1
Het Nieuwe Werken in VlaanderenRondetafel - Onderweg naar morgen
Dagvoorzitter ir. Filip Boelaertsecretaris-generaal MOW
Inleiding en programma
9h00 Onthaal
9h30 Welkomstwoord.
ir. Filip Boelaert, secretaris‐generaal Departement Mobiliteit en Openbare Werken
9h40 Concepten, definities, incidentie en toekomstperspectieven van het Nieuwe Werken.
Bart Cambré, Antwerp Management School, Universiteit Antwerpen
10h00 Wat kunnen we verwachten van het Nieuwe Werken?
• Wat als we nieuw gaan werken? Hendrik Delagrange, Stichting Innovatie & Arbeid , SERV
• Impact op mobiliteit en milieu. Tom Van Lier, Research groupMOBI, Vrije Universiteit Brussel
• Telewerken en reboundeffecten. Eef Delhaye, Transport & Mobility Leuven
11h00 Pauze.
11h20 Debat over kritische succesfactoren.
Het debat wordt gevoed door interventies uit de praktijk.
• PLATO, Ludwig Huybrecht, Programmamanager, KBC
• PRONTO, Hendrik Deroo, Programmamanager, Havenbedrijf Gent
12h50 Slottoespraak door Vlaams Minister van Mobiliteit en Openbare Werken Hilde Crevits.
13h00 Broodjeslunch.
Het Nieuwe Werken19 mei 2014 2
2
Concepten, definities, incidentie en toekomstperspectieven van HNW
Prof. Dr. Bart CambréAntwerp Management School, UA
HetNieuweWerken:Tussendwangendrang
Prof.dr.BartCambré
3
Dwang
VlaamseoverheidPact2020:
‘better quality ofwork for atleast 60%oftheemployeesinFlanders’
Omgevingverandert
Deomgevingverandert:
Afzetmarkt
Arbeidsmarkt
Langermetmeermet
goestingaanhetwerk
4
EISENVANUITDEAFZETMARKT
Efficiency Efficiency
Flexibiliteit+
FlexibiliteitFlexibiliteit
Innovativiteit+
ServiceDuurzaamheid+ Innovativiteit
Kwaliteit Kwaliteit Kwaliteit
1960
1970
1980
1990
2000
Efficiency Efficiency Efficiency
Kwaliteit+
Klant‐gestuurd
Vraag‐gestuurd
Klant‐vriendelijkheid
Aanbod‐gestuurd
7
SteunpuntWSE
5
CONCLUSIE
WARFORTALENT
Competitionbytalent
Pensioenenlevensverwachting
Ottovon Bismarck(1879)
Pensioen:70jaar(arbeiders)
Levensverwachting:45jaar
België1925
Pensioen:65jaar
Levensverwachting:58jaar
België2012:
Pensioen:65jaar(nuja:59)
Levensverwachting:80jaar(78man;83vrouw)
6
Decitroenloopbaan
WerkzaamheidsgraadVlaanderen(2012)
15‐24:zeerlaag(28,1%)
25‐49:zeerhoog(85,9%)
50‐64:laag(54,6%)
55‐64:zeerlaag(40,5%)
20‐64(2013/2)
VL:71,9
Br:57,2
Wal:62,2
B:67,2;D:77,0;Fr69,4;Nl76,9
Deolijfboomloopbaan
Groeitlangzaam,dikkestam,langewortels,veelvruchten
Blijftheellangvruchtbaar
Langermetmeermetgoesting
aanhetwerk
Actiefwerk:datbepalenorganisatieszelf!!
7
Actiefwerk(Karasek,1979;EWCS2010)
Zinloos werk(low strain)
A Stress risico's
Hoog
Laag
Laag
Hoog
Slopend werk(high strain)
Actief werk
Passief werk
WerkdrukR
egel
mog
elijk
hede
n(c
ontr
ole)
B Leermogelijkheden
22%
23% 25%
30%
Actiefwerk@60(Karasek,1979;EWCS2010)
Zinloos werk(low strain)
A Stress risico's
Hoog
Laag
Laag
Hoog
Slopend werk(high strain)
Actief werk
Passief werk
Werkdruk
Reg
elm
ogel
ijkhe
den
(con
trol
e)
B Leermogelijkheden
Job @60: 64%
Job @60: 46%Job @60: 57%
Job @60: 68%
8
Drang
HetNieuweWerken
HetNieuweWerken(Baane etal.,2010)
Flexibelearbeidsrelaties
HNW
Tijds‐ enplaats‐onafhankelijk
Vrijetoegangencirculatiekenniseninformatie
Zelfsturendwerken
9
Theorie
Progress principle
Alshetmaarvooruitgaat…
Social Exchangetheorie(vanwegewerknemer)
Flexibel werk (krijgen)inruil voor harderwerken (geven)(Kelliher &Anderson,2010)
Insitutional theory:
Druk (normatief enmimetisch)vanwege peersenverwachtingenvoor CEOenHRbepalen visie optelewerk (Peters&Heusinkveld,2010)
Socialdenialhypothese (verloopintentie):
Verloopintentiestijgtalsjenietaantelewerkkandoen(Caillier,2011)
EmpirieVerwachteffectopproductiviteit enengagement,kennisenkundevanmedewerkers
Empirie:kostenbeheersing(AMS‐SDWorx,2013)
Geeneenduidigbewijsinwetenschap
Positiefopcommitment(behalve100%thuiswerk(Hunton &Norman,2010)
Halfvolofhalfleeg?
HNWverklaart16%vanInnovatiefWerknemersgedragzoalsidee‐generatie(DeSpiegelaere etal.,2013)
Vooralautonomie,teamwerkenwerkoverleg=ArbeidsorganisatiemeerdanArbeidsvoorwaarden!
Thuiswerk!
Controlevariabelen(leeftijd,opleiding,beroep,sector,bedrijfsgrootte):17%
10
Voorwiedoenweheteigenlijk?
Topofonderaan?
Matteüs‐effect:voordehappyfewdiesowiesoalhappyzijn?
Nietvoor
Introverten?
Snifo’s?
Generaties(jong‐oud)?
Nietvoorallefuncties?
Nietvooralleorganisaties?
Enkelvoorservice?
Quartairesector?
