ANATOMIA CZOWIEKA
Zofia Ignasiak
Antoni Janusz
Aniela Jarosiska
ANATOMIA CZOWIEKA
2
tytu: "Anatomia Czowieka" SERIA NAUKI BIOLOGICZNE
autor: Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosioska
AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCAWIU
SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE
Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosioska
ANATOMIA CZOWIEKA
ANATOMIA CZOWIEKA
3
Skrty i symbole
a. arteria (ttnica)
aa. arteriae (ttnice)
C szyjny
Co guziczny
gl. gladula (gruczo)
gll. gladulae (gruczoy)
lig. ligamentum (wizado)
ligg. ligamenta (wizada)
L ldd wiowy
m. musculus (misieo)
mm. musculi (minie)
n. nervus (nerw)
nn. nervi (nerwy)
r. ramus (gad )
rr. rami (gazie)
s. seu, sive (albo, lub)
S krzyowy
t. ttnica
tt. ttnice
Th piersiowy
v. vena (ya)
vv. venae (yy)
. ya
. yy
ANATOMIA CZOWIEKA
4
PRZEDMOWA
Motywem skaniajcym nas do szczeglnego przeredagowania i uzupenienia wczeniejszych
trzech tomw skryptu jest dostarczenie studentom AWF takiego zasobu wiedzy z anatomii, ktry
przyczyniby si do pogbienia wiadomoci o budowie ciaa ludzkiego w kierunku rozumienia jego
funkcji. Okrelony zasb wiedzy z dziedziny anatomii czowieka pozwoli absolwentom wychowania
fizycznego i rehabilitacji na podejmowanie okrelonych dziaao poprzez d wiczenia fizyczne, ktre
bd wspomagay prawidowy rozwj modego pokolenia, promoway nawyki aktywnego ycia, a
take w przypadkach patologicznych pozwol na przywrcenie prawidowych funkcji organizmu po
urazie lub chorobie. Podrcznik zosta opracowany zgodnie z programem wykadw i d wiczeo z
anatomii czowieka prowadzonych dla studentw AWF, a zakres jest dostosowany do wymagao
programu studiw. Pierwszy tom obejmuje ukad bierny i czynny ruchu, i jest zgodny z treciami
programowymi pierwszego semestru. Drugi tom zawiera wiadomoci, ktre wypeniaj program II
semestru: o budowie trzew, ukadu naczyniowego i nerwowego. Opanowanie wiedzy z anatomii
czowieka jest niezbdnym warunkiem przygotowania do innych dziedzin wiedzy, objtych
programem studiw: fizjologii, biochemii, biomechaniki, antropologii, psychologii, medycyny sportu,
itp. Sdzimy, e tak poprawiona i uzupeniona ksika speni swoje zadanie jako pomoc dla
studentw w zdobywaniu wiedzy w tym obszernym i trudnym przedmiocie. Mamy nadziej, e
zostanie ona przyjta yczliwie przez spoecznod studenck. Autorzy
ANATOMIA CZOWIEKA
5
WSTP
Wrd nauk biologicznych, zajmujcych si wszelkimi formami ycia, wyrnia si dwa
podstawowe dziay: morfologi i fizjologi. Morfologia zajmuje si poznaniem budowy, ksztatu i
rozwoju organizmw ywych. Natomiast fizjologia jest nauk o czynnociach ywego organizmu i
mechanizmach, decydujcych o przystosowaniu si organizmw do zmiennych warunkw rodowiska
zewntrznego. Podstawowym i najstarszym dziaem morfologii jest anatomia, traktujca o budowie
ywego organizmu. Nazwa ta pochodzi od greckiego sowa anatemnej - rozcinad , rozczonkowywad -
podstawowej metody stosowanej do poznania budowy organizmu. Wyrnia si anatomi rolin,
anatomi zwierzt i anatomi czowieka. Anatomia makroskopowa posuguje si metod rozcinania,
preparowania, opukiwania, ogldania i rentgenografii, i na tej podstawie dostarcza informacji o
prawidowej budowie organizmu ludzkiego. Anatomi makroskopow uzupenia anatomia
mikroskopowa. Posuguje si ona instrumentami optycznymi i licznymi metodami fizykochemicznymi
do dokadnej analizy i poznania budowy drobnowidowej organizmu. W skad anatomii
mikroskopowej wchodzi histologia, zajmujca si badaniem tkanek i narzdw oraz cytologia
badajca struktur komrki. W zalenoci od sposobu przedstawiania poszczeglnych skadnikw
ustroju mona podzielid anatomi czowieka na nastpujce rodzaje:
anatomi systematyczn (opisow),
anatomi typograficzn,
anatomi plastyczn.
