaşilik
5 Sayın Dalkıran, “Alevi Kimliği ve Anadolu Aleviliği Üzerine Bir Deneme”, Ekev Akademi Dergisi,
yıl: 6, Sayı 10, Erzurum, 2002. 6 İsmail Kurt, Seyid Ali Tüz, Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Aleviler Bektaşiler Nusayriler,
Ensar Neşriyat, İstanbul, 1999. 7 Murat Özgökmen, “Türk İslam Edebiyatında İlahiler Nefesler ve Devriyeler”, Selçuk Üniversitesi İslam
Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı Türk İslam Edebiyatı Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2009. 8 Yavuz Şen, “Bektaşi Nefesleri Üzerine Makamsal Bir İnceleme”, Bilig Dergisi, Sayı 85, 2018. 9 Yusuf Ziya Yörükhan, Alevi Bektaşi ve Tahtacı Nefesleri, Ötüken Yayınları, Ankara, 2006. 10 Fatih İyiyol, Alevi Bektaşi Geleneğinde Düvazlar Düvazimamlar, Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Cilt
6, Sayı 27, 2013. 11 Metin Turhan, Alevi Bektaşi Kültüründe Aşıklar ve Nefesler, Alevilik Araştırma Dergisi, Cilt 8, Sayı 5,
2013. 12 Necdet Kurt, Alevi Bektaşi Edebiyatı ve Müziğinin Oluşumu Balkanlardaki Yansıma ve Uygulamaları,
Balkanlardaki Bektaşilik ve Bektaşi Edebiyatı Sempozyumu, Kosova-Prizen, 2015. 13 Yusuf Başaran, Alevilikte Düvazimamlar ve Şah İbrahim Veli Ocağındaki Örnekleri, İTÜ Sosyal Bilimler
Enstitüsü Müzikoloji ve Müzik Teorisi Ana Bilim Dalı Müzikoloji Programı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul,
2016. 14 Mehmet Yazıcı, Geçmişten Günümüze Alevilik, I. Uluslararası Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi
Yayınları, Bingöl, 2014. 15 Muharrem Erdem, Alevi Bektaşi Menakıbnamelerine Göre Alevilik, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı Mezhepleri Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara,
2018. 16 Yelda Yürekli, Mekanda Alevilik, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Ana Bilim
Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2018. 17 Hatice Keleş, Alevilik ve Bektaşiliğin Düşünsel Temelleri, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Felsefe Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale, 2013. 18 Hacer Tuna, Pir Sultan Abdal Kültür Sanat Dergisinde Sunulan Alevilik, İstanbul Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı İslam Mezhepleri Tarihi Bilim Dalı Yüksek
Lisans Tezi, İstanbul, 2011. 19 Sümeyra Yakar, Alevilikte Hak Muhammed Ali İnancı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı İslam Mezhepleri Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul,
2011.
3
Tokat İli Örneği20, Bektaşilik ve Bektaşi Nefeslerinde Dini Muhteva21, Tasavvuf ve
Musiki-Mevlevilik ve Bektaşilikte Semalar22dır.
Öte yandan, Isparta İl’inde cem evlerinde ibadetler gerçekleştirilmekte olup,
çalışmamız kapsamında Isparta’da Alevi-Bektaşi gruplarının bulunduğu Gönen İlçesi,
Çünür Mahallesi, Turan Mahallesi, Aliköy, Gümüşgün Köyü, Yakaören Köyü, Uluğbey
Köyü, Körküler köyü ele alınmıştır.
Görüşme ve belgesel tarama yönteminin kullanılmış olduğu bu çalışmada, çeşitli
belgelerin yanı sıra, derleme çalışması sırasında kaynak kişilere yöneltilen sorulara
verilen her bir cevap ilgili bölümde ayrı ayrı ele alınmış, ayrıca, Kadir Tekin video
arşivinde yer alan Fatıma Özer’e ait bir kayıttan da faydalanılmış, elde edilen eserlerin
diktesi yapılmış ve 26 eser nota yazım programında düzenlenmiştir.
Söz konusu yerleşimlerle ilgili olarak görüşme fırsatı bulunan kişilerin sunmuş
oldukları bilgi ve eserler doğrultusunda hareket edilmiştir. Ayrıca yapılan görüşmelerde
geçmişte icra edilen nefeslere ait ikinci elden bilgilere ulaşılmışsa da özel arşivde yer alan
bir eserin dışında bizzat deneyimlenen eserler tez içinde vurgulanmıştır. Öte yandan bu
görüşmeler bize, bu yerleşim yerlerinde nefesleri yaşatan kişilerin bu konudaki
görüşlerini sunması açısından da önemlidir.
20 Burhan Çetin, Din Fenomenolojisi Bağlamında Bektaşilik Tokat İli Örneği, Süleyman Demirel
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2017. 21 Mahmut Bozçalı, Bektaşilik ve Bektaşi Nefeslerinde Dini Muhteva, Horasan Yayınları, İstanbul, 2005. 22 İlker Evrim Binbaş, Tasavvuf ve Musıki Mevlevilik ve Bektaşilikte Sema, Hacettepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1997.
4
BİRİNCİ BÖLÜM
ALEVİ-BEKTAŞİ NEFESLERİ
1. ALEVİLİK
Kelime olarak “Ali’ye mensup”, “Ali’ye ait” anlamına gelmektedir. Mezhepler ve
Tasavvuf Tarihi Edebiyatında ise, “Hz. Ali’yi sevmek, saymak ve ona bağlı olmak”
anlamında kullanılmıştır. Bu bakımdan Hz. Ali’yi seven, sayan ve ona bağlı olan kimseye
“Alevi” denilmektedir. Alevilik; Hz. Ali’yi sevmek, saymak, ona bağlı olmak ve onun
yaptıklarını yapmak olan “İslami Anlayış”ın ortak adıdır. Hz. Ali’yi seven, sayan, ona
bağlı olan ve onun işlediği fiilleri yapan Müslümana genel olarak “Alevi”
denilmektedir23. Alevi tabiri, bütün Türkmen boyları arasında Karakalpak, Kızılbaş,
Yeşilbaş, Akbaş ve benzeri birçok isme rastlandığı görülmektedir. Türkler, esas itibariyle
Hz. Muhammed ve Ehlibeyt sevgisini ön planda tutan sufilik cereyanının kuvvetle etkisi
altında kaldıkları görülmektedir24. Anadolu’da Alevilere verilen bir başka isim de
“Kızılbaş”tır. Bugün halk arasında fevkalade yanlış ve menfi anlamda kullanılan bu
kelime, aslında, bizim tarihimizde kırmızı börk veya başlık giyen Sünni, Alevi bütün
Türkmen boylarına verilen bir isim olarak karşımıza çıkmaktadır. Bazı görüşlere göre
ise, kelime anlamı dışında Alevilik; Hz. Ali’yi en üstün sahabe olarak görmek, Hz.
Muhammed’den sonra, Allah’ın ve Hz. Muhammed’in onu halife tayin ettiğini kabul
etmek demektir. Bu anlayışı kabul eden kimse veya gruplara da “Alevi” denildiği öne
sürülmektedir25.
Birtakım kelime ve cümlelerin birkaç türlü anlamı olup, örneğin; “dede”,
yaşlanmış ihtiyarlara, annelerinin babalarına, babalarının büyük babalarına denildiği
görülürken, ayrıca Alevilikte Hz. Muhammed’in soyundan gelen seyyidlere de “dede”
denilmektedir.26
23 Abdurrahman Küçük-Mehmet Alparslan Küçük, Türkistan’dan Türkiye’ye Alevilik-Bektaşilik, Berikan
Yayınevi, Ankara, 2009, s.122. 24 Abdurrahman Küçük-Mehmet Alparslan Küçük, a.g.e, s.122. 25 Abdurrahman Küçük-Mehmet Alparslan Küçük, a.g.e, s.122. 26 Mehmet Bozçalı, Alevi-Bektaşi Nefeslerinde Dini Muhteva, Horasan Yayınları, İstanbul, 2005, s.36.
5
2. BEKTAŞİLİK
Bektaşi tarikatı, XIII. Asırda Horasan’dan gelen Hacı Bektaşi Veli tarafından
kurulmuş olup, kurucusunun adıyla anılmaktadır. Osmanlı Türk devlet düzeni içinde yer
alan tarikatlardan birisi olan Bektaşiliğe mensup insanlara “Bektaşi” denilmektedir.
Bektaşilik; köy Bektaşi’si, şehir Bektaşi’si, şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Köy
Bektaşi’lerine Alevi denildiği halde, şehir Bektaşi’lerine Bektaşi denilmektedir. Aslında
Bektaşilik bir tarikat olduğu için, bu tarikatın yollarına uyan herkes Bektaşi
olabilmektedir. Ama Alevilik soya bağlı olduğundan, ancak anası, babası Alevi olan
birinin Alevi olabileceğinin altı çizilmektedir27.
Bektaşilik genellikle Çelebiler kolu, Babalar kolu olmak üzere iki kola ayrılmakta
olup bu ayrılmanın esası Hacı Bektaş Veli’nin evli olup olmadığı meselesine dayandığı
öne sürülürken, Çelebiler, Hünkar Hacı Bektaş Veli’nin evli olduğu inancında olduğu ve
“Çelebi” olarak bilinenlerin Hacı Bektaş Veli’nin çocukları, onun soyundan gelenler
olduğunu ifade edilmektedir. Bunlara “sulb”, “soy” anlamına gelen “bel oğlu” da
denilmektedir. Babalar kolunun ise, Hacı Bektaş’ın hiç evlenmediğini ve çocukları
olmadığını beyanla, önemli olan belinden gelmek değil, yolundan gittiklerini ifade
edilmektedir. Bu manada bunlara da “yol oğlu” denilmektedir28.
Bektaşi tarikatının, özellikle Anadolu ve Rumeli’de çok yaygın olduğunu belirten
Bozçalı, bu yaygınlıkta yeniçerilikle olan fikri ve organik yakınlığın büyük payı olduğuna
değinmektedir29. Nitekim Osmanlı Devleti’nin 1826’da Yeniçeriliği kaldırırken bu
tarikatı da yasaklamak zorunda kaldığı görülürken Bektaşiliğin, birçok akım ve kültürü
sinesinde barındırmakta, tarikatla ilgili örf, adet, anane, adab, erkan ve merasimlerin çok
zengin olduğu vurgulanmaktadır30.
Merkez Tekke’nin, Nevşehir’in ilçesi Hacıbektaş tekkesi olduğu, dünyadaki
bütün Bektaşilerin de buraya bağlı olduğu bilinmekte, Balım Sultan, tarikatta Piri Sani
27 Bozçalı, a.g.e., s.33. 28 Bozçalı, a.g.e., s.33. 29 Bozçalı, a.g.e., s.34. 30 Bozçalı, a.g.e., s.34.
6
(ikinci pir) kabul edilirken, Hacıbektaş’taki dergahta da her yıl anma merasimleri
yapılmaktadır.31
Bektaşiliğin, diğer mistik Müslüman tarikatlara benzetilmediği öne sürülürken,
gerçekte, her şeyden önce Bektaşilik, bir halk tarikatı, daha doğrusu, göçebe halkların
tarikatı olarak nitelendirilmektedir32. Bektaşilik, özünde, doğa güçlerine, bitkilerin ve
mevsimlerin dönüşümlülüğüne bağlı, göçebe bir cemiyetin inançlarını ayırıcı niteliklerini
taşırken, zaman kavrayışı, çağdaş cemiyetlerde olduğu gibi, doğrusal ve ilerleyen bir
zaman kavrayışı değil, dönen bir zaman kavrayışını kapsamaktadır33. Gün, gecenin;
baharın yeniden gelişi, kış boyu bitkilerin ölüşünün; yaşam, ölümün yerini almaktadır.
Bu ebedi dönüş çemberi şeklinde adlandırılmaktadır.34
Bektaşiliğin temellerin oluştuğu, ortaya çıkış noktalarını kapsayan bir başka tanım
ise şu şekildedir;
Bektaşilik, inançta yani itikatta Maturidi’nin, uygulama yani amelde İmam-ı
Azam Ebu Hanife’nin yolunda yürüyen, akıl ve bilim ile Türk kültürünü, gelenek ve
göreneklerini İslami anlayışında birleştiren Ahmet Yesevi’nin halifelerinden Hacı Bektaş
Veli’nin yolunu benimseyen tarikat mensuplarına verilen addır35. Alevilik ve Bektaşilik
arasında ortak noktaların varlığından söz edilirken, Alevilik, “genellik”; Bektaşilik ise
“özellik” şeklinde ifade edilmektedir. Alevilik ve Bektaşiliğin ortak noktasının, Türk
milletine ve Türk kültürüne özgü olduğunu önemi vurgulanmaktadır36. Güner,
Tasavvufun öncü isimlerinden olan, Hacı Bektaşi Veli tarafından kurulan Bektaşiliğin,
on iki ana tarikattan biri olduğu, başlangıçta tamamen kitap ve sünnete uygun Sünni bir
yol olan Bektaşilik, zamanla Rafızi unsurların tesiri altında kaldığının da altını çizmekte,
ona göre, Hacı Bektaşi Veli tarafından ortaya konan basit ayin ve erkanın, bilhassa Balım
Sultan tarafından geliştirilen erkan ile gittikçe Batıniliğe doğru kaydığına işaret eder37.
31 Bozçalı, a.g.e., s.35. 32 Bozçalı, a.g.e., s.35. 33 Bozçalı, a.g.e., s.35. 34 Irene Melikoff, Uyur İdik Uyardılar Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları, Cem Yayınevi, İstanbul, 1994,
s.30. 35 Melikoff, a.g.e., s.30. 36 Abdurrahman Küçük-Mehmet Alparslan Küçük, a.g.e, s.122. 37 Ahmet Güner, Tarikatlar, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1986, s.71.
7
Balım Sultan’dan sonra kardeşi Kalender Çelebi’nin Kanuni Sultan Süleyman
devresinde ikinci bir isyanı tertiplemesi ve yakalanarak öldürülmesi sebebiyle Hacı
Bektaş tekkesinin bir müddet manevi nüfuzunu kaybettiği belirtilmektedir.38
3. NEFES
Alevi-Bektaşi Musikisi geleneksel bir müzik türü olarak çoğunlukla Tasavvufi
halk müziği içinde yer almaktadır. Türk Müziği literatüründe “nefes” diye isimlendirilen
bu türün gerek güfte, gerek melodi, gerekse ritim olarak kendi içinde bazı önemli
özellikler arz ettiği bilinmektedir. Aynı kültür kaynaklarından beslendiği öne sürülen
nefeslerin Anadolu türkü formları ile büyük benzerlikler gösterdiğine değinilmektedir39.
Hatta pek çok nefes Türk halk müziği türküleri ile karıştırılmaktadır. Türk halk müziğinin
yanı sıra Bektaşi Musikisinde klasik Türk Musikisi tesiri de görülmekte olup, bilhassa
İstanbul çevresindeki tekkelerde okunan nefeslerde kendini göstermektedir40. Rumeli ve
Anadolu erkanlarındaki icralarda ise sade bir üslupla okunan mahalli nağmelerin
varlığından söz edilmekte, Anadolu’da okunan türkülerin şiir ve melodisi genellikle
anonim olmakla birlikte, nefeslerin şairleri bilinir ve şiirlerin son dörtlüğünde şair, ismini
veya mahlasını zikredildiği görülmektedir ve müzik anonim olup genelde bestecisi
bilinmemektedir41.
Nefes’in bir başka tanımı ise şu şekildedir;
Bektaşi şairler tarafından yazılmış ve Bektaşi tekkelerinde okunmak üzere çeşitli
makamlardan küçük usullerle bestelenmiş manzum ilahilere “nefes” denilmektedir.
Bunların ilahilerden farkı Hz. Muhammed’le beraber Hz. Ali’nin de methiyesine yer
verilmesinden ibaret olduğu öne sürülmektedir. Makam, usul ve tavır bakımından
ilahilerden başka farkının olmadığı, aslında ilahinin genel bir deyim olduğu, ayrıca özel
bir isim altında sınıflandırılmamış ve çeşitli makam ve usullerle bestelenmiş olan
manzum eserlere de genel olarak “ilahi” denildiği belirtilmekte, bunların ise okundukları
38 Güner, a.g.e, s. 71. 39 Ateş, a.g.e., s.2. 40 Ateş, a.g.e., s.2. 41 Ateş, a.g.e., s.2.
8
meclislere ve gösterdikleri farklara göre ilahi, tevşih, cumhur ilahi, tesbih ve nefes olarak
adlandırıldığı görülmektedir42.
Şen’e göre, Bektaşi şairler tarafından yazılmış ve Bektaşi tekkelerinde okunmak
üzere çeşitli makamlarda küçük ilahilerle bestelenmiş manzum ilahilere denilme, aşk
şiirinin özelliklerine sahip olan manzumeler, besteleri itibariyle saz şairlerinin veya onları
takip edenlerin halk türkü ve şarkılarının üslubunda coşkulu, rindane bir hava taşıyan
eserler olarak karşımıza çıkmaktadır43. Öte yandan, bunların ilahilerden farkının
Hz. Muhammed ile beraber Hz Ali’nin methiyesine yer verilmesi olduğunu vurgulayan
Şen, makam, usul ve tavır bakımından ilahilerden başka farkı olmadığını nefeslere ilahi
denilmemesinin sebebinin ise, bunlardan büyük bir kısmının mevzularının ilahi olmaması
olduğunu belirtmektedir 44.