Hetiseenkwestievan(anders)organiseren
11
Structuur:Architect
Valkuil:Binnenhuisarchitect
complete taakmet externe
toegevoegde waarde
terugkoppel-informatievoor leer-
mogelijkheden
Voorwaarden voor werk van betekenis
invloed, keuze-& regel-
mogelijkheid
verantwoordinggeven over
werk & resultaten
Bepaalddoor het
organiseren!!!
Voorwaardenvoorwerkvanbetekenis
12
FlexibiliteitenOrganisatiestructuur
MeestromendInnovatieve Arbeids‐
organisatie
Klassieke organisatie
Stroomsgewijs
Aspect Integraal
Flexibiliteit
Structuurverandering
Hoog
Laag
Hoe zie ik mezelf als leidinggevende?
doe ik wat ik zeg?
neem ik mijn verantwoordelijkheid?
ben ik het vertrouwen waard?
Leidinggevenden
13
Tot besluit: een organisatievertaling van HNW
Strategie om te bouwen op kennis en kunde van werknemers
Meer uit werknemers halen
Dwang en drang
De wetgeving volgt wel
Van vormgeving werkplek naar vormgeven van een actieve werkplek
Van controle van monotone taken naar het organiseren van uitdagend werk
Geen reductie tot furniture, fads & fashion
Vertrekken vanuit de organisatie: kwaliteit van de arbeid via integrale benadering
Gedaan!
14
Wat als we nieuw gaan werken?
Hendrik DelagrangeStichting Innovatie & Arbeid
SERV
Wat als we Nieuw gaan Werken?
Rondetafel Telewerken 19/05/2014
15
29
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
Het Nieuwe Werken
Uitgebreide literatuurstudie, bevoorrechte getuigen
8 voorbeelden
Janssen
KBC
FOD Sociale Zaken
Haven Gent
VRT (De Redactie)
UNIZO
Getronics
Eneco
30
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
Spraakverwarring
HNW Het Nieuwe Werken
NWOW New World Of Work
TPOW Tijd- en PlaatsOnafhankelijk Werken
Telewerken, Telethuiswerken
16
31
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
Het Nieuwe Werken
Concept met evenwichten
Telewerken
Kantoorinrichting
Vertrouwen & autonomie, leiderschapsstijl
32
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
Telewerken
Sinds 1980
14% van de ondernemingen & organisaties (IOA 2011)
Vooral diensten en overheid/social profit
21% (EAK) à 17% (EWCS 2010) van de werknemers
Wens van veel werknemers
Werk-privébalans beter door winst pendeltijd; reële winst ook qua stress
Ontsnappen aan de storing en afleiding, zeker in HNW-kantoren
17
33
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
Telewerken
Interessante effecten voor de organisatie
Voordeel wordt gewaardeerd, verbetert extrinsieke binding
Aantrekkelijke werkgever
Plaats komt vrij
Maatschappelijke milieudoelstellingen
34
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
Telewerken
Maar ook nadelen:
Intrinsieke band met de onderneming neemt af
Communicatie is moelijker (dat is soms ook de bedoeling), ondanks technologische oplossingen
Effect op de ‘achterblijvende’ collega’s niet onderschatten
Vergt infrastructuur & paperless
Nadelen wegen door bij + ½ TW; in de praktijk vanaf 2 dagen per week
18
35
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
Telewerken
Overal mogelijk, maar ook met beperkingen
Voor meer functies mogelijk dan men oorspronkelijk dacht
Voor veel functies minder intens mogelijk dan gedacht
Vroeger: wat doet een TW-er als we hem/haar niet zien?
Nu: hoe beperken we overvloeien werk in de privé-sfeer?
Als TW beperkt wordt is dit vooral omwille van sociaal aspect
36
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
Open kantoren
SINDS 1900
Taylor Lean Production Human Relations HNW
Enorme besparing in kantooroppervlakte
Werkplekdelen ~ digitalisering vergroot de plaatswinst nog eens
Grote flexibiliteit – nooit meer verhuizen
Communicatievoordeel ~ kennisdelen voor bepaalde organisatietypes
19
37
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
Open kantoren
Bekend om zijn onaangename werkomstandigheden
Lawaai, afleiding, storing, drukte zijn wetenschappelijk ten overvloede aangetoond
Gebrek aan privacy is ernstig te nemen
Binding met de organisatie vermindert bij werkplekdelen –geen duidelijke plaats meer
Ruimtelijk ontwerp wordt altijd door sociaal gedrag uitgedaagd
Behoefte aan ‘vaste’ plaats
Informeel contact vs. stilte
38
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
Open kantoren
Geen vraag van werknemers
Werkplekdelen en bijhorende clean desk versterken zowel voor- als nadelen
Activity based biedt op een aantal aspecten een antwoord, de mate van totaaleffect is nog niet onderzocht
Aangename en luxueuze aankleding kan positief effect hebben
20
39
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
Open kantoren
In de meeste voorbeelden aanwezig
Gaat samen met belangrijke andere verandering, zoals verhuis
Inrichting verschilt sterk
Mate van activity based
Oplossingen voor leidinggevenden
Levert de meeste weerstand op, voornamelijk in combinatie met werkplekdelen
40
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
Leiderschap & management
Telewerken ~ vertrouwen ~ autonomie
Omstandigheden in veel bedrijven al gunstig
Functioneringsgesprekken in 55% ond. (86% in 200+, IOA 2011)
ICO: 37,6% competentiegericht (IOA 2011, 10+ wn)
Redelijke mate van autonomie & ondersteuning (EWCS 2010)
21
41
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
Leiderschap & management
Vertrouwen is geen proces of traject maar een beslissing
Opleiding leidinggevenden
42
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
HNW als concept
Telewerken
Open kantorenWerkplekdelen
PlaatsbesparingDigitalisering
Vertrouwen Autonomie
22
43
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
Conclusies kader mobiliteit
HNW zal waarschijnlijk geen brede, algemene trend worden
Als totaalconcept voornamelijk geschikt voor enkele types bedrijven
Telewerken:
Vraag van de werknemers, onder meer in kader van pendelen
Winsten te behalen voor bedrijf ifv maatschappelijke doelstellingen
Creatief denken leidt tot meer functies dan gedacht
Wordt door HNW-omgeving aangejaagd maar kan ook zonder
44
HNW – 19 mei 2014 – www.serv.be/stichting
Wat als we nieuw gaan werken?
http://www.serv.be/stichting/publicatie/wat-als-we-nieuw-gaan-werken
23
Impact op Mobiliteit en Milieu
Tom Van Lier
MOBI – Vrije Universiteit Brussel
MOSI ‐ Transport & Logistics 46
Impact van telewerken in grote bedrijven in Brussels Hoofdstedelijk Gewest
Tom van Lier & Cathy Macharis
Rondetafel Nieuwe Werken 19 mei 2014
24
MOBI presentation 47
Pag.
