SRAL PETROL ARZI GVENL
dris DEMR
zet Petrol fakiri bir lke olan srail iin petrol arzn gvenlik altna almak, kuruluunun ilk aamalarndan beri bir sorun olmutur. srail asndan ithal etmek zorunda olduu yksek petrol faturasn demek byk bir ekonomik sorun olmutur. Ancak asl sorun srailin politik ilikileri ierisinde yatmaktadr. Byk miktarlarda petrol satn alabi-lecei komu Arap lkeleri ile politik sorunlar olan srail, petrol ihtiyacn devlet poli-tikas gerei farkl zaman dilimleri ierisinde yakn ilikiler gelitirdii eitli petrol ihracats lkeler yoluyla karlamtr. Uluslararas petrol irketleri ile gelitirilen ilikiler yerini SSCB ve ah ynetimindeki ran ile gelitirilen kurumsal ilikilere b-rakmtr. srailin petrol gereksinimi karlama almalar erevesinde ABD ile yapt ibirliinin ise farkl bir boyutu vardr. Uluslararas lekteki petrol irketleri ile srail, gnmzde kresel petrol endstrisi zincirinin etkili bir halkas konumunda-dr. znde byk oranda ekonomik bir sorun olan petrol arzn gvenlik altna alma almalar srail asndan politik ilikileri ierisinde yatan bir sorun olagelmitir. srail asndan bu sorun grlebilir bir gelecek ierisinde de politik bir sorun olmaya devam edecek izlenimini vermektedir
.
Anahtar Kelimeler: srail, Arz Gvenlii, Arap- srail Sorunu, ABD
ISRAEL- SECURITY OF OIL SUPPLY
Summary
Security of oil supply has been a problem for oil poor Israel since its establishment. It
has been a great problem for Israel to pay the enormous oil bill that the country has to
import. However, the real problem lies within the politic relations of Israel. Israel, that
has problematic relations with her Arab neighbours that she can buy oil in great
amounts, faces her demand of oil from various oil exporting countries that she
developed friendly relations in different time periods as a state policy. The relations
that were formed with international oil companies left their place to the
institutionalized relations with USSR and Iran under Shah governance. Israeli
cooperation with the USA has a different dimension in the attempts of facing the
demand of oil for Israel. Israel is in an effective position in the global oil industry
chain by her oil companies in international scale. Security of oil supply efforts which
are economic considerations in great amounts in essence have been a problem that lies
within the Israeli political relations. It is observed that this problem is going to
continue to be a political problem for Israel in the foreseable future, too.
Key Words: Israel, Security of Supply, Arab- Israeli Conflict, USA
Dr, Uluslararas likiler
Akademik ORTA DOU, Cilt 3, Say 2, 2009
98
Giri
Srdrlebilir kalknmann kesintisiz olarak devam edebilmesi iin
enerji arz gvenlii hayati bir konuma sahiptir. Fabrikalarn srekli olarak
retime devam edebilmeleri iin gvenilir bir enerji girdisine gereksinimleri
vardr. Ulam sektrnde aralarn bir noktadan bir dierine ulaabilmeleri
iin belirli bir oranda enerji tketimine ihtiyalar bulunmaktadr. G santral-
lerinin elektrik retebilmeleri iin de belirli bir enerji tketimine ihtiya du-
yulmaktadr. lkelerin politika yapclarnn ncelikli vazifelerinden biri de
sosyal ve ekonomik hayatn standardnn korunmas asndan birincil bir ko-
numa sahip olan enerji arznn gvenilir bir ekilde temin edilmesidir.
Enerji kaynaklarna deiik formlaryla, maddi olarak denebilecek bir
faturayla yeterli bir miktarda srekli olarak eriimi amalayan enerji arz g-
venlii kuram1 ierisinde petrol arz gvenlii merkezi bir konuma sahiptir.
Petroln bu merkezi konumu byk oranda sahip olduu yksek enerji ierii,
dier enerji trleri ile kyaslandnda depolanmasndaki kolaylklar ve hliha-
zrda gnmzde kullanana enerji tketen aralarn alet ve edevat stokundan
kaynaklanmaktadr.
Genelinde enerji arz gvenlii, zelinde ise petrol arz gvenliini
salamak iin politika yapclar eitli stratejiler gelitirmek zorundadrlar.
tketim ihtiyalarn karlayabilecek kadar yerli petrol kaynana sahip lke-
ler, kendi tasarruflar altndaki petrol rezervlerini ileyip rnlerine ayrdktan
sonra i tketim ihtiyalarnn hizmetine sunabilmektedirler. Yeterli yerli kay-
naa sahip olmayan lkeler asndan ise eitli politikalar gelitirme zorunlu-
luu bulunmaktadr.
Tketici lkelerin bavurduklar bir yol, uluslararas petrol pazarndan
yaptklar spot petrol almlardr. Spot petrol almlar tketici lkelerin petrol
ihtiyalarn ksa vadede karlyor olsa da uzun vadede kalc bir zm sun-
maktan uzak bir grnt arz etmektedir. Uzun sreli kalc zmler iin ise
farkl stratejiler gelitirme zorunluluu bulunmaktadr. Petrol dardan ithal
etmek zorunda olan lkeler, retim Paylam Anlamalar ve mtiyaz Anlama-
lar gibi eitli farkl yollarla petrol zengini lkelerin rezervlerini ileyip ihtiya
duyduklar petroln bir ksmn garanti altna alma yoluna gitmektedirler. T-
ketici lkelerin bavurduklar bir dier yol ise nde belen petrol ihracats
lkeler ile iyi ilikiler gelitirip eitli ittifaklar kurarak uzun vadeli petrol alm
1 Philip Andrews- Speed, Xuanli Liao ve Donald Dannreuther, The Strategic Implications of
Chinas Energy Needs, Adelphi Paper 346, Oxford University Press, New York, 2002, s. 13
99
anlamalarna varmalardr. Petrol reticileri ile tketicilerinin sz konusu tr-
den anlamalara varabilmeleri iin uluslararas politikada birbirlerine yakn
dzlemler zerinde bulunmalar gerekmektedir. Sz konusu lkelerin enerji,
dolaysyla ekonomik ihtiyalarnn karlanmas politik ilikilerinin glgesi
altnda yatmaktadr.2
Bu alma, bu balamda srailin petrol ihtiyacn kesintisiz olarak
gvence altna alabilmesinin yolunun gemite olduu gibi gnmzde de
komular ile olan politik ilikileri ile sk skya baml olduu savn ileri
srmektedir. srailin petrol arz gvenliini kesintisiz olarak uygun fiyatlarla
salayabilmesi blgesel bar dinamikleri ierisinde gizlidir.