Konu itibarıyla filozofane, öğretici, medhiyye, mersiye ve hatta hicviyye olanları
da bulunmakta olup, yazılan manzume yalnız okunmak için yazılmış ise bunlara “nutuk”
denilmektedir45. Nefeslerin pek çoğunun bestekarı bilinmezken, bu durumun tarikat
erkan, adap ve ayinin gizliliği ile ilgili olduğu, Bektaşi geleneğinde nefes sahipleri yani
diğer bir deyişle nefesin/şiirin/güftenin söz sahibi müzikle icra etse bile onun bestecisi
olarak anılmayı istemediği öne sürülmektedir46. Beste, Bektaşi felsefesinin gereği
tanrının kendisi aracılığıyla dervişlere, insanlığa bir hediye olarak düşünüldüğü
vurgulanmakta, besteyi sahiplenmenin edebe uygun olmadığı, bu nedenle pek çok nefes
bestesinin bestecisinin bilinmediği, kaydedilmediği belirtilmektedir47.
Yine bir başka anlamıyla “Nefes’in”; soluk, hafif rüzgar, uzun söz, mühlet, bolluk,
genişlik anlamları ihtiva eden Arapça bir kelime olduğu bilinmektedir48. Nefes,
Bektaşilerde, genellikle hece vezniyle yazılmış ilahilere denildiğini öne süren Bozçalı, bu
nefeslerin çok kere on bir heceden oluştuğunun, Türk şiirinin güzel ve zevkli bir denizi
42 M. Ekrem Karadeniz, Türk Musıkisinin Nazariye ve Esasları, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara,
1965, s.65. 43 Yavuz Şen, “Bektaşi Nefesleri Üzerine Makamsal Bir İnceleme”, Bilig Dergisi, Bahar 2018, Sayı 85,
s.214. 44 Şen, a.g.e., s.214. 45 Şen, a.g.e., s.214. 46 Şen, a.g.e., s.214. 47 Şen, a.g.e., s.214. 48 Bozçalı, a.g.e., s. 78-79.
9
olarak adlandırmaktadır49. Daha fazla ve daha az heceli nefesler varsa da sayılarının az
olduğunu belirtilmektedir. Yedi-sekiz heceli nefesler ve ilahiler eski zamanlarda –bugüne
oranla- daha fazla söylendiği görülmüştür. Son zamanlarda nefeslerin hemen hepsinin on
bir heceden, daha doğrusu nefeslerin on bir heceden, ilahilerin yedi ve sekiz heceden
oluştuğu öne sürülmektedir50.
Bestelenmiş nutuklara da “nefes” denilmekte, özellikle sofranın sonlarına doğru,
sohbet sonrasında söylenilmekte olan nefesler saz eşliğinde söylenirse kullanılan diğer
enstrümanlar, genellikle, ney, bendir, tambur, rebaptır. Nefesler çoğunlukla ağır düyek,
raks, düyek, sofyan, devrinindi, curcuna, aksak, ağır düyek, raks, Bektaşi raksı, raksan,
katıkofti, yürük semai usullerindendir. Zencir, ağır çember, sakil muhammes devrikebir,
zencir beste, gibi ağır ritimlerin kullanılmadığı belirtilmektedir.51
Nefesler çeşitli amaçlara göre çeşitli biçimlerde tasnif edilebilirler. Konularına
göre, müzik (usul-ezgi) yapısına göre olmak üzere temelde iki genel tasniftir. Ezgisel ve
ritmik özellikler dışında, nefeslerin bir müzik formu olarak, çoğunlukla bir veya iki
bölümden oluştuğu, şiirin uzunluğuna göre, aynı bölümün ezgisel olarak sürekli tekrar
ettiği görülmektedir. Bununla birlikte, eserde kullanılan şiirin uzunluğuna göre, üç
bölümlü nefeslere de rastlanılmaktadır52. Nefesler, usullerine (tartımlarına) göre “kırık
hava, uzun hava ve karma hava” (hem uzun hava hem de kırık hava içerenler) olmak
üzere üç gurupta toplanmakta, bu tasnif Türk Halk Müziği’nin genel tasnifine de uygun
düşmekte, dizi yönünden de nefesler Türk Halk Müziği’nin dizi anlayışına tam bir uyum
göstermektedirler. Ezgilerin sade, fakat coşkulu olduğu görülmektedir53. Nefesler,
eşliksiz ya da bağlama eşliğinde icra edilmektedir. Yöreye ve konularına uygun ritim ve
melodik yapıyı hemen hemen bütün nefeslerde görmek mümkündür. Bu konudaki
örneklerin çoğunlukla Türk Halk Müziği nazari kurallarına göre yazılmış olduklarını da
ayrıca belirtmek gerekmektedir54.
49 Bozçalı, a.g.e., s. 78-79 50 Bozçalı, a.g.e., s. 78-79 51 Bozçalı, a.g.e., s. 78-79 52 Şen, a.g.e., s.217. 53 Şen, a.g.e., s.217. 54 Şen, a.g.e., s.217.
10
Bozçalı’ya göre, nefeslerin tasnifi şu şekildedir;
“Düvazlar (Dü-Vaz): Dü-Vaz Farsça’da 12 anlamına gelmektedir. Bektaşiliğin en önemli formal
sayılarından biri olan 12 sayısı Düvaz anlamıyla sadece 12 imama övgü veya bu imamların isimlerinin
sırayla zikredildiği nefesler için kullanılmaktadır.
Methiyeler (Övgü, Öğünme Nefesleri): Methiye başta Hz Muhammed’i ve Hz Ali’yi, 12 imamları,
Hacı Bektaşi Veli’yi ve ardıllarını öven metheden nefesler olarak adlandırılmaktadır.
Nevruziyeler (Nevruz Nefesleri): Nevruziye nefesleri de basit ve sade bir melodik yapı içerisinde
bestelenmiş türkü formunda eserlerden oluşmaktadır.
Tabiat Konulu Nefesler: Bu tip nefesler bitki, hayvan, kozmik olaylar, yağmur, kar, fırtına, boran
gibi tabiat olaylarını anlatan türkülerin yanı sıra, benzer tabiat olaylarını gül-bülbül gibi sembolik
anlamlarla yüklü motifleri, işleyen tasavvufi (nefesler) şiirler olarak karşımıza çıkmaktadır.
Matem Nefesleri iki gurupta kullanılır; a) Mersiyeler, b) Ağlaş (yas) nefesleri: Hz. Hüseyin’in
şahadetini konu eden ve bu olayı manzum bir biçimde tahkiyeli olarak anlatan matem nefesleri ağlaş (yas)
nefeslerine göre daha uzundurlar. Ağlaşlar (Yas nefesleri), Hakk’a yürüyen bir can için yapılan “Lokma
erkanı”nda veya o anın sene-i devriyesinde söylenilmektedir.
Şathiye (Şathiyat-ı Sofiyane): Derin anlam taşıyan şiirlere şathiye denir. Şath sözü tasavvufi aşk
halini sarhoşluğu ile halkın anlamayacağı ve hoşuna gitmeyeceği sözler söylenmesi anlamına gelmektedir.
Devriye Nefesleri: Devriye, devir, dönmek, dönüp dolaşmak anlamında Arapça bir söz olarak
karşımıza çıkmaktadır. Tasavvuf anlamında ise, ata belinde ve ana rahminde bulunan meni ve emşac denen
erlik ve kadınlık suyundan meydana gelmektedir. Ata ve ana bunu yedikleri, içtikleri şeylerden
üretmektedirler. Bunların dönmesinin dört unsuru var ettiği öne sürülmektedir. Göklerde dört unsurun
birleşmesi ise cansızları, canlıları, bitkileri meydana getirerek babadaki meniyi ve anadaki yumurta
hücresini oluşturmaktadır. Sufiler insan olmadan evvel göklerdeydim, yerlerdeydim, yel olup estim, su olup
aktım gibi sözlerle bunu anlatmaktadır. İşte bu çeşit nefeslere “devriye” denilmektedir”.55
4. ALEVİ-BEKTAŞİ NEFESLERİ
Türk tasavvuf musikisinde bir tür olan nefes Bektaşi tarikatında ilahiye verilen
isimdir. Güfteleri Bektaşi şairlerinin hece vezni ve açık, sade, samimi bir dille yazılmış
şiirlerinden seçildiği görülmekte olup, mevcut 100 kadar nefesi Rauf Yekta Bey’in
neşrettiği bilinmektedir56. Bunların yalnız 4 tanesinin bestecisinin bilindiği, diğerlerinin
bilinmediği, bu hususun ise, Bektaşi tarikatının kapalı bir tarikat olması ile ilgili olduğu
düşünülmektedir57. Bu eserlerde Bektaşi Devr-i Revanı ve Bektaşi Raksanı gibi hususi
usuller de görülmekte, Üslup, ilahilere nispetle daha basit bir şekilde, Halk Musikisine
daha yakındır58. Öztuna’ya göre, ilahi gibi nefes de, Türk Tasavvuf Şiir’inde bir şekil
olup, Yunus’un pek çok şiiri ilahi-nefes şeklindedir59. Şah İsmail-i Safevi’nin Hatayi
55 Şen, a.g.e., s.217. 56 Yılmaz Öztuna, Türk Musikisi Ansiklopedisi, I. Cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1974, s.69. 57 Öztuna, a.g.e., s.69. 58 Öztuna, a.g.e., s.69. 59 Öztuna, a.g.e., s.69.
11
mahlası ile yazdığı nefesler de önemli yer tutarken. bazı nefesler, Osmanlı düzenine karşı
Safevi düzenini savunmakta ve müthiş bir propaganda vasıtası olarak kullanılmakta,
halifeye karşı imamın otoritesini destekleyici, çok açık Türkçeyle yazılmış manzumeler
olarak karşımıza çıkmaktadır.60
Öztuna’ya göre Bektaşilik, Mevlevilik gibi Anadolu’da doğmuş bir Türk tarikat
olup, Bektaşi dergahlarında icra edilen bir Bektaşi musikisi vardır ki, Türk musikisinin
dini musiki kısmının tasavvuf musikisi şubesinin bir dalıdır61. Mevlevi musikisinden
sonra en zengin tarikat musikisi olup, Halk Musikisi ile yakın olması, başlıca
hususiyetidir62. Bektaşi musikisi mahsullerinin, bu tarikatın ilahileri demek olan nefesler
olduğunu öne süren Öztuna, ayin-i cemlerde okunan ilahiler olan nefeslerin güftelerine
de vurgu yapmaktadır; güfteleri, tarikatın inanışlarına uygun, çoğu açık Türkçe şiirlerdir;
bu güftelere de “nefes” denilmektedir. Bugün elimizde besteleri ile 100’den fazla nefes
varlığından söz edilirken, bunlardan ancak 4’ünün bestecisi bilindiği, diğerlerinin
sahiplerinin bilinmediği belirtilmektedir. Bu durumun tarikat erkan, adab ve ayininin
gizliliği ile ilgili olduğu düşünülmektedir.63
4.1. Düvazdeh İmam
Düvazdeh imam, Alevilerde ve Bektaşilerde On İki İmam’ı öven nefeslere
denilmektedir64. İçinde Oniki İmamın adı geçen şiirlere “Düvazdeh İmam”, yahut
Alevilerin söyleyişince “Düvazimam”, yahut da kısaca “Düvaz” denildiği
görülmektedir65. Hz. Hüseyin’den sonra “Şia”nın bir kısmı, Ali’nin, diğer oğlu
Muhammed Hanefiyye’yi, bir kısmı da, Hüseyin’in oğlu Ali’yi, imam tanıdığı öne
sürülürken, bundan sonra, imam tanınan zat öldükçe “Şia” arasında ayrılıklar çıktığı ve
bu mezhep, birçok bölüklere ayrıldığı görülmektedir66.
Bu bölükler içinde en meşhuru “İsna-aşeriyye Onikiler” bölüğüdür ve “İmamiye”
denince bu bölük akla gelmektedir. Onikilerce altıncı imam olan Ca’fer-al-Sadık, kendi
60 Öztuna, a.g.e., s.69. 61 Öztuna, a.g.e., s.104-105. 62 Öztuna, a.g.e., s.104-105. 63 Öztuna, a.g.e., s.104-105. 64 Başaran, a.g.t., s.29. 65 Gölpınarlı, a.g.e., s. 45-46. 66 Abdülbaki Gölpınarlı, Alevi Bektaşi Nefesleri, İnkılap Kitapevi, İstanbul, 1992, s. 45-46.
12
hayatında, oğlu İsmail’i imam tayin etmiş, fakat İsmail, babası hayatta ölmüştür. “Şia”nın
bir kısmı, İsmail’den sonra oğlunu imam tanımış ki bunlara “İsmailiyye” denilmiştir. Bu
yüzden Ca’fer’den sonra oğlu Musa’yı tanıyan Onikiler fırkası, Ca’feriyye” diye de
anılmaya başlamıştır67
Düvazdeh imamlar, Anadolu Alevi cemlerinde tekke geleneğinin etkisi ile oluşan
aşık tarzı şiir geleneğinin dini yönünü icra eden aşıkların sözlü aktarım neticesinde vücut
bulan sözlü geleneğe özgü müzikal anlatım biçimleri olarak karşımıza çıkmaktadır68.
Zakirler, düvazdeh imam formların şiirlerini öncelikle müzikal anlatım biçimleri olarak
tanımladığımız Yedi Ulu’dan (Şah Hatayi, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet, Yemini,
Virani, Nesimi, Fuzuli) daha sonra yörelerinin aşıklarından, ustalarından ve nihayetinde
kendi şiirlerinden seçmekte olup, bunun yanı sıra aşıkların repertuarlarındaki nefes,
düvazdeh imam, semah vb. formlar cem ritüelinin içeriğine göre (Dar Kurbanı cemi,
Muharrem Kurbanı cemi, Abdal Musa Görgü cemi, Musahip Kurbanı cemi) paralellik
göstermektedir69.
Şu şekilde örneklendirilmektedir;
Muhammed Ali’yi candan sevenler
Yorulup yollarda kalmaz inşallah
İmam-ı Hasan’ın yüzün görenler
Hüseyin’den mahrum olmaz inşallah
Hatayi70
4.2. Mersiye
Dini duygu ve düşünceleri ifade etmek için dini içerikli metinlerin müzik kuralları
içerisinde icra edilmesine ve dini amaçlı yapılan sözlü ve sözsüz müziklere dini müzik
denilmekte, bir dini musiki formu olan mersiyeler de tasavvuf musikisi formları arasında
yer almaktadır71. Dini ve tarihi olayların, çeşitli sanat eserlerinin meydana getirilmesinde
sanatkarlara hareket noktası veya ilham kaynağı olduğu gibi hem dini, hem de tarihi tarafı
67 Abdülbaki Gölpınarlı, Alevi Bektaşi Nefesleri, İnkılap Kitapevi, İstanbul, 1992, s. 45-46. 68 Başaran, a.g.t., s.29. 69 Başaran, a.g.t., s.29. 70 Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2005, s. 113. 71 Yusuf Macit, “Dini ve Tasavvufi Müzik Türü Olarak Mersiyeler”, İnanç Kültür Mitoloji Araştırmaları
Dergisi, Cilt 8, Sayı 3, Iğdır, 2001, s.207.
13
bulunan Kerbela olayının da mimari, tiyatro, minyatür, müzik ve edebiyata yansıdığı ve
bu alanlarda sanat eserlerinin doğmasına yol açtığı görülmektedir72.
Bir kimsenin ölümü üzerine duyulan üzüntü ve acıyı anlatmak için yazılan şiirlere
mersiye denmekte, Halk edebiyatında “Ağıt” denen mersiye çeşidine ise Alevi-Bektaşi
edebiyatında da rastlanmakta, ancak bu edebiyatta ağıtın bilhassa Hz. Hüseyin için yazıla
geldiği belirtilmektedir.73
Herhangi bir olay için yahut bir adamın ölümü veya başına gelenler üzerine ağıt
yakıldığı söz konusu değildir. Verilen örneklerin ilki, Şah Tahmasb lehine bir isyan
tertipleyerek ayaklanan, fakat mağlup olarak Sivas’ta asılan Pir Sultan için, kızının
ağzından yazılmış çok güzel ve çok içli bir ağıttır74. Son zamanlarda, bir nüshada bu
ağıtın, Pir Sultan’ın oğlu Pir Mehmed’e ait olarak kayıtlı bulunduğunu da görülmüştür75.
Bu nüshada üçüncü dörtlük şu şekildedir:
Pir Sultanoğluydum ben de Banaz’da
diye başlıyor ve son dörtlükte mahlas ise şu şekildedir:
Pir Mehmed’im aydur ey yüce Gani
tarzında geçmektedir. Pir Mehmed’in, birkaç nefesi daha vardır bu bakımdan, bu ağıt,
kızına değil, oğluna ait de olabileceği öne sürülmektedir76.
İkinci ağıt, 1826’da II. Mahmud’un, Yeniçeriliği kaldırdıktan sonra Bektaşi
tekkelerini kapatması ve bu tarikatı, kanun dışı sayması üzerine yazılmıştır. Aslı, pek
uzun olan bu ağıt, ancak tarihi bir bilgi mahiyetindedir77.
Üçüncüsü, İmam Hüseyin’e ve Kerbela savaşına aittir ve bu son kısmın, bu zümre
edebiyatında, heceyle ve aruzla birçok örnekleri olduğu var sayılmaktadır78.
72 Macit, a.g.e., s.207. 73 Bozçalı, a.g.e., s. 90. 74 Gölpınarlı, a.g.e., s. 58-59. 75 Gölpınarlı, a.g.e., s. 58-59. 76 Gölpınarlı, a.g.e., s. 58-59. 77 Gölpınarlı, a.g.e., s. 58-59. 78 Gölpınarlı, a.g.e., s. 60-61.