Achtergrond studie telewerken(in opdracht van Leefmilieu Brussel BIM)
48
Pendelaars naar Brussel: 371.700
Pendelaars uit Brussel: 61.140
# jobs in Brussels Hoofdstedelijk Gewest: 741.110 (eind 2010)
=
TELEWERKEN?
Thuiswerken Satellietkantoor
Evolutie Brussel:% grote ondernemingen (>200) met telewerken in bedrijfsvervoerplannen:
fase 1: 25% fase 2: 36% (+11%)
Evolutie België:2003: 1 op 10 werknemers2010: 1 op 5 werknemers
POTENTIEEL: 64% toont interesse!!
25
Pag.
Mobiliteitsmaatregelen
49
Bron: MOBI (VUB), op basis van Bedrijfsvervoerplannen BIM, 2011
0% 20% 40% 60% 80% 100%
100% terugbetaling NMBS
100% terugbetaling MIVB
100% terugbetaling TEC
100% terugbetaling De Lijn
Fietsersvergoeding
Multimodaal toegangsplan
Fietsenstalling
Derdebetalerregeling NMBS
Info OV
Info fietsers
Info via Intranet
"Schone" wagens
Sensibilisatie OV
Sensibilisatie fietsers
Vestiaires / Douches
Niet-telewerkende onderneming Telewerkende onderneming
Pag.
Selectie bedrijven
Ondernemingen met bestaand telewerkbeleid
Personeel >100 werknemers
Uit het BHG Met diverse
bereikbaarheidszones
50
26
Pag.
Telewerken: enquêten= 1247 werknemers
51
48%
16%
32%
4%Niet‐telewerkers
Satellietwerkers
Thuiswerkers
Combinatie
Pag.
Telewerkers: Telewerkfrequentie
52
45%
30%
21%
4%1%< 1x per week1x per week2x per week3x per week> 3x per week
11%
6%
6%
77%
< 2u per dag
2u - 4u per dag
4u - 6u per dag
> 6u per dag
29%
32%
26%
6%7%
4%2%
1%
94%
Thuiswerkers Satellietwerkers
27
Pag.
Pendelafstand & -tijd
53
35
76
45
63
01020304050607080
Gemiddelde Pendelafstand (in km)
54
91
6483
020406080
100
Gemiddelde pendeltijd (in min)
Pag.
Telewerkers: Telewerktaken
23-5-2014 54Eindrapport Telework
Thuiswerkers
Satellietwerkers
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%100%
Lezen en beantwoorden van mails
Lezen van documenten
Schrijven en/of opmaken van documenten
Administratieve taken
Ontwerpen (software, websites, …)
Data invoer
Contact met anderen
Beter Even goed Minder goed
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%100%
Lezen en beantwoorden van mails
Lezen van documenten
Schrijven en/of opmaken van documenten
Administratieve taken
Ontwerpen (software, websites, …)
Data invoer
Contact met anderen
28
Pag.
Niet-telewerkers: Potentieel
55
71%
29%
Ja Nee
28%
5%67%
Combinatie Satellietwerk
Telethuiswerk
Zou u willen telewerken?
Pag.
Thuiswerkers
23-5-2014 56Eindrapport Telework
33
76
98
117
294
369
0 50 100 150 200 250 300 350 400
Andere
Flexibiliteit
Gezondheid
Work-life balance
Productiviteit
Reductie pendeltijd en -afstand
17
17
19
47
49
66
106
119
186
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200
Weinig draagvlak
Andere
Afleiding
Extra kosten
Vervaging scheiding werk/privé
Organisatorische problemen
Moeilijkere communicatie
Minder faciliteiten
Sociaal isolement
Voordelen
Nadelen
29
Pag.
4
6
6
15
16
29
46
47
62
0 10 20 30 40 50 60 70
Jobinhoud
Weinig draagvlak
Andere
Extra kosten
Mindere bereikbaarheid
Minder faciliteiten
Sociaal isolement
Organisatorische problemen
Moeilijkere communicatie
35
38
52
55
102
204
0 50 100 150 200 250
Gezondheid
Work-life balance
Flexibiliteit
Andere
Productiviteit
Reductie pendeltijd en -afstand
Satellietwerkers
23-5-2014 57Eindrapport Telework
Voordelen
Nadelen
Pag.7
31
32
63
64
109
144
172
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200
Geen reden
Familiale redenen
Geen interesse
Organisatorisch niet mogelijk
Geen voordeel
Contact met collega's/klanten
Geen mogelijkheid/toelating
Aard van het werk
18
34
52
61
81
160
355
0 50 100 150 200 250 300 350 400
Kosten besparen
Andere
Flexibiliteit
Work-life balance
Gezondheid
Productiviteit
Reductie pendeltijd en -afstand
Niet-telewerkers
23-5-2014 58Eindrapport Telework
Motieven
Hinderpalen
30
Pag.
Transportmodus
59
Auto Bus Fiets (Pre) Metro Motor /brommer Te voet Tram Trein
Satellietwerkers 27% 2% 0% 1% 2% 0% 2% 67%Thuiswerkers 52% 2% 2% 1% 3% 1% 2% 38%Combinatie 50% 0% 0% 2% 0% 0% 2% 46%Niet-telewerkers 53% 5% 4% 4% 1% 2% 4% 28%Totaal 48% 3% 3% 2% 1% 1% 3% 38%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
Hoofdtransportmodus naar hoofdkantoor
Mobiliteit
Pag.
Pendelafstand
60
22
8 5 5
18
1,3 4
2934
4 48
36
1,5 4
68
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Satellietkantoor Hoofdkantoor
Mobiliteit
31
Pag.
