Giám sát1 đa dạng sinh học có sự tham gia (PBM) cho REDD+:Đóng góp cho các chương trình REDD+ quốc gia Rebecca Mant, Steven Swan, Monika Bertzky và Lera Miles

THÔNG TIN VỀ ĐA LỢI ÍCH | THÁNG 9 NĂM 2013

1 Đểthuậntiệnchongườiđọc,báocáosửdụngthốngnhấtthuậtngữ“giámsát”,mặcdùnóbaogồmcảnghĩa“theodõi”.2 GiảmPhátthảitừMấtrừngvàSuythoáirừng,bảotồntrữlượngcác-bonrừng,quảnlýrừngbềnvữngvànângcaotrữlượngcác-bonrừngởcácnướcđangpháttriển.

1 Vì sao lại giám sát đa dạng sinh học trong REDD+?

PBM ©SNVViệtNam

NHỮNG THÔNG ĐIỆP CHÍNH1. Giám sát tác động đa dạng sinh học củacácchươngtrìnhquốcgiatrongđócóREDD+cóthểđónggópthôngtinvềcáchthứccácnước

đangđạtđượcnhữngmụctiêutheocácthỏathuậnđaphươngvềmôitrườngvàcácchínhsáchquốcgiahiệnhành.2. Hệ thống thông tin đảm bảo an toànchocácchươngtrìnhhànhđộngREDD+quốcgiacóthểđượclợitừnguồnthôngtindocácphương

pháptiếpcậngiámsátđadạngsinhhọccósựthamgia(PBM)manglại.3. Giám sát đa dạng sinh học có sự tham gia có thể mang lại lợi ích cho các chương trình hành động REDD+ nhưmộthợpphầntương

đốibềnvữngvàhiệuquảvềchiphícủacáchệthốnggiámsátrừngquốcgia.4. Giám sát đa dạng sinh học có sự tham gia có thể trao quyền và thu hút cácbênliênquanđịaphươngthamgiavàocácquátrìnhthực

thiREDD+vàđónggópvàosựthamgiađầyđủvàhiệuquảcủacácbênliênquan,đặcbiệtlàphụnữ,ngườidânbảnđịavàcáccộngđồngđịaphương.

5. Các chương trình REDD+ cung cấp các lợi ích đa dạng sinh họccóthểhấpdẫnhơnđểthuhútsựhỗtrợchocáchànhđộng.6. Giám sát đa dạng sinh học có sự tham gia có thể không phải là giải pháp tốt nhấttrongnhữngtìnhhuốngcầntrangthiếtbịhaynghiệp

vụphứctạpđểthuthậpdữliệuhaykhiápdụngcácchỉsốsosánhtrừutượngvềđadạngsinhhọc.

REDD+2 có khảnăngmang lại lợi ích chođadạng sinhhọc,songcũngcómộtsốrủirotiềmẩn(xemHộp1).GiámsáttácđộngđadạngsinhhọccủaREDD+cóthểgiúpđảmbảogiảmnhẹrủirovàđạtđượclợiích.Hơnnữa,kếtquảgiámsátcóthểgiúpchứngminhsựtuânthủtheocácCôngướcvàThỏathuậnquốctế.

Nhậnthứcrõnhữngrủirovàlợiíchtiềmnăngnày,CôngướcKhungcủaLiênHợpQuốcvềBiếnđổiKhíhậu(UNFCCC)yêucầucácnướcthúcđẩyvàhỗtrợmộtgóicácbiệnphápđảmbảoan toàncho thực thiREDD+.Nhữngbiệnphápnày tạothànhPhụlụcIcủaThỏathuậnCancun2010,trongđócóyêucầu “[CáchoạtđộngREDD+phải]nhất quán với hoạt động bảo tồn rừng tự nhiên và đa dạng sinh học, đảm bảo rằng các hành động… không đượcsửdụngđểchuyển đổi rừng tự

Hộp 1: Các lợi ích và rủi ro tiềm năng đối với đa dạng sinh học do thực thi các hoạt động REDD+ (SCBD2011)

GIẢM MẤT RỪNG, SUY THOÁI RỪNG và BẢO TỒN TRỮ LƯỢNG CÁC-BON RỪNG

Lợi ích –duytrìđadạngsinhhọcvàcácdịchvụhệsinhtháihiệncócủadiệntíchrừngcònlạivàgiảmáplựclênđadạngsinhhọcvốnđikèmvớitìnhtrạngphântánvàmấtdiệntíchrừng.Giảmsuythoáicóthểlàmgiảmáplựclêncácnguồntàinguyênrừngđểđadạngsinhhọcvàcácdịchvụhệsinhtháirừngcóthểđượcphụchồi.Rủi ro –dịchchuyểncácáplựcvềchuyểnđổivàsửdụngkhaithácsangcácdiệntíchrừngcótrữlượngcác-bonthấphơnvàsangcáchệsinhtháikhôngcórừngdonhucầuliêntụcvềsảnxuấtmùamàng,thảmcỏhaynhiênliệusinhhọc,gâytácđộngtiêucựclênđadạngsinhhọcvàcácdịchvụhệsinhtháimàcácdiệntíchnàyđãcungcấp.Hoạtđộngquảnlýcóthểcónhữngtácđộngkhôngmongmuốn(nhưkiểmsoátcháycóthểcảntrởcácquátrìnhxáotrộntựnhiên).

QUẢN LÝ RỪNG BỀN VỮNG

Lợi ích –gópphầnđảmbảoduytrìlâudàitàinguyênrừnghiệnđangđượcsửdụng,vídụnhưbằngcáchkiểmsoátkhốilượnggỗvàđịađiểmkhaithácgỗ.

Rủi ro –tùythuộcvàođịnhnghĩavềsửdụngbềnvững,hiệnchưađượccácBêncủaUNFCCCmôtảchitiết.DoanhthutừREDD+đềnđápchohoạtđộngnàycóthểthúcđẩythuhoạchởnhữngdiệntíchchưakhaithác.