ne srd savn kantlanmas iin bu almada u ekilde bir yn-
tem izlenmitir: almann ilk blmnde srailin kuruluunun ilk aamala-
rnda petrol arzn gvenlik altna almak iin izledii yol ortaya konmutur.
kinci blmde yabanc petrol irketleri ile srail hkmeti arasndaki ilikiler
irdelenmitir. Bu ilikilerin sonucunda bir gereklilik olarak ortaya kan Delek
petrol irketinin kurulmas ise nc blmn konusudur. Drdnc blm
ise ilgili dnemde blgesel politik ilikiler gerei randan elde edilen petrol
teminini incelemektedir. srailin Sina blgesinde bulunan petrol kaynaklarn
ileyip kullanmas konusu beinci blmde incelenmitir. ran slam Devrimi-
nin etkisi altnc, Amerika Birleik Devletlerinin destei ise yedinci blmde
ilenmitir. almann son blm ise kresel petrol endstrisi zincirinin bir
halkas olarak srailin petrol arzn gvence altna alma giriimleri bnyesinde
gnmzdeki konumunu ortaya koymaktadr.
Kuruluunun lk Aamalarnda srailin Petrol Arz Gvenlii
1948 ylnda Orta Dou corafyas ve dnya politikas ierisinde kilit
bir yer sahibi olan srail asndan petrol; d kaynakl maddi destek, silah edi-
nimi ve kalifiye insan g kadar hayati bir neme sahip olmutur. srailin
petrol diplomasisi, kuruluunun ilk aamalarndan itibaren Arap- srail sorunu
glgesi altnda gemitir. Birincil enerji kaynaklar tketimi denklemi ierisine
gnmzde nkleer enerji, kmr ve doal gaz gibi dier unsurlar da ilave
eden srail asndan petrol, kurulu srecinin ilk aamalarndan itibaren hzla
artan nfusu ve geliip modernleen ekonomisi iin yegne enerji kayna ol-
mutur. Petrol, srailin enerji denklemi ierisindeki birincil hayati konumunu
gnmzde de srdrmeye devam etmektedir. Ancak gemite olduu gibi
2 Gawdat Bahgat, Energy Security in a New World Order, The Journal of Energy and Development, Cilt. 30, No. 1, s. 46
100
gnmzde de ham petrol ve rnlerini elde etmek, srail asndan maddi bir
sorun olmakla birlikte, bunun tesinde politik bir sorun olma zelliine sahip-
tir. 1955 ylnda srail topraklarnda petrol bulunana kadar rdn ve Akdeniz
arasnda kalan halk asndan enerji tketimi neredeyse petrol tketimi ile e
anlaml idi.3 srail asndan petrol arzn temin etmenin politik bir sorun olma-
nn tesinde balca iki nemli aya daha bulunmaktayd. Bunlar; d kaynak-
lara tamamen bamllk ve greceli yksek fiyatlardr. Petroln satn alnan
kaynaktan Hayfaya kadar olan nakliye masraflar hesaplanrken Meksika Kr-
fezi temel olarak ele alnmaktayd.4 Bu nedenle de 1930lu yllar ve 1940l
yllarn balarna kadar Filistin blgesinde petrol fiyatlar Amerika Birleik
Devletleri ve Orta Doudaki dier lkelerden daha yksek seyretmekteydi.
srailin kuruluundan nce ngiliz firmalar tarafndan Hayfada kuru-
lan petrol rafinerisi Filistin Manda Ynetimi altnda bulunan Yahudi ve Araplar
asndan ilenmi petrol ihtiyacnn karlanmas amacna hizmet etmekteydi.
Rafinerinin ham petrol ihtiyac ngiliz firmalar ve blgedeki balca petrol re-
ticileri olan Arap lkeleri tarafndan karlanmaktayd. Rafine edilen petrol de
her iki halkn ihtiyacn karlamaktayd. Akdeniz kysnda konulanan Hayfa
rafinerisinin bir baka zellii de Avrupa lkelerine ilenmi petrol rnleri
salamasyd.
srail Devletinin kurulmas ile birlikte, politik gelimeler nedeni ile
bir sre kapatlan Hayfa rafinerisinin en elverili ekilde tekrar almaya ba-
lamas ve ileyecek ham petrol bulmas byk bir sorun haline gelmitir. lgili
blgedeki ngiliz ynetimi srecinde Kerkk- Hayfa arasna ina edilen petrol
boru hattndan Hayfa rafinerisinde ilenmek zere tekrar petrol pompalanmas
plann Irak ynetiminin kabul etmesi gerekmekteydi.5 Bu dnceye kar
kan Irak ynetiminin kabuln salamak iin Hayfa rafinerisinde ilenen
rnlerin blgede yaayan Yahudi ve Arap halklarnn ortak kullanmna taraf-
sz olarak sunulaca garantileri verilmekteydi. Buna ilaveten Irak ynetiminin
Hayfaya petrol pompalamay kabul etmemesi durumunda ise srailin baka
pazarlardan petrol satn alabilecei de belirtilmekte, Irakn olas petrol gelirle-
rinden mahrum kalaca ifade edilmekteydi.6
Ancak Irak, Kerkkten Hayfaya petrol pompalamay reddetmi, sra-
ili petrol arzn gvenlik altna alma yolunda baka araylar ierisine girmeye
itmitir. srailin ilk kurulu ylarnda petrol elde etme giriimleri bnyesinde
3 Uri Bialer, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, Mcmillan Press, London, 1999, s. 2 4 Cenk Pala, Yirminci Yzyln eytan geni, Kavram Yaynlar, stanbul, 1996, s. 41 5 Uri Bialer, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, s. 49 6 Uri Bialer, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, s. 50
101
karlat bir baka zorluk da 1949 ylnda Arap Ligi tarafndan alnan, srail
ile i yapan taraflar bundan vazgeirmeye ynelik karardr. srail bayra ta-
yan gemilere ynelik olarak balayan engelleme sreci, sonrasnda sraile silah
ve petrol tayan dier taraflarn gemilerine de uygulanmaya balanmtr. Arap
Ligi lkeleri tarafndan uygulanan bu blokaj, sraile gelen btn petrol kes-
meye ynelik asl amacna tam olarak ulaamam olmakla birlikte,7 uygulan-
d sre boyunca srailin petrol arzn gvenlik altna alma abas faturasn
bir hayli kabartm, kurulu aamasnn ilk yllarndan itibaren bu lkeyi bu
konuda ekonomik olarak da zor durumda brakmtr.