Energieverbruik
61
Milieu
Thuiswerk
1%
43%
56%
VerwarmingDaling
Geen invloed
Stijging 42%
58%
Verlichting
+7%
28%
72%
Elektrische toestellen
+7%
+13%
Resultaten uit literatuur:
Meeste aandacht gericht naar transport
Energie-impact in kantoren is minimaal Daling 0,01% à 0,03% Daling mogelijk +/- 1% bij hoge telewerkfrequentie (4
dagen/week) en hoge penetratiegraad (50% kenniswerkers)
Energie-impact thuis is significant Meeste studies wijzen uit dat het vermeden transport
naar kantoor dit extra energieverbruik minstens opheft
Pag.
Duurzaamheid
62
Externe kosten
32
van Lier & Macharis, 201063Hasselt
Pag.
Voertuigkilometers
64
Externe kosten
Scenario Type brandstof voertuigkm # respondenten
hoofdkantoorBenzine 2.313 km 126Diesel 21.295 km 569
Totaal 23.608 km 695
satellietkantoorBenzine 482 km 29Diesel 3.186 km 131Totaal 3.668 km 160
thuiswerkenBenzine 30 km 9Diesel 303 km 50Totaal 333 km 59
Dagelijkse voertuigkilometers heenrit naar hoofdkantoor en satellietkantoor, en dagelijkse extra voertuigkilometers bij thuiswerken, opgedeeld naar brandstoftype
Bron: MOSI-T, 2011
33
Pag.
Congestie
65
Externe kosten
Verkeersdrukte 's ochtends Hoofdkantoor Satellietkantooraltijd vlot, zonder files 4,0% 29,8%meestal vlot, weinig files 16,8% 51,3%redelijk vlot, maar toch geregeld files 25,3% 15,3%meestal moeizaam, vaak files 28,3% 3,6%zeer moeizaam, bijna altijd files 25,5% 0,0%Totaal 100,0% 100,0%
Verkeersdrukte ’s ochtends op weg naar hoofdkantoor en satellietkantoor ingeschat door de respondenten
Bron: MOBI, 2011
Pag.
Extra mobiliteit
66
13%
87%
Gebruik wagen overdag bij thuiswerk?
Gebruikt de wagen Gebruikt GEEN wagen
Mobiliteit
6% van de thuiswerkers maakt extra private verplaatsingen +/- 14 km/telewerkdag 60% tijdens spitsuren
34
Pag.
Modal shift!
67
35%
24%
15%
7%
3%
2%2%
2% 9% Trein naar auto
Auto naar auto
Trein naar trein
Trein naar fiets
Trein naar te voet
Auto naar trein
Auto naar fiets
Trein naar bus
Andere
modale verschuiving HK naar satelliet
Pag.
Externe kosten: satellietkantoor vs thuiswerk
68
SATELLIETgewogen
Kli-maat Lucht Up- &
down Geluid TOT milieu
verschil tovSc 1
Ongeval Congestie
TOT inclCong
verschil tovSc 1
€/werknemer/wk
Scenario 1 (5d HK) 0,97 1,41 1,12 1,71 5,21 5,68 68,38 79,27
Scenario 2 (1d SK + 4d HK) 0,91 1,29 1,05 1,77 5,01
-0,20(-3,7%)
5,33 56,56 66,91-12,36
(-15,6%)Scenario 3 (2d SK + 3d HK) 0,85 1,17 0,98 1,82 4,82
-0,39(-7,4%)
4,99 44,74 54,54-24,72
(-31,2%)Scenario 4 (5d SK) 0,67 0,81 0,79 1,98 4,25
-0,96(-18,4%)
3,94 9,27 17,46-61,81
(-78,0%)
THUISgewogen
Kli-maat Lucht
Up- & down Geluid
TOT milieu
verschil tov Sc 1 Ongeval
Congestie
TOT inclCong
verschil tov Sc 1
€/werknemer/wkScenario 1 (5d HK) 1,04 1,50 1,19 1,83 5,56 6,07 73,03 84,65
Scenario 2 (1d TW + 4d HK) 0,83 1,21 0,96 1,47 4,47 -1,09
(-19,6%) 4,88 58,79 67,79 -16,87(-19,9%)
Scenario 3 (2d TW + 3d HK) 0,63 0,91 0,72 1,12 3,38 -2,18
(-39,1%) 3,68 44,54 50,92 -33,74(-39,9%)
Scenario 4 (5d TW) 0,02 0,02 0,02 0,06 0,12 -5,44
(-97,8%) 0,11 0,08 0,31 -84,34(-99,6%)
HK = hoofdkantoor / SK = Satellietkantoor / TW = telewerken
35
Pag.
SWOT telewerken
69
Sterktes
Reductie pendelafstand
Reductie pendeltijd
Lagere bezettingsgraad hoofdkantoor
Zwaktes
Extra mobiliteit bij thuiswerk
Kansen
Ontlasten van de spits bij thuiswerk of glijdende uren
Minder pendelverplaatsingen bij thuiswerk en satellietwerk
Besparen van parkeerruimte
Bedreigingen
Weinig gebruik van glijdende uren omdat het sociaal nog niet aanvaard wordt om later te
komen werken
Pendel naar satellietkantoor gebeurt vaak met auto door onaangepast OV abonnement
Mobiliteit
Sterktes
Reductie pendelafstand
Besparing energieverbruik hoofdkantoor
Zwaktes
Extra energieverbruik thuis
Kansen
Reductie externe kosten bij daling autokilometers
Milieubewust imago bedrijf
Positieve impact op milieu en klimaat bij duurzaam
energiegebruik
Bedreigingen
Landschapsbureaus verhinderen duurzaam energiegebruik op
kantoor
Milieu
http://mobi.vub.ac.be
Thank you for your attention!
36
Telewerken en reboundeffecten
Eef Delhaye
Transport & Mobility Leuven
TELEWERKEN – HET REBOUND EFFECT
Rondetafel nieuwe werken – 9 mei 2014
37
73
Inhoud presentatie
• Wat zijn rebound effecten • Situering studie• Telewerken
– Welke effecten verwachten we– Rekenmodel– Conclusies
Rebound effecten
74
Wat zijn rebound effecten?