TĂNG CƯỜNG TRỮ LƯỢNG CÁC-BON RỪNG (trồng rừng, tái trồng rừng và phục hồi rừng)

Lợi ích –tiềmnănglớn,vídụ:bằngcáchtăngcườngsựliênkếtgiữacácvạtrừngchưabịảnhhưởng;haygiảmáplựclêndiệntíchrừnghiệncóbằngcáchcungcấpcácnguồnthaythếchosảnphẩmgỗ.Rủi ro –cóthểdẫnđếnđadạngsinhhọcthấp,ảnhhưởngđếnchứcnănghệsinhtháivàthúcđẩysựxâmlấncủacácloàisinhtrưởnglantrànnếusửdụngcâytrồngđộccanh,cácloàikhôngthuộcbảnđịavàcácyếutốđầuvào(nhưnước,phânbón,v.v..)caomộtcáchkhôngbềnvững;cóthểgâyhạichođadạngsinhhọcvàcácdịchvụhệsinhtháikhôngcórừngquantrọngnếuthựchiệnởnhữngnơitrướcđâykhôngcórừng.

Giámsátđadạngsinhhọccósựthamgia2

Hộp 2: Xác định các đặc điểm và nguyện vọng của PBM• Thuhútsựthamgiacủacácbênliênquankhácnhau,từchính

quyềnquốcgiađếncấpcơsở;• Côngnhậnquyềnvàkiếnthứccủacácbênliênquanđịa

phương,đặcbiệtlàphụnữ,ngườidânbảnđịavàcáccộngđồngđịaphươngvàxemxétkiếnthứcvàviệcsửdụngrừngcósựphânbiệtvềgiới;

• Ápdụngkiếnthứcbảnđịavà/hoặcđịaphương;• Sửdụngkỹnăngcủacácbênliênquanđịaphương,đặcbiệtlà

cánbộquảnlýrừngvàcánbộchínhquyềnđịaphương;• Khônggiớihạnởbấtkỳmôhìnhsởhữuhayhệthốngquảnlý

vàquảntrịrừngnào.Cóthểápdụngchonhiềumôhìnhtừsởhữunhànướchaytưnhânđếncộngđồngquảnlýrừng;

• Cóthểsửdụngmộtsốquytrìnhthuthậpdữliệukỹthuật,phụcvụchonhiềuchỉsốđadạngsinhhọckhácnhau.

Nguồn: phỏng theo Swan (2012)

nhiên, mà thay vào đó,đượcdùngđểkhuyến khích bảo vệ và bảo tồn rừng tự nhiên…”.UNFCCCcũngyêucầucácnướccóchươngtrìnhREDD+xâydựngmộthệthốngcungcấpthôngtinvềviệcnhữngbiệnphápđảmbảoantoànnàyđượcquantâmvà tuân thủnhư thếnào (Hệ thốngThôngtincácBiệnphápĐảmbảoAn toàn, SIS).Quyếtđịnhnàykhôngđềcậpcụthểđếncôngtácgiámsát.Tuynhiên,cácnướccóthểlựachọnsửdụngthôngtintừhoạtđộnggiámsátđadạngsinhhọcđểđónggópvàohệthốngSIScủahọ.

GiámsátđadạngsinhhọctrongkhuônkhổREDD+sẽlàmộtphầncủayêucầugiámsátrộnghơntrongkhuônkhổUNFCCC;baogồmcácHệthốngGiámsátRừngQuốcgianhằmđápứngyêucầucủaCôngướcUNFCCđốivớicácquốcgiatrongviệccungcấp“thôngtinchitiếtvềcácchínhsáchvàbiệnphápcủahọ…,cũngnhưvềnguồnphátthảidựkiếndoconngườigâyravàcácbểhấpthụkhínhàkính”(ChươngtrìnhUN-REDD2012).

Hơnnữa,CôngướcvềĐadạngSinhhọc(CBD)khuyếnkhíchcácbên “hỗ trợ nâng cao công tác kiểm kê và giám sát đa dạng sinh học và các dịch vụ hệ sinh thái ở những quy mô thích hợp nhằm đánh giá các mối đe dọa và những tác động tiềm ẩn của biến đổi khí hậu và các tác động tích cực cũng như tiêu cực của việc giảm thiểu và thích ứng với biến đổi khí hậu đối với đa dạng sinh học và các dịch vụ hệ sinh thái”,cùngvớiviệctưvấnvềápdụngcácbiệnphápbảovệchothựcthiREDD+(QuyếtđịnhXI\19,Hyderabad2012).

2 Giám sát Đa dạng Sinh học có sự Tham gia là gì?

Giám sát đa dạng sinh học có sự tham gia (PBM) là mộtphươngpháptiếpcậngiámsátđadạngsinhhọcnhằmthuhút sự thamgia củacácbên liênquankhácnhau, từchínhquyềnquốcgiađếncấpcơsở(xemHộp2).Phươngphápnàycóthểhiệuquảởmộtloạtmôhìnhsởhữuhayhệthốngquản

lývàquảntrịrừng:từmôhìnhbanquảnlýnhànướchaytưnhân giao khoán cho người dân địa phương thực hiện cácchứcnănggiámsátnhấtđịnh,đếncộngđồngquảnlýrừng,trongđóNhànướccungcấpcácdịchvụkỹthuậtphụcvụcộngđồngđếnchocácthônbảntựquảnlýđấtrừngcủahọ.PBMcóthểđượcsửdụngđểthuthậpdữliệuvềmộtloạtcácchỉsốtácđộngđadạngsinhhọc,thôngquanhiềuquytrìnhthuthậpdữliệukhácnhau.