Anatomia systematyczna i topograficzna wchodzi w zakres anatomii opisowej, gdy metod
poznania w obu przypadkach jest opis budowy ciaa wedug ukadw narzdw. Anatomia
systematyczna jest nauk analityczn i przedstawia budow ciaa ludzkiego wedug pewnej kolejnoci
ukadw narzdw. Anatomia topograficzna zwana take anatomi chirurgiczn jest nauk
syntetyczn. Zajmuje si ona przestrzennym pooeniem narzdw i ukadw oraz opisuje wzajemne
stosunki midzy narzdami w odniesieniu do poszczeglnych okolic ciaa. Anatomia plastyczna,
nieodzowna dla artysty plastyka w jego twrczoci, zapoznaje z ksztatem ciaa ludzkiego, okrela
proporcje midzy poszczeglnymi czciami ciaa. Zajmuje si w szczeglnoci tymi ukadami, ktre z
powodu ruchu zmieniaj ksztaty i uoenie okrelonych czci ciaa ludzkiego. Drugim dziaem
morfologii jest morfogeneza, ktra obejmuje ontogenez i filogenez. Ontogeneza bada rozwj
osobniczy od chwili zapodnienia poprzez wszystkie stadia i etapy rozwojowe a do staroci. Ten dzia
ontogenezy, ktry ledzi rozwj jednostki od chwili zapodnienia do momentu urodzenia nazywamy
embriologi. Natomiast ledzenie jednostki od chwili urodzenia poprzez wszystkie stadia rozwojowe
a do formy dojrzaej wraz z opisem procesw zanikowych w okresie starzenia si obejmuje dzia
zwany postembriologi lub egzogenez. Filogeneza zajmuje si histori rozwoju rodowego i
wykorzystuje wyniki badao anatomii porwnawczej, starajc si poznad pokrewieostwo rodowe
organizmw zwierzt niszych i wyszych z czowiekiem. Spostrzeenia i wiadomoci z poznania
rozwoju osobniczego (ontogenezy) i rozwoju rodowego (filogenezy) uzupeniaj si, a fakty te
posuyy do sformuowania tzw. prawa biogenetycznego (prawo Haeckla), czyli prawa rekapitulacji,
ktre mwi, e rozwj osobniczy przedstawia niejako skrcone powtrzenie rozwoju rodowego.
ANATOMIA CZOWIEKA
6
I. PLAN BUDOWY CIAA LUDZKIEGO
Czowiek jest zbudowany symetrycznie, paszczyzna porodkowa ciaa, tzw. paszczyzna
symetrii dzieli ustrj na dwie symetryczne poowy zwane antymerami (anty - przeciw, meros - czd ),
z ktrych jedna jest zwykle zwierciadlanym odbiciem drugiej. Nie oznacza to jednak, e kada poowa
ciaa jest identyczna pod wzgldem masy i wielkoci. Ciao czowieka wykazuje na og asymetri
(prawa poowa twarzy jest wiksza od lewej, kooczyna grna prawa jest nieco dusza i silniejsza od
lewej itd.). Paszczyzny symetrii nie s do kooca wyjanione; przypuszczalnie jest to zwizane z
morfodynamik rozwoju ontogenetycznego. Inaczej przedstawia si zrnicowanie wzdu gwnej
osi ciaa. Stwierdza si tu budow segmentaln ciaa, budow metametryczn. Budowa
metametryczna wystpuje ju we wczesnych stadiach rozwoju osobniczego zarodka w postaci
praczonw prawie we wszystkich ukadach narzdw (z wyjtkiem ukadu pokarmowego): w
szkielecie, w miniach, w ukadzie naczyniowym i nerwowym, nawet w skrze. W dalszym rozwoju
budowa segmentalna zaciera si, dobrze jest zachowana jedynie na tuowiu (krgi, ebra, minie
midzyebrowe).