Yabanc Petrol irketleri le Olan likiler
srailin kuruluundan sonraki sre ierisinde petrol arzn gvenlik
altna alma giriimleri erevesinde karlat bir baka glk ise, snrlar
dhilinde faaliyet gsteren yabanc petrol irketleri ile olan ilikileri ereve-
sinde gereklemitir. Bu sre zarfnda srail snrlar dhiline ithal edilen, s-
nrlar dhilinde ilenip rnlerine ayrlan, ilenmi bir rn olarak piyasasna
srlen ve ihra edilen bu rn, hibir aamasnda devletin aidiyetine geme-
mi bir rn olarak ilem grmtr. Devlet olarak srail bu ekonomik etkinlik-
lerden herhangi bir kazan salamam, vatandalarnn ve i piyasasnn ihti-
yacn karlayabilmenin yksek maliyetini stlenmek durumunda kalmtr.8
srail hkmetinin petrol ve rnlerine bu kadar ok byk bir nem
atfetmesinin en temel nedeni lkenin yksek bir endstrileme dzeyine ula-
m olmasndan veya tarm yntemlerinin modernlemesinden kaynaklanma-
maktayd. Bunun en temel nedeni, sosyal ve ekonomik hayatn kesintisiz ve
sorunsuz olarak devamn salamak iin gerekli olan enerji arz iin srailin
kmr, doal gaz ve hidroelektrik kaynaklar gibi alternatif enerji kaynaklarn-
dan yoksun olmasyd.
Delek Petrol irketinin Kurulmas
Petrol arzn gvenlik altna alma giriimleri bnyesinde srailin bir
baka hamlesi de kendi petrol irketini kurma yoluna gitmesidir. Hlihazrda
lkede bulunan ithalat ve datm ebekesi ierisine eklemlenecek, milli kar-
lar gzetecek bir yapnn gereklilii zerinde durulmutur. Bu ekilde bir yap-
lanma hem lke ierisinde faaliyet gsteren firmalar arasnda oluacak olan
rekabet ortamna bir katk sunacak hem de petrol maliyetlerinin dmesine
7 Uri Bialer, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, s. 92 8 Uri Bialer, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, s. 97
102
neden olacakt.9 Buna ilaveten srail ynetimi kademelerinde lkenin gelecei
asndan petrol kadar hayati neme sahip bir konunun yabanclarn ellerine
terk edilmemesi gerektii gr hkimdi. Bu nedenlerle srailde bir milli
petrol irketi hviyetinde hareket eden Delek irketi 12 Aralk 1951 tarihinde
kurulmutur.
srail hkmetinin belirli bir yzde sahibi olduu bu irketin katlmc
ortaklar bir ksm yerli ve yabanc irketleri de kapsamaktayd. Delek irketi-
nin ana amac dardan petrol satn alp bunu rafine edip irketin kendi tasarru-
funa sunmakt. Gelien zaman ierisinde i piyasada etkili bir rol stlenen ir-
ket ordu, donanma, marina, Filistin Elektrik irketi, yerleim merkezleri ve
dier baz kurularla sat szlemeleri gerekletirmitir.10 Yabanc irketlerin
srailin altyapsna yatrm yapma konusunda isteksiz davranmalar zerine
Delek, petroln rafine edildii Hayfadan ana tketim merkezi olan Tel Avive
bir boru hatt ina etme yoluna gitmitir. Bu ekilde nakliye masraflarnda bir
indirime gidip retim ve iletim maliyetlerini drmtr. ledii petrol lke
ii tketime sunan Delek asndan uluslararas pazardan ilenecek rn satn
alabilmek bir sorun olmutur. Balca petrol satclarndan srailde ilenip t-
ketilmek zere makul fiyatlarla rn satn almak hem ekonomik hem de politik
bir sorun hviyetini almaktayd.
Delek irketinin srail iin gvenli, eitli ve ekonomik petrol arz sa-
lama almalar erevesinde stesinden gelmesi gereken iki temel sorun bu-
lunmaktayd. Bunlar; potansiyel ihracat saysnn ok snrl olmas ve petrol
nakliyesidir. Bir rafinerinin en etkili bir ekilde ileyip ekonomik olarak ka-
zanl bir yatrm haline gelebilmesi iin birka farkl tip ve kalite ham petrol
deil de belirli bir kaynaktan gelen ham petrol rnlerine ayrmas gerekmek-
tedir. Petrol ihracatlar ile yaplacak uzun sreli sat anlamalaryla petrol
akn garanti altna almay amalayan srail iin seenek says snrl idi. ili,
Kanada ve Peru gibi lkeler ana ihracat gzerghlarnn Pasifik Okyanusundan
gemesi nedeni ile nakliye masraflar denebilecek bir dzeyin tesindeydi.