14
Şu şekilde örneklendirilmektedir;
Dün gece seyrimde coştuydu dağlar
Seyrim ağlar ağlar Pir Sultan deyu
Gündüz hayalimde gece düşümde
Düş de ağlar ağlar Pir Sultan deyu
Uzundu usuldü dedemin boyu
Yıldız’lar yaylası Banaz’dır köyü
Yaz bahar ayında bulanır suyu
Sular ağlar çağlar Pir Sultan deyu
Pir Sultan kızıydım ben de Banaz’da
Kanlı yaş akıttım baharda yazda
Dedemi astılar kanlı Sivas’ta
Darağacı ağlar Pir Sultan deyu
Kemendimi attım dara dolaştı
Kafirlerin eli kana bulaştı
Koyun geldi kuzuları meleşti
Koçlar da ağlaşır Pir Sultan deyu
Pir Sultan Abdal’ım ey yüce Gani
Daim yediğimiz kudretin hanı
Hakk’a teslim ol şirin canı
Dostların ağlaşır Pir Sultan deyu79
4.3. Mani
Alevi-Bektaşi edebiyatında, halk edebiyatının “mani” formuna da rastlandığını,
örneklerde görüldüğü gibi bu manilerde de, halk edebiyatının manilerinde olduğu gibi
cinas olduğunu öne süren Gölpınarlı, Ancak bu zümre edebiyatının manileri, halk
edebiyatında olduğu gibi anonim değildir. Bir de muayyen bir inancı, telakkiyi göstermek
için yazıldığından, bu manilerde sevgi geri plan olduğu öne sürülmektedir80.
79 Gölpınarlı, a.g.e., s. 61-62. 80 Gölpınarlı, a.g.e., s. 265,269.
15
Alevi-Bektaşi edebiyatındaki manilerin hususiyeti de, bu dörtlüklerin birbirini
tamamlaması olup, birinci maniden sonra gelenler, hep aynı anlatılacak şeyi anlatıp ve
birbirine ulanıp gitmektedir81.
Şu şekilde örneklendirilmektedir;
Güruh-ı Naci biziz
Yolda duacı biziz
Ezelden hacı biziz
Didar tavafçısıyız
Ölenin dirisiyüz
Gevherin arusuyuz
Biz dahı birisüyüz
Ol Naci güruhunun
Lala can lalasıdır
Ciğer can dolasıdır
Güzel şah gelesidir
Lala der kabrim üstüne
Tebriz’den eştim Hoy’a
Aşık oldum dal boya
Sevdiğin elden koya
Namerd olsun ol kişi
Bu gözler yahşı gözler
Mey saki yahşı gözler
Hak seni yahşı gözler
Sen Hakk’ı elden salma
Ördeği baz öldürür
Eylemez tez öldürür
Bir kötü söz öldürür
Aşkı ecel öldürmez82
81 Gölpınarlı, a.g.e., s. 265,269. 82 Gölpınarlı, a.g.e., s. 265,269.
16
4.4. Semah
Arapça bir kelime olan semah “çalgı eşliğinde oynanan, tören niteliği taşıyan
oyun” ve “Alevi çevrelerinde halk musikisi eşliğinde oynanan dini menşeli oyun” olarak
tanımlanmaktadır. Alevilikte ibadetin bir bölümü olan semah, bağlama eşliğinde icra
edilmektedir83. Kısaca semah, Alevi-Bektaşi inancında Cem sırasında on iki hizmetten
biri olan, saz ve söz eşliğinde kadın ve erkeklerin birlikte yaptığı gökyüzünde uçmak,
evrenin dönüşü gibi dönmek, turnalar gibi kanat çırpıp uçmak, haktan alıp halka vermek,
paylaşmak gibi farklı anlamlar taşıyan kutsal hareketler bütünü olarak karşımıza
çıkmaktadır84. Farklı Alevi-Bektaşi yörelerinde, 100’e yakın farklı semah tipleri ve
değişik adları bulunduğu görülmüş olup, bu semahlardan en bilinenleri Kırklar Semahı,
Turnalar Semahı, Gönüller Semahı, Kırat Semahı, Hubyar Semahı olarak anılır85. Bazı
semahların Muhammed Ali Semahı, Kırklar Semahı, Abdallar Semahı, Ali Yar Semahı,
Hacı Bektaş Semahı gibi inanç önderlerinin, bazılarının ise, Şiran Semahı, Hubyar
Semahı, Urfa-Kısas gibi yer ve topluluk isimleriyle anıldığı görülmektedir86. Anlamı bir
halk oyununun ötesinde, dinsel bir devinim/hareket olan semahın uygulanması sırasında
seslendirilen bazı eserlere semah denilmişse de, semah sırasında seslendirilen ezgilere
semah deyişi denilmesinin daha doğru olduğunun altı çizilmekte olup, semah deyişleri,
dönülen semahın devinimine bağlı olarak bir bölümlü olabildiği gibi, ağırlama ve
yeldirme olmak üzere iki, ağırlama, karşılama ve yeldirme olmak üzere üç bölümlü de
olabilmektedir87. Üç bölümlülerde, ağırlama ile yeldirme arasındaki karşılama
bölümünün bir geçiş olduğu görülmekte, yörelere göre değişiklikler göstermesine
rağmen, semah deyişlerinde ağır ve yavaş olan bölümlerin ardından daha hızlı bir
bölümün gelmesi, genellikle değişmez bir yapı şeklinde karşımıza çıkmakta, bu bölümler
ardı ardına gelebildiği gibi, bazen ağırlamadan sonra bir duvaz seslendirilerek, diğer
bölümlere geçilebilmektedir88. Zakir, deyişleri semahın bölümlerine uygun tempolarda
seslendirirken semahçılar da aynı tempoya uygun olarak hareket ederken, müziksel
bağlamda incelendiğinde içerisinde burada anılan çeşitli formların bir arada bulunduğu
83 Seyit Yöre, Alevi-Bektaşi Kültürünün Müziksel Kodları, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma
Dergisi, 2011, Sayı: 60, s.233. 84 Seyit Yöre, a.g.m,, s.233. 85 Seyit Yöre, a.g.m,, s.233. 86 Seyit Yöre, a.g.m,, s.233. 87 Seyit Yöre, a.g.m,, s.233. 88 Seyit Yöre, a.g.m., s.233.
17
ve çeşitli hareketleri içeren bir hareketler bütünü olan semahın, kendisi aslında bir
müziksel form olmayıp müzik eşliğinde yapılan dinsel ve tinsel bir devinim olarak ortaya
çıkmaktadır89. Dolayısıyla semah esnasında seslendirilen ve aslında deyiş olan eserler de,
semah türlerinin adı ile ifade edildiği için, semahın kendisi bir müzik formu gibi
anlaşılmaktadır. Yani Kırklar Semahı ile anılan eserler, aslında semah deyişi olduğu öne
sürülmektedir90.
Semahın bir başka tanımı ise şu şekildedir;
Cemlerin ayrılmaz bir parçası semah olup, cemin belli bölümünde bağlama
eşliğinde nefesler söyleyerek kadın ve erkeklerin birlikte yaptıkları “döngüsel dinsel
törenlerin” adı olup, Anadolu’da ve Balkanlar’da yöreden yöreye semağ, samah, zemah,
zamak gibi farklı isimlerle de ifade edilmektedir91. Semahlar kadın-erkek bir arada
dönüldüğü gibi, yalnız kadınlar ve yalnız erkekler tarafından da dönülebilmekte, semah
dönenlerin sayısı en az iki kişi olmak şartıyla yüzlere varacak kadar kalabalık da
olabilmektedir92. Aleviler, semahın kaynağının Hz. Peygamber’in miraç dönüşünde
uğradığı kırklar meclisi olduğuna inanmaktadırlar. Hz. Peygamber zamanında semah
dönüldüğü ve Hz. Peygamber’in de semah döndüğünü iddia etmektedir.
Demir ve Şanlı semahın gerçekleştirilmesi sürecine vurgu yapmaktadır; semah
esnasında, Hz. Peygamberi temsil ettiğine inanılan “Pir”e hiçbir surette sırt dönülmez,
sürekli yüz yüze olmaya özen gösterilmektedir. Semah bir Türk çalgısı olan saz ve
kutsiyetine inanılan nefesler eşliğinde dönülmektedir. Semahlarda saz ve kemanın
kullanılabileceği, hatta bazı yörelerde 12 çalgının kullanıldığı ifade edilmektedir93.
Cemde semah dönülürken mum yakılmaktadır. Bu ışık, bütün alemi hareket
ettiren/yaratan ilahi nur olarak kabul edilmektedir. Semahta kadın ve erkek birlikte
bulunur. Bu birliktelik, eşitliği, yaradılışı simgelemektedir. Semah yalın ayak ve günlük
hayatta kullanılan temiz giysilerle dönülmektedir. Semahta iki ana figür vardır. Bunların
birincisi kuşun uçuşunu andıran, kolların aynı anda kalkıp inmesi, ikincisi ise yürüyüş ve
89 Seyit Yöre, a.g.m,, s.233. 90 Seyit Yöre, a.g.m., s.233. 91 İzzettin Doğan, “Osmanlı’da Alevilik”, röp. Ayhan Aydın, Cem 96 (Aralık 1999): s.25. ‘dan aktaran
Ahmet İshak Demir-Yaşar Şanlı, Alevi Gelenekte İbadetler, Mezhep Araştırmaları Dergisi 11, 2018, Sayı:
1, s.26. 92 a.g.y. 93 Demir-Şanlı, a.g.e., s.27.
18
ayak figürü olup, bunlar arasında da bir uyum bulunmaktadır94. Semahlarda kol ve ayak
figürlerinden başka, vücudun başka bölümlerinin figürleri bulunmamaktadır. Semahta
ana tema, dönme olup, bu dönme kişinin hem kendi ekseni etrafında dönmesi ile hem de
diğer dönenlerle bir yörüngede dönmesi ile gerçekleşmekte, bu yörüngenin simgesel
merkezinde Tanrının var olduğundan bahsedilmektedir95. Semahlar genel olarak sözlü ve
sözsüz semahlar olmak üzere ikiye ayrılmakta, sözlü semahlar sözsüz semahlardan daha
fazla yer tutmakta, semahlarda sözler çoğunlukla Pir Sultan Abdal, Hatayi, Kul Himmet,
Nesimi gibi ozanlara ait olup, işlenen konular ise genellikle tasavvuf ağırlıklı olarak
karşımıza çıkmaktadır96.
Semahlar şu şekilde gruplandırılır:
İl, ilçe, kasaba isimleriyle anılan semahlar; Erzincan semahı, Keskin semahı, Kısas semahı.
Kuş ve hayvan isimleriyle anılan semahlar; Turnalar semahı, Kırat semahı.
Kişi ve Topluluk isimleriyle anılan semahlar; Hızır Paşa semahı, Koyun Baba semahı, Kırklar
semahı, Hubyar semahı.
Oyuncuların sayısı ile ve semah hareketlerinin isimleriyle anılan semahlar; Dörtler semahı, Çapraz
semah, Doğruca semahı97.
Şehirleşme ile birlikte kentlerin çeşitli yerlerinde kurulan kültür dernekleri bir
takım kurslar açarak yeni nesile semahı öğretme çabası içine girmişlerdir ki bunun
sonucunda yeni semah türleri oluşmuş, dernek gecelerinde veya başka törenlerde özel
giysilerle yapılan etkinlikler, semahı amacından uzaklaştırarak folklorik bir öge; bir oyun
haline getirmiştir98. Oysa Alevi geleneğine göre semah ne oyun ne de folklordur.
Alevilerin ileri gelenleri de bu tür programlara pek sıcak bakmamaktadırlar. Demir ve
Şanlı’nın aktardığı üzere, Alevi önderlerinden Muharrem Naci Orhan, semahın ibadet
bilinciyle yapılması gerektiğini ve bu şekilde yapılan semahın helal olan semah olduğunu,
nefsani duygularla yapılan semahın ise gayesinden uzaklaştığı için haram olduğunu
aksine davranış içerisinde bulunanların ise Alevi ibadetini hafife aldıklarını ve Alevi
inancıyla oynadıklarını öne sürmektedir.99
94 Demir-Şanlı, a.g.e., s.27. 95 Demir-Şanlı, a.g.e., s.27. 96 Demir-Şanlı, a.g.e., s.27. 97 Demir-Şanlı, a.g.e., s.28. 98 Demir-Şanlı, a.g.e., s.29. 99 Demir-Şanlı, a.g.e., s.29.
19
4.5. Ayin-i Cem
Alevi-Bektaşi dinsel törenlerinin başlıcası cemlerdir. Cem, Alevi-Bektaşiliğin en
önemli ritüeli olarak, gerek kurumsal açıdan gerekse işlevsel açıdan topluluk kimliğinin
ortaya konulduğu başlıca ibadettir100.
Cem, sözlük anlamıyla toplanmak, bir araya gelmek, muhabbet etmek gibi
anlamlara sahip olsa da dışsal ve içsel yapısıyla sosyal bir eylemdir, yani Alevi-
Bektaşilerin, yüzyıllardır uygulayarak şekillendirmiş oldukları, günlük yaşamlarının,
“talip” denilen canlarla birlikte törensel olarak sergilenmesi olup, Cem’e, ayrıca ayin-i
cem, Ali cemi, görgü cemi, içeri kurbanı da denilmektedir101. Cemde on iki hizmet ve her
hizmet için de görevliler yer almakta, On iki hizmet, günlük yaşamda yapılan sosyal
eylemlerin, yani yaşamla ilgili uygulamaların, ritüel yönü ağır basan, kurumsal olarak da
ortak ibadet olmaktadır. Cemde en başta dede/pir/baba, ikinci sırada ise, zakir yer
almakta, gerek dede, gerekse zakir, Alevi-Bektaşi edebiyatının yaratıcısı olmak yanında,
aktarıcıları olarak da büyük bir işleve sahiptirler102.
Cem, aynı zamanda toplumsal arınma yeri olduğunu ve kişinin buraya gelirken,
özünü, inancını sorgulayarak geldiğini öne süren Turan, Suçu varsa hesap vermek,
şikayetçi ise hesap sormak için orada olan kişinin Pir’in huzurunda ruhen arınacağını,
canlar arasında saygınlığının artacağına işaret eder103. Cana kıymış, eşini haksız yere
boşamış, hırsızlık yapmış bir kişinin Allah-Muhammed-Ali divanı denilen, ele-bele-dile
sahip olma ilkesinin ana kural olduğu yer olan cem evine giremeyeceğini vurgulayan
Turan, bu genel ilkelerin, nefeslerde de dile getirilerek, içselleştirildiğine ve bir dinsel
kural olmak yanında, hayat bilgisinin vazgeçilmez ilkeleri halinde günlük yaşama
taşındığına işaret eder104. Cemlerde on iki hizmet, belli bir sıraya göre yerine getirilir,
göze ve de kulağa çarpan en belirgin özelliklerinin başında nefesler ve semahlar gelir,
Dedenin en büyük yardımcılarından biri olan, zakirler, Alevi-Bektaşi tekke ozanlarından
nefesler okuyarak ceme ayrı bir zenginlik katarlar105. Zakir, cemdeki on iki hizmet
100 Metin Turan, “Alevi ve Bektaşi Kültüründe Aşıklar ve Nefesler”, Alevi Ocakları Dergisi, 2015, Sayı: 5,
s.2-3. 101 Turan, a.g.e., s.2. 102 Turan, a.g.e., s.2. 103 Turan, a.g.e., s.3. 104 Turan, a.g.e., s.3. 105 Turan, a.g.e., s.3.
20
sıralamasında yer alan, deyiş, duvaz-imam, miraçlama söyleme ve saz çalma görevlerini
yerine getiren kişiye denilirken, Cemde yapılan müzik, söylenen deyişler, eğlence içerikli
değil, Alevi-Bektaşi inanç ve kültürünün gelişmesini sağlayacak içerik ve nitelikte eserler
olup, nefesler, söylendikleri yer ve kişilerin düzeyine göre de belli simge ve vurgulardan
oluşmaktadır106. Nefeslerin bu niteliği, özellikle Bektaşilik gibi, alevi kökenli
olmayanların da katılabildikleri tarikat silsilesi içerisinde, taliplerin itikatlarının
derecesini anlamak bakımından da önemli yer tutmaktadır107.
5. ALEVİ-BEKTAŞİ MUSİKİSİNİN BİLEŞENLERİ
5.1. Alevi-Bektaşi Musikisinde Melodik Yapı
Melodi itibariyle gayet basit ve sade bir yapıya sahip olan nefesler genellikle bir
oktavlık ses genişliği içinde seyretmekte olup, zaman zaman ses genişliği ve melodi
zenginliği bakımından bu sadeliğin dışına çıkan nefeslere de rastlanmaktadır108.
Melodik yapı içinde dikkat çeken başka konu da Türk Müziğinde kullanılan
makamların pek çoğun nefeslerde de görülmekte, ancak bir genelleme yapmak gerekirse
daha çok Türk Müziğinde gördüğümüz Hüseyni, Uşşak, Hicaz, Rast ve Muhayyer gibi
makamların, ayrıca Halk Müziğinde sıkça kullanılan Kalenderi, Kerem, Hüseyni gibi
temel ayakların da nefeslerde kullanıldığı görülmektedir109.