OKOLICE CIAA LUDZKIEGO
Na powierzchni ciaa mona wyrnid poszczeglne pola, ktre w anatomii nazywamy
okolicami ciaa (regiones corporis). Granice tych regionw okrela gwnie szkielet czowieka wraz z
ukadem miniowym. Okrelenie okolic ciaa ludzkiego ma due znaczenie praktyczne dla topografii
powierzchni ciaa i narzdw wewntrznych. Zrnicowanie ciaa ludzkiego dotyczy gowy, szyi,
tuowia i kooczyn. Kada z wyej wymienionych czci dzieli si na okolice mniejsze.Na gowie
wyrnia trzy gwne okolice pooone porodkowo: okolic czoow (regio frontalis), okolic
ciemieniow (regio parietalis) i okolic potyliczn (regio occipitalis) oraz bocznie pooone cztery
symetryczne okolice: skroniow (regio temporalis), podskroniow (regio infratemporalis), uszn
(regio auricularis) i sutkow (regio mastoidea).Na twarzy mona wyodrbnid nieparzyste okolice:
nosow (regio nasalis), ustn (regio oralis) i brdkow (regio mentalis) oraz parzyste: oczodoow
(regio orbitalis), podoczodoow (regio infraorbitalis), jarzmow (regio zygomatica), policzkow (regio
buccalis) i przyuszniczo-waczow (regio parotideomasseterica).Szyj dzieli si na okolic przedni
czyli szyj waciw (regio colli) i tyln, czyli okolic karkow (regio colli posterior s. regio nuchae).
Skonie przez szyj biegnie misieo mostkowo-obojczykowo-sutkowy prawy i lewy, dzielc okolic
szyjn waciw na nieparzyst okolic przedni szyi (regio colli anterior) i okolice boczne szyi
(regiones colli laterales). Okolice te nazywa si take trjktami szyi, przednim i bocznymi. W skad
tuowia (truncus) wchodz: klatka piersiowa, grzbiet, brzuch i miednica wraz z dnem (tzw. okolice
krocza). Tuw dzieli si na pole przednie i tylne; w przednim wyrniamy czd grn - okolice klatki
piersiowej i czd doln - okolice brzucha. Do okolic klatki piersiowej (regiones pectorales) zaliczamy:
nieparzyst rodkow okolic mostkow (regio sternalis), symetryczne okolice: obojczykow (regio
clavicularis), podobojczykow (regio infraclavicularis), sutkow (regio mammaria), pachow (regio
axillaris) i podsutkow (regio inframammaria) oraz okolic boczn klatki piersiowej (regio pectoris
lateralis).Okolice brzucha (regiones abdominales) dzielimy na trzy poprzeczne pasy, oddzielone od
siebie dwiema poziomymi liniami granicznymi. Grna linia poprzeczna brzucha czy najnisze punkty
ANATOMIA CZOWIEKA
7
dziesitych eber, dolna za biegnie przez najwysze punkty grzebieni biodrowych. Powyej linii
grnej jest pooone nadbrzusze (epigastrium), ktre skada si z okolic podebrowych (regiones
hypochondriacae) prawej i lewej oraz okolicy nadppcza (regio epigastrica). rdbrzusze
(mesogastrium) zawarte midzy lini poziom grn i doln obejmuje dwie okolice boczne brzucha
(regiones abdominis laterales) i okolic ppkow (regio umbilicalis). Podbrzusze (hypogastrium)
pooone poniej linii poziomej dolnej skada si z dwch okolic pachwinowych (regiones inguinales) i
okolicy onowej (regio pubica).Okolice grzbietu (regiones dorsi) dzielimy na okolic krgow (regio
vertebralis), ktra ku doowi przechodzi w okolic krzyow (regio sacralis) oraz na parzyste okolice
boczne (regiones dorsi laterales). W skad okolicy bocznej wchodz nastpujce okolice:
nadopatkowa (regio suprascapularis), opatkowa (regio scapularis), podopatkowa (regio
infrascapularis) i ldd wiowa (regio lumbalis).Okolica kroczowa (regio perinealis) skada si z czci
przedniej, tj. okolicy moczowo-pciowej (regio urogenitalis) oraz z czci tylnej - zwanej okolic