Bat Avrupa lkelerinin kendileri birer ithalat olduklar iin sraile petrol
satma potansiyeline sahip deildiler. Politik nedenlerle Irak ve Suudi Arabistan
da sraile petrol satmamaktaydlar. srailin uzun sreli anlamalarla petrol
satn alabilecei potansiyel ihracatlar Venezella, Kuveyt, SSCB ve randan
ibaretti. Venezella ve Kuveytten petrol uzun sreli ticaret anlamalar ile
9 Leslie Grayson, National Oil Companies, John Wiley and Sons Publishers, Chichester, 1981, s.
7 10 Uri Bialer, Between East and West: Israels Foreign Policy Orientation 1948- 1966, Cambridge University Press, Cambridge, 1990, s. 128
103
petrol ithal etme giriimleri baarsz olmu, SSCB ve ran seenekleri srailli
yneticiler asndan zerinde dikkatle durulmas gereken yegne seenekler
olarak kalmtr.11
randan Petrol Temin Edilmesi
Souk Savan scak zamanlar srasnda ortaya kan bu durum da
yalnzca alc ve satc lkenin ekonomik alglamalar erevesi ierisinde e-
killeniyor olmaktan uzakt. Amerika Birleik Devletleri ve Britanyal ynetici-
lerin, Sovyetler Birliinin ekonomik gcn kullanarak yerkrenin eitli bl-
gelerinde nfuz sahibi olmas fikrine pek scak bakmadklar bilinen bir gerek-
ti. Ancak uluslararas ilikiler disiplini ierisinde srekli ilkelerin olmad;
srekli karlarn olduu hatrda tutulunca, ABD ve Britanyann bir mttefiki
olan srailin 1950li yllarda SSCBden yksek miktarlarda petrol satn alma-
snn mant anlalabilir.
Sovyetler Birlii, srail pazarna girdikten bir sre sonra ise petrol tica-
retinin hacmini ykseltmemi, satt petroln fiyatn drmedii gibi daha
nceden dnya fiyatlarnn altnda salad fuel oil fiyatn ykseltmi ve uzun
sreli bir szleme imzalamay yelememitir. Srekli ilkeler yerine srekli
karlar prensibini ne karan uluslararas ilikiler mant sraili baka kay-
naklar aramaya ve nceden balatt petrol diplomasisini hzlandrmaya yn-
lendirmitir. Bu ise, teorik bir varsaym olan randan uzun sreli petrol sala-
ma seeneini, uygulanmas gereken bir seenek haline sokmutur.
Yegne ihra rn ve gelir kayna olan petrol gelirlerini arttrma ve
yeni pazarlar aray ierisinde olan ran ynetiminin srail pazarna girme d-
ncesi, srail pazarn elinde tutan Britanya petrol irketleri tarafndan engel-
lenmiti. Ancak srailin kendi petrol irketi olan Delek firmasn kurmasndan
sonra bu firma randan petrol alp, Hayfa rafinerisinde ileyip, i pazar tketi-
mine sunma imknna kavumu oluyordu.
Arap boykotundan12
syrlp dnyann en zengin petrol yataklarna sa-
hip olan yksek kalite Orta Dou petrollerinden istifade etme imknna kavu-
an srail iin ran petrolnn Rusya kaynakl Sovyetler Birlii petrolne tercih
edilmesinin bir eit zorunluluk dnda baka sebepleri de vard. Bunun en
banda ran petrolnn kalitesinin Hayfa rafinerisinin damtma standartlarna
uymasyd. ran petrol, milliletirilmesinden nce Britanya kkenli firmalar
tarafndan iletilmekteydi. srail pazarn elinde bulunduran Britanyal firmalar,
11 Uri Bialer, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, s. 129 12 Fuad Itayim, Arab Oil The Political Dimansion, Journal of Paletsine Studies, Cilt. 3, No. 2, 1974, s. 93
104
Hayfada ilenip srailde tketime sunulacak petrol Abadandan temin et-
mekteydiler. Hayfa rafinerisinin hlihazrdaki alet edevat stoku, bu tip ve kalite
petroln iletilip rnlerine ayrlmas almalarna elveriliydi.
ran petrolnn Rusya petrolne tercih edilmesinin bir dier nedeni de,
ran petrolnn ierdii eitli gaz miktarlar ve kalitesiydi. ran petrol, ier-
dii kimyasallar ile petro kimya endstrisi asndan da uygun olanaklar sun-
maktayd. Bununla birlikte Sovyetler Birliinin bu sre zarfndaki petrol tke-
timi, retiminin yaklak olarak % 90 civarndayd. Sovyetler Birliinin i
tketiminde grlecek bir art durumunda, sraile yaplan petrol aknda
sknt yaanabilirdi.13 Souk Savan scak zamanlar zarfnda gerekleen
srail ve Sovyetler Birlii arasndaki petrol ticaretinin bir sre sonra kesintiye
uramasnn ve srailin petrol ithalatnda rann ok ne kmasnn bir dier
nedeni de politik kayglardan kaynaklanmaktayd. Petroln politikasnn ve
ekonomisinin ok i ie getii gz nnde bulundurulunca, politik ve ekono-
mik olarak bir zaman dilimi ierisinde belirli bir lkenin karnn deiik za-
manlarda farkllklar gstermesinin mant anlalabilir. Sovyetler Birliinden
petrol satn almaktan ve bir eit ekonomik iliki gelitirmekten ekinmeyen
srail, bu sre zarfnda Sovyetler Birlii ile resmi diplomatik ilikilerini ok
ileri bir dzeye tama yoluna gitmemitir.14 Bat dnyas ile stratejik ilikiler
gelitirmeyi uygun bulmu, petrol ticareti konusunda da Bat lkeleri ile yakn
ilikileri bulunan ran ile ticaret hacmini gelitirmeyi yelemitir.
1960l yllarn ba ile birlikte hi phesiz ran, srail petrol arz stra-
tejisinin en temel tan oluturmaktayd. srailin ran ile yapt petrol ticareti
Eilat ile Ashdod arasna ina edilen bir petrol boru hatt ile bir eit kurumsal
kimlik hviyetine brnmtr. randan yola kan petrol tankerlerinin tadk-
lar ham petrol srailin Eilat limanndan Ashdoda ve bir sre sonra da doru-
dan Hayfaya pompalanmaya balanmtr. Bir sre sonra da ilgili petrol boru
hattnn kapasitesi arttrlarak, srail ve ran arasndaki petrol ticaretinin hacmi
de genilemitir.
Sina Blgesi Petrol Kaynaklar
Tarihsel sre ierisinde srailin petrol arzn gven altna alma a-
lmalarnn bir baka basaman da 1967 Arap srail sava oluturmaktadr.