Şen’in de belirtmiş olduğu üzere, Alevi-Bektaşi musikisinde üzerinde durulması
gereken hususlardan biri de nadir de olsa bazı nefeslerin çok sesli şekilde icra edilmesi
olup, bu tarzda okunan eserlere “Deste Nefesi” denilmekte, icrası ise şu şekilde
olmaktadır; birinci okuyucular melodiyi normal okurken ikinci okuyucular melodiyi bir
üçlü aşağı olarak yarım ölçü sonrandan başlamak suretiyle (Kanon) şeklinde tekrar ederek
takip ederler ve parçanın nihayetinde kararda birleşirler110. Nefesin icrası müddetince
sağda ve solda bulunan okuyucular “dem tutmak” şeklinde okuyuş yapmakta, muhabbette
106 Turan, a.g.e., s.3. 107 Turan, a.g.e., s.3. 108 Şen, a.g.e., s.217. 109 Şen, a.g.e., s.217. 110 Şen, a.g.e., s.217.
21
bulunan diğer kişiler ise, adap ve erkan üzere muhtelif olan ton ve seslerle “ya şah, ya
şah” diyerek usul ve erkanına göre dönmektedir111.
Bu müzik türünde görülen özelliklerden biri de müzikal ton değişikliğidir. İcra
sırasında karar sesinden bir perde kaldırılarak başka bir melodik ton ile esere devam edilir
veya başka bir esere bağlantı yapılarak icra ayrı bir hava içinde devam edilmektedir112.
Dizi yapısı ve ezgi dokusu ile Türk Musikisinde de önemli bir yere sahiptir.
Nefeslerin beste biçimi incelendiğinde diğer tarikatlara ait ilahiler arasında üslup
itibariyle büyük bir fark olduğu görülürken, ilahiler ne kadar mutasavvıfane nağmelere
sahip ise nefesler de güfteleri itibariyle rindane bir üslup ile bestelenmiş eserlerdir113.
Nefesler, ilahilerden daha çok şarkılara ve halk türkülerine benzemektedir. Makam
kelimesi, kelime anlamı itibariyle “ayakta dikilmek, bulunulan yer, durulan nokta” gibi
anlamlara gelebilen müziksel anlamda, kaynakların birçoğunda belirli bir durak perdesi,
güçlü perdesi ve dizinin bir araya gelmesi ile tanımlanmaktadır114. Dizide seslerin durakla
ve güçlü ile münasebetlerinden doğan hususiyete “makam” denildiğini ve makamın bir
durakla bir güçlünün etrafında bunlara bağlı olarak toplanmış seslerin umumi durumu
olduğunu ve dizinin makamın çatısını gösterdiğini belirten Oransay; makam kelimesinin
başlangıçta ezginin üzerinde durduğu perde anlamında kullanıldığına işaret eder115.
Şen’e göre, nefeslerin Müzik (Usul-Ezgi) Yapısına Göre Tasnifi şu şekildedir:
Rast, Uşşak, Hüseyni, Hicaz gibi çok kullanılan makamların yanı sıra Beyati Araban,
Eviç-huzi, Acem, Acem-kürdi, Pençgah gibi daha nadir makamlarda bestelenmiş birçok
nefesten oluşmaktadır. İstanbul Konservatuvarı Tasnif Heyeti tarafından derlenen 87
Bektaşi nefesinde 27 değişik makamın nasıl işlendiği, makamlardaki seyir özelliklerinin
klasik üslupla tamamen örtüşen yapıda olduğu sonucuna vardığı öne sürülmektedir116.
111 Şen, a.g.e., s.217. 112 Şen, a.g.e., s.217. 113 Şen, a.g.e., s.217. 114 Şen, a.g.e., s.217. 115 Oransay, Gültekin (1990). “Makam Kelimesinin Sekiz Küğsel Anlamı”. Haz. Yavuz
Daloğlu-Serhat Durmaz. İzmir: Belleten Türk Küğ Araştırmaları’ndan aktaran, Şen, a.g.e., s.217. 116 Şen, a.g.e., s.218.
22
“Usuller açısından da 2 zamanlıdan 15 zamanlıya kadar Klasik Türk müziği usullerinin
kullanıldığı görülmektedir. Usullerin vuruluş şekilleri de Klasik Türk müziğindekilerle aynı olduğu
görülmektedir. Klasik Türk müziği eserlerinde sık kullanılan usullere ek olarak 13 ve 15 zamanlı Bektaşi
Devr-i Revanı ve Bektaşi Raksanı usulleri kullanılmaktadır. Yaltırık, çalışmasında nefesleri usullerine göre
şöyle sınıflandırmaktadır; Uzun Hava Tipi (Usulsüz) Nefesler: Uzun hava tabiri, usulsüz fakat belli ezgi
kalıplarıyla icra edilen sözlü eserlerin genel adı olarak karşımıza çıkmaktadır. Uzun hava tipi nefesleri
genelde, gazeller, koşma gazeller, ağlaş ve yas nefesleri ile destanlar oluşturulmaktadır. Kırık Hava Tipi
(Usullü – Tartımlı) Nefesler: Semah Nefesleri, Bektaşi muhabbetlerinin (Ayin-i Cem) vazgeçilmez
uygulamalarından biri olup matem, Yas muhabbeti, lokma erkanı ve sene-i devriye muhabbeti gibi bazı
erkanlar hariç hemen hemen bütün cemlerde uygulanmaktadır. Kainatın, evrenlerin, gezegenlerin dönüş
hareketlerinin taklidi olarak yere yansıması biçiminde algılanan semahlar yaşatıldıkları, uygulandıkları
zümreleri müzik ve şiir ile birlikte sunan bir kültür hazinesi olarak görülmektedir. Kırık Hava tabiri, Uzun
Hava’nın karşıtı olarak kullanılmaktadır. Bunlar iki kısımda incelenmektedir; Oturak nefesleri ve Semah
nefesleridir. Oturak nefesleri, Semah edilmeyen, birlikte veya ferdi olarak oturulan yerde söylenen nefesleri
ifade etmektedir. Ağır nefeslere oturak denilmektedir. Bu nefesler ağır usulde olur ve otururken
okunmaktadır. Karma Hava Tipi nefesler: Karma Hava şeklinde tabir edilen hem uzun hava hem de kırık
hava özelliğini birlikte bulunduran eserler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu tür nefeslerin sayıca çok az
olduğu öne sürülmektedir”117.
Bu geleneğin en önemli enstrümanı olarak bağlamayı işaret eden Ateş ise, Türk
musikisinin temelinde kopuz ve bağlama yer aldığını, Türklerin Orta Asya’dan
başlattıkları göçle birlikte musiki anlayışlarının da kopuzla birlikte Anadolu’ya
taşındığını, daha sonra bu kültüre kopuzdan pek de farklı olmayan bağlamanın
yerleştiğini vurgular118. Yine Ateş’e göre bağlama ve kopuzun perde taksimatının
birbirinden pek de farklı olmayıp, bağlama ve kopuzdaki perdeler, Türk Musikisi
makamlarında en çok kullanılan perdelerdir119.
Ateş, Alevi-Bektaşi nefeslerinin icrasında bağlama ile birlikte insan sesi ön planda
tutulmasını, öncelikle bir ibadet biçimi olan ayin-i cemlerdeki amacın müzik yapmak
veya çalıp eğlenmek değil, kolektif bir disiplin ve erkan üzerine ibadet ve zikirdir
olmasına bağlar120.
5.2 Alevi-Bektaşi Nefeslerinde Ritim
Nefesler, melodik yapı sadeliği, icra kolaylığı ve kolektif olarak
okunabilmesinden dolayı nefesler küçük usul kalıplarıyla bestelendiği
düşünülmektedir121. Ayrıca sema’nın da en önemli unsurlarından birinin ritim unsuru
olduğunu vurgulayan Ateş, nefeslerde büyük usul kalıplarına rastlanmadığını, çoğunlukla
117 Şen, a.g.e., s.218. 118 Ateş, a.g.e., s.3. 119 Ateş, a.g.e., s.3. 120 Ateş, a.g.e., s.3. 121 Ateş, a.g.e., s.1-5.
23
düyek, sofyan, devrihindi, curcuna, aksak, Bektaşi raksı, yürük semai gibi usullerin
kullanıldığını belirtmektedir122.
Semahlarda kullanılan ritimler Türk Halk Müziği türleri içinde en zengin bölümü
temsil ederken, bu türde görülen 8 zamanlı ve 10 zamanlı karma usullerin kullanılması
sadece doğu ve İç Anadolu’da görülmekte, dinleyicinin kulağında ayrı bir duygu
yaratmasından dolayı bu bölgelerde “Senkop” olayının da çok kullanıldığı
belirtilmektedir.123
6. ALEVİ-BEKTAŞİ ŞAİRLERİ
Nefes, düvazdeh imam, mersiye, mani ve semah gibi türlerde yazılan eserlerin
birçoğunun şairleri şunlardır; Abdal Musa, Ali Dede, Aşık İbrahim, Behzad, Cemal
Efendi, Cemali Baba, Dertli Baba, Derviş Münir, Derviş Şevket, Edhem, Fahri, Feyzi,
Fuzuli, Gaybi, Genç Abdal, Hakkı, Hasan Dede, Hasreti, Hatayi, Hilmi Dede Baba,
Hüseyin, Hüsniye Bacı, İbrahim Edhem, İsmail, Kaygusuz Abdal, Kazım Baba, Kemteri,
Koçu Mehmed, Kul Himmet, Kul Veli, Mir’ati, Muhammed, Muhyiddin Abdal, Necmi,
Nedimi, Nesimi, Nihai, Niyazi-i Mısri, Perişan, Pir Sultan, Pir Sultan (kızı), Ruhi Bey
Baba, Sadık Ağa, Samih Rifat Horozcu, Sefil Dedem, Seyfullah, Seyrani, Seyyid Nesimi,
Seyyid Nizamoğlu, Süleyman, Şem’i, Şemsi Baba, Teslim Abdal, Tevfik Bey Baba,
Türabi, Veli Dede, Virani, Yunus.124
Alevi geleneğinde bugüne kadar yaşamış aşıkların yedi tanesinin çok usta ve
kutsal sayıldığını öne süren Özcan, bu aşıklara “Yedi Kutuplar (Ulular)” adının
verildiğini ve bu aşıkların Pir Sultan Abdal, Kul Himmet, Hatayi, Yemini, Virani, Teslim
Abdal ve Nesimi olduğunu belirtmektedir.125
122 Ateş, a.g.e., s.1-5. 123 Ateş, a.g.e., s.1-5. 124 Yusuf Ziya Yörükan, Alevi-Bektaşi ve Tahtacı Nefesleri, Nefes, Deyiş, Nutuk, Düvazdeh İmam, Destan
ve Yakmalar, Ötüken Yayınları, 2006, Ankara, s.9. 125 Selay Özcan, Alevi-Bektaşi Aşık Edebiyatı Geleneği İle Bu Gelenek İçinde Az Bilinen Şair Kul
Himmet’in Hayatı ve Şiirleri Üzerine Bir Çalışma, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 11,
2013, Manisa, Sayı:1, s.2.
24
6.1. Abdal Musa
Bektaşilerin rivayetine göre, Hacı Bektaş’ın amcası Haydar Ata’nın oğlu Hasan
Gazi’nin oğlu olup, Abdal Musa’nın, Bursa fethine katıldığını, hatta bir savaşta, külahı
düşen bir askere, başındaki sivri külahı giydirdiğini ve bu yüzden yeniçerilerin, Hacı
Bektaş’a nispet iddia ettiklerini ifade edilmektedir126. Abdal Musa’nın, Bursa’da bir
mezarı bulunmakta, bu zata ait bir mezar ve tekke de Elmalı’ya yakın Tekke köyünde yer
almakta, bütün Alevi ve Bektaşiler, Abdal Musa’nın, bu köyde yattığını kabul
etmektedirler127. Gölpınarlı’nın da vurguladığı üzere, Bektaşiliğin ve Bektaşi
edebiyatının kurucularından biri ve en önemlisi olan Kaygusuz Abdal’ın, şiirlerinde,
Abdal Musa’nın dervişi olduğunu belirtmesi onun, Elmalı havalisinde yaşadığını gösterir
niteliktedir128.
Abdal Musa’nın, Hacı Bektaş’la soy bakımından yakınlığı olup olmadığı şüpheliyse de,
adından da anlaşıldığı gibi bu azizin, Horasan erlerinden, yani Melametilerden ve
Babalılardan olduğu, Gazi Erenlerle, mesela Geyikli Baba’yla münasebeti bulunduğu, bir
şiirinde de, kendisini Horasanlılardan olarak tanıttığı, doğum yerinin, İran
Azerbaycan’ındaki Hoy Kasabası olduğu, Hacı Bektaş halifesi Hacım Sultan’a mensup
bulunduğuna işaret eden Gölpınarlı, Aşık Paşa-zade’den, onun, bir müddet Hacı Bektaş
Tekkesi’nde oturduğunu belirtmektedir129. Abdal Musa’ya ait olduğu kabul edilen şiir
örneği şu şekildedir;
Kim ne bilür bizi nice soydanuz
Ne zerrece oddan ne hod sudanuz
Bizim meftunumuz ma’rifet söyler
Biz Horasan mülkündeki boydanuz
Yedi deniz bizim keçkülümüzde
Hacım Umman ise biz de güldenüz
Hızr ü İlyas bizim yoldaşımızdur
Ne zerrece günden ne hod aydanuz
126 Gölpınarlı, a.g.e., s. 116. 127 Gölpınarlı, a.g.e., s. 116. 128 Gölpınarlı, a.g.e., s. 116. 129 Gölpınarlı, a.g.e., s. 116.
25
Yedi tamu bize Nevbahar oldu
Sekiz uçmak içindeki köydenüz
Bizim zahmımıza merhem bulunmaz
Biz kader okunda gizli yaydanuz
Tur’da Musa durup münacat eyler
Neslimizi sorar isen Hoy’danuz
Abdal Musa oldum geldim cihana
Arif anlar bizi nice soydanuz130
6.2. Balı Sultan
Hacı Bektaş Tekkesi’nde, ayrı bir türbede yatan bu kişinin, türbe kapısının üstündeki
kitabe, Hacı Bektaş oğlu Rasul Balı’nın oğlu Hızır Balı olduğunu göstermektedir131.
İcazetnamelerde ise Mürsel Baba’nın oğlu şeklinde ifade edilmekte olup, Mürsel Baba,
Yusuf Balı’nın Yusuf Balı, Rasul Balı’nın Rasul Balı, Hızır Lala’nın, o da Hacı Bektaş’ın
kız edindiği Kadıncık Ana’nın ve zevci, İdris Hoca’nın oğludur132. Hacı Bektaş’ın
Mevlana ile çağdaş olduğu ve 13. Yüzyılda yaşadığı düşünülecek olursa, türbe kitabesinin
yanlış olduğu meydana çıkmakta olup, Bektaşiler tarafından ikinci pir sayılan, 1516’da
ölen ve Balım Sultan diye de anılan bu zat, rivayete göre mücerredliği yani evlenmemeyi
erkan olarak kurduğu görülmektedir133. Bir örneği ise şu şekildedir;
Biz Urum Abdallarıyız
Maksudumuz yardır bizim
Geçtik ziynet kabasından
Gencinemiz erdir bizim
Daim kılarız biz zarı
Harceyleriz elden varı
Dost yoluna verdik seri
Münkirimiz hardır bizim
130 Gölpınarlı, a.g.e., s. 116. 131 Gölpınarlı, a.g.e., s. 117. 132 Gölpınarlı, a.g.e., s. 117. 133 Gölpınarlı, a.g.e., s. 117.
26
Aşk bülbülüyüz öteriz
Rah-ı Hakka yüz tutarız
Mana gevherin satarız
Mürşidimiz vardır bizim
İstivayı gözler gözüm
Seb’almesanidir yüzüm
Enel-Hakkı söyler sözüm
Mi’racımız dardır bizim
Haber aldık muhkemattan
Geçmeyiz zattan sıfattan
Balım nihan söyler Haktan
İrşadımız sırdır bizim134
6.3. Hatayi
Gölpınarlı, Hatayi’nin hayatı ile ilgili çok yönlü bilgiler vermektedir; 1487 yılında
Erdebil’de doğmuştur. Asıl adı İsmail olan Hatayi mahlaslı Şah İsmail, 13-14.
Yüzyıllarda yaşayan ve Halvetiklikle Kalenderliği birleştirerek Safaviyye-Erdebiliyye
denen bir tarikat kurduğu bilinmektedir. Şeyh İshak Safiyeddin’in soyundandır. Genç
yaşında, Azerbaycan’daki Şii aşiretleri, etrafında toplayıp Şirvan, Azerbaycan ve Irak
ülkelerini zaptetmiş, Özbek Hanını mağlup etmiş ve öldürtmüştür. Anadolu’ya
gönderdiği halifelerle Alevileri elde etmeye muvaffak olmuş, 2. Bayezid’in zaafından
faydalanıp doğu illerine akınlar yapmış, nihayet 1510’da Yavuz Selimle Çaldıran’da
çarpışıp bozguna uğramıştır135. Şah İsmail, bundan sonra Avrupa hükümdarlarıyla
uyuşmaya çalışmış, 1517’de Papa X. Neon ve Kayser Maksimilyan’la birleşmek
istemiştir. Sonradan V. Karl, kendisi ile ittifak teklifinde bulunmuş, fakat bu birlik, bir
tasavvur halinde kalmıştır. 1524’te Erdebil’de ölen Şah İsmail “Hatayi” mahlasıyla ve
aruz ve heceyle yazdığı Türkçe şiirlerde, mezhebinin propagandasını, başarıyla yapmıştır.