odbytow (regio analis), w ktrej ley odbyt. Czd okolicy moczowo-pciowej, w ktrej znajduj si
czci pciowe zewntrzne ma nazw okolicy sromowej (regio pudendalis).Na kooczynie grnej
wyrniamy okolice: barkow (regio acromialis), naramienn (regio deltoidea), ramieniow przedni,
tyln przyrodkow i boczn (regio brachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), okciow
przedni i tyln (regio cubitalis anterior et posterior), przedramieniow przedni, tyln przyrodkow
i boczn (regio antebrachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), grzbiet rki (dorsum manus) i
doo (palma manus) oraz okolice doniowe i grzbietowe palcw (regiones digitorum palmares et
dorsales).Na kooczynie dolnej wyrniamy nastpujce okolice: miedniczn (regio coxae),
poladkow (regio glutea), podpachwinow (regio subinguinalis), krtarzow (regio trochanterica),
uda przedni, tyln, przyrodkow i boczn (regio femoralis anterior, posterior, medialis et lateralis),
kolanow przedni i tyln (regio genualis anterior et posterior), goleniow przedni, tyln,
przyrodkow i boczn (regio cruralis anterior, posterior, medialis et lateralis), ydkow (regio
suralis), pitow (regio calcanea), kostkow przyrodkow i boczn (regio malleolaris medialis et
lateralis), zakostkow przyrodkow i boczn (regio retromalleolaris medialis et lateralis), grzbiet
stopy (dorsum pedis), podeszw (planta pedis) oraz okolice palcw (regiones digitorum).
UKADY NARZDW
Wszystkie narzdy ciaa czowieka zbudowane z tkanek cz si w wiksze jednostki - ukady
narzdw, ktre s rozpatrywane systematycznie. Anatomia opisowa - systematyczna wyrnia
nastpujce ukady narzdw: Ukad kostny, zwany szkieletowym (systema skeletale) zbudowany z
koci stanowi bierny aparat ruchu, suy za oson i podpor czci mikkich ciaa. Stanowi on
pierwszy dzia anatomii systematycznej - osteologi. Ukad poczeo koci (systema juncturae
ossium). Ten dzia anatomii jest zaliczany rwnie do narzdu biernego ruchu i zajmuje si
poczeniami koci, wystpujcymi pod postaci staww (artrologia) i wizade (syndesmologia).
Ukad miniowy (systema musculorum) obejmuje narzdy o podobnej czynnoci, tj. minie oraz ich
narzdy pomocnicze, jak cigna, powizie, kaletki maziowe. Ukad miniowy jest zaliczany do
czynnego narzdu ruchu, a nauk o miniach szkieletowych nazywamy miologi. Ukad trawienny -
pokarmowy (systema digestorium). Zadaniem ukadu pokarmowego jest przerabianie pobranego
pokarmu na substancje niezbdne do przemiany materii. W skad ukadu pokarmowego wchodz:
jama ustna, gardo, przeyk, odek, jelita oraz wielkie gruczoy trawienne - wtroba i trzustka. Ukad
oddechowy (systema respiratorium). W skad ukadu oddechowego wchodz drogi oddechowe (jama
nosowa, gardo, krtao, tchawica, oskrzela) oraz waciwy narzd oddechowy - puca. Zadaniem
ANATOMIA CZOWIEKA
8
ukadu oddechowego jest doprowadzenie tlenu do krwi i usunicie z niej szkodliwego dla ustroju
dwutlenku wgla. Ukad moczowo - pciowy (systema urogenitale). Narzdy ukadu moczowego i
pciowego maj wsplne pochodzenie oraz niektre wsplne czci, z tego wzgldu mona je czyd
w jeden ukad, natomiast pod wzgldem funkcji rni si zdecydowanie. Narzdy moczowe wydalaj
szkodliwe produkty przemiany materii. W skad ukadu moczowego wchodz: nerki i drogi
odprowadzajce mocz - moczowody, pcherz moczowy oraz cewka moczowa. Zadaniem narzdw
pciowych jest utrzymanie gatunku. Wchodzce w skad narzdw pciowych gruczoy pciowe
produkuj u mczyzn komrki pciowe mskie (plemniki), u kobiet - komrki pciowe eoskie (jaja).