1967 Arap srail sava sonunda srail Sina ln ele geirmi15 ve bu blge-
13 Uri Bialer, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, s. 175 14 William Quandt, The Middle East Conflict in US Strategy, Journal of Palestine Studies, Cilt. 1, No. 1, 1971, s. 51 15 Trel Ylmaz, Uluslararas Politikada Orta Dou, Aka, Ankara, 2004, s. 152
105
deki petrol kaynaklarn retme ve gelitirme zerine almalarna hz vermi-
tir. srail, Sina blgesini daha nceden, 1956 ylnda da kontrol altna alm,
bu sre zarfnda da blgedeki petrol kaynaklar zerinde sismik ve jeolojik
aratrmalar yrtmtr. 1967 sava ile birlikte srail daha nceleri bir Msr
irketi ve bir talyan petrol irketi tarafndan kurulan ve ortak giriim olarak
yrtlen Sina blgesindeki petrol arama, gelitirme ve retim almalarn
kendi bnyesine dhil etmi oluyordu.
Sina blgesi petrolnn kontrol srail asndan birka farkl boyutta
katk salamtr. srail bu yolla kendi tasarrufunda kullanabilecei bir yerli
kaynaa sahip olmutur. Bu gelime neticesinde srail petrol diplomasisi yurt
dnda ok daha rahat hareket edebilmi, ihracatlarla yapt mzakerelerde
manevra alann gelitirebilmitir. Bunlara ilaveten srailin petrol faturas da
azalmtr.16 Petrol alm iin yurt dna aktarlan kaynaklar srail ierisinde
kalm, eitli yatrmlara ynlendirilmi, bylece ekonomisi daha fazla g
kazanan bir devlet olarak srail, uluslararas diplomaside daha etkili olma yolu-
na gitmitir.
1967 ylndan nce neredeyse tamamen rana baml olan srail Sina
blgesi petrollerini ele geirmesinden sonra i piyasasn doyurmann yan sra
bir petrol ihracats olma snfna ykselmitir. Buna ilaveten srail retim ve
tketim pazarlarn birbirine balayan nemli bir transit lke konumuna yk-
selmitir. Eilat ile Akdeniz kysndaki Ashkelon liman arasna yeni bir petrol
boru hatt ina edilmitir ki, bu boru hatt 1970 ylnda hizmete girdii zaman
dnyann en byk nc boru hatt olma zelliini tayordu.17
Petrol elde etmedeki zorluu byk oranda siyaseti ve komular ile
ilikileri ierisinde gizli olan srail asndan sahip olduu bu petrol reticisi,
nakliyecisi, ihracats ve rafine edicisi olma statsnn devam, yine politik
gelimelere sk skya bamlyd. 1967 Arap srail sava sonucunda ele ge-
irdii Sina blgesinden ekilip blgenin kontroln Msra brakmas duru-
munda srail bu avantajl konumlarnn tmn yitirmekteydi. Nitekim 1973
ylnda btn dnyada bir petrol krizi yaanm; ancak srail ilgili petrol krizi-
nin olumsuz etkilerini ok byk bir arlk ierisinde hissetmemitir. Ele ge-
irdii Sina blgesi petroln bir i kaynak olarak deerlendirmi, da bam-
llk orann olabildiince dk bir seviyede tutmaya gayret gstermitir.18
Gerilmi ilikileri normalletirme ve yumuatma admlar erevesinde Sina
blgesinde bulunan petrol kaynaklarn ileriki zaman dilimleri ierisinde b-
16 David Kochav, Haaretz, 15 Aralk 1972 17 Elias Shoufani, The Sinai Wedge, Journal of Palestine Studies, Cilt. 1, No. 3, 1972, s. 90 18 Elias Shoufani, The Sinai Wedge, Journal of Palestine Studies, s. 94
106
rakmak durumunda kalan srail, hi phesiz, ad geen kaynaklardan ok b-
yk yararlar salamtr. lgili petrol kaynaklarn kontrol altnda tuttuu za-
man dilimi ierisinde kendi i piyasa ihtiyalarn gzetecek ekilde ilemi,
maksimum fayda elde etme yoluna gitmitir.
ran slam Devriminin Etkisi
srailin petrol salama sknts 1979 ran slam Devrimi ile daha fark-
l bir boyut kazanmtr. Krfez blgesinde Bat lkeleri ile yakn ve dost iliki-
ler gelitiren ah ynetimi, yerini Humeyni rejimine brakmtr. Humeyni
rejiminin Bat lkeleri ile pek dostane olmayan ilikilerinin bir boyutu da srail
ile olan ilikilerine yansmtr. Blgede bulunun dier Mslman devletlerin
tepkilerinden ekinen ah ynetimi, srail ile aikr ilikiler gelitirmese de
petrol ticareti yapmaya devam edip belirli bir ekonomik kazanm elde etme
yoluna gitmitir. Ne var ki, randa ynetimi ele geiren yeni ynetimin srail
ile politik ve diplomatik ilikiler ierisinde bulunmak bir yana ekonomik iliki-
ler ierisinde bulunmaya niyeti olmad akt.19
nceleri srail asndan gvenli olarak tabir edilen bir petrol kay-
na olan ran artk politikasn deitirmitir. srail bu ekilde i piyasa ihtiya-
cnn karlanmasnda ok nemli bir role sahip olan Eilat- Ashkleon boru hat-
tna srekli olarak petrol tedarik eden en nemli unsur olan ran unsurundan
artk mahrum kalmtr. Srdrlebilir kalknmann en temel girdilerinin ban-
da gelen petrol arz gvenlii tehlikeye giren srail yeni araylar ierisine gir-
mitir.
Amerika Birleik Devletlerinin Destei
Tarihin ilk zamanlarndan beri hareketli bir corafya olan Orta Dou
blgesinde kurulan srailin kuruluundan gnmze kadar petrol arzn gven-
ce altna alma almalar hep zorlu bir sre ierisinde gereklemitir. Hayati
bir neme sahip olan petrol arznn kesintisiz devam etmesi hususunda eitli
sorunlarla karlaan srail asndan Amerika Birleik Devletlerinin eitli
ekillerde salad garantiler ayr bir nem arz etmektedir.