Hatayi, gerçekten de büyük ve içli bir şairdir ve Alevi-Bektaşi edebiyatında eşsiz bir yeri
olduğu belirtilmektedir136. Şiirlerinden bir örnek ise şu şekildedir;
Muhammed Ali’nin aldım destini
Hak deyip tuttuğum elden ayrılmam
On iki İmam’ın tuttum yolunu
Hak deyip tuttuğum yoldan ayrılmam
134 Gölpınarlı, a.g.e., s. 117. 135 Gölpınarlı, a.g.e., s. 118. 136 Gölpınarlı, a.g.e., s. 118.
27
Mürşidin nefesi Hak nefesidir
Sözünü tutmayan Hakk’ın nesidir
Mürşidin rızası Hak rızasıdır
Hak deyip tuttuğum elden ayrılmam
Mürşidin gittiği yol da yolumdur
Gitme dediğine giden zalimdir
Zahir de batında Huda alimdir
Hak deyip tuttuğum elden ayrılmam
Hep erenler bir araya derilse
Cümle aşıklara kısmet verilse
Aşikare Hak göz ile görülse
Hak deyip tuttuğum elden ayrılmam
Şah Hatayi’m Hak bil tuttuğun eli
Zahirde batında Hak göre kulu
Gerçek erenlerden aldım haberi
Hak deyip tuttuğum elden ayrılmam137
6.4. Pir Sultan Abdal
İran Şahı Şah Tahmasb devrinde, Osmanlı Sultanı Kanuni Sultan Süleyman
dönemi içinde, Anadolu’da bir isyan hareketinin başına geçen ve Sivas’ta asılan Pir
Sultan Abdal, Bektaşi edebiyatının en lirik ve orijinal şairi olarak bilinirken.
buluşlarındaki kudret, ifadesindeki içlilik, mevzularındaki hayatiyet bakımından da
zümre edebiyatında önemli bir yer tutmaktadır138. Şu şekilde bir örnek verilebilmektedir;
Hak bizi yoktan var etti
Şükür yoktan vara geldim
Yedi kat Arşta asılı
Kandildeki nura geldim
Eyyub ile ten erittim
Lal’ü mercan gevher tuttum
Vuslat ile taş arıttım
Ben bu yolu süregeldim
137 Gölpınarlı, a.g.e., s. 124. 138 Gölpınarlı, a.g.e., s. 124.
28
Yunus’la ummana daldım
Kırk gün balık ile kaldım
Davud’la demirci oldum
Örse çekiç çalageldim
Sahabelere uğradım
Kudret lokmasını yedim
Er bir dedim Hak bir dedim
Bini sıdım bire geldim
Ganimet ilen çakıldım
Ana rahmine yitildim
İbrahim’le oda atıldım
Gülistanda nara geldim
Bir muazzam büyük şarda
N’istersen bulunur varda
Kapusu on iki yerde
İstediğim şara geldim
Dışı altın içi gümüş
Suyu baldır şeker yemiş
Yer yer bedestan derilmiş
Dilediğim yere geldim
Deniz böldüm asa ile
Göle uçtum İsa ile
Tur dağında Musa ile
Münacatta durageldim
Pir Sultan Abdal coşkuna
Gel otur gönül köşküne
On iki imamın aşkına
Ben bu seri veregeldim139
6.5. Seyrani
Gölpınarlı, Seyrani’nin hayatı ve şairliği ile ilgili bilgiler vermektedir; 1807’de
Kayseri Everek’te doğmuştur. Babası, bir mahalle mescidinin imamıdır. Seyrani, medrese
tahsili görmüş, Sultan Abdülmecit zamanında İstanbul’a gelmiş, söylemleri yüzünden
takibe uğramış, memleketine kaçmıştır. Son demleri, cezbe aleminde geçen ve 1866’da
ölmüştür. Seyrani’nin çok güzel bir dili bütün insanları kavrayan beşeri bir dünya görüşü,
139 Gölpınarlı, a.g.e., s. 125.
29
sosyal olayları inceleyen keskin bir zekası vardır. Son devirlerin en kudretli halk şairi
olarak görülmektedir.140 Seyrani’ye ait bir şiir ise şu şekildedir;
Hak yoluna gidenlerin
Asa olsam ellerine
Er pir vasfın edenlerin
Kurban olsam dillerine
Torunuyuz bir dedenin
Tohumuyuz bir bedenin
Münkir ile ceng edenin
Silah olsam bellerine
Bir üstada olsam çırak
Bir olurdu yakın ırak
Kemiğimi yapsa tarak
Yar zülfünün tellerine
Vücudumu kavursalar
Yönüm yara çevirseler
Harman gibi savursalar
Muhabbetin yellerine
Vakti kalmadı durmağın
Kaldır Seyrani parmağın
Deryaya akan ırmağın
Katre olsam sellerine141
140 Gölpınarlı, a.g.e, s. 156. 141 Gölpınarlı, a.g.e, s. 156.
30
İKİNCİ BÖLÜM
ISPARTA İLİNDE ALEVİ-BEKTAŞİ NEFESLERİ KAPSAMINDA
YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMALAR
1. GÖNEN’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA
Gönen’de yapılan çalışmalar neticesinde ilçe merkezinde cem törenlerinde icra
edilen Alevi-Bektaşi nefeslerinden 4 tane eser tespit edilmiştir.
Aşağıda verilmiş olan eserler Mustafa Özgün ve Emre İçöz ile yapılmış
görüşmeler neticesinde elde edilmiş, derlenmiş ve notaya alınmıştır.
Şekil 2.1. Bu Alemin Sırrı Nihandan Geçtim Adlı Eserin Notası
Şekil 2.2. Fotoğraf: Mustafa Özgün
31
“Bu Alemin Sırrı Nihandan Geçtim” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Bu Alemin Sırrı Nihandan Geçtim
Hikmeti Hüdaya uğradım geçtim
Haktan hidayetir gözlerim açıp
Tevhidi Hüdaya uğradım geçtim
Tevhidi Hüdaya uğradım geçtim
Budur erenlerinde Kavli murtebe
Erenlerden olup bize hoş nazar
Dediler ondadır sakiil kevser
Ali Murtazaya uğradım geçtim
Ali Murtazaya uğradım geçtim
Şah Hasan Hüseyin şahların şahı
İmam Zeynel Bakır sırrı ilahı
Caferiden bulduk cemiyet zahı
Bir deryaya vardım uğradım geçtim
Bir deryaya vardım uğradım geçtim
Musa Kazım Rızada Taki şah naki
Onlardır Hüdanın sırrı mutlaki
Hasan ül Askeri ilmi hakiki
Okudum manayı uğradım geçtim
Genç Abdal’ım nedem açtım gözümü
On iki imamlara sürdüm yüzümü
Muhammed Mehdiye verdim özümü
Kah Naki payına uğradım geçtim
Muhammed Mehdiye verdim özümü
Kah Naki payına uğradım geçtim
32
Şekil 2.3. Geldi Vedalaştı Bir Zülfü Siyah Adlı Eserin Notası
Şekil 2.4. Fotoğraf: Mustafa Özgün (Solda)
33
“Geldi Vedalaştı Bir Zülfi Siyah” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Geldi vedalaştı bir zülfi siyah
Sineme yâreler açtı gidiyor
Bu hicran oduna yanarsa Mevla
Başıma ataşlar saçtı gidiyor
Uyan ey sevdiğim güneş yücoldu
Bülbülün feryadı bağrımı deldi
Ruhu gabzetmeye üç melek geldi
Aldı emanetin geçti gidiyor
35
“Geyik” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
İçmişem bir dolu olmuşum ayık
Düşmüşüm dağlara olmuşum geyik
Sana derim sana sürmeli geyik
Kaçma benden kaçma avcı değilim.
Avcı değilim ki düşem izine
Kaça kaça kanlar indi dizine
Sürmeler mi çektin kömür gözüne
Kaçma benden kaçma avcı değilim.
Sana derim sana geyik erenler
Bize sevda sana dalga verenler
Dilerim Mevla'dan onmaz vuranlar
Kaçma benden kaçma avcı değilim.
Eyder Şah Hatayi'm uçan kaçandan
Zerrece korkmazız bu tatlı candan
Gidip da'vac' olma atana benden
Kaçma benden kaçma avcı değilim.
37
“Ne Güzel De Yerdir Meskenin” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Ne güzel de yerdir meskenin
Yürü hey de Mürteza Ali
Kudretten gelir huri
Yürü hey de Mürteza Ali
Ali mürvet mürvet mürvet
Şahı mürvet mürvet mürvet
Mürvet hey de Ali oğluna mürvet
Kaleden de toplar atıldı
Yezidin de dili tutuldu
Canım aşkına yakıldı
Yürü hey de Mürteza Ali
Ali mürvet mürvet mürvet
Şahı mürvet mürvet mürvet
Mürvet hey de Ali oğluna mürvet
38
2. ÇÜNÜR’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA
Çünür ile ilgili yapılan çalışmalar neticesinde cem törenlerinde icra edilen Alevi-
Bektaşi nefeslerinden 4 tane eser tespit edilmiştir.
Aşağıda verilmiş olan eserler Uğur Aşık ile yapılmış görüşmeler neticesinde
elde edilmiş, derlenmiş ve notaya alınmıştır.
Şekil 2.9. Güzel De Şahtan Bize Bir Dolu Geldi Adlı Eserin Notası
Şekil 2.10. Fotoğraf: Uğur Aşık
39
“Güzel De Şahtan Bize Bir Dolu Geldi” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Güzel Şahtan bize bir dolu geldi
Bir sen iç sevdiğim bir de bana ver
Hünkar Hacı Bektaş Veli’den geldi
Bir sen iç sevdiğim bir de bana ver
Herkes sevdiğini tanır sesinden
Senin muhabbetin beni has eden
Selman’ım keşkülün doldur bu sudan
Bir sen iç sevdiğim bir de bana ver
Payım gelir erenlerin payından
Muhammet neslinden Ali soyundan
Kırkların içtiği Engür suyundan
Bir sen iç sevdiğim bir de bana ver
Beline bağlamış Nurdan bir kemer
İçmişem doluyu yüreğim yanar
Herkes sevdiğinden bir dolu umar
Bir sen iç sevdiğim bir de bana ver
Senin aşıkların kaynadı coştu
Cananı uğruna canından geçti
Sefil Hüseyin’im bir dolu içti
Bir sen iç sevdiğim bir de bana ver
41
“Kerbela” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Dilim damağım kurudu
Yandım nolur bir yudum su
Bedenim tenim çürüdü
Yandım nolur bir yudum su
Kerbela’da Şah Hüseyin
Ali Ekber’in Sakine’nin
Mürteza’nın Fatmananın
Aşkına ver bir yudum su
Yezit Kasteyledi Bize
Ehlibeyt neslimize
Dağlar taşlar indi düze
İniliyor bir yudum su
Kestiler Fırat suyunu
Muaviye’nin bir oyunu
Harmeli’nin avu oku
Değmeden ver bir yudum su
On iki imamın demine
Kırkların güzel cemine
Yetmişler’in meclisine
Gireceğim bir yudum su
Küfe’yi sardı uğultu
Bu figanı cihan duydu
Metini narına yandı
Öldüm nolur bir yudum su
43
“Medet Ey Allah’ım Medet” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Medet ey Allah’ım medet
Gel derdime derman eyle
Yetiş hey al-i Muhammet
Gel derdime derman eyle.
Sensin benim gonca gülüm
Kesmem eteğinden elim
Benim halim sana malum
Gel derdime derman eyle.
Hasan Hüseyn’in aşkına
Gel yardım eyle düşküne
Zeynelabidin aşkına
Gel derdime derman eyle.
İmam Bakır'ın katına
Cafer'in ilmi zatına
Musa Rıza hörmetine
Gel derdime derman eyle.
Şah Taki’nin ya Naki’nin
Kemteriyim Askeri’nin
Yarlıgamak senin şanın
Gel derdime derman eyle.
Var dileğin Hak’tan dile
Ol sahip zamanım gele
Dedemoğlu secde kıla
Gel derdime derman eyle.
45
“Nevruz” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Sultan Nevruz günü cemdir erenler,
Gönüller şad oldu ehli imanın.
Cemal yari görüp doğru bilenler,
Himmeti erince Nevruz Sultan’ın.
Cümle eşya bugün destur aldılar,
Aşk ile didara karşı yandılar,
Erenler ceminde bade sundular,
Himmeti erince Nevruz Sultan’ın.
Erenler dergâhı ruşen bu günde,
Doldurmuş badeyi sunar elinde,
Susuz olan kanar kendi gönlünde,
Himmeti erince Nevruz Sultan’ın.
Sultan Nevruz günü canlar uyanır,
Hal ehli olanlar nura boyanır.
Muhip olan bugün ceme dolanır,
Himmeti erince Nevruz Sultan’ın.
Pir himmet eyledi bugün kuluna,
Cümle muhip bugün cemde buluna.
Cümle eşya konar kudret balına,
Himmeti erince Nevruz Sultan’ın.
Aşık olan canlar bugün gelirler,
Sultan Nevruz günü birlik olurlar.
Hallak-ı cihandan ziya alırlar,
Himmeti erince Nevruz Sultan’ın.
Pir Sultan’ın eydür: Erenler cemde,
Akar çeşnim yaşı her dem bu demde.
Muhabbet ateşi yanar sinemde,
Himmeti erince Nevruz Sultan’ın.
46
3. TURAN MAHALLESİ’NDE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA
Turan Mahallesi’nde yapılan çalışmalar neticesinde Alevi-Bektaşi nefeslerinden
2 tane eser tespit edilmiştir.
Aşağıda verilmiş olan eserler İsmail Aşık ile yapılmış görüşmeler neticesinde
elde edilmiş, derlenmiş ve notaya alınmıştır.
Şekil 2.17. Allah’ım Allah’ım Kadir Allah’ım Adlı Eserin Notası
47
Şekil 2.18. Allah’ım Allah’ım Kadir Allah’ım Adlı Eserin Notası (devamı)
Şekil 2.19. Fotoğraf: İsmail Aşık
48
“Allah’ım Allah’ım Kadir Allah’ım” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Allah’ım Allah’ım yar yar kadir Allah’ım
Ver Allah bir güzel yar yar gönül eyleyim
Hünkar Hüseyin’im de tozlu yol gibi
Çok beklettin beni de karakol gibi
Öpsem yanağından şeker bal gibi
Acap dosta gidem de yollar bağlar
Semah dönenler de salına cananım
Yeterin erenler de meydana gelenler
Meydan erenlerin semah dönenlerin
50
Şekil 2.21. Dönmem Sana Felek Canımı Alsa Adlı Eserin Notası (devamı)
Şekil 2.22. Fotoğraf: İsmail Aşık
51
“Dönmem Sana Felek Canımı Alsa” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Viraneler gibi de çökerttin beni
Dönmem sana felek canımı alsa
Perişan olsa da mezarda daşım
Dua etmeye de gelme istemem
Benim gamlı gönlüm ayrıldı senden
Şefaat bekleme de isteme benden
Vur sineme öldür beni erkenden
Salımın ucundan dutma istemem
Ben gamlıyım yine yastadır başım
Zehir zıkkım oldu bir lokma aşım
Perişan olsa da mezarda daşım
Dua etmeye de gelme istemem
Ah yar dost medet dost Alim
52
4. ALİKÖY’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA
Aliköy’de yapılan çalışmalar neticesinde köyde yapılan cem törenlerinde icra
edilen Alevi-Bektaşi nefeslerinden 5 tane eser tespit edilmiştir.
Aşağıda verilmiş olan eserler Ahmet Demirtaş, Mustafa Sevim, Zeliha Sevim ve
Gülsüm Uslu ile yapılmış görüşmeler neticesinde elde edilmiş, derlenmiş ve notaya
alınmıştır.