Narzdy pciowe s zatem jedynym ukadem ustroju o charakterze altruistycznym w przeciwieostwie
do innych ukadw ustroju, ktrych funkcja polega na utrzymaniu ycia osobniczego. W skad
narzdw pciowych eoskich wchodz: jajniki, jajowody, macica, pochwa oraz narzdy pciowe
zewntrzne. Narzdy pciowe mskie to: jdra, najdrza, nasieniowody, pcherzyki nasienne oraz
narzdy pciowe zewntrzne. Ukad wewntrzwydzielniczy, czyli dokrewny (systema endocrinum). Do
tego ukadu zaliczamy gruczoy wewntrzwydzielnicze: tarczyc, przysadk mzgow, nadnercza i
inne. Gruczoy dokrewne produkuj hormony przedostajce si bezporednio do krwi i chonki.
Wywieraj one duy wpyw na prawidowe funkcjonowanie ustroju. Ukad naczyniowy (systema
vasorum) skada si z ukadu krwiononego (serce i naczynia krwionone - ttnice, yy, naczynia
wosowate) oraz ukadu chonnego (naczynia chonne, ledziona i narzdy chonne). Ukad
krwionony doprowadza do poszczeglnych narzdw krew, zawierajc skadniki odywcze, tlen i
hormony, a usuwa z nich produkty przemiany materii i dwutlenek wgla. Ukad chonny zbiera
nadmiar pynw tkankowych i odprowadza niektre skadniki odywcze z ukadu pokarmowego do
krwi. Ukad nerwowy (systema nervosum). W skad ukadu nerwowego wchodzi: ukad nerwowy
orodkowy (systema nervosum centrale), czyli mzgowie i rdzeo krgowy, oraz ukad nerwowy
obwodowy (systema nervosum periphericum), tj. 12 par nerww czaszkowych oraz 31 par nerww
rdzeniowych wraz z ich zwojami i splotami. Z punktu widzenia czynnociowego ukad nerwowy
dzielimy na ukad somatyczny, ktry reguluje stosunek osobnika do wiata zewntrznego (np. praca
mini szkieletowych) oraz na ukad autonomiczny, czyli wegetatywny, stanowicy drug skadow
czd ukadu nerwowego, ktra kieruje czynnociami narzdw wewntrznych (np. wydzielanie
gruczow, praca mini gadkich trzew). Ukad autonomiczny (systema nervosum autonomicum)
dzieli si na czd wspczuln (pars sympathica) i czd przywspczuln (pars parasympathica).
Obydwie czci charakteryzuj si przeciwnym dziaaniem. Narzdy zmysw (organa sensuum) i
powoka wsplna (integumentum communae). Narzdy zmysw odbieraj wraenia i bodce ze
wiata zewntrznego dziki czemu powstaje nasz wiat pojd . Powoka wsplna skada si ze skry i
jej wytworw: wosw, paznokci oraz gruczow skry. S to gwnie gruczoy potowe, ojowe i
gruczo sutkowy, czyli mlekowy. Zadaniem skry jest: biologiczna i mechaniczna ochrona tkanek i
narzdw ciaa, odbieranie i przewodzenie bodcw ze rodowiska zewntrznego poprzez receptory,
wspdziaanie w gospodarce cieplnej i wodnej ustroju, czynnod wydzielnicza, resorpcyjn, oraz
wspdziaanie w procesach odpornociowych.
ANATOMIA CZOWIEKA
9
I. OKRELENIE ORIENTACYJNE W PRZESTRZENI
Celem okrelenia wzajemnego pooenia narzdw posugujemy si w anatomii umownymi
paszczyznami i osiami ciaa.
Osie ciaa
Wyrniamy trzy rodzaje osi gwnych, ktre przecinaj si wzajemnie pod ktem prostym:
osie pionowe lub dugie (axes verticales s. longitudinales) - przebiegaj z gry w d, najdusza ze
wszystkich osi dugich biegnca od szczytu gowy do podstawy ciaa nazywa si osi gwn, osie
poprzeczne lub poziome (axes transversales s. horizontales) - przebiegaj prostopadle do osi dugich
z prawej ku lewej stronie ciaa, osie strzakowe (axes sagittales) - s prostopade do obu poprzednich,
biegn poziomo w kierunku od przodu ku tyowi.