2.1 Vì sao lại sử dụng giám sát đa dạng sinh học có sự tham gia trong REDD+?

PBMcóthểgópphầntheodõicác tác động đa dạng sinh học củamộtchươngtrìnhREDD+quốcgia,vàcótiềmnăngcungcấpdữliệuđầuvàochohệthốngSIScủachươngtrìnhREDD+quốcgia.PBMcũngcóthểgiúpxácđịnhvàgiámsátcáctác

Đóng góp cho các chương trình REDD+ quốc gia 3

Hoa phong lan Pleione rừng mưa ẩm nhiệt đới ©JeremyHolden,SNV

Hộp 3: Thử nghiệm giám sát rừng có sự tham gia tại Việt NamViệtNamđãxâydựngmộtChươngtrìnhHànhđộngREDD+Quốcgia(đượcphêduyệtnăm2012),coisựthamgialànguyêntắcchủchốttrongcôngtácgiámsátcáctácđộngcủaviệcthựcthiREDD+.TổngcụcLâmnghiệpViệtNam,cùngvớicácbênliênquanlàchínhquyềnvàcộngđồngđịaphươngtạitỉnhLâmĐồng(khuvựcTâynguyênViệtNam)hiệnđangthửnghiệmmộtmôhìnhgiámsáttàinguyênrừngcósựthamgia(PFM).Trọngtâmbanđầulàgiámsátcác-boncósựthamgia,đượcxâydựngdựatrênthửnghiệmsơbộdoSNVvàChươngtrìnhUN-REDDthựchiệntạitỉnhnày.SNVvàVNFORESTsẽtiếptụcthíđiểm,lồngghépPBMvàonăm2013vàgiámsátcáctácđộngxãhộicủaREDD+cósựthamgiatừnăm2014trởđi(Swan2012).Đồngthời,UN-REDDđanghỗtrợcácbênliênquanquốcgiavàđịaphươngthửnghiệmmộtđánhgiáquảntrịcósựthamgia(PGA)cũngtạitỉnhnày.ChươngtrìnhnàycũngđãthựchiệnmộtPhântíchGiớiđểxácđịnhbốicảnhđịaphươngtrongđócácbênliênquanREDD+đanghoạtđộng,nhằmphântíchvaitrò,nhucầu,cácưutiênvàcơhộicủahọtrongbốicảnhkinhtếxãhộivàchínhtrịcủatỉnh.Phântíchnàycóthểgiúpxácđịnh:sựkhácbiệtgiữahaigiớitrongviệctiếpcậnvàkiểmsoátcáctàinguyên;thayđổiquyềnlựcgiữanữgiớivànamgiới;vàsựbấtbìnhđẳngvàcáccơhộikhácnhauvềxãhội,kinhtế,vàchínhtrịcủanữgiớivànamgiớitrongcáclĩnhvựcchịutácđộng,hoặccókhảnăngchịutácđộng,bởihoạtđộngREDD+.

độngđadạngsinhhọccủaREDD+ởcấphiệntrường,cảithiệncôngtácquảnlýtàinguyênthiênnhiêntạiđịaphươngbằngcáchtạoradữliệuphụcvụthôngtinchoquátrìnhraquyếtđịnhthôngquacôngtácquản lýmangtínhthíchứng.Hiệuquảgiámsátđadạngsinhhọccóthểđượccảithiệnthôngquaviệcsửdụngcáckiếnthứcquýgiácủađịaphương.Dữliệudocácbênliênquanđịaphươngthuthậpvàquảnlýcóthểbaogồmnhữngthôngtincụthểvềđịađiểmvàbốicảnh,xácđịnhđượcđadạngsinhhọcthayđổinhưthếnàovàởđâu,vàtrongnhữngđiềukiệnnào.Dovậy,dữliệuPBMcóthểthíchhợpchocácnhucầuquảnlýđịaphươngcũngnhưgiúpgắnthayđổiđadạngsinhhọcvớicáccanthiệpREDD+cụthể,điềunàycóthểkhôngthựchiệnđượcnếusửdụngdữliệuviễnthám.

PBMcũng có thể tăng cường sự thamgia của cácbên liênquan,giúpcáchoạtđộngREDD+tuânthủcácbiệnphápđảmbảoantoànvề‘sựthamgiađầyđủvàhiệuquảcủacácbênliênquan’và‘sựtôntrọngđốivớikiếnthứcvàquyềncủacácdântộcbảnđịavàcáccộngđồngđịaphương’trongkhuônkhổThỏathuậnCancun,cũngnhưyêucầutôntrọngcáccânnhắcvềgiới.Thôngquaviệcnuôidưỡngmốiliênkếttrựctiếpgiữagiámsátvàquản lýrừng,PBMcótiềmnăngtạoravàkhuyếnkhíchđốithoạigiữacácchủthểhànhđộngtrongvàngoàiNhànướcvềcácưutiênbảotồn,sửdụngtàinguyênvàcáccanthiệpquản lý rừng,vídụnhưbằngcáchkhuyến

khíchthảoluậnmangtínhxâydựngvềtiếpcậnvàsửdụngtàinguyên(Muellervàcộngsự2010).

Chi phí và tính bền vững củaPBMcóthểngangbằnghoặccaohơnsovớigiámsátthôngthườngdongườitrồngrừng/nhàsinhtháihọcthựchiện.PBMcóthểhiệuquảhơnvềchiphívàthuthậpdữliệuđượcthườngxuyênhơnsovớikhisửdụngchuyêngiakỹthuậtbênngoài(khôngthuộcđịaphương)dochiphínhâncông,đilạivàănởđềuthấphơn(Danielsenvàcộngsự2011,Oldekopvàcộngsự2011).Mặtkhác,chiphíđầu tưbanđầu củaPBMcó thể caodo cầnphải tậphuấnchocácbên liênquanđịaphươngvềkỹ thuật thu thậpdữliệu.Hơnnữa,hầuhếtcácdựángiámsátđadạngsinhhọcdocácnhàkhoahọcthựchiệnởcácnướcđangpháttriểncókhuynhhướngcó thờigian thựchiệnngắn (Gardner2010).Điềuquantrọnglàcầnđảmbảoduytrìđượcsựquantâmcủacácbênliênquanvàchínhquyềnđịaphươngđểduytrìcáckếhoạchgiámsáttheothờigian(vanRijsoortvàcộngsự2010).Việcđưacácphươngpháptiếpcậncósựthamgiavàocáckếhoạchgiámsátđadạngsinhhọccóthểgiúpđảmbảosựthamgialiêntụccủacácbênliênquanđịaphương.

MinhhọavềứngdụngPBMvàomộtchươngtrìnhhànhđộngREDD+ quốc gia hiện đang được thử nghiệm tại Việt Nam(Hộp3).

Giámsátđadạngsinhhọccósựthamgia4 4

2.2 Sử dụng phương pháp giám sát đa dạng sinh học có sự tham gia ở đâu, khi nào và như thế nào?

PBMcókhảnăng thíchhợpnhất khi cácbên liênquanđịaphươngtíchcựcthamgiavàohoạtđộngquảnlýrừngvàkhithôngtincầnthiếtđểgiámsáttácđộngđadạngsinhhọccủaREDD+thíchhợpchocôngtácquảnlýtàinguyênđịaphương.