Şekil 2.23. Ala Gözlü Şah Hüseynim Adlı Eserin Notası
Şekil 2.24. Fotoğraf: Mustafa Sevim
53
“Ala Gözlü Şah Hüseynim” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Ebu Talip nasip etti ya hüda, zürüben günü ya Muhammet Mustafa
Dedem sağkan ya Ali, ya Ali canı baştan geçmişiz biz rumerenler aşkına,
Demide hakıcan gözüyle görenler aşkına, hafar isterdin de susuz kalanlar aşkına
Gözüm yaşın sel eyledin ya imam Hüseyin on iki imamlar aşkına,
Ya Ali bugün muharremdir gam üstüne gamdır yine ah çekerim dizarına
Lanet yezidin soyuna, ah Hasan’ım vah Hüseynim ala gözlü Şah Hüseynim
İmam Hasan ahu yuttu sahura sana gitti atasının emrini tuttu o da yezide lanet okudu
Ah Hasan’ım vah Hüseynim ala gözlü Şah Hüseynim
İmam Hüseyin’in canı turab ettiler ciğer onu şehit ettiler onu dedem sağkan ya Ali
Ah Hasan’ım vah Hüseynim ala gözlü Şah Hüseynim
Zeynel dizinde oturan utcemali nura batıran nebi müslime hasret getiren
Ah Hasan’ım vah Hüseynim ala gözlü Şah Hüseynim
Muhammet’tir imam Bakır ustadımdan aldım bakır budur evvel budur ahım
O da yezide lanet okudu Ah Hasan’ım vah Hüseynim ala gözlü Şah Hüseynim
İmam Cafer hasların hası alemin güneşi hem de mahı kalmaz imamların ahı
Ah Hasan’ım vah Hüseynim ala gözlü Şah Hüseynim
Asker kılıcını bilen atasından himmet bilen bir gün olur o da biter
Onlar da yezide lanet okudu Ah Hasan’ım vah Hüseynim ala gözlü Şah Hüseynim
55
“Allah Bir Muhammed Ali Aşkına” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Mümin isen bana etme cefayı
Allah bir Muhammed Ali aşkına
İyilikte ol daim eyle vefayı
Allah bir Muhammed Ali aşkına
Saki doldur bize dolu içelim
Okuyalım aşk kitabın seçelim
Olur olmaz davalardan geçelim
Allah bir Muhammed Ali aşkına
Pirler nasihatin güzelce dinle
Bozma erkanını tatlı dil söyle
Kemlik edenlere sen iyilik eyle
Allah bir Muhammed Ali aşkına
Kimsenin ayıbını gözetme sakın
Olayım der isen ger Hakk'a yakın
Erenler huyundan bir meşrep takın
Allah bir Muhammed Ali aşkına
Genç Abdal'ım Hakk'ı seversen candan
Hak seni ayırmaz yoldan erkandan
Yalan söz söyleme çıkma imandan
Allah bir Muhammed Ali aşkına
57
“Bir Zalım Taşladı Beni” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Bir zalim taşladı beni
Şu zalimin taşına bak
Gittiğin yol yanlış dedi
Şu Yezidin sözüne bak
Asıllardan asıl gelir
Dedelerden nesil gelir
Hocalardan tasıl gelir
Hacı Bektaş Veli’ye bak
Sor mürşidin aslını
Sen ara kendi neslini
İmam Hüseyin’in yasını
Bilmiyorsan bilene bak
Paslı bakır kaşık olmaz
Yezitlerden aşık olmaz
Hak cemi karışık olmaz
Kırklar cemi irfana bak
İslam nedir bilir isen
Hak yoluna gider isen
Peygamberi sever isen
Şah Hasan Hüseyin’e bak
Su içmeden suya kandık
Artık yezit yok sandık
Mezhebim Caferi Sadık
Soyu şahı merdana bak
Şah Seven’im şaha gelsin
Bana kim ne der ise desin
Ulu divan karar versin
Hak Muhammed Ali’ye bak
59
“Fırsat Elde İken Bir Amel Kazan” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Fırsat elde iken bir amel kazan
Gül cemalin bir gün salsa gerektir
Zevkine aldanma tapma dünyaya
Dünya malı bunda kalsa gerektir
Cahil bildiğin hiç geri kalmaz
Bin nasihat etsen bir pula almaz
Kişinin ettiği yanına kalmaz
Herkes ettiğini bulsa gerektir
Yarın hakkın divanına varılır
Ruzu mahşer günü sual sorulur
Günahın tartarlar mizan kurulur
Onda haklı hakkına alsa gerektir
Bana böyle geldi Mevla’dan hitap
Dil tutar ol dem verilmez cevap
Kimine lütf olunur kimine azap
Cennet tamu haktır dolsa gerektir
Genç Abdal’ım hakka yakın olana
İtikadı bütün sadık olana
Hakikatta hakka aşık olana
Divanda şefaat olsa gerektir
60
Şekil 2.31. Muhabbet Açılsın Cemal Görülsün Adlı Eserin Notası
Şekil 2.32. Fotoğraf: Ahmet Demirtaş
61
“Muhabbet Açılsın Cemal Görülsün” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Muhabbet açılsın cemal görünsün
Muhammed Mustafa Ali aşkına
Hasan Hüseyin'in demi sürülsün
Hatice Fatime gülü aşkına
Zeynel Abidin'i severiz candan
Muhammed Bakır'ı ziyade andan
Erenler buyurmuş ikrar imandan
Dönmeyelim Cafer yolu aşkına
Musayı Kazim’le Ali Riza’ya
Taki ile Naki sırr-ı Hüda’ya
Hasan-ül Askeri Mehdi livaya
Cümlemiz demişiz beli aşkına
Kaldır saki başı yüzün göreyim
Aslımızı neslimizi bilelim
Abdal Musa Sultan demi sürelim
Doldur hemen doldur dolu aşkına
Fehmi’yem alemde bir kemter geda
Gahi erenlerden olmuşum cüda
Canımız cümlemiz kılalım feda
Hünkar Hacı Bektaş Veli aşkına
62
5. YAKAÖREN’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA
Yakaören’de yapılan çalışmalar neticesinde köyde yapılan cem törenlerinde icra
edilen Alevi-Bektaşi nefeslerinden 3 tane eser tespit edilmiştir.
Aşağıda verilmiş olan eserler Muharrem Köylü ile yapılmış görüşmeler
neticesinde elde edilmiş, derlenmiş ve notaya alınmıştır.
Şekil 2.33. Çekilip Kırklara Vardım Adlı Eserin Notası
Şekil 2.34. Fotoğraf: Muharrem Köylü
63
“Çekilip Kırklara Vardım” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Çekilip Kırklara vardım
Niye geldin can dediler
Baş kesip niyaz eyledim
Geç otur meydan dediler
Kırklar meydanı ganidir
Görenin kalbin eridir
Külli şeklerden beridir
Nerelisin can dediler
Kırklar ile yedik içtik
Kaynayıp sohbette coştuk
Yetmiş yıl kürrede piştik
Dahi çiğsin yan dediler
Rehberine ver özünü
Erenler göre gönlünü
Müsahibin hak bileni
Edelim ihsan dediler
Pir Sultan’ım kanım katlim
Gönlünü gönlüme kattım
Doksan yıl da ölü yattım
Gine sağsın can dediler
65
“Çıktım Kırklar Yaylasına” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Çıktım kırklar yaylasına
Çağırdım üçler aşkına
Özümü ummana saldım
Muhammed Ali aşkına
Gelsin Muhammed’im gelsin
Düşmüşlerin elini alsın
Canım Hakk’a kurban olsun
Muhammed Ali aşkına
Gelin şu faktan geçelim
Akı karayı seçelim
Ab-ı kevserden içelim
Muhammed Ali aşkına
Bu dünya kurulu bir faktır
Gerçeklere sözüm yoktur
Allah bir Muhammed haktır
On İki İmam aşkına
Şah Hatayi’m der varalım
Anda didarlar görelim
Gerçeğe canlar verelim
Muhammed Ali aşkına
66
Şekil 2.37. Gurbanlar Tığlanıp Gülbenk Çekildi Adlı Eserin Notası
Şekil 2.38. Fotoğraf: Muharrem Köylü
67
“Gurbanlar Tığlanıp Gülbenk Çekildi” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Gurbanlar tığlanıp gülbenk çekildi
Gaflet uykusundan uyanageldim
Dört kapı kilidi anda açıldı
Yüzüm üryan edip peymana geldim.
Evel eşiğine koydum başımı
İçeri aldılar döktüm yaşımı
Erenler yolunda kırk savaşımı
Can baş feda edip kurbana geldim.
Ol demde uyandı batın çırağı
Rehberim boynuma bend etti bağı
Üçer adım ile attım ayağı
Koç kurban dediler imana geldim.
Dört kapı selamın verip aldılar
Pirin huzuruna çekip yeddiler
El ele el hakka olsun dediler
Henüz masum olup cihana geldim.
68
6. GÜMÜŞGÜN’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA
Gümüşgün ile ilgili yapılan çalışmalar neticesinde köyde yapılan cem törenlerinde
icra edilen Alevi-Bektaşi nefeslerinden 3 tane eser tespit edilmiştir.
Aşağıda verilmiş olan eserler, biri Fatıma Özer’in video kaydı142 olmak üzere,
Kadir Tekin ile yapılmış görüşmeler neticesinde elde edilmiş, derlenmiş ve notaya
alınmıştır. Aşağıda yer alan Fatıma Özer’e ait görsel de bu video’dan alınmıştır.
Şekil 2.39. Divane Gönlümüz Geçmez Güzelden Adlı Eserin Notası
Şekil 2.40. Fotoğraf: Fatıma Özer
142 Kadir Tekin, 2000, Gümüşgün Cem Evi Cem Töreni, Video, Kadir Tekin Arşivi’nden elde edilmiştir.
69
“Divane Gönlümüz Geçmez Güzelden” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Divane gönlümüz geçmez güzelden ya Ali
Bir niyaz eyledik senden ya Ali
Benim arzumanım sensin ezelden ya Ali
Gitmez muhabbetin candan ya Ali
Canı dilden sevenlerin canısın ya Ali
Aşıkları mest etmeye kanısın ya Ali
Kusura kalmayan mürvet kanısın ya Ali
Geçersin günahtan kandan ya Ali
Nice yüz bin yıllar kandilde durdun ya Ali
Atanın belinden anadan geldin ya Ali
Onunçün bu halkı gümana saldın ya Ali
Bin bir dondan baş gösterdin ya Ali
Şeriat içinde şemsi kamersin ya Ali
Tarikat içinde dahi kemalsin ya Ali
İstemem cenneti göster cemalin ya Ali
Kul Himmet için de göster himmetin ya Ali
71
“Hak Nasip Eylese Dergaha Varsam” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Hak nasip eylese dergaha varsam
Bir dem divanına dursam ya Ali
Eğilsem eşiğine niyaz eylesem
Yüzüm tabanına sürsem ya Ali
Yüzüm tabanına sürdüğüm zaman
Zerrece gelmezdi gönlüme güman
Ali’m Düldül'e bindiği zaman
Önünce Kanber’in olsam ya Ali
Kanber gibi hizmetine yeldirsen
Bir dem ağlatırsan bir dem güldürsen
Çekip Zülfikar’ın beni öldürsen
Elim eteğinden çekmem ya Ali
Çeker miyim eteğinden elimi
Hak katında kabul ettim ölümü
Doğru sürsek erenlerin yolunu
Mümince kulların sevsem ya Ali
Mümin olan neresinden bellidir
Hakk’ı söyler nefesinden bellidir
Erenlerin demi gonca güllüdür
Tomurcuk güllerin dersem ya Ali
Mümin olan müslimini yetirse
Yetirse de ayn-ı ceme getirse
Dizini dizime verip otursa
Doyunca yüzüne baksam ya Ali
Pir Sultan'ım niyaz eyle pirine
Umarım ki dergah gire kalbine
İnandın mı Hak Muhammed Ali’ye
Bir gün fırsat elden gider ya Ali
72
Şekil 2.43. Sabah Seherinde Cümbüşe Geldim Adlı Eserin Notası
Şekil 2.44. Fotoğraf: Kadir Tekin (Sağda)
73
“Sabah Seherinde Cümbüşe Geldim” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Sabah seherinde cümbüşe geldim
Dağlar ya Muhammed Ali çağırır
Bülbülün figanı bağrımı deldi
Güller ya Muhammed Ali çağırır
Vird verildi gökte uçan kuşlara
Bakmaz mısın gözden akan yaşlara
Sular yüzün sürer taştan taşlara
Çağlar ya Muhammed Ali çağırır
Gördüm çarh-ı felek sema’sın döner
Talib olan mürşit meyinden kanar
Yüreğime bir od düşmüş de yanar
Yanar ya Muhammed Ali çağırır
Nice aşık bu meydanda derildi
Erenler erkanı yolu sürüldü
Muhammed Ali’nin kadri bilindi
Diller ya Muhammed Ali çağırır
Pirimin çevresi bahçeler bağlar
Kızıl Deli çayı mevç urur çağlar
Dört bir tarafında hu çeker dağlar
Dağlar ya Muhammed Ali çağırır
Dertli olan gelir derdin üsteler
Anan kail olmaz kamil ustalar
Hastalar da gelmiş derman isterler
Sağlar ya Muhammed Ali çağırır
Muhammed Ali’nin çoktur aşığı
Aşık olanların yanar ışığı
Hasan ile Hüseyin'in beşiği
Sallar ya Muhammed Ali çağırır
Pir Sultan Efendim erenler nesli
Erenler neslidir Ali’nin aslı
Çar alem ile turna avaz sesli
Gümler ya Muhammed Ali çağırır
74
7. ULUĞBEY’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA
Uluğbey’de yapılan çalışmalar neticesinde kasabada yapılan cem törenlerinde icra
edilen Alevi-Bektaşi nefeslerinden 3 tane eser tespit edilmiştir.
Aşağıda verilmiş olan eserler Veysel Köse ile yapılmış görüşmeler neticesinde
elde edilmiş, derlenmiş ve notaya alınmıştır.
Şekil 2.45. Saadetli Yarin Nazar Kıldığı Adlı Eserin Notası
Şekil 2.46. Fotoğraf: Veysel Köse
75
“Saadetli Yarin Nazar Kıldığı” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Saadetli yarin nazar kıldığı
Elleri var Hacı Bektaş Veli’nin
Horasan’dan sökün edip geldiği4
Yoları var Hacı Bektaş Veli’nin
Kulları var atlas giyer al giyer
Düldül atları nar altında çul giyer
Dervişleri hırka giyer şal giyer
Şalları var Hacı Bektaş Veli’nin
Bin bir ayet yazılıdır postunda
Yedi kral yedi şah var destinde
Altın hilye örgüleri üstünde
Lalesi var Hacı Bektaş Veli’nin
Dahi böyle sultan nerede olur
On sekiz bin alemi mevcut bilir
Kırk konaklık yerden kurbanı gelir
Malları var Hacı Bektaş Veli’nin
Veli’m der cümbüş verir cuş verir
Gine aygün resminde taş verir
Hacı Bektaş dergahında baş verir
Kulları var Hacı Bektaş Veli’nin
77
“Şu Yalan Dünyada Üstad Bulmadım” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Şu yalan dünyada üstad bulmadım
Ben de beğenmedim işini felek
Şakirt olan şaşkın olur dembeden
Ne okursun bilmem dersini felek
Gönül turnam gökyüzünde dönerken
Felek ağı katmış göle inerken
Dizbe diz oturup derdim yanarken
Boşuna kahretme dostuma felek
Sorayım feleğe kemterim ne etti
Yoksa akıllı mı deli mi etti
Balım Sultan Tekkesine mi gitti
Yoksa kan mı değdi dişine felek
Kemter koydu beni yuvada yurtta
İsmini okudum dilimde virtde
Ol sene bin iki yüz dörtte
Yükletti göçümü yürüttü felek
Veli’m der ki kemter gitti kimim var
Kemteri aldırdım yeni gamım var
Usta idin yapılacak damım var
Hiç mi iş gelmedi başına felek
79
“Turnalar” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Turnam ne diyardan da geldin yalınız
Çamlı beli aştınız mı turnalar
On iki imamlara uğrar yolumuz
Karadeniz’i aştınız mı turnalar
Turnalar turnalar da yeşil turnalar
Bu meydanda semah dönen sunalar
Güzel severiz usuldur boyu
Karadır kaşları tatlıdır dili
Eğilsek Muhammed kalksak ya Ali
Eylenin de haber verin turnalar
Turnalar turnalar da yeşil turnalar
Bu meydanda semah dönen sunalar
Hayal hayal olmuş dostun elleri
Akla göyüm sokunmuştur telleri
Haktan gelmez oldu pir selamları
Eylenin de haber verin turnalar
Turnalar turnalar da yeşil turnalar
Bu meydanda semah dönen sunalar
Bizim evlerimiz gayipte sırda
Yezidin gözüne çekilir perde
Tiflis derler ala şanlı bir köyde
Üç n mihman oldunuz mu turnalar
Turnalar turnalar da yeşil turnalar
Bu meydanda semah dönen sunalar
Şah Hatayi’m eydir söylenir adım
Erenler yanında lezzetim tadım
Bin doksanda bir sevdaya uğradım
Ne olduğumu bilemedim turnalar
80
8. KÖRKÜLER’DE YAPILMIŞ OLAN ÇALIŞMA
Körküler’de yapılan çalışmalar neticesinde kasabada yapılan cem törenlerinde
icra edilen Alevi-Bektaşi nefeslerinden 2 tane eser tespit edilmiştir.
Aşağıda verilmiş olan eserler Kemal Kahraman ile yapılmış görüşmeler
neticesinde elde edilmiş, derlenmiş ve notaya alınmıştır.
Şekil 2.51. Mihmanlar Siz Bize Sefa Geldiniz Adlı Eserin Notası
Şekil 2.52. Fotoğraf: Kemal Kahraman
81
“Mihmanlar Siz Bize Sefa Geldiniz” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Gine mihman gördüm gönlüm şad oldu
Mihmanlar siz bize sefa geldiniz
Kar kış yağar iken bahar yaz oldu
Mihmanlar siz bize sefa geldiniz.
Misafir aşk kapusunun dilidir
Hızr-ı sev kim sahibinin gülüdür
Tanrı misafiri pirim Ali’dir
Mihmanlar siz bize sefa geldiniz.
Bir eve kahr ola misafir gelmez
Çalınsa çırpınsa ektiği bitmez
Çağırsa bağırsa bir ere yetmez
Mihmanlar siz bize sefa geldiniz.
Himmet eyle sen ki daima gele
Yavan yaşık bizim yüzümüz güle
Büyük küçük anı hep Hızır bile
Mihmanlar siz bize sefa geldiniz.
Misafir gelir ki kısmeti bile
Misafir Hızır’dır özrünü dile
Hatai’yim uğruyu tut ver gel ele
Mihmanlar siz bize sefa geldiniz.