Paszczyzny ciaa
Paszczyzny strzakowe (plana sagittalia) okrelone przez o strzakow i pionow biegn
pionowo od przodu do tyu dzielc ciao ludzkie na czd praw i lew. Jedna z paszczyzn
strzakowych biegnca przez o gwn zwana jest paszczyzn porodkow lub te paszczyzn
symetrii, gdy dzieli ciao na dwie symetryczne poowy: praw i lew. Paszczyzny czoowe (plana
frontalia) s okrelane przez o poprzeczn i pionow biegn rwnolegle do czoa, dzielc ciao
ludzkie na czd przedni i tyln. Paszczyzny poprzeczne lub poziome (plana transversalia s.
horizontalia), okrelone przez o poprzeczn i strzakow, biegn poziomo i pod ktem prostym do
obu poprzednich. Dziel one ciao na czd grn i doln. Wzajemne pooenie narzdw jest
okrelane w zalenoci od ich stosunku do wymienionych paszczyzn. W stosunku do paszczyzny
porodkowej kierunek moe byd przyrodkowy (medialis) i boczny (latelaris). Z dwch narzdw
jeden moe leed bardziej przyrodkowo, a drugi bardziej bocznie i kady moe mied np.
powierzchni przyrodkow i boczn. Narzd, ktry ley w paszczynie porodkowej, bdzie
zajmowad pooenie porodkowe (medianus).W stosunku do paszczyzn czoowych okrelamy
kierunek jako przedni (anterior) i tylny (posterior). Natomiast na tuowiu okrelenia te mog byd
zastpione nazw kierunku brzusznego (ventralis) i grzbietowego (dorsalis).W stosunku do paszczyzn
poziomych kierunek, jest okrelony jako grny (superior) i dolny (inferior). Na tuowiu kierunki te
okrelad mona jako czaszkowy (cranialis) i ogonowy (caudalis).Pooenie blisze zewntrznej
powierzchni ciaa nazywamy powierzchniowym lub zewntrznym (superficialis s. externus), za
pooenie bardziej oddalone od zewntrznej powierzchni ciaa - pooeniem gbokim lub
wewntrznym (profundus s. internus).Na kooczynach kierunek, ktry jest zwrcony ku grze (do
przyczepu kooczyny), nosi nazw bliszego (proximalis), ku koocowi - nosi nazw dalszego (distalis).
Brzegi wystpujce na przedramieniu i rce oraz podudziu i stopie nazywamy: brzegiem bocznym
(margo lateralis) i przyrodkowym (margo medialis) lub te nazw bierzemy od nazwy koci
przedramienia czy podudzia: promieniowy (radialis) i okciowy (ulnaris) oraz piszczelowy (tibialis) i
ANATOMIA CZOWIEKA
10
strzakowy (fibularis). Na rce i stopie mamy kierunek grzbietowy (dorsalis) i przeciwny kierunek
doniowy (palmaris) na rce, a podeszwowy (plantaris) na stopie.
ANATOMIA CZOWIEKA
11
II. KOCI I ICH POCZENIA
OGLNA BUDOWA KOCI
Tkanki szkieletowe: chrzestna i kostna s zaliczane do grupy tkanek cznych. Tkanka
chrzstna powstaje z mezenchymy w pitym tygodniu ycia zarodka. W organizmie dojrzaym tkanka
chrzstna wystpuje pod trzema postaciami: jako chrzstka szklista, sprysta i wknista. Chrzstka
szklista wystpuje na powierzchniach stawowych koci, wchodzi w skad eber chrzstnych, jest
obecna w cianach drg oddechowych. Tkanka ta wykazuje stosunkowo du gitkod i sprystod .
Z wyjtkiem chrzstek stawowych chrzstka szklista jest pokryta ochrzstn, zbudowan z tkanki
cznej zbitej. Poniewa chrzstka szklista nie posiada wasnych naczyo ani nerww, jej wzrost i
regeneracj umoliwia pokrywajca j ochrzstna. Chrzstka sprysta wystpuje w maowinie
usznej, trbce suchowej i w niektrych chrzstkach krtani. Chrzstka wknista wchodzi w skad
budowy krkw midzykrgowych, chrzstki spojenia onowego i chrzstek rdstawowych.