TuynhiêncáckếhoạchPBMkhôngphảilàphùhợpởmọinơivàtrongmọibốicảnhvàkhôngthểgiảiđápmọicâuhỏiliênquanđếntácđộngcủamộtchươngtrìnhREDD+quốcgialênđadạngsinhhọc.ĐểđánhgiámộtsốkhíacạnhcủatácđộngđadạngsinhhọccủaREDD+,cầncómộtchươngtrìnhgiámsátrộnghơn.ThôngtintừcácloạihìnhgiámsátkháccầnbổsungchocácthôngtinthuthậpđượcthôngquaPBM.Vídụ,viễnthámlàphươngphápthíchhợpnhấtđểthuthậpmộtsốdữliệunhấtđịnhtrênquymôrộng,nhưdữliệuvềthayđổisửdụngđấttrêntoànquốc.

PBMcóthểkhôngphảilàgiảipháptốtnhấttrongcáctrườnghợpcầnđếnthiếtbịhaynghiệpvụphứctạpđểthuthậpdữliệuhaykhiápdụngcácchỉsốsosánhtrừutượngvềđadạngsinhhọc.Nhưvớibấtkỳphươngpháptiếpcậngiámsátđadạngsinhhọcnào,cầnxemxétmộtsốvấnđềtrongviệclựachọnnhữngchỉsốvàkhuvựcđượcgiámsátbằngPBM,baogồmnhưngkhônggiớihạnở:quymô,thuộctínhvànhữngkhácbiệtvềđịasinhhọc.

Quy mô –khôngthểgiámsáttấtcảcáckhíacạnhcủađadạngsinhhọcởmọinơi.Cầnquyếtđịnhxemnêngiámsátnhữngtácđộngnàoởnhữngkhuvựcnào(chỉởnhữngvị trínhấtđịnhcóhoạtđộngREDD+hayrộnghơn).Đặcbiệtlànhữngtácđộnggiántiếpcóthểdiễnratrênquymôrộnghơnvàdovậycóthểcầnđếnthôngtinởbênngoàihaytạibìarừngđểđánh

giá.PBMcóthểthíchhợpnhấtởnhữngnơimàngườidânđịaphươngthamgiatíchcựcvàocáchoạtđộngREDD+.

Thuộc tính –điềuquantrọnglàhiểuđượcnhữngthayđổicụthểnàovềđadạngsinhhọcdocáctácnhânhayhoạtđộngnàodẫnđến,nhằmliênhệcácthayđổicụthểđóvớicácchínhsáchvàbiệnphápREDD+.Giámsátcáctácnhândẫnđếnthayđổi,kểcảthôngquaPBM,bêncạnhgiámsátnhữngthayđổitrongđadạngsinhhọccóthểgiúpchoviệcliênhệnày.Nhìnchung, giám sát có sự thamgia có thể tạođiều kiện thuậnlợichoviệcliênhệ,vìnósửdụngcácchủthểhànhđộngđịaphươngvớikiếnthứcvềbốicảnhđịaphương.Kiếnthứcđócóthểđượcápdụngđểgiảithíchcácthayđổitrongđadạngsinhhọcđượcpháthiệnthôngquatheodõidựatrêncácchỉsố,vàliệucácthayđổinàycóthểđượcliênhệvớicáchoạtđộngdoREDD+tàitrợhaykhông.Đềxuấtápdụng‘LýthuyếtvềSựthayđổi’cósựthamgia(vàápdụngởcấpdựán)nhưmộtphươngpháptrìnhdiễnsựliênhệnhữngthayđổitrongđadạngsinhhọcvớiREDD+(Dickson&Kapos2012;Richards&Panfil2011).

Địa sinh học –cácloàivàcáchệsinhtháikhácnhauhiệndiệnởnhữngnơikhácnhau.Vìvậy, tácđộngcủaREDD+ lênđadạngsinhhọccóthểthayđổitheokhônggian,vàcầngiámsátcácchỉsốkhácnhauởnhữngvịtríkhácnhau.Hơnnữa,sựsuygiảmsốlượngcủamộtloàinhiềukhảnăngsẽdẫnđếnnhữnghậuquảrấtkhácnhauởnhữngđịađiểmkhácnhau,tùythuộcvàoloàicụthểđangbịsuygiảmvàchứcnăngcủanótronghệsinhthái.Vídụ,sựsuygiảmcủamộtloàicâylànguồnthứcănchủyếucủamộtloàiđộngvậtquýhiếm/cónguycơtuyệtchủngtrongmộtkhuvựccóthểquantrọnghơnnhữngthayđổicủacùngloàicâyđóởnơikhác.Dovậy,thôngtincụthểtheovịtrícóthểcóvaitròquantrọngđểhiểutácđộngcủaREDD+lênđadạngsinhhọc.

PBM©SNVVietNam

Đóng góp cho các chương trình REDD+ quốc gia 5

3 Những quan ngại về giám sát đa dạng sinh học có sự tham gia

Kỳ vọng khác nhau ở cấp địa phương và quốc giaCácbênliênquanđịaphươngvàquốcgiacóthểcónhữngkỳvọngkhácnhauđốivớiPBM(Bảng1)donhữngưutiênvànhucầuthôngtinkhácnhau.Nhucầuthôngtinkhácnhauđòihỏicácchỉsốvàphươngphápgiámsátkhácnhau.Nhữngkhácbiệtnàycầnđượchàihòađểxâydựngmộthệ thốngPBMthànhcông.Lựachọncácchỉsốvàphươngphápcóthểđápứngđượcnhucầucủacảđịaphươngvàquốcgialàviệcrấtquantrọng.