82
Şekil 2.53. Muhammed Ali’nin Darına Durdum Adlı Eserin Notası
Şekil 2.54. Fotoğraf: Kemal Kahraman
83
“Muhammed Ali’nin Darına Durdum” adlı eserin sözleri şu şekildedir:
Muhammed Ali’nin darına durdum
Hasan Hüseyin’ini gördüm sabahtan
Ol imam Zeynel’i zindanda buldum
Eşiğine niyaz ettim sabahtan
İmamı Baki’yi dergahta buldum
İmamı Cafer’i erkanda gördüm
Musayı Kazım ile kurşunu yuttum
Ol İmam Rıza’yı gördüm sabahtan
Muhammed Tagi’ylen özümü seçtim
Aliyel Nagi’den zehirin içtim
Hasanül Askeriylen çok geldim geçtim
Muhammed Mehdi’yi gördüm sabahtan
Aşık Kemal der ki burda bekledim
Yaradanın nurunu kendimde sakladım
Elif lamda Muhammed Ali’yi hakladım
Muhammed Ali’yi gördüm sabahtan
84
9. TEZ KAPSAMINDA YAPILAN GÖRÜŞMELERİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Çalışma kapsamında görüşülen kaynak kişilerin vermiş oldukları cevapların ve
bilgilerin değerlendirilmesi bu bölümde el alınacaktır.
Nefeslerin oluşmasında etken olan unsurlar konusundaki görüşler şu şekildedir:
Nefeslerin oluşmasında Yedi Ulu Ozan’ın önemli bir yer tuttuğunu öne süren
Aşık143, nefeslerde halkın yaşayışlarının, sıkıntılarının, dertlerinin, sevinçlerinin
görüldüğünün de altını çizmekte, nefeslerin asırlar boyu halkın yaşayış biçimini
yansıttığını öne süren Özgün144, halkın sorunlarını dile getiren, halkın özünü saz ve söz
ile dillendiren eserler olduğuna değinmektedir.
Öte yandan Kahraman, nefeslerin ibadetlerde, hakkın kelamına uygun olan sözler
bütünü olduğunu belirtmekte145, nefeslerin genellikle Yedi Ulu Ozan’dan okunduğunu
öne süren Aşık, nefeslerin bir yakarış olduğunu, Hz. Ali’yi anma olduğunu öne
sürmektedir146.
Ozanların kendi yaşayışlarından, özünden çıkan sözlerin nefesleri oluşturduğunu
belirten Er, Pir Sultan, Hatayi, Balı Sultan gibi ozanlardan da örneklerin olduğunu ifade
etmekte147, Alevi-Bektaşi toplumunda yazılı kaynakların olmadığını, belirli kaynakların
yakılıp yıkıldığını öne süren Köylü, Yedi Ulu Ozan ve daha birçok ozanın kendi
yaşantılarından nefeslerin ortaya çıktığı ve günümüze kadar geldiğini öne sürmektedir148.
Oduncu ise, nefeslerin ortaya çıkışının halk ozanlarının yüreklerinde hissettikleri,
kendi yaşayışlarından dökülen duygular olduğunu öne sürmekte olup149, Nefeslerin
Kuran-ı Natık yani Kuranın sözlerinin açıklanması olduğunu öne süren Tekin, Hak ile
hak olmuş kişilerin sözleri olduğunu belirtmekte ve Yedi Ulu Ozanın da en
önemlilerinden olduğunun altını çizmektedir150.
143 Uğur Aşık ile Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019. 144 Mustafa Özgün ile Görüşme, Gönen, 14.04.2019. 145 Kemal Kahraman ile Görüşme, Körküler, 23.04.2019. 146 İsmail Aşık ile Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019. 147 Mehmet Er ile Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019. 148 Muharrem Köylü ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 149 Turan Oduncu ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 150 Kadir Tekin ile Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019.
85
Genel anlamda değerlendirilecek olursa; Yedi Ulu Ozan ve diğer halk ozanlarının
yaşayışlarından dile gelen şiirlerin nefeslerin oluşmasında etken olan unsurlar olarak
belirtildiği görülmektedir.
Nefeslerin nesillerden nesillere aktarılırken dikkat edilmesi gereken hususlar
konusundaki görüşler de şu şekildedir:
Nefeslerde öz Türkçe’nin kullanıldığını belirten Aşık, kullanılan dilin dışına
çıkılmadan, anlaşılır bir şekilde, değişime yer verilmeden aktarılması gerektiğine
değinmekte151, Nefeslerin özünü bozmadan, kelimeleri olduğu gibi aktarılması
gerektiğini vurgulayan Özgün, diğer nesillerin daha doğru şekilde öğrenebileceğini
belirtmektedir152.
Bunun yanı sıra, Kahraman, Hak için, nefeslerin kelimelerini değiştirmen,
doğrusunun aynı şekilde aktarılması gerektiğini ifade etmekte olup153, Yedi Ulu Ozan’ın
söylediklerine ilave yapmadan nefeslerin söylenilmesi gerektiğini ileri süren Aşık ise
nefeslerin özünü bozmadan aktarılması gerektiğini belirmektedir154.
Nefesler söylenirken düzeninin bozulmaması gerektiğini ifade eden Er, köylerde
söylenildiği gibi, şivelerinin değiştirilmeden icra edilmesi gerektiğini, melodilerinin de
değiştirilmemesi gerektiğini vurgulamakta155, nefeslerin aktarılırken özünden
ayrılmaması gerektiğini öne süren Köylü, nefeslerin normal bir şarkı ya da türkü gibi
değil, Ehlibeyt olgusunun anlaşılması gerektiğini, insanların nefesleri kendi içlerinde
hissetmeleri gerektiğini ifade etmektedir156.
Oduncu ise, nefesler aktarılırken özünden çıkılmaması gerektiğini ifade
etmekte157, nefeslerin icra edilirken sözlerinin ve manalarının değiştirilmemesi
gerektiğini vurgulayan Tekin, küçük bir kelime hatasının bile anlamı tamamen
151 Uğur Aşık ile Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019. 152 Mustafa Özgün ile Görüşme, Gönen, 14.04.2019. 153 Kemal Kahraman ile Görüşme, Körküler, 23.04.2019. 154 İsmail Aşık ile Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019. 155 Mehmet Er ile Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019. 156 Muharrem Köylü ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 157 Turan Oduncu ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019.
86
farklılaştırabileceğinin, makamlarının da aynı şekilde bire bir aktarılması gerektiğinin de
altını çizmektedir158.
Genel olarak değerlendirilecek olursa; nefeslerin aktarımın sözcüklerin
değiştirilmemesi, nefeslerin icralarında melodik yapısının bozulmaması gerektiği
şeklinde belirtilmiştir.
Nefeslerin diğer kuşaklara aktarılırken değişime uğramasındaki etmenler
konuşundaki görüşler şu şekildedir:
Aşık, nefeslerin aktarılmasında daha önceleri usta çırak ilişkisinin var olduğunu,
artık günümüzde teknoloji ile birlikte bir kişinin küçücük bir değişiklik yapması ile
sonrasında elde edilen verinin bir sonraki kişiye olacak aktarımının da değişmiş olacağını,
bu duruma dikkat edilmesi gerektiğini ifade etmekte159, nefesleri icra eden kişilerin
nefeslere kendilerinden bir şeyler eklememesi gerektiğine değinen Özgün, nefesler
eskiden nasıl söyleniyorsa aynı şekilde söylenmesi gerektiğinin altını çizmektedir160.
Kahraman ise, icra eden kişilerin kendine uygun değişiklikler yaptığını, bu
durumun da nefesleri değiştirdiğini belirmekte161, nefeslerin değişime uğramasının en
büyük etkeninin şehirleşme ve buna bağlı olarak kültür yozlaşması olduğunu ileri süren
Aşık, nefesleri icra eden kişilerin kendi bildiklerine göre hareket ettiğini ve bunun da
nefesleri değiştirdiğini ifade etmektedir162.
Nefesleri günümüz gençlerinin modernize edip farklılaştırdıklarını öne süren Er,
usta-çırak ilişkisinin eski zamanlarda daha çok, günümüzde ise pek kalmadığını ve buna
bağlı olarak da nefeslerin eski hallerinin değişebileceğine işaret etmekte163, nefeslerin
daha önceleri babadan oğula ya da dededen toruna birebir aktarıldığını ifade eden Köylü,
çağın değişmesiyle birlikte, enstrümanların fazlalaşması, icra eden kişilerin kendilerinden
bir şeyler ekleyip çıkarması gibi durumları nefeslerin değişme sebepleri olarak
görmektedir164.
158 Kadir Tekin ile Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019. 159 Uğur Aşık ile Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019. 160 Mustafa Özgün ile Görüşme, Gönen, 14.04.2019. 161 Kemal Kahraman ile Görüşme, Körküler, 23.04.2019. 162 İsmail Aşık ile Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019. 163 Mehmet Er ile Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019. 164 Muharrem Köylü ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019.
87
Bunun yanı sıra Oduncu, köyden kente göç ile birlikte insanların yaşayış biçimleri
ve kültürel etkinliklerinde belirgin değişikliklerin olduğu ve bu değişimin toplumların
ritüel ve müziklerine de yansıdığı ifade etmekte165, güncel yaşamın etkili oluşu, nesil
farklılığı gibi sebeplerin var olduğunu öne süren Tekin, kültür ve yaşayış farklılıklarının
da nefeslerin değişime uğramasında önemli olduğunu belirtmektedir166.
Genel anlamda değerlendirilecek olursa; köy yaşantısından uzaklaşılıp, şehir
yaşantısına geçisin, teknolojinin gün geçtikçe ilerlemesinin, icracıların günümüz
şartlarından etkilendiği gibi unsurlar nefeslerin diğer nesillere aktarılmasında etken
oldukları belirtilmektedir.
Önceden icra edildiğini bildiğiniz, günümüzde icra edilmeyen nefes ya da nefesler
konusundaki görüşler ise şu şekildedir:
Kendisinin daha genç olduğunu, daha önceden başka kişilerden çocukken
duyduğu nefeslerin olduğunu, ama dinlediği kişilerin ailelerinden ya da akrabalarından
bu nefesleri öğrenmeyenlerin olduğunu belirten Aşık, eskiden söylenilen nefeslerin artık
günümüzde yer almadığını ifade etmektedir167.
Yetmiş yıl öncesinde söylenen nefesleri bildiğini öne süre Özgün, günümüzde
kendisinden başka kimsenin bu nefesleri icra etmediğini belirtmekte168, eskiden icra
edilen nefeslerin günümüzde de var olduğunu öne süren Kahraman, çoğunluğunu
kendisinin icra ettiğini ileri sürmektedir169.
Yıllar öncesi icra edilen nefeslerin günümüzde çok fazla bulunmadığını öne süren
Aşık, kendi büyüklerinden bildiği birkaç tane nefesin olduğunu, daha çok kırsal
kesimlerde bu nefeslerin icra edildiğini ileri sürmektedir170.
Öte yandan Er, eskiden söylenip de günümüzde söylenmeyen nefeslerin
olmadığını, hemen hemen hepsinin de cem törenlerinde icra edildiğini belirtmekte171,
eskiden cemlerde birçok kişinin nefesleri icra ettiğini ifade eden Köylü, günümüzde
165 Turan Oduncu ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 166 Kadir Tekin ile Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019. 167 Uğur Aşık ile Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019. 168 Mustafa Özgün ile Görüşme, Gönen, 14.04.2019. 169 Kemal Kahraman ile Görüşme, Körküler, 23.04.2019. 170 İsmail Aşık ile Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019. 171 Mehmet Er ile Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019.
88
sadece zakirlerin nefesleri icra ettiğini, böylelikle de eskiden icra edilip de şimdi icra
edilmeyen nefeslerin olduğunu belirtmektedir172.
Eskiden icra edilen ama şimdi icra edilmeyen nefeslerin olduğunu öne süren
Oduncu, yıllar geçtikçe hepsini aktarabilmenin mümkün olmadığını ve giderek
unutulduğunu öne sürmekte173, günümüzdeki cem törenlerinde nefesleri icra eden
kişilerin güncel nefesleri tercih ettiklerini belirten Tekin, kendisinin bulunduğu yöreye
özgü nefeslerin hemen hemen hepsini bildiğini ifade etmektedir174.
Genel anlamda değerlendirilecek olursa; yaşlı olan icracıların eskiden icra edilen
nefeslerin olduğunu, genellikle bunları sadece kendilerinin bildiklerini, çok az sayıda
genç icracıların, eskiden icra edilen nefesleri bildiğini ve kendileri ile birlikte eskiden icra
edilen nefeslerin yok olmaya yüz tuttuğu belirtilmektedir.
Nefes icrasında ses ve enstrüman kullanımı konusundaki görüşler de şu şekildedir:
Nefeslerin icrasında ses ve enstrümanın kullanıldığını aktaran Aşık, Isparta’da
bağlamanın aktif şekilde kullanıldığını, ama, diğer illerde def ve keman gibi
enstrümanların kullanıldığını da öne sürmekte175, nefeslerin ses ve enstrüman ile icra
edilebileceğini belirten Özgün, icrada herhangi bir kalıplaşmanın olmadığını, sadece sesle
ya da enstrümanla veya her ikisi birlikte icra edilebileceğini ifade etmektedir176.
Kahraman ise, nefeslerin ses ve enstrüman ile söylenebileceğini, belirli kuralların
olmadığını ifade etmekte177, nefes icrasında ses ve enstrüman kullanılabileceğini ifade
eden Aşık, eskiden parmak cura (tırnak cura) ile icra edildiğini, belirli bir karar sesinde
dem tutulduğunu yani sazın solo bir ezgi çalmadığını, onun üzerine ezginin söylendiğini
belirtmektedir178.
Nefesleri ses ve enstrüman kullanarak icra edilebileceğini öne süren Er,
Muharrem ayında ve dar hizmetlerinde enstrüman kullanılmadığını, bu süreçlerde sadece
172 Muharrem Köylü ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 173 Turan Oduncu ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 174 Kadir Tekin ile Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019. 175 Uğur Aşık ile Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019. 176 Mustafa Özgün ile Görüşme, Gönen, 14.04.2019. 177 Kemal Kahraman ile Görüşme, Körküler, 23.04.2019. 178 İsmail Aşık ile Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019.
89
sesle icra edildiğinin de altını çizmektedir179. Köylü ise, cem törenlerinde enstrüman
olarak sadece bağlamanın kullanıldığını ama farklı enstrümanların da, özellikle keman ve
tef gibi enstrümanların da kullanılmasının daha iyi olacağını ifade etmektedir180.
Bunun yanı sıra Oduncu, nefeslerin icrasında ses ve enstrüman kullanıldığını, cem
törenlerinde bağlamanın aktif şekilde yer aldığını ve sadece ses ile söylenebildiğini ifade
etmekte181, eskiden cem törenlerinde bağlamanın yanı sıra keman, ud ve defin de
kullanıldığı öne süren Tekin, dar cemlerinde ve mersiyelerde ki bunların içerikleri ağıt ve
matem olduğu için enstrüman kullanılmadığı sadece ses ile icra edildiğini
belirtmektedir182.
Görüşme yapılan kişilerin verdiği bilgiler ışığından; nefeslerin icrasında ses ve
enstrüman kullanıldığı, bağlamanın aktif şekilde yer aldığını bununla birlikte az sayıda
da olsa keman ve defin de cem törenlerinde kullanıldığı belirtilmektedir.
Nefesler hangi makamlarda icra edildiği konusundaki görüşler ise şu şeklidedir:
Nefeslerin Kürdi, Uşak, Hicaz ve Hüseyni makamlarında icra edildiğinin öne
süren Aşık, özellikle Mersiyelerin genellikle Hicaz makamında söylendiklerinin de altını
çizmektedir183. Nefeslerin genellikle basit makamlarda söylendiğini öne süren
Özgün184ise, yaygın olan makamların daha çok kullanıldığını da belirtmektedir.
Kahraman, nefeslerin meclise uygun olarak söylenilmesi gerektiğini, kendisinin
müzik eğitiminin olmadığını ve günümüzde kullanılan makam isimlerini bilmediğini
belirtmektedir185. Eskilerin makam isimleri konusunda bir bilgisi olmadığına değinen
Aşık, gelenekten hangi ses kişinin sesine uygunsa o perdeden çaldığını, genellikle basit
makamların kullanıldığını ifade etmektedir186.
179 Mehmet Er ile Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019. 180 Muharrem Köylü ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 181 Turan Oduncu ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 182 Kadir Tekin ile Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019. 183 Uğur Aşık ile Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019. 184 Mustafa Özgün ile Görüşme, Gönen, 14.04.2019. 185 Kemal Kahraman ile Görüşme, Körküler, 23.04.2019. 186 İsmail Aşık ile Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019.
90
Öte yandan makam isimleri ile ilgili bir bilgisinin olmadığını ifade eden Er,
burada da ustadan çırağa aktırıldığı makamlarda icra edildiğini belirtmektedir187. Köylü
ise, günümüzde kullanılan makam isimlerini bilmediğini, nefeslerin büyüklerden
aktarıldığı makamlarda icra edilmesi gerektiğini ifade etmektedir188.
Makam isimlerini bilmediğini belirten Oduncu, usta-çırak ilişkisiyle aktarılan
eserlerdeki makamların kullanılması gerektiğini öne sürmekte189, günümüzde kullanılan
makam isimlerini bilmediğini belirten Tekin, büyüklerinden aktarıldığı şekliyle icra
edilmesinin doğru olacağını düşünmektedir190.
Genel anlamda değerlendirilecek olursa; görüşme yapılan kişilerin çoğunun
müzik eğitimi almadığı, bununla birlikte günümüz literatüründe kullanılan makam
isimlerini bilmedikleri, bilen icracıların ise Kürdi, Uşak, Hicaz, Hüseyni, Karcığar gibi
makamların nefeslerin icrasında kullanıldığı belirtilmektedir.
Nefeslerin icra edildiği yerler konusundaki görüşeler de şu şekildedir:
Nefeslerin icra edildiği yerlerin ibadethaneler yani cem evleri olduğunu ifade eden
Aşık, eskiden cem törenlerinin evlerde yapıldığını ama artık günümüzde cem evlerinin
oluğunu, nefeslerin cem töreni esnasında icra edildiğini, Muharrem ayı başlangıcında
aşure zamanı mersiyelerin türbe ve cem evlerinde okunduğunu belirtmektedir191.