Rozwj koci
Proces tworzenia si szkieletu kostnego u czowieka trwa dugo, do okoo 12-30 roku ycia.
Koci rozwijaj si na podou tkanki cznej (mezenchymy) - kostnienie bezporednie, bd na
podou chrzstnym - kostnienie porednie. Rozwj koci na podou cznotkankowym rozpoczyna
si od pojawienia si punktw kostnienia. W ten sposb powstaj przede wszystkim koci czaszki. W
pierwszym okresie rozwoju zarodka wystpuje szkielet boniasty, jednak ju w pierwszych tygodniach
ycia (4-6 tygodni) powstaj w nim ogniska chrzstne. W kolejnych tygodniach nastpuje stopniowe
ich zastpowanie przez ogniska kostnienia. Proces kostnienia na podou chrzstnym moe
przebiegad wewntrz chrzstki - kostnienie rdchrzstne, bd na obwodzie chrzstki - kostnienie
chrzstne. W kociach krtkich spotykamy kostnienie rdchrzstne. Natomiast w kociach dugich
wystpuj dwa rodzaje kostnienia - chrzstne i rdchrzstne. Kostnienie ochrzstne rozpoczyna si
wczeniej - kod ronie na grubod . Wkrtce po utworzeniu mankietu kostnego wok trzonu
rozpoczyna si kostnienie rdchrzstne w rodkowej czci trzonu i postpuje ku nasadom.
Rwnoczenie ze zjawiskami kociotwrczymi pojawiaj si procesy kociogubne, polegajce na
zanikaniu koci od wewntrz. W wyniku tego procesu powstaje jama szpikowa. W kociach dugich
midzy nasadami a trzonem wystpuj chrzstki nasadowe, ktre s miejscem wzrostu koci na
dugod .Ostatecznie u dorosego czowieka wystpuje odporny i twardy szkielet kostny, na ktry
skada si przeszo 200 koci. Szkielet kostny tworzy rusztowanie ciaa, dziki czemu czci mikkie
maj ochron i oparcie. Szkielet decyduje take o ksztacie i wielkoci osobnika. I wreszcie koci
stanowi dwignie, do ktrych przymocowuj si minie; s wic istotnymi skadnikami narzdu
ruchu. Poza tym w szpiku kostnym powstaj erytrocyty, granulocyty i pytki krwi.
ANATOMIA CZOWIEKA
12
Budowa wewntrzna koci
Tkanka kostna jest podstawowym skadnikiem szkieletu osobnika. Charakteryzuje si du
twardoci, zawiera 70% skadnikw mineralnych, gwnie sole wapnia i fosforu. Odznacza si du
wytrzymaoci mechaniczn na zgniatanie i rozciganie. Dojrza tkanka kostna skada si z blaszek
kostnych, ktre czc si ze sob tworz dwojakiego rodzaju struktury: istot kostn gbczast
(substantia spongiosa) i istot kostn zbit (substantia compacta). Blaszki kostne tkanki gbczastej
cz si tworzc grubsze beleczki kostne, ktre ukadaj si w sieci o strukturze uwarunkowanej
dziaaniem si mechanicznych. Kierunki przebiegu beleczek kostnych w istocie gbczastej s rne w
poszczeglnych kociach i cile uzalenione od kierunku si dziaajcych na okrelon kod . W
jamkach istoty gbczastej znajduje si szpik kostny czerwony. Tkanka kostna zbita, w odrnieniu od
gbczastej, posiada zwarty ukad blaszek kostnych. W miejscach jamek szpikowych le kanay
Haversa, przez ktre przechodz naczynia krwionone odywiajce koci. Kady kana jest otoczony
uoonymi wsprodkowo, cile ze sob zespolonymi blaszkami kostnymi i tworzy tzw. osteon.