CácchỉsốdùngchochươngtrìnhREDD+quốcgiacầnthểhiệnđượcnhữngthayđổitrongđadạngsinhhọccóthểđượcliênhệvớicáchoạtđộngdoREDD+tàitrợvà,dovậy,hoàntoànphụthuộcvàonhữngđặcđiểmriêngtrongchiếnlượcREDD+củatừngquốcgia(haylãnhthổ).Mặtkhác,cácbênliênquanđịaphươngsẽquantâmđếncácchỉsốthểhiệnnhữngthayđổivềtàinguyênthiênnhiêncủađịaphươngliênquanđếnkinhtếhaysinhkếđịaphươnghayhộgiađình,nhưcácsảnphẩm rừng ngoài gỗ. Làm hài hòa cácmục tiêu khác nhautrongnhucầucấpquốcgia (chiến lược)vàcấpđịaphương(chiếnthuật)vềdữliệugiámsát,cùngvớitháchthứcvềviệctổnghợpcácdữliệuđịaphươnghóavàocácbộdữliệu(vùngvà)quốcgia, lànhữngthách thứcchủchốtđốivớiphươngpháptiếpcậnPBM.

MặcdùkỳvọngcủađịaphươngvàquốcgiakhácnhaucóthểlàmộttháchthứcđốivớiPBM,songphươngpháptiếpcậncósựthamgiacókhảnănghàihòachươngtrìnhnghịsựcủađịaphươngvàbênngoài(quốcgiavàquốctế)thôngquasựhợptáccầnthiếtđểhoạtđộnghiệuquảvàthuđượclợiíchtừcôngtácgiámsát.Bằngcáchthuhútcácbênliênquanđịaphươngchiasẻcácchứcnăngvàtráchnhiệm,PBMcũngcótiềmnăngđónggópvàotăngcườngquảntrịrừng.

Chất lượng dữ liệuDữ liệu được tạo ra thông qua PBM có thể có chất lượngngangbằnghoặccaohơndữliệudocácchuyêngiathuthập(Danielsenvàcộngsự2011,Oldekopvàcộngsự2011).Tuynhiên,nhữngquanngạivềchấtlượngdữliệuđượctạoratừPBMcóthểlàmộttrongnhữngnguyênnhânkhiếnPBMchưađượcchấpnhậnrộngrãi(Ristvàcộngsự2010).PBMcókhảnăngtạoradữliệuvớichấtlượngthấphơnnếungườithựchiệnkhôngđượchuấnluyệntốt,vídụnhưtrongcôngtácxácđịnhloàicây.

Sửdụngcáctiêuchuẩn,quytrìnhvàbiệnphápkiểmsoátchấtlượngdữliệucóthểgiúpđảmbảođộtincậycủadữliệu.Xây

dựngcáctiêuchuẩnnàylàmộtnhiệmvụquantrọngđểxâydựngmộthệthốngPBMđángtincậy(xemPhần4,Bảng2).

Việcthiếtlậpcácquytrìnhvàtiêuchuẩnthuthậpvàquảnlýdữliệutừđịaphươngđếncấpquốcgiacóthểđảmbảotínhnhấtquánvàkhảnăngsosánhgiữathôngtintừcácđịađiểmkhácnhau.Cácđánhgiáchấtlượngdữliệucầnbaoquátmộtsốkhíacạnhquantrọngđốivớichấtlượngchungcủadữliệu,trongđócótínhđầyđủ,liệutấtcảcácdữliệuliênquanđãđượcnhậphaychưavàliệuquytrìnhthuthậpdữliệuđãthốngnhấtcóđược tuân thủhaykhông.Phântíchcácdữ liệuPBM, trongđócósosánhvềkhônggianvàthờigian,cóthểgiúpxácđịnhnhữngbấtthườngvượtquákhoảngthôngthườnghaykhoảngkỳvọng.Cũngcóthểdùngphươngphápkiểmtrađộclậpkểcảkiểmtrađộtxuấtngẫunhiênhaysửdụngcáchìnhảnhviễnthámcóđộphângiảicao (Danielsenvàcộngsự2011).ChấtlượngcủadữliệuPBMcũngcóthểđượccảithiệnbằngcáchsửdụngcáckiếnthứcquýgiávàcụthểkhácnhau,vídụnhưkiếnthứccủangườidânbảnđịavàkiếnthứckhácbiệtvềgiới.

Quyền sở hữu và các quyềnQuyềnsởhữuvàtiếpcậnđấthaycácchếđộkhác,cùngvớiloạivàquymôcủahệthốngquảnlý,cóthểảnhhưởngđếntínhkhảthitrongthựchiệnPBM,cácbênliênquanthamgia,vàcáchìnhthứckhuyếnkhíchthựchiệnPBM.Việcthiếusựrõràngvềsởhữuvàcácquyềndẫnđếntìnhtrạngkhôngchắcchắn trong việc xácđịnh ai sẽnhậnđược lợi ích từREDD+trongđócóthôngquaPBM.ViệcđưacáckịchbảnsởhữuvàmụctiêuquảnlýkhácnhauvàoquátrìnhlậpkếhoạchPBMnhưmộtphầncủahệthốnggiámsátrừngquốcgiachothựcthiREDD+làrấtquantrọng.

Bảng 1:Kỳvọngcủaquốcgiavàđịaphươngđốivớigiámsátđadạngsinhhọccósựthamgia

Kỳ vọng của quốc gia Kỳ vọng của địa phương

•Thôngtincóthểphụcvụchoquátrìnhraquyếtđịnhchiến lược

•Thông tin có giá trị cho quá trình ra quyết định phù hợp ở cấp địa phương

•Thôngtinthuthậpởnhữngkhuvựckhácnhaucóthểsosánhvàkếthợpphụcvụchocácbảntổngkếtquốcgia

•Thông tin đáp ứng các yêu cầu cụ thể và tính đến các ưu tiên của địa phương

•Thôngtincóthểđượcdùngđểđápứngyêucầuvềtiếnđộtruyềnthôngtheocáccôngướcvàthỏathuậnquốctế

• Thông tin cho phép quản lý tài nguyên thiên nhiên mang tính thích ứng tốt hơn và bền vững hơn

Hộp 4: Các hình thức khuyến khích người dân địa phương tham gia vào PBM1.Tạora/khuyếnkhíchđốithoạivềviệcsửdụngtàinguyêngiữacácbênliênquanđịaphươngvớinhaucũngnhưgiữacácbênliênquanđịa

phươngvớichínhquyềnquốcgia(Muellervàcộngsự2010);2.Tăngcườngquyềnlợivàtínhhợppháptrongquátrìnhraquyếtđịnhquảnlýliênquanđếncácnguồntàinguyênquantrọngđốivớisinh

kếcủahọ(Oldekopvàcộngsự2011,Ristvàcộngsự20110);3.Nângcaocôngtácquảnlýtàinguyênthiênnhiênthôngquaviệcranhữngquyếtđịnhamhiểucósửdụngdữliệugiámsát,kếtquảlàđền

đápngườidânđịaphươngbằngnhữngvụmùabềnvữnghơn,bộithuhơnvà/hoặcchấtlượnghơn;và4.Thuhútnguồnvốnbênngoàichocôngtácquảnlýcủamộtkhuvực(Yasuévàcộngsự2010).