Ulatrma, endstri ve srdrlebilir kalknmann kesintisiz bir ekilde
devam iin hayati bir neme sahip olan petroln faturasnn denmesi ekono-
mik olarak sraili zorlamakla birlikte satn alnacak petrol bulmak bal ba-
na politik bir ura gerektirmitir. Arap komularnn artan ekonomik ve politik
gc sorunun srail asndan daha da karmak bir hale gelmesine ve uluslara-
ras petrol arenasnda yalnz bana kalmasna neden olmutur. 1980lere kadar
19 Erol Guiney, Israel After Shah, MERIP Reports, No. 75/76, Mart, Nisan 1979, s. 34
107
dnya petrol pazarnn sadece % 5i sraile akt. Yalnzca birka lke uzun
dnemli szlemelerle sraile petrol satmaktayd. srail, fiyat dalgalanmalarna
ok ak maruz kalan spot piyasasna baml kalmak zorundayd.20
ABDnin 1973 Arap-srail Savandan sonra Msr ve srail arasnda
balatt mekik diplomasisi srailin petrol arzn gvence altna alma sreci
bnyesinde nemli bir yer tekil etmektedir. Eyll 1974te srail ile Msr ara-
snda varlan anlamaya gre, srail ele geirdii Sina geitlerini ve petrol ku-
yularn Msra geri brakyordu. Petrol ihtiyacnn karlanmasnda ok nemli
bir yer igal eden Sina blgesinde bulunan petrol kuyularnn Msra geri ve-
rilmesi srail asndan byk bir kayp olarak alglanmaktayd. Msr ile var-
lan anlamann bu maddesinin kabul edilmesinde, srail ile ABD arasnda var-
lan mutabakatn byk bir etkisinin olduunu belirtmekte fayda vardr.
srail ile ABD arasnda varlan mutabakat ile ABD, srailin enerji ih-
tiyacnn ve ekonomik gereksinimlerinin karlanmas konusunda her trl
abay gsterme konusunda duyarl davranacan beyan etmekteydi. srailin
sregelen petrol gereksiniminin karlanmas iin her iki lkenin uzmanlarnn
her yl bir araya gelecei belirtilmekteydi. srailin enerji ihtiyacn karlamak
amacyla hazrlanan bu formle gre srailin satn ald petroln nakliyatn
gvenli bir ekilde yapamamas durumunda ABD ilgili petrol nakliyatnn da
gvenliini salamay garanti ediyordu.21
ABDnin srailin petrol arzn gvenlik altna alma abalarna sundu-
u katk bnyesine Ekim 1980de taraflar arasnda varlan anlamann ayr bir
nemi vardr. ABD-srail Petrol Anlamasna gre srailin normal lke ii
ihtiyalarn karlayamamas durumunda ABD bu lkeye petrol salamay
garanti ediyordu. Orta Dou bar srecinde ok nemli bir yer tutan Msr ve
srail arasnda gerekleen Eyll 1978 Camp David grmeleri ve Mart
1979da taraflar arasnda varlan bar anlamalar srecinde srailin enerji
gvenliinin salanamamas durumunda herhangi bir bar anlamasnn mm-
kn olmayaca kans kendisini hissettirmitir.
ABD ile srail arasnda varlan Petrol Anlamas sraile cretsiz pet-
rol salanmasn ngrmemekteydi. Anlama hkmlerince taraflarn uzman-
larnn yllk ya da daha ksa aralklarda yaplan toplantlarnda belirlenen mik-
tarlarda petrol satn ngrmekteydi. Yaplan petrol sat, petrol nakliyesinin
yapld srada dnya petrol piyasalarnda ilem gren fiyatlarla uyumlu olmak
durumundayd. ABD Senatosunun onayn gerektirmeyen bu anlama, imza-
20 Bishara Bahbah, The United States and Israels Energy Security, Journal of Palestine Studies, Cilt. 11, No. 2, 1982, s. 114 21 Bishara Bahbah, The United States and Israels Energy Security, 117
108
landktan hemen sonra yrrle girmitir. Kasm 1994e kadar yrrlkte
kalmas ngrlen ABD srail Petrol Anlamas ile srail kendisine ak spot
piyasalardan karlamakta yetersiz kald petrol arzn kesintisiz olarak garanti
altna alma yolunda ok nemli bir mesafe kat etmitir.22
Kresel Petrol Endstrisi Zincirinin Bir Halkas Olarak srail
1900l yllarn balarndan gnmze kadar gelen sre ierisinde
kresel petrol endstrisi bnyesinde bir takm deiikliklerin olduu aktr.23
Petrol endstrisinin kuruluunun ilk aamalarnda kresel petrol retimini kont-
rol altnda tutan yedi kz kardeler artk tarih olmulardr. Bu byk petrol
irketlerinin yerlerini, byk oranda yeraltndan karlan petrole ev sahiplii
yapan lkelerin milli petrol irketleri almlardr. Petrol retiminin yapld
arama tarama, sondaj faaliyetlerinin yapld st ksm etkinliklerden damtma
ileminin ve datm ilemlerinin yapld alt ksm etkinliklere kadar dikey bir
entegrasyon yap ierisinde ilgili halkalarn tmnn kontrollerini ellerinde
bulunduran byk petrol irketleri bu kontrollerini byk oranda kaybetmiler-
dir. nceleri byk oranda uzun sreli szlemeler ile yaplan kresel petrol
ticareti yerini byk oranda spot petrol satlarna brakmtr.
Petrol, artk MYMEX, IPE ve Dubai Exchange gibi borsalarda ilem
grp fiyat kresel olarak belirlenen bir rn halini almtr. Alclarn ve sat-
clarn kimliklerinin ok da nemli olmad bu kresel pazarda yaplan petrol
ticareti bir byk havuz hviyetini almtr.24 Srdrlebilir kalknmalarnn
kesintisiz devam iin petrol arz gvenliine ihtiya duyan alc lkelerin bu
gereksinimleri, lke ekonomilerinin yegne girdisi petrol gelirleri olan satc
lkelerin petrol talebi gvenliine duyduklar ihtiya ile kesimektedir.