Rebound effecten
38
75
Het rebound effect
Rebound effecten
76
Situering van de studie• Vlaamse overheid wenste
– Beter zicht op rebound effecten– Zijn ambtenaren attent te maken op rebound effect
• Vraagt aan TML-KU Leuven studie– Theoretisch begrip – literatuur studie
• Rebound is gevolg van reactie consument• Maar rebound op zich is niet negatief
– De efficiëntiewinst leidt tot een besparing voor de consument– De consument kan hierdoor extra energie en/of andere goederen kopen= welvaartsverhogend
• Maar hou wel rekening met rebound effecten– Bij het bepalen van doelstellingen– Gevaar van “backfire”
– Case studies: 1 van de studies = telewerken
http://www.tmleuven.be/project/reboundeffecten/index.htm
Rebound effecten
39
77
Telewerk
Rebound effecten
“telewerken is een arbeidsvorm waarbij werknemers hun activiteiten kunnen verrichten buiten de eigenlijke vestigingsplaats en dit doorgaans op flexibele tijdstippen”
78
Te verwachte effecten
• Direct effect: – 1 woon-werkverplaatsing per week vermeden
• Besparing in energie en tijd
• Rebound effecten:– Direct: extra verwarming thuis– Indirect:
• Extra transport met vrijgekomen budget• Verhuis en daarom extra transport• Tijdswinst voor niet-telewerkers dankzij minder files
– Beperkt wegens aanzuigeffect
– Niet in aanmerking: kleinere kantoren
Rebound effecten
40
79
Doorrekening met rekenmodel
• 4 stappen– Berekenen van het directe effect op aantal vkm
• Effect op energie• Effect op tijd
– Berekening meerverbruik thuis (directe rebound)– Berekening indirecte rebound op vkm
• Door inkomenseffect en locatiekeuze– Berekening direct effect op congestie
• Inclusief latente vraag
Rebound effecten
80
Belangrijke elementen
• Aantal dagen/week thuiswerken• Thuiswerken versus Satellietkantoren• Modale keuze om naar het werk te gaan
– Wagen: tijd- en energiewinst– OV: tijdswinst
• Snelheid van de verschillende modi
• Of er anders iemand thuis is• Veronderstellingen aanzuigeffect
Rebound effecten
41
81
Directe effect: tijdseffect
• Thuiswerker: 44 minuten winst/trip
• Satellietkantoor: 34 minuten winst/trip
Rebound effecten
Tabel 1: Tijdswinst per thuiswerker per trip
Normale pendelmodi aandeel bij
thuiswerkers
gemiddelde afstand
hoofdkantoor (km)
gemiddelde
snelheid (km/u)
tijdswinst
thuiswerken
(uur/trip)
auto 51.30% 40 57 0.71
trein 39.20% 62 80 0.78
motor/brommer 2.20% 31 57 0.55
tram 2.20% 11 17 0.65
metro 1.10% 28 29 0.97
te voet 0.40% 3 5 0.60
fiets 2.00% 14 18 0.78
bus 1.50% 26 30 0.87
Tabel 8: Tijdswinst per satellietwerkers per trip
Verandering van modi
aandeel
satellietwerkers
gemiddelde
afstand
hoofdkantoor (km)
gemiddelde afstand
satellietkantoor
(km)
gemiddelde snelheid
modi naar
hoofdkantoor (km/u)
gemiddelde
snelheid modi naar
satellietkantoor
tijdswinst
thuiswerken
(uur/trip)
van trein naar auto 34.60% 75 21 80 57 0.57
van auto naar auto 23.90% 73 28 57 57 0.79
trein naar trein 14.80% 83 26 80 80 0.71
trein naar zacht 9.90% 72 5 80 10 0.40
auto naar trein 2.50% 60 35 57 80 0.62
auto naar zacht 2.50% 48 10 57 10 ‐0.15
trein naar bus 2.50% 86 10 80 30 0.74
anderen 9.50% 0 0 0 0 0.00
82
Directe effect
• 1/week telewerken• 13 % telewerkers (sectorafhankelijk)
– 9% thuiswerkers; 4% satellietkantoor
Rebound effecten
Tabel 1: Resultaten direct effect voertuigkm (per thuiswerker)
Input: basisgegevens thuiswerker
frequentie (aantal per week) 1
aantal werkweken 40
modale aandeel auto 51.30%
gemiddelde afstand werk auto (km) 40
heen en terug (factor) 2
Winst: direct effect
vkm/werknemer/jaar 1642
energie wagen (kWh/werknemer/jaar) 1178
tijdswinst per jaar (uur/werknemer/jaar) 59
Tabel 1: Resultaten effect voertuigkm, energiegebruik en tijdswinst per satelli
Input: basisgegevens satellietwerker
frequentie (aantal per week) 1
aantal werkweken 40
van trein naar auto 35%
van auto naar auto 24%
auto naar trein 2%
auto naar zacht 2%
heen en terug (factor) 2
gemiddelde afstand werk 75
gemiddelde afstand satelliet 22
Winst: direct effect
vkm/werknemer/jaar 647
energie wagen (kWh/werknemer/jaar) 464
tijdswinst per jaar (uur/werknemer/jaar) 45
Totaal direct effect
totaal miljoen vkm/jaar 370
energie wagen ( miljoen kWh/jaar) 265
tijdswinst per jaar (miljoen uur/jaar) 15
42
83
Direct rebound effect: verwarming (top down)
70% voor verwarming
Rebound effecten
Totaal energieverbruik
residentiële sector230 PJ/jaar
33,0 vol40,2 gered
366 kWh/thuiswerker/
jaar
22,27 kWh/dag=489kWh/jaar
73,2 kWh/woning/dag
161 PJ/jaar= 44.722 mio kWh
16.112 kWh/woning/jaar
2.775.682 woongelegenheden
220 dagen
7 uur vol vermogen (22°)17 uur gereduceerd vermogen (15°)
9 uur extra aan vol ipv aan gered
Anderen in huis
Laag
84
Direct rebound effect: verwarming: bottomup• Vermogen om 1 of 2 kamers extra op te
warmen
Rebound effecten
Geïnstalleerd vermogen van 1000-5000W
8-40 kWh/dag extra8 uur extra verwarmen
Opwarmings-vermogen voor
40 m²1.76 kW