Giámsátđadạngsinhhọccósựthamgia6

Các hình thức khuyến khích MặcdùPBMcóthểhiệuquảhơnvềchiphísovớigiámsátdựavàochuyêngiathìvẫncónhữngchiphíliênquan.MộtmốiquanngạilớnlàlàmthếnàođểkhuyếnkhíchvàduytrìsựthamgiavàoPBM,vàđảmbảorằngngườithamgiađượcbù đắp cho sự tham gia của họ vào PBM. Các nghiên cứutrườnghợpgợiýrằngrủirothườnggặpnhấtđốivớitínhbềnvữngcủaPBMlànóbịcoilàquámấtthờigiantrongtrungvàdàihạn(vanRijsoortvàcộngsự2010).CónhữnghìnhthứckhuyếnkhíchtiềmnăngkhácnhauchoPBM(Hộp4).Mộtmốiquanngạinữalànếutiềncôngđượcgắnvớikếtquảthìđiềunàycókhảnăngkhuyếnkhíchviệcbáocáocácxuhướngtíchcựcsaisựthựcđểcóthểnhậnđượctiềnthưởng,ngaycảkhiđadạngsinhhọccủamộtkhuvựctrênthựctếđangsuygiảm(NielsenvàLund2012).ViệcxemxétcẩnthậncáchìnhthứckhuyếnkhíchđốivớiPBMvàkiểmtrađộtxuấtcóthểđảmbảokiểmsoátđượcchấtlượng.

4 Cần những gì để thực hiện giám sát đa dạng sinh học có sự tham gia?

KhithựchiệnPBMchoREDD+,cầntiếnhànhmộtloạtnhiệmvụ,trongđócóxâydựngmộthệthốngđểthuthậpvàquảnlýdữ liệu.Mộtphần chủ chốt củaPBM là sự thamgia củacácbênliênquanđịaphươngvàocácnhiệmvụ,songmộtsốnhiệmvụnhấtđịnhcũngcầnđượcthựchiệnởcấpquốcgia PBM ©SNVVietNam

Bảng 2:Tổngquancácnhiệmvụchungcầnthựchiệnởcáccấpquốcgia(N),khuvực(S)vàđịaphương(L)trongxâydựngvàthựchiệngiámsátđadạngsinhhọccósựthamgianhưmộtphầncủachươngtrìnhhànhđộngREDD+quốcgia

Nhiệm vụCấp hoạt động

N S LĐặt mục tiêuXácđịnhcáclợiíchđadạngsinhhọcchínhvàcácrủirotiềmẩntừthựcthiREDD+ X

Xemxétcáchệthốngthôngtinvàgiámsátđadạngsinhhọchiệncó X X

XácđịnhcácmụctiêuchínhcủagiámsátđadạngsinhhọcchothựcthiREDD+ X X X

Xácđịnhnhữngkhảnăngkếthợpvớicáckếhoạchgiámsátkhác,kểcảchoREDD+ X

Thiết kế khung

Xácđịnhcácchỉsốđadạngsinhhọccóthểthựchiệnđểđocácmụctiêuđãxácđịnh X X X

Xácđịnhcácphươngphápthuthậpdữliệuthíchhợp X X

Xâydựngvàthiếtlậpcáchệthốngquảnlýthôngtin X X X

Xâydựngcáctiêuchuẩnđochấtlượngdữliệu:cácquytrình,tiêuchuẩnvàđánhgiáchấtlượngdữliệu X X X

ĐánhgiáchiphíPBMvàquảnlýngânsáchPBM X X X

ĐánhgiánhucầuvàxâydựngcáchìnhthứckhuyếnkhíchPBM X X X

ĐánhgiáảnhhưởngcủatìnhhìnhsởhữuđấtđốivớitínhkhảthicủaPBM X X

Thực hiện

Xácđịnhngườithamgiathuthậpdữliệu X X

Tậphuấnchongườithamgia X

Thiếtlậpcácôlấymẫu,đườngcắtngang,vàcácđơnvịlấymẫukháctrongkhuđất X

Thuthậpdữliệuđadạngsinhhọc X

Ghichépvàphântíchdữliệu X X X

Thôngbáokếtquảgiámsátchocácđốitượngkhácnhau X X X

Sửdụngdữliệugiámsátđểlậpkếhoạchvàquảnlýmangtínhthíchứng X X X

Đóng góp cho các chương trình REDD+ quốc gia 7

nhằmđảmbảotínhnhấtquántrongphươngpháptiếpcậnđểcácdữliệucóthểđượcsửdụngvàkếthợpởcấpquốcgia(Bảng2).Thứtựchitiếtmàcácnhiệmvụcầnđượcthựchiệnvàcáctổchứcthựchiệnchúngsẽthayđổitùythuộcvàotừnghoàncảnh.

MộtnhiệmvụquantrọngtrongviệcthiếtlậphệthốngPBMlàxácđịnhnhữnghệthốnggiámsáthiệncóđanghoạtđộngtạicácnướcđangpháttriển.LýtưởnglàPBMđượcxâydựngdựatrênvàbổsungchocáckếhoạchgiámsáthiệncó,nhằmchophéptậndụngcácnguồnlựchạnchếvàtăngtínhkhảthicủahoạtđộnggiámsát.XácđịnhcácmụctiêutổngquátchogiámsátđadạngsinhhọctrongkhuônkhổREDD+cùngvớicácnănglựcPBMcấphiệntrườngcụthểhơnđểđạtđượcnhữngmụctiêunàycũngrấtquantrọng.NếuhoạtđộnggiámsátnhằmcungcấpthôngtinchohệthốngSIS,cácchỉsốsẽcầnphảituânthủcácbiệnphápđảmbảoantoànCancunliênquanvàcáchdiễngiảicụthểcủaquốcgiavềcácbiệnphápnày.