Nefeslerin Alevi-Bektaşi toplumunda kutsal olduğunu, türkü olmadığını öne süren
Özgün, sadece muhabbet ortamlarında ve cem törenlerinde icra edilmesi gerektiğini ileri
sürmektedir192. Kahraman ise, nefeslerin, Alevi-Bektaşi geleneğinde cem törenlerinde
icra edildiğini belirtmektedir193.
Nefeslerin genelde cem evlerinde icra edildiğini belirten Aşık, dini içeriği
olmayan eğlence içerikli semahların çeşitli toplantılarda da icra edilebileceğini ifade
187 Mehmet Er ile Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019. 188 Muharrem Köylü ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 189 Turan Oduncu ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 190 Kadir Tekin ile Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019. 191 Uğur Aşık ile Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019. 192 Mustafa Özgün ile Görüşme, Gönen, 14.04.2019. 193 Kemal Kahraman ile Görüşme, Körküler, 23.04.2019.
91
etmektedir194. Er ise, nefeslerin cem evlerinde ve evlerde yapılan cem törenlerinde icra
edildiğini ifade etmektedir195.
Bununla birlikte Köylü, nefeslerin cem evlerinde ve dost meclislerinde icra
edildiğini öne sürmekte196, Oduncu, nefeslerin cem evlerinde, cem törenlerinde icra
edildiğini ifade etmektedir197.
Öte yandan Tekin, nefeslerin muhabbet ortamında, Kuran, Ehlibeyt ve dini
motifler içeren Yedi Ulu Ozan eserlerinin cem törenlerinde icra edildiğini öne
sürmektedir198.
Genel olarak değerlendirilecek olursa; nefeslerin cem törenlerinde, cem evlerinde
icra edildiği tespit edilmiştir.
194 İsmail Aşık ile Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019. 195 Mehmet Er ile Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019. 196 Muharrem Köylü ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 197 Turan Oduncu ile Görüşme, Yakaören, 19.04.2019. 198 Kadir Tekin ile Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019.
92
SONUÇ
Türk Din Musikisi formlarının içerisinde yer alan ve Alevi-Bektaşi müziğinde
önemli bir yer tutan “nefes”, Isparta örneğinde incelenmeye çalışılmıştır. Nefeslerde
işlenen konular, Alevi-Bektaşi geleneğinin yapısını da gözler önüne sermektedir. Bu
gelenek doğrultusunda, Hz. Muhammed, Hz. Ali ve Oniki İmama övgü niteliği taşıyan
eserler na’at ve nefes olarak isimlendirmektedir.
Nefeslerin okunduğu yerler genellikle Alevi-Bektaşi geleneğinde cem evleridir.
Cem töreninde dede ve zakir (güvende) tarafından icra edilmektedir. Cemlerde icra edilen
müzik, eğlence amaçlı değildir. Alevi-Bektaşi önderleri de hiçbir şekilde bunu böyle
görmemektedir. Alevi-Bektaşi inanç kültürünün gelişmesini ve gelecek nesillere
aktarılmasını da önemli bir yer tutmaktadır.
Cemlerde söylenen nefesler, içerik olarak Alevi-Bektaşi kültüründe yer alan
önemli konuları da kapsamaktadır. Söylenen nefesler rastgele seçilmemiş, Alevi-Bektaşi
edebiyatının en önemli şairlerinin şiirlerinden oluşturulmuştur. Kul Himmet’in, Pir Sultan
Abdal’ın, Hatayi’nin, Balım Sultan’ın, Seyrani’nin, Abdal Musa’nın, Kul Mustafa’nın ve
daha birçoğunun şiirlerinin başlıca teması, “sürdürülen yolun kolay olmadığı”dır.
Şiirlerde büyükleri övme gibi temalar sıklıkla işlenmiştir.
Türk Din musikisi formları içerisinde yer alan Alevi-Bektaşi nefeslerinin bilimsel
olarak ele alınması ve bu hususta çalışmalar yapmanın konuya önemli katkılar
sağlayacağı bir gerçektir. Bu gerçekten hareketle tez çalışmasında Isparta ili örneğinde
seçilmiş olan örnek yerleşimler üzerinden, icra edilen Alevi-Bektaşi nefesleri tespit
edilmiştir.
Isparta İl’indeki Alevi-Bektaşilerin çoğunlukla yaşadıkları İlçe, köy, kasaba ve
mahalleler: Gönen İlçesi, Körküler Kasabası, Aliköy, Yakaören Köyü, Gümüşgün Köyü,
Uluğbey Köyü, Çünür Mahallesi ve Turan Mahallesi pilot bölgeler olarak belirlenmiştir.
Gönen İlçesi’nde Alevi Dedesi Mustafa Özgün ve Emre İçöz, Körküler Kasabasında
Alevi Dedesi Kemal Kahraman, Aliköy’de Mustafa Sevim, Ahmet Demirtaş, Zeliha
Sevim, Gülsüm Uslu, Yakaören Köyü’nde Alevi Dedeleri Turhan Oduncu ve Muharrem
Köylü, Gümüşgün Köyü ile ilgili olarak Alevi Dedesi Kadir Tekin, Uluğbey Köyü’nde
Alevi Dedesi Mehmet Er ve Veysel Köse, Çünür Mahallesi ile ilgili olarak Uğur Aşık ve
93
Turan Mahallesi’nde İsmail Aşık ile görüşmeler yapılmış, ayrıca Kadir Tekin’in
arşivindeki bir video’da yer alan Fatıma Özer’e ait bir kayıttan da faydalanılmıştır.
Bu çalışmalar doğrultusunda; Bu Alemin Sırrı Nihandan Geçtim, Geldi Vedalaştı
Bir Zülfi Siyah, Geyik, Ne Güzel De Yerdir Meskenin, Güzel De Şahtan Bize Bir Dolu
Geldi, Kerbela, Medet Ey Allah’ım Medet, Nevruz, Allah’ım Allah’ım Kadir Allah’ım,
Dönmem Sana Felek Canımı Alsa, Ala Gözlü Şah Hüseynim, Allah Bir Muhammed Ali
Aşkına, Bir Zalım Taşladı Beni, Fırsat Elde İken Bir Amel Kazan, Muhabbet Açılsın
Cemal Görülsün, Çekilip Kırıklara Vardım, Çıktım Kırklar Yaylasına, Gurbanlar
Tığlanıp Gülbenk Çekildi, Divane Gönlümüz Geçmez Güzelden, Hak Nasip Eylese
Dergaha Varsam, Sabah Seherinde Cümbüşe Geldim, Saadetli Yarin Nazar Kıldığı, Şu
Yalan Dünyada Üstad Bulmadım, Turnalar, Mihmanlar Siz Bize Sefa Geldiniz,
Muhammed Ali’nin Darına Durdum adlı eserler derlenmiştir.
Yedi Ulu Ozan ve diğer halk ozanlarının yaşayışlarından dile gelen şiirlerin
nefeslerin oluşmasında etken olan unsurlar olarak belirtildiği görülmüştür. Bunun yanı
sıra nefeslerin aktarımın sözcüklerin değiştirilmemesi, nefeslerin icralarında melodik
yapısının bozulmaması gerektiği şeklinde belirtilmiştir. Öte yandan köy yaşantısından
uzaklaşılıp, şehir yaşantısına geçisin, teknolojik yeniliklerin, icracıların günümüz
şartlarından etkilenmesinin nefeslerin aktarılmasında etken olduğu belirtilmiştir. Yaşlı
olan icracıların eskiden icra edilen nefeslerin olduğunu, genellikle bunları sadece
kendilerinin bildiklerini, çok az sayıda genç icracıların, eskiden icra edilen nefesleri
bildiğini ve kendileri ile birlikte eskiden icra edilen nefeslerin yok olmaya yüz tuttuğu
görülmüştür.
Nefeslerin icrasında ses ve enstrüman kullanıldığı, bağlamanın aktif şekilde yer
aldığı, bununla birlikte az sayıda da olsa keman ve def’in de cem törenlerinde kullanıldığı
tespit edilmiştir. Görüşme yapılan kişilerin pek çoğunun müzik eğitimi almadığı, bununla
birlikte günümüz literatüründe kullanılan makam isimlerini bilmedikleri, bilenlerin ise
Kürdi, Uşak, Hicaz, Hüseyni, Karcığar gibi makamları nefeslerin icrasında kullanıldığı
tespit edilmiştir. Öte yandan nefeslerin cem törenlerinde, cem evlerinde icra edildiği
saptanmıştır. Ayrıca, Yakaören Köyü’nde yapılan çalışmada “Çıktım Kırklar Yaylasına”
adlı semahın Isparta’nın genelinde icra edildiği, aynı yerde yapılan görüşmede
“Gurbanlar Tığlanıp Gülbenk Çekildi” adlı eserin Isparta genelinde icra edildiği ve farklı
94
sözlerle de aynı ezginin kullanıldığı tespit edilmiştir. Gümüşgün köyü ile ilgili çalışmada
ise “Sabah Seherinde Cümbüşe Geldim” adlı semahın sadece bu köye ait olduğu tespit
edilmiş, çalışmadaki diğer eserlerin ise kendi bulundukları yerlerde genellikle cem
törenlerinde icra edildikleri anlaşılmıştır.
95
KAYNAKÇA
A- Kitap, Makale ve Tezler
ATEŞ, E., 2005, “Alevi-Bektaşi Musıkisine Güfte Melodi ve Ritim Açısından Bir Bakış”,
Uluslararası Bektaşilik-Alevilik Sempozyumu, SDÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları,
Isparta.
BAŞARAN, Y., 2016, “Alevilikte Düvazimamlar ve Şah İbrahim Veli Ocağındaki
Örnekleri”, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müzikoloji
Bölümü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
BİNBAŞ, İ., E., 1997, “Tasavvuf ve Musiki Mevlevilik ve Bektaşilikte Sema”, Hacettepe
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
BOZÇALI, M., 2005, Alevi Bektaşi Nefeslerinde Dini Muhteva, Horasan Yayınları,
İstanbul.
ÇETİN, B., 2017, “Din Fenomenolojisi Bağlamında Bektaşilik Tokat İli Örneği”,
Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Ana Bilim
Dalı Yüksek Lisans Tezi, Isparta.
DALKIRAN, S., 2002, “Alevi Kimliği ve Anadolu Üzerine Bir Deneme”, Ekev Akademi
Dergisi, Erzurum.
DEMİR, A., İ., ŞANLI, Y., 2018, “Alevi Gelenekte İbadetler”, Mezhep Araştırmaları
Dergisi, Cilt 11, Sayı 1, İstanbul.
ERDEM, M., 2018, “Alevi Bektaşi Menakıbnamelerine Göre Alevilik”, Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
ERDOĞAN, K., 1993, Alevilik Bektaşilik, İletişim Yayınları, İstanbul.
GÖLPINARLI, A., 1992, Alevi Bektaşi Nefesleri, İnkılap Kitabevi, İstanbul.
GÜNER, A., 1986, Tarikatlar, Milliyet Yayınları, İstanbul.
İYİYOL, F., 2013, “Alevi Bektaşi Geleneğinde Düvazlar Düvazimamlar”, Uluslararası
Araştırmalar Dergisi, İstanbul.
KARADENİZ, M. E., 1965, Türk Musikisinin Nazariye ve Esasları, Türkiye İş Bankası
Yayınları, Ankara.
KELEŞ, H., 2013, “Alevilik ve Bektaşiliğin Düşünsel Temelleri”, Kırıkkale Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale.
96
KURT, İ., TÜZ, S., A., 1999, Tarihi ve Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Aleviler
Bektaşiler Nusayriler, Ensar Neşriyat, İstanbul.
KURT, N., 2015, “Alevi Bektaşi Edebiyatı ve Müziğinin Oluşumu Balkanlardaki
Yansıma ve Uygulamaları”, Balkanlardaki Bektaşilik ve Bektaşi Edebiyatı
Sempozyumu, Kosova-Prizen.
KÜÇÜK, A, KÜÇÜK, M.A., 2009, Türkistan’dan Türkiye’ye Alevilik-Bektaşilik, Berikan
Yayınevi, Ankara.
MACİT, Y., 2001, “Dini ve Tasavvufi Müzik Türü Olarak Mersiyeler”, İnanç Kültür
Mitoloji Araştırmaları Dergisi, Cilt 8, Sayı 3, s. 207, Iğdır.
MELIKOFF, I., 1994, Uyur İdik Uyardılar Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları, Cem
Yayınevi, İstanbul.
ORANSAY, G., 1990, “Makam Kelimesinin Sekiz Küğsel Anlamı”. Haz. Yavuz
ÖZCAN, Selay, 2013, “Alevi-Bektaşi Edebiyatı Geleneği İle Bu Gelenek İçinde Az
Bilinen Şair Kul Himmet’in Hayatı ve Şiirleri Üzerine Bir Çalışma”, Celal Bayar
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1-2.
ÖZGÖKMEN, M., 2009, “Türk İslam Edebiyatında İlahiler Nefesler ve Devriyeler”,
Selçuk Üniversitesi İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı Türk İslam Edebiyatı
Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Konya.
ÖZTUNA, Y., 1970, Türk Musikisi Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
ÖZTUNA, Y., 1974, Türk Musikisi Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
ŞEN, Y., 2018, “Bektaşi Nefesleri Üzerine Makamsal Bir İnceleme, Bilig Dergisi,
İstanbul.
TUNA, H., 2011, “Pir Sultan Abdal Kültür Sanat Dergisinde Sunulan Alevilik”, İstanbul
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı
İslam Mezhepleri Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
TURHAN, M., 2015, “Alevi ve Bektaşi Kültüründe Aşıklar ve Nefesler”, Alevi Ocakları
Dergisi, Sayı 1, S. 3, İstanbul.
ULUDAĞ, S., 2005, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
YAKAR, S., 2011, “Alevilikte Hak Muhammed Ali İnancı”, Marmara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı İslam Mezhepleri
Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
YAZICI, M., 2014, “Geçmişten Günümüze Alevilik”, I. Uluslararası Sempozyumu,
Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl.
97
YÖRE, S., 2011, “Alevi-Bektaşi Kültürünün Müziksel Kodları”, Türk Kültürü ve Hacı
Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, s.220.
YÖRÜKAN, Y., Z., 2006, Alevi-Bektaşi ve Tahtacı Nefesleri, Nefes, Deyiş, Nutuk,
Düvazdeh İmam, Destan ve Yakmalar, Ötüken Yayınları, Ankara.
YÜREKLİ, Y., 2018, “Mekanda Alevilik”, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Sosyoloji Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
B- Kişisel Görüşmeler
AŞIK, İ., Kişisel Görüşme, Turan Mahallesi, 21.04.2019.
AŞIK, U., Kişisel Görüşme, Çünür Mahallesi, 18.04.2019.
ER, M., Kişisel Görüşme, Uluğbey, 23.04.2019.
KAHRAMAN, K., Kişisel Görüşme, Körküler, 23.04.2019.
KÖYLÜ, M., Kişisel Görüşme, Yakaören, 19.04.2019.
ODUNCU, T., Kişisel Görüşme, Yakaören, 19.04.2019.
ÖZGÜN, M., Kişisel Görüşme, Gönen, 14.04.2019.
TEKİN, K., Kişisel Görüşme, Gümüşgün, 14.05.2019.
C- İnternet Erişimi
SAYGILI, R., 2015, “ISPARTA İLİ HARİTASI”,
http://cografyaharita.com/haritalarim/4l_isparta_ili_haritasi.png (E.T: 02.03.2019)
D- Görsel-İşitsel Ortam (Video)
Tekin, K., 2000, Gümüşgün Cem Evi Cem Töreni, Video, Kadir Tekin Arşivi’nden elde
edilmiştir.
98
EKLER
EK1: Isparta İli Haritası: Çalışma kapsamında görüşme yapılan pilot bölgeler199
199Ramazan Saygılı, “ISPARTA İLİ HARİTASI”, 2015,
http://cografyaharita.com/haritalarim/4l_isparta_ili_haritasi.png (E.T: 02.03.2019)’daki görselden
faydalanılarak oluşturulmuştur.
.
99
EK2: Çalışma kapsamında yapılmış olan görüşmelerde yöneltilen sorular
1- Nefeslerin oluşmasında etken olan unsurlar nelerdir?
2- Nefeslerin nesillerden nesillere aktarılırken dikkat edilen hususlar nelerdir?
3- Nefeslerin diğer kuşaklara aktarılırken değişime uğramasındaki etmenler
nelerdir?
4- Önceden icra edildiğini bildiğiniz, günümüzde icra edilmeyen nefes ya da nefesler
var mıdır?
5- Nefes icrasında ses ve enstrüman kullanımı konusundaki düşündükleriniz
nelerdir?
6- Nefesler hangi makamlarda icra edilmektedir ve bu konudaki düşündükleriniz
nelerdir?
7- Nefeslerin icra edildiği yerler nerelerdir ve bunun çıkarımları nelerdir?
100
ÖZGEÇMİŞ
Kişisel Bilgiler :
Adı ve Soyadı : Mesut GÖL
Doğum Yeri ve Yılı : BURDUR 1981
Medeni Hali : Bekâr
Eğitim Durumu :
Lisans Öğrenimi : S.D.Ü Güzel Sanatlar Fakültesi Müzik Bilimleri (2008)
Yabancı Dil ve Düzeyi : İngilizce-Orta
İş Deneyimi : Isparta Halk Eğitim Merkezi Usta Öğretici (2009- )
Top Related