Om kamer van 3° te verwarmen
6.24-38.24 kWh/thuiswerkdag
extra
besparing
netto
43
85
Direct rebound effect: verwarming (conclusie)• Top down:22.27 kWh• Bottom up (1): 6.24-38.24• Bottom up (2): 19 kWh
• Gewerkt met 21.24 kWh/thuiswerkdag= 367 kWh/jaar/thuiswerker= 69 mio kWh/jaar Vlaanderen
Rebound effecten
86
Indirecte rebound: extra uitgaven en locatiekeuze• Met behulp van algemeen evenwichtsmodel
ISEEM• Schok van 20% in aantal pendeltrips
Rebound effecten
Variabele Variabele (%)
Totale bestedingen 0%
Andere consumptie -0,32%
Woon-werk verkeer -13,20%
Ander transport 2,271%
44
87
Indirect rebound effect: aanzuigeffect en effrect andere weggebruikers• Thuiswerken leid tot daling voertuigkm• Hoe minder verkeer, hoe korter de files (in
piek)• Berekend met behulp van congestiefuncties
• Gemiddeld 10.90 seconden per vkm=> 0.61 mio uur
Rebound effecten
Tabel 1: Effect (seconden) van een daling/stijging met een voertuigkm
Vlaams gewest
ochtend avond dag nacht ochtend avond dag nacht
hoofdwegennet Vlaamse ruit 7.46 10.82 7.04
hoofdwegennet 5.31 7.19 4.99 0.74 4.03 3.15
regionaal wegennet 10.90 12.57 7.09 2.36 9.45 4.73
stedelijk 18.62 21.47 7.09 4.18 14.19 7.09
werkdag niet‐werkdag
88
Indirect rebound effect: latente vraag
• Op basis van literatuur effect latente vraag=> 50% bijkomend verkeer op LT
Rebound effecten
Auteur Korte termijnLange termijn (na 3 jaar)
SACTRA* 50-100%Goodwin* 28% 57%Johnson & Ceerla* 60-90%Hansen & Hung* 90%Fulton ea* 10-40% 50-80%Marshall* 76-85%Noland* 20-50% 70-100%EC (2004) 25% 50%Schiffer ea (2005) 0-40% 50-100%
Tabel 6: Aandeel capaciteit opnieuw ingenomen op korte en lange termijn
45
89
Conclusie: Effect telewerken op vkm, energie en tijdswinst
Rebound effecten
miljoen vkm/jaar energie (miljoen kWh/jaar) tijdswinst (miljoen uur/jaar)
Direct effect
Telewerkers 370 265 15
Rebound 1
Energiegebruik thuis ‐69
Rebound 2 en 3
Inkomens en locatie‐effect ‐168 ‐120 ‐7
Rebound 4
Latente vraag ‐101 ‐72 ‐4
Congestie niet‐telewerkers 0.31
Totaal 101 4 4
Rebound Effect 73% 99% 71%
90
Redenen
• 50% gebruikte de trein vóór ze telewerkten• Telewerk vanuit vanuit een satellietkantoor.
– Om naar dat satellietkantoor te gaan gebruiken ze de auto. Voorheen gebruikten ze de trein voor een weliswaar langere verplaatsing.
• Het energieverbruik om zich te verplaatsen met een wagen is relatief laag vergeleken met het opwarmen van een huis gedurende de hele dag.
• MAAR meer vervuilende energie van wagengebruik wordt vervangen door minder vervuilende energie voor verwarming.
• MAAR werk/privéleven balans
Rebound effecten
46
Rebound effecten 91
BEDANKT
Het Nieuwe Werken in VlaanderenRondetafel - Onderweg naar morgen
Pauze
47
PLATO - Case KBC
Ludwig Huybrecht
KBC
HNW@KBC
PLATOPLAats‐ en TijdsOnafhankelijk werken
…inmiddels Duurzaam Werken
23/05/2014 94onderweg naar morgen
Ludwig Huybrecht, Program Manager PLATOProgram Manager GRAaG
19 mei 2014
Onderweg naar morgen
48
23/05/2014 95onderweg naar morgen
PLATOWeerstanden eind 2010
Restart begin 2011 • Kostenbesparing ten koste van arbeidscomfort
medewerkers verkiezen ‘eigen stekje’ clean desk ergonomie & hygiëne: stoelen, burelen, klavieren, telefoon, schermen flexwork: digitaliseren & archiveren
• Focus lag op ‘organisatie’ en te weinig op ‘menselijke change’• 1° inrichtingsconcept voldeed niet: open space – cockpits – vergaderzalen / steriel en onpersoonlijk
• tijdens transitieperiode: gevoel meer lawaai, drukte, concentratieverlies…
• samenwerken op afstand moet je leren• nieuw gedrag aanleren kost energie
Wat & Waarom van PLATO focus op mens & gedrag: change & transparant communiceren PLATO‐verantwoordelijken / leidinggevenden als changemanager inspraak oa via user panels
kleur & variatie: Activity Inspired Workplacesaandacht voor de ‘centrale’ werker: Home@Work
Succesfacoren?
23/05/2014 onderweg naar morgen 96
PLATOWat & Waarom?
ArbeidstevredenheidAantrekkelijke werkgeverEcologische voetafdruk
Kostenbewust
49
23/05/2014 onderweg naar morgen 97
Arbeidstevredenheid:• Opnieuw op hoogste niveau van voor 2008• 54.161 DWP‐dagen door 4.088 gebruikers• 86.031 telewerkdagen door 4.903 gebruikers • 140.192 keer niet tot minder in de file: woon‐werkverkeer wordt privétijd! • Gemiddeld 700 medewerkers/dag niet tot minder in de file• Activity InspiredWorkplaces = grote variatie in keuze ‘werkplaats’• home@work & regie over eigen leven en werken
Aantrekkelijke werkgever• 9° op rij: Werkgever van het jaar • 2013: Award The New World of Work (Vlerick)
Ecologische voetafdruk• Reductie ruimtegebruik ‐36.500 m² (los van Antwerpen en Mechelen)• Reductie woon‐werkverkeer ‐10,9 mio kms & ‐12,90% CO2 • Maximaal gebruik van gerecupereerdmateriaal
Kostenbewust• Maximaal gebruik van gerecupereerd materiaal
• Reductie 4 mio recurrente kosten huisvesting • Verkopen gebouwen & opzeggen huurcontracten
PLATO… wat brengt het op?