Khiđãxácđịnhđượccácmụctiêu,cầnxâydựngcácchỉsố,quytrìnhdữliệuvàcácquytrìnhđểquảnlývàđảmbảochấtlượngcủadữliệu(Tuckervàcộngsự2005;Evans&Guariguata2008).Việc lồngghépPBMvớibấtkỳhệthốnggiámsátđadạngsinhhọcnàokhácchoREDD+cũngcóthểgiúpđảmbảotínhtươngthíchvàtránhhoạtđộngtrùnglặp,vídụnhưkhixâydựngcáchệthốngquảnlýdữliệu.

Cóthểthựchiệnmộtloạtcácphươngphápvàquytrìnhthuthậpdữ liệuthôngquaPBM(Hộp5) (ANSAB2010;Evans&Guariguata2008;Tukervàcộngsự2005).CácphươngphápkhácnhaucókhảnăngphùhợptùythuộcvàocácmụctiêuchínhđượcxácđịnhchoPBM.CácquytrìnhthuthậpdữliệuđượcthiếtlậpchocácphươngphápPBMcóthểđượclợitừcôngnghệkỹthuậtsốmớivàtinhvi(điệnthoạithôngminh,máytínhbảng,máyảnhkỹthuậtsố,v.v…).Thiếtbịkỹthuậtsốcầmtaycóthểcungcấpthôngtintrựctiếpvàocơsởdữliệu,loạibỏnhucầusaochépdữliệu,mặcdùchúngđòihỏichiphíđầutưbanđầulớnvàbảodưỡngcũngcóthểlàmộttháchthức.QuytrìnhđượcsửdụngcũngsẽtùythuộcvàonănglựcPBMcấpđịaphương,điềunàycóthểkhácnhauđángkểởnhữngnơikhácnhau.Cácnghiêncứutìnhhuốnggợiýrằngsựđơngiảntrongphươngphápcóthểlàđiềutốiquantrọng,vàviệcsửdụngbútchìvàcácbảngdữliệuđiềutragiấythườngvẫnlàlựachọnhiệuquảnhất.

Cuốicùng,mộtnhómgiámsátREDD+địaphươngmạnhđòihỏinhữngthànhviêntậntụyvàcónănglực,vàmộtquytrìnhlựachọncósựthamgiađểchọnracácthànhviênnàylàvôcùngquantrọng.

©iStock

Hộp 5: Các phương pháp thu thập dữ liệu biểu thị cho PBM, những thuận lợi (+) và bất lợi (-) khi áp dụng vào các chương trình REDD+ quốc gia

Dùng các ô mẫu cố định và tạm thời đã được thiết lập cho đánh giá sinh khối rừng

+ Cơsởhạtầngđãsẵnsàng,cóthểgiảmthiểuchiphíhoạtđộngvàtránhhoạtđộngtrùnglắp

- Hiệntrườngđượclựachọnchogiámsátsinhkhốicóthểkhôngđạidiệnchocáchệsinhtháicầngiámsát

Ghi chép quan trắc thực địa của loài chỉ thị (hay bằng chứng gián tiếp từ đó)

+CóthểkhuyếnkhíchcácbênliênquanREDD+địaphươngquansátnhữngthayđổitrongviệcsửdụngtàinguyênrừngvàsựphongphúloài

-Cáccánhâncóthểmấtnhữngkhoảngthờigiankhácnhauvàkhôngnhấtquánđểgiámsátđadạngsinhhọctronglúcđituầntra,dovậykhómàsosánhcácdữliệuđượcthuthậpbằngphươngphápnàycũngnhưnỗlựcsửachữa

Thảo luận nhóm tại thôn bản (một phương pháp không dùng các chỉ số)

+CóthểkhuyếnkhíchđốithoạigiữacácbênliênquanREDD+tạiđịaphươngvềtìnhtrạngtàinguyênrừngvàcôngtácquảnlý,vàcóthểtăngcườngsởhữuđịaphươngđốivớihệthốnggiámsát

-NhiềukhảnăngkhôngmanglạiloạithôngtincầnthiếtđểcungcấpthôngtinchoquốcgiavàquốctếvềcáctácđộngđadạngsinhhọccủaREDD+

Trung tâm Giám sát Bảo tồn Thế giới UNEP219 Đường Huntingdon, Cambridge CB3 0DL, AnhĐiện thoại: +44 (0) 1223 277314 Fax: +44 (0) 1223 277136Email: info@unep-wcmc.org Trang web: www.unep-wcmc.org

Trung tâm Giám sát Bảo tồn Thế giới của Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP-WCMC) là cơ quan chuyên gia đánh giá đa dạng sinh học của Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP), tổ chức môi trường liên chính phủ đầu tiên trên thế giới. Trung tâm này đã hoạt động hơn 30 năm nay, kết hợp nghiên cứu khoa học với tư vấn chính sách thực tiễn.

Chương trình REDD+ của Tổ chức Phát triển Hà Lan SNV được thành lập năm 2009 và xác định 3 lĩnh vực can thiệp chính cần thiết để có thể thực hiện REDD+: cảnh quan bền vững, quy hoạch phát triển phát thải thấp, và đa lợi ích trong REDD+. Các chuyên gia về REDD+ của SNV triển khai thí điểm các lĩnh vực này tại một số nước ở Châu Á và Châu Phi.

LỜI CẢM ƠNTàiliệunàylàsảnphẩmcủaUNEP-WCMCvàChươngtrìnhREDD+củaSNV–TổchứcPháttriểnHàLan.HoạtđộngcủaSNVvềgiámsáttàinguyênrừngcósựthamgiađượctàitrợbởidựán“CungcấpĐaLợiíchMôitrườngvàXãhộitừREDD+ởkhuvựcĐôngNamÁ”(MB-REDD+)củaChươngtrìnhSángkiếnKhíhậuQuốctế(ICI)thuộcBộMôitrường,BảotồnThiênnhiênvàAntoànHạtnhân(BMU)CộnghòaLiênbangĐức.HoạtđộngcủaUNEP-WCMCtrongtàiliệunàyđượctàitrợthôngquahỗtrợcủaChươngtrìnhUN-REDD.DựánnhằmhỗtrợChínhphủViệtNamtrongthựcthiREDD+.TàiliệunàydựatheomộttàiliệukỹthuậtnềntảngđượcthựchiệnchoDựánMB-REDD+vàcácdựánTácđộngcủaREDD+(I-REDD+)bởiFinnDanielsenthuộcCơquanPháttriểnvàSinhtháiBắcÂu(NORDECO).