Birok alcnn ve farkl birok satcnn olduu bu kresel pazarda
spot petrol ticaretinin hacmi gnmzde byk oranda artmtr. Politik konu-
mu ve Arap komular ile arasndaki ilikiler nedeni ile uzun sreli szleme-
lerle petrol alm yapabilecek kaynak bulmakta glk eken srail, gnmzde
petrol ihtiyacnn ok byk bir ksmn rahatlkla spot piyasadan karlayabil-
mektedir.
2005 yl itibariyle srail petrol ihtiyacnn yalnzca ok kk bir ks-
mn kendi retimi tarafndan karlayabilmitir. Yaklak olarak gnde 249000
22 Bishara Bahbah, The United States and Israels Energy Security, 130 23 Peter Davies, The Changing World Petroleum Industry- Bigger Fish in a Larger Pond, CEPMLP Online Journal, Cilt. 6, Makale no. 14, (eriim tarihi: 14 Mays 2008) 24 Oystein Noreng, Ham G Petrol Politikalar ve Pazar, Elips Kitap, Ankara, 2004, s. 227
109
varil petrol ithal etmitir.25 Gemiin aksine, byk oranlardaki bu petrol al-
mn yapabilecei taraflar bulmak iin gnmzde pek zorlanmamtr. Sov-
yetler Birliinin dalmasndan sonraki sre ierisinde Hazar blgesi ve Orta
Asyada kurulan yeni devletler zengin yeralt kaynaklarna sahiptiler. srail,
gnmzde petrol ihtiyacnn byk bir ksmn kresel pazara yeni alan bu
devletler vastas ile karlamaktadr.26 Bak Tiflis Ceyhan Ham Petrol Bo-
ru Hatt araclyla Akdenize kadar inen Hazar blgesi petrolleri petrol arzn
kesintisiz olarak salayan bir kaynak olmann yan sra nakliye asndan da
byk kolaylklar ieren hayati bir kaynak olma zellii kazanmtr. Trki-
yenin bir enerji terminali olma yolundaki stratejisine byk katklar salayan
ilgili boru hatt projesi iin srail uluslararas arenada lobi yaparak bu projenin
hayata geirilmesini desteklemitir.27 srailin bu politikasnn temelinde kendi
petrol ihtiyacn karlama ynnde izledii stratejinin etkileri yatmaktadr.
2008 yl Temmuz ay ierisinde srail Altyap Bakan ile Trkiye
Enerji Bakan arasnda varlan mutabakat gerei Akdeniz Boru Hatt Proje-
sinin fizibilite almalarnn yaplmasna karar verildi. Akdenizin Trkiye
kysndan sraile uzanan boru hatt bnyesinde petrol, doal gaz, su, elektrik
ve fiber optik kablo nakliyesi unsurlarnn ina edilmesi ngrlmektedir. Ak-
deniz Boru Hatt Projesine kesintisiz doal gaz salanmas asndan srail,
Rusya ile ilikiler ierisinde olduunu aklamtr. Azerbaycann da petroln
dou pazarna ulatrmak iin bu proje ile yakndan ilgilendii belirtilmitir.28
lgili enerji kaynaklar sraile ulatktan sonra, ileriki zaman dilimleri
ierisinde Hindistan, in ve Tayvana da enerji tamay ngren proje vastas
ile srail kendi enerji ihtiyacn salamay garanti altna alma yolunda byk bir
mesafe kat etmi olmann tesinde kresel enerji denklemi ierisinde de nemli
bir konum kazanm olacaktr.
Konvansiyonel petrol kaynaklar bulmak iin arama tarama almala-
rn youn bir ekilde yrten srail asndan konvansiyonel olmayan bir petrol
kayna olan eyller ayr bir nem arz etmektedir. Negev lnn kuzey
kesimlerinde bulunan zengin petroll eyllerden elde ettii enerji ile srail,
endstriyel elektrik retiminin bir ksmn dorudan karlamaktadr.
25 Energy Information Administration, Country Analysis Briefs, Israel,
www.eia.doe.gov/emeu/cabs/East_Med/Oil.html. (eriim tarihi: 13 Mart 2008) 26 Daniel Engber, Where Does Israel Get Oil?, Slate, www.slate.com (eriim tarihi: 19 Mart 2008) 27 Efraim Inbar, Regional Implications of the Israeli Turkish Strategic Partnership, Middle East Review of International Affairs, Cilt. 5, no. 2, 2001, s. 59 28 srailin Petrol, Gaz, Suyu Trkiyeden Gidecek, Referans Gazetesi, www.referansgazetesi.com/haber. (eriim tarihi: 18 Temmuz 2008)
110
Sonu
Petrol arz konusunda kendi kendine yeterli olmann ok uzanda
olan srail asndan enerji gvenliini salamann en temel koullarndan bir
tanesi iinde bulunduu corafyadaki komular ile gerekletirdii politik
ilikiler zerinde ekillenmektedir. Kuruluundan gnmze kadar srailin
petrol ediniminde yaad glkler kresel ve blgesel siyasetteki politikala-
rnn glgesi altnda gereklemitir.
Gnmzde srailin enerji politikasnn zerine ekillendii alt unsu-
ru gz nnde bulundurmak gerekmektedir:
- Orta Dou blgesinde konulanm olmasna ramen
srail, petrol kaynaklar bakmndan ok fakir bir lkedir.
- srail, mesafe olarak kendisine uzak blgelerdeki satc-
lardan ald petrole baml bir lkedir ki bu da nakliye masraflar fa-
turasnn kabark olmasna neden olmaktadr.
- thal edilmek zorunda olunan petrol, srail hkmetinin
demeler dengesi ierisinde ok ar bir yk igal etmektedir.
- srail, enerji kaynaklarn ve formlarn eitlendirmek
durumunda olan bir lkedir.
- srail, yerel petrol kaynaklar arama tarama faaliyetle-
rine ok byk bir nem atfeden bir lkedir.
- srailin kendi topraklar ierisinde petrol arama al-
malar, gerek ekonomik, gerekse politik nedenlerden dolay uluslarara-
s petrol irketleri tarafndan pek desteklenmemitir.29
srailin petrol stratejisi yakn zamanda almalarn yrtt Akde-
niz Boru Hatt gibi projelerle yeni bir boyut kazanmtr. Ancak Orta Dou
blgesinde srekli barn temini asndan srail ile Krfez lkeleri arasnda
gerekletirilebilecek bir eit ibirlii faydal sonular dourabilecektir.