Najczciej istota zbita wystpuje na powierzchni koci, istota gbczasta - wewntrz koci. Trzon koci
dugich buduje prawie wycznie tkanka kostna zbita. Wewntrz trzonu wystpuje jama szpikowa,
wypeniona szpikiem kostnym tym. Budowa koci jest silnie zwizana z siami cinienia i
rozcigania, dziaajcymi na kod . Przy dziaaniu si zewntrznych na dowoln belk, w jej warstwach
powierzchniowych od strony przyoenia siy, powstaje napicie o charakterze rozcigania. Na stronie
przeciwlegej, rwnie w warstwie powierzchniowej, wystpuje napicie o charakterze ciskania. W
zwizku z tym wewntrz belki powstaje strefa mechanicznie obojtna. W trzonie koci dugiej w
obszarze strefy mechanicznie obojtnej dziaaj komrki kociogubne (osteoblasty), i w miar
rozwoju koci wytwarzaj jam szpikow. Tak wic koci zbudowane s na zasadzie "minimum -
maksimum" tzn. zyskuj znacznie na lekkoci przez zaoszczdzenie materiau, nic nie tracc na
wytrzymaoci.Pomimo odmiennej postaci istoty zbitej i gbczastej zasadniczo ani budow ani
czynnoci nie rni si od siebie; istota zbita jest zagszczon istot gbczast.
Okostna
Kad kod pokrywa bona zwana okostn (periosteum). Okostna ochrania kod , odywia i
odpowiada za jej wzrastanie na grubod i za jej regeneracj. W budowie okostnej wystpuj dwie
warstwy: zewntrzna wknista i wewntrzna rozrodcza. Wkna Sharpeya z warstwy zewntrznej
wnikaj w kod cile si z ni czc. Warstwa ta jest rnej gruboci. Zdolnoci regeneracyjne koci
zale w duej mierze od bogato unerwionej i unaczynionej warstwy wewntrznej okostnej. W tej
warstwie znajduj si komrki kociotwrcze (osteoblasty), ktre w przypadku zamania koci
wytwarzaj now istot kostn. Najatwiej regeneruj si trzony koci dugich, koci paskie i czci
gbczaste regeneruj si trudniej.
ANATOMIA CZOWIEKA
13
Ksztat koci
Ze wzgldu na ksztat koci dziel si na: dugie, paskie, krtkie i pneumatyczne. Koci dugie
(ossa longa) s to te koci, w ktrych jeden z trzech wymiarw przewysza dwa pozostae. Koci
dugie wystpuj w budowie szkieletu kooczyn. W kadej koci dugiej wyrnia si dwa zgrubiae
kooce, zwane nasadami (epiphyses) oraz czcy te nasady trzon koci (corpus), ktry zawiera jam
szpikow wypenion szpikiem kostnym. Nasada koci dugiej znajdujca si bliej tuowia nosi nazw
nasady bliszej (epiphysis proximalis), za koniec przeciwny to nasada dalsza (epiphysis distalis). Koci
paskie (ossa plana), np. opatka czy koci sklepienia czaszki, s wyduone w dwch kierunkach,
wybitnie spaszczone za w kierunku trzecim. Koci krtkie lub rnoksztatne (ossa brevia s.
multiformia), np. koci nadgarstka czy stpu, s mniej wicej rwnomiernie rozwinite we wszystkich
trzech kierunkach. Koci pneumatyczne (ossa pneumatica), np. kod sitowa, klinowa, szczka,
zawieraj przestrzenie wysane bon luzow i wypenione powietrzem. Ksztat koci w znacznym
stopniu jest spowodowany funkcj, jak peni. Rwnie narzdy ssiednie, np. minie wywieraj
wpyw na ksztat koci. Cigy ucisk mini powoduje zagbienia w kociach, a sia cignca wywouje
powstawanie wyniosoci majcych rne ksztaty, jak wyrostki, kolce, grzebienie, guzki, guzy i
guzowatoci.Istnieje pewne rnicowanie w obrbie koci w zalenoci od pci. Koci mskie s na
og wiksze, masywniejsze, silniej wymodelowane i cisze od eoskich. Po ksztacie i wielkoci
danej koci mona wnioskowad take o wysokoci ciaa, wieku, pci i budowie osobnika. Osobnicy
zaliczani do leptosomatycznego typu budowy posiadaj koci bardziej smuke, delikatniejsze;
osobnicy zaliczani do typu pyknicznego charakteryzuj si kod mi grubymi i masywniejszymi