TRÍCH DẪNMant,R.,Swan,S.,Bertzky,M.&Miles,L.(2013)GiámsátĐadạngSinhhọccóSựThamgia:NhữngcânnhắcđốivớicácchươngtrìnhREDD+quốcgia.ĐượcthựchiệnbởiUNEP-WCMCCambridge,Anh;vàSNVREDD+,HàNội,ViệtNam.

HIỆU ĐÍNH TIẾNG VIỆTNguyễnVinhQuang,TổchứcPhátTriểnHàLanSNV

© Chương trình Môi trường Liên hợp quốc 2013

Trụ sở SNV REDD+Tầng 5, Tòa nhà Thiên Sơn, số 5 Nguyễn Gia Thiều, Quận 3, Thành phố Hồ Chí Minh, Việt NamĐiện thoại: +84 8 39300668 Fax: +84 8 39300668Email: sswan@snvworld.org Trang web: http://www.snvworld.org/

ANSAB.2010.GiámsátĐadạngSinhhọccósựThamgiađốivớiRừngdoCộngđồngQuảnlý.MạnglướiChâuÁchoNôngnghiệpvàTàinguyênSinhhọcBềnvững.Kathmandu,Nepal.

Danielsenvàcộngsự(2011)TrọngtâmcủaREDD+:vaitròchongườidânđịaphươngtronggiámsátrừng?Thưbảotồn4:158–167.

Gardner(2010)GiámsátĐadạngsinhhọcRừng.Earthscan.

Dickson,B.,Kapos,V.(2012).GiámsátĐadạngsinhhọcchoREDD+.ÝkiếnHiệntạivềTínhbềnvữngcủaMôitrườngsố4:717–725.

Evans,K.,Guariguata,M.R.2008.GiámsátcósựThamgiatrongquảnlýrừngnhiệtđới: ràsoátcáccôngcụ,kháiniệmvàcácbàihọcrút ra.TrungtâmNghiêncứuLâmnghiệpQuốctế(CIFOR),Bogor,Indonesia.

Gardner,T.A.(2010)GiámsátĐadạngsinhtháiRừng:Tăngcườngđốithoạithôngquaquảnlýcótráchnhiệmsinhthái.Earthscan,London.

Mullervàcộngsự(2010)XemxétĐánhgiánhanhNôngnghiệpcósựThamgianhưmộtĐánhgiávềKiếnthứcVănhóaSinhtháivàcácKiểumẫuĐadạngsinhhọcĐịaphương,SinhvậthọcBảotồn24(1):140–150.

Nielsen,M.R.,Lund,J.F.(2012)Cógiátrịnhưngkhôngtươngxứngvớicôngsứcbảotồn?XâydựngvàtruyềnđạtthôngtintrongmộthệthốnggiámsátdựavàođịaphươngởTanzania.BảotồnvàXãhội10(1):1–14.

Oldekopvàcộngsự(2011)KiểmtratínhchínhxáccủacáchoạtđộnggiámsátđadạngsinhhọckhôngchuyênsửdụngsựphongphúcủaloàidươngxỉtạiAmazonthuộcEcuador.ĐadạngsinhhọcvàBảotồn20(12):2615–2626

Richards,M.,Panfil,S.N.(2011)SổtayĐánhgiáTácđộngXãhộivàĐadạngsinhhọc(SBIA)chocácDựánREDD+:Phần1-HướngdẫnChủchốtdànhcho

NgườiđềxuấtDựán.LiênminhKhíhậu,CộngđồngvàĐadạngSinhhọc,TổchứcForestTrends,TổchứcQuốctếFauna&Flora,vàLiênminhRainforest.Washington,D.C.

Ristvàcộngsự(2010)BáocáocủaThợsănvềKếtquảSănbắttrênmỗiĐơnvịNỗlựcnhưmộtCôngcụGiámsáttrongHệthốngThuhoạchThịtrừng,SinhvậthọcBảotồn,24(2):489–99.

SCBD(2011)REDD-cộngvàĐadạngsinhhọc,BanthưkýCôngướcvềĐadạngsinhhọc(loạtbàikỹthuậtCBD,số59)

Swan,S.(2012)REDD+vìNgườinghèocủaSNV:GiámsátRừngcósựThamgia.SNV–TổchứcPháttriểnHàLan,HàNội.

Tucker,G.vàcộngsự(2005)HướngdẫnĐánhgiávàTheodõiĐadạngsinhhọcchocácKhuvựcđượcBảovệ.KMTNC,Kathmandu,Nepal.

ChươngtrìnhUN-REDD(2012)HệthốngGiámsátRừngQuốcgia:GiámsátvàĐođạc,BáocáovàThẩmđịnh(M&MRV)trongbốicảnhcácHoạtđộngREDD+.CuộchọpỦybanChínhsáchlầnthứ9củaChươngtrìnhUN-REDD,Brazzaville,CộnghòaCongo.

vanRijsoortvàcộngsự(2010)GiámsátcácnguồntàinguyêncósựthamgiaởtâynamTrungQuốc,ởAnnaLawrence(ed.),LấyTrữlượngcủaThiênnhiên:ĐánhgiáĐadạngsinhhọccósựThamgiaphụcvụChínhsách,Lậpkếhoạch,vàThựctiễn(NhàinĐạihọcCambridge),142–63

Yasuévàcộngsự(2010)Đánhgiácácthayđổihệsinhtháitrongvàxungquanhcáckhubảotồnbiểnsửdụngtrithứccộngđồngvàcáckhảosátsinhvậthọc,BảotồnmôitrườngNước:CáchệsinhtháiBiểnvàNướcngọt,20(4):407–18

THAM KHẢO