Orta Dou haritas bir gereklik olarak ele alndnda ortaya kan
tabloya gre yegne mali gelirleri petrol olan krfez ihracatlar asndan
Akdenize, oradan da dnya piyasalarna almann en hzl ve ekonomik yolu
srail zerinden gemektedir. srailin bu stratejik konumu dnyann kantlan-
m petrol rezervlerinin te ikilik blmn bnyesinde barndran krfez
29 Gawdat Bahgat, Energy Partnership: Israel and the Persian Gulf, Energy Policy, Cilt. 33, 2005, s. 672
111
blgesi petrol ihracatlarnn olas ekonomik kazanmlar ile birleince ortaya
ok farkl bir tablo kmaktadr.
Enerji arz gvenliine ihtiya duyan unsurlar ile enerji talebi gvenli-
ine ihtiya duyan unsurlarn ibirlii ihtiyac beraberinde baka konular ze-
rinde ibirlii ihtimallerini gndeme getirecektir. Uluslararas ilikiler disipli-
ninin en ok kabul gren teorik bak alarna gre bir konuda ibirlii berabe-
rinde dier konular zerinde ibirlii almalarn gndeme getirmektedir.
Gnmzde devletler st bir yaplanmaya sahip olan Avrupa Birliinin teme-
linde enerji kaynaklar zerinde varlan ibirliinin olduu hatrlanmaldr.
Kmr ve elik kaynaklar zelinde balayan bu ibirliinin alan sonradan
gelitirilmi, ekonomik konular zerine sramtr. Ekonomik konular zerin-
deki ibirlii zaman ierisinde genileyerek politik konular da kapsar bir hale
gelmitir. Bir konu zerindeki fonksiyonel ibirlii, siyasi bir btnlk arz eden
bir birliktelik halini almtr.
Unutulmamaldr ki petrol kaynaklar zerinde uygulanacak olan bir
ibirlii Orta Douda bar ortamnn salanmas ve glendirilmesi konusun-
da ok nemli bir kilometre ta olacaktr. Hasmane siyasi ilikiler ve gven
eksiklii, Krfez blgesindeki lkeler arasnda gereklemesi ve gelitirilmesi
muhtemel her trl ilikiler yumann nne gemitir. Sz konusu olan olas
bir petrol alm anlamasndan ilgili mutabakata taraf olan tm kesimlerin belirli
bir kazanm salamalar mmkndr. Taraflarn greceli kazanmlarn hesaba
katarak uluslararas ilikilerin sfr toplaml deil de pozitif toplaml bir
oyun halini aldn gz nnde bulundurduklarnda ilgili ibirliine daha scak
bakacaklar aktr. Bylesi fonksiyonel bir yaklam taraflar arasndaki gergin-
lii azaltacak ve onlar birbirlerine yaklatracaktr. Bu bak as, blgesel
ekonomik ibirlii barn temini ve devam iin sine qua non zellii ta-
maktadr. Gnmzde petrol arzn kesintisiz olarak garanti altna alma yolun-
da ok byk mesafeler kat etmi olmakla birlikte srail blgesel bar ve enerji
ihtiyalarnn temini iin Krfez blgesindeki komular ile ortak bir zemin
bulmak durumundadr.
Kaynaka ANDREWS-SPEED, Philip, LIAO, Xuanli ve DANNREUTHER, Donald, The Strategic
Implications of Chinas Energy Needs, Adelphi Paper 346, Oxford University Press, New York, 2002.
BAHBAH, Bishara, The United States and Israels Energy Security, Journal of Pa-letsine Studies, Cilt. 11, No. 2, 1982.
BAHGAT, Gawdat, Energy Partnership: Israel and the Persian Gulf, Energy Policy, Cilt. 33, 2005,
BAHGAT, Gawdat, Energy Security in a New World Order, The Journal of Energy and Development, Cilt. 30, No. 1.
112
BIALER, Uri, Between East and West: Israels Foreign Policy Orientation 1948- 1966, Cambridge University Press, Cambridge, 1990.
BIALER, Uri, Oil and the Arab- Israeli Conflict, 1946-63, Mcmillan Press, London,
1999.
DAVIES, Peter, The Changing World Petroleum Industry- Bigger Fish in a Larger Pond, CEPMLP Online Journal, Cilt. 6, Makale no. 14, (eriim tarihi: 14 Mays 2008).
Energy Information Administration, Country Analysis Briefs, Israel,
www.eia.doe.gov/emeu/cabs/East_Med/Oil.html. (eriim tarihi: 13 Mart 2008). ENGBER, Daniel, Where Does Israel Get Oil?, Slate, www.slate.com (eriim tari-
hi: 19 Mart 2008).
GRAYSON, Leslie, National Oil Companies, John Wiley and Sons Publishers,
Chichester, 1981.
GUINEY, Erol, Israel After Shah, MERIP Reports, No. 75/76, Mart, Nisan 1979. INBAR, Efraim, Regional Implications of the Israeli Turkish Strategic
Partnership, Middle East Review of International Affairs, Cilt. 5, no. 2, 2001. ITAYIM, Fuad, Arab Oil The Political Dimansion, Journal of Paletsine Studies,
Cilt. 3, No. 2, 1974.
srailin Petrol, Gaz, Suyu Trkiyeden Gidecek, Referans Gazetesi, www.referansgazetesi.com/haber. (eriim tarihi: 18 Temmuz 2008). KOCHAV, David, Haaretz, 15 Aralk 1972. NORENG, Oystein, Ham G Petrol Politikalar ve Pazar, Elips Kitap, Ankara,
2004.
PALA, Cenk, Yirminci Yzyln eytan geni, Kavram Yaynlar, stanbul, 1996. QUANDT, William, The Middle East Conflict in US Strategy, Journal of Paletsine
Studies, Cilt. 1, No. 1, 1971.
SHOUFANI, Elias, The Sinai Wedge, Journal of Paletsine Studies, Cilt. 1, No. 3, 1972.
YILMAZ, Trel, Uluslararas Politikada Orta Dou, Aka, Ankara, 2004.
Top Related