2013
23/05/2014 98onderweg naar morgen
Policy Telewerkuitgangspunten
…arbeidstevredenheid telewerker stijgt
…niet‐telewerker ervaart geen substantieel nadeel
…klant ervaart geen substantieel relatieverlies
…er is geen efficiëntieverlies bij telewerk
…bijwerkingen HNW vermijden
Verzakelijking
Solisme, vereenzaming
Sociale cohesie
Evenwicht Werk‐Privé
Nooit meer stoppen
maw: als je haast niet merkt dat er verschillen zijn
50
• lichte policy, maar wel sterke KBC‐beleidsvisie• instapbeslissing ligt bij directoraat
• gezond verstand & bedrijfswaarden PEARL• flexibiliteit & overlegcultuur MW/LG/team/klant• teams organiseren zelf• telewerken is een opportuniteit: geen recht, noch plicht
• verplicht gebruik van collaboration tools• aanbeveling: 3d/week op ‘een’ werkvloer
• juridisch van occasioneel ‐> structureel telewerken maar mét behoud van occasioneel telewerken
• eenvoudig proces HR4U & administratie
Telewerken wordt… Het Nieuwe Normaal
23/05/2014 99onderweg naar morgen
Policy Telewerk
DNA
23/05/2014 100onderweg naar morgen
home@work• Aangename werkplekken, kleur en veel variatie Meet & greet, drop downs, long table, high table… Loungeruimtes, crearooms, inspiration rooms, stille ruimtes… Vi‐Zit, atria’s en resto’s
• Privé‐faciliteiten Deli Marché Fox Cuisine Strijkatelier Stekelbees Open Leren: avondacademie Gezondheidsprogramma GRAaG
o Move, Feed, Mind, Care … your bodyo Fitness & wekelijks workshops
o Culturele wandelingeno S2W – S2R – Ventousiasten…
51
23/05/2014 onderweg naar morgen 101
PRONTO - Case Havenbedrijf Gent
Hendrik Deroo
Havenbedrijf Gent
52
| pag.| pag.
PRONTO –Veranderingstraject door medewerkers
Studiedag Het Nieuwe Werken in Vlaanderen
Dept. Mobiliteit en Openbare Werken
19 mei 2014
23-5-2014 103
| pag.
Agenda
• Betere mobiliteit?
•Waarom Veranderen?
• Hoezo, door medewerkers ??
• Integraal veranderen dus!
23-5-2014 104
53
| pag.
PRONTO ??
• Organisatiecultuur van vertrouwen en duidelijkheid
• Tijd en plaats onafhankelijk werken
23-5-2014 105
| pag.
Doel: Cirkel van vertrouwen
23-5-2014 106
Dik Bijl, resultaatsgericht organiseren
54
| pag.
Bereikbaarheid Haven?
23-5-2014 107
| pag.23-5-2014 108
55
| pag.
Files om 16u30Touring Mobilis
23-5-2014 109
| pag.
Duurzame organisatie ?
23-5-2014 110
56
| pag.
Agenda
• Betere mobiliteit?
•Waarom Veranderen?
• Hoezo, door medewerkers ??
• Integraal veranderen dus!
23-5-2014 111
| pag.
Leeftijdspiramide entoekomstige arbeidsmarkt
23-5-2014 112
Havenbedrijf 2015:
22% +60j
24% 55‐60 jaar
32% 45‐55 jaar
22% < 45 jaar
Belgische Arbeidsmarkt:
Slechts93% instroom tegen 2015
57
| pag.23-5-2014 113
| pag.
Nieuwe technologie
23-5-2014 114
58
| pag.
Toekomstige generatie
23-5-2014 115
| pag.23-5-2014 116
Welke organisaties willen we
voor onze kinderen ?
59
| pag.
Gemotiveerde en geëngageerde medewerkers
23-5-2014 117
| pag.
Agenda
• Betere mobiliteit?
•Waarom Veranderen?
• Hoezo, door medewerkers ??
• Integraal veranderen dus!
23-5-2014 118
60
| pag.
Draagvlak
• Dat het gebeurt: beslissing DC (november 2011)
• Hoe = maximaal ‘bottom up’– Met en door medewerkers (maart 2012)
– Consequente opbouw van onderuit
– Na brede consultatie: opmaken producten met draagvlak
– Start formele consultatie. (maart 2013)
– Telkens inbouwen van keuzemogelijkheden voor de medewerkers
23-5-2014 119
| pag.
Draagvlak (1)
• Bevragen problematiek en problemen– Gewenste Leidinggeven
– Gewenste Organisatiecultuur
– Gewenste Werkomgeving
• Bevragen van sterktes van de huidige organisatie, via Appreciative Inquiry‐methode
23-5-2014 120
61
| pag.
Draagvlak (2)
• Opbouw programma met 6 trajecten– Toon je talent
– Behaal je resultaat
– Werken doe je samen
– Kies je eigen tijd
– Deel je informatie
– Kies je plek
23-5-2014 121
| pag.
Draagvlak (3)
• 6 projectgroepen– 6 interne projectleiders
– Op vrijwillige basis meewerken
– Aandacht voor evenwicht in groepen
> Elke afdeling
> Elke leeftijd
> Vele meningen
– Totaal aantal betrokkenen = 60 personen
> 1 stuurgroep: 6 personen
> 6 werkgroepen : 36 personen
> 4 testgroepen: 28 personen
23-5-2014 122
62
| pag.
Draagvlak (4)
•Werkgroepen bepalen snelheid en inhoud
Principes NTO: Team@Work
1. Subsidiariteit: teamniveau lost op, tenzij …
2. Duidelijkheid: heldere afspraken en prioriteit.
3. Zelfsturing: het team krijgt de controle.
>Medewerker beslist
>Medewerker geeft aan
– Virtueel Team@Work:
1. Telewerk voor iedereen vanaf januari 2014
2. Praktische afspraken (bereikbaarheid en ergonomie)
23-5-2014 123
| pag.
Draagvlak (5)
• Communicatie aan medewerkers
• Direct:
– Blog
– Intranet‐boodschappen
– Tentoonstelling
– 6‐maandelijks print over voortgang project
– Maandelijks open ‘infomoment’
– Nieuwjaarsreceptie, …
• Indirect:
– Via medewerkers werkgroepen
– Via testgroepen
– Via vakorganisaties
– Via Directie
23-5-2014 124
63
| pag.
Draagvlak (6)
• In overleg met vakorganisaties1. Mededeling dat we dit traject instappen
2. Open toelichting over doelstellingen
3. Vraag tot deelname aan proces (hoedanigheid medewerker)
4. Vraag tot advies over beslissingen directie obv voorstellen vanuit medewerkers
5. Toelichting aan regionale verantwoordelijken
6. Formele en informele communicatie
23-5-2014 125
| pag.
Agenda
• Betere mobiliteit?
•Waarom Veranderen?
• Hoezo, door medewerkers ??
• Integraal veranderen dus!
23-5-2014 126
64
| pag.
Meer autonomie voor de medewerkers?
•Werkplaats wordt irrelevant– Mobiliteit volgens behoefte en op maat
•Medewerker kiest– Werkplek
– Werkinstrumenten
– Werkritme
•Medewerker geeft aan– Werkinhoud/duidelijke werkafspraken
– Goed kunnen + graag doen
– Ambitieniveau
– Interessegebieden ifv projecten
– Voorkeur verloningspakket
23-5-2014 127
| pag.
Betere mobiliteit voor de medewerkers?
•Werkplaats wordt irrelevant– Mobiliteit volgens behoefte en op maat
•Medewerker kiest– (elektrische) bedrijfsfiets
– Mobiel toestel (tablet of laptop)
• Duurzame mobiliteit– Laadpaal op terrein
– Elektrische voertuigen als het kan
– Hybride poolwagens
23-5-2014 128
65
| pag.
Conclusie: Veranderingen met draagvlak
• Principiële keuze voor – Bottom up benadering
> Betrokkenheid
> Veranderingen op maat van medewerkers
– Evolutie ipv Revolutie
– Integrale benadering
• Nieuwe Toekomstige Organisatie bouwen = maatwerk
23-5-2014 129
| pag.| pag.23-5-2014 130
www.havengent.be
Large enough to cope
small enough to care
66
Het Nieuwe Werken in VlaanderenRondetafel - Onderweg naar morgen
Debat
•Zijn de voordelen van HNW (voor de maatschappij, de werknemers en de werkgevers) realistisch?
Voordelen?
•Zijn de aangehaalde nadelen reëel ?
•Zij deze te milderen?Nadelen?
•Om de mobiliteitseffecten te vergroten:
•Is een verruimde toepassing van HNW wenselijk?
•Is een verruimde toepassing ook mogelijk?Opschalen?
•Heeft de overheid hierin een rol te spelen?
•Zo ja, welke?Wie aan zet?
Het Nieuwe Werken
67
VOORDELEN MAATSCHAPPIJ:
•Minder woon‐werkverkeer
•Minder uitstoot van CO2
•Minder verkeersongevallen
• Efficiënter gebruik van de capaciteit
• Minder noodzaak voor uitbreiding capaciteit tijdens de spits zowel voor auto als OV
• Stimulans voor economie door innovatie
• Hogere arbeidsparticipatie vrouwen
• Betere balans werk en privé
•Minder kinderopvang nodig
• Lager ziekteverzuim
• …
VOORDELEN WERKNEMERS:
• Concentratie en productiviteit
• Betere balans werk‐gezin (zorgtaken)
• Autonomie
• Kansen voor mensen met verminderde mobiliteit
• Minder reistijd en reiskosten
•Minder kinderopvang nodig
• Hogere arbeidssatisfactie
• Bredere keuzemogelijkheden jobs (als gevolg van verbeterde bereikbaarheid)
• …
VOORDELEN WERKGEVERS:
• Flexibiliteit
• Efficiënte inzet medewerkers
• Hogere productiviteit
• Behoud personeel
• Attractiviteit als werkgever bij aanwerving
•Minder kosten kantoorruimten flexplekken
• Lagere kosten voor energie
• Lagere ziekteverzuim
• Innovatie van werkprocessen, ICT‐technologie
• Ruimere rekrutering werknemers
• Verbeterde bereikbaarheid
•Minder behoefte aan parkeren
• …
Zijn de voordelen van HNW realistisch?
Welke ontbreken?
Mobiliteit
NADELEN MAATSCHAPPIJ
•Minder accijnzen/inkomsten uit autoverkeer
•Rebound effecten op vlak van mobiliteit
•Meer energieverbruik in gebouwensector (woningverwarming)
•Minder sociale cohesie
•…
NADELEN WERKNEMERS
•Isolement, minder spontane ontmoetingen
•Inrichting werkplek van onvoldoende kwaliteit
•Grotere kans op stress door onduidelijke afspraken
•Menging werk en privé, geen geregelde werktijden
•(Idee dat) thuiswerken negatief is voor carrière
•…
NADELEN WERKGEVERS
•Kosten onderbezette werkplek (thuiswerken)
•Verlies betrokkenheid
•Informele contacten
•Opleiding thuiswerkers
•Nieuwe manier van leidinggeven
•Idee van niet e‐werkers dat zij overlast raken
•Additionele ICT en inrichtingskosten
•…
Zijn de aangehaalde nadelen reëel?Welke ontbreken?Zij deze nadelen te milderen?
Mobiliteit
68
Opschalen of niet omwille van positieve mobiliteitseffecten?
• Is een opschaling van HNW wenselijk/mogelijk?
• Welke belemmeringen staan opschaling in de weg?
• Zijn deze belemmeringen weg te werken?
• Is er voldoende draagvlak?
• Is flankerend beleid noodzakelijk?
REGULEREN
•Verplicht onderdeel bedrijfsvervoersplannen
•Koppeling met vergunningenbeleid of locatiebeleid
•“Recht” als werknemer op thuiswerk
•…
STIMULEREN
•Fiscale aftrek beroepskosten beperken of afschaffen
•Invoering rekening rijden (plaats‐ en tijd gedifferentieerde heffing)
•Invoering mobiliteitsbudget
•…
FACILITEREN
•Flexplekken beschikbaar stellen (bv. in/nabij stations) of voorzien (via ruimtelijk beleid)
•Goede bereikbaarheid flexplekken met OV en fiets
•Flexibele abonnementen
•Verruimen OV aanbod buiten de spits
•Informeren en sensibiliseren
•Tools (draaiboeken, …)
Heeft de overheid hierin een rol te spelen?Zo ja, welke?
69
Het Nieuwe Werken in VlaanderenRondetafel - Onderweg naar morgen
Hilde Crevits,
Vlaams minister van
Mobiliteit en Openbare erken
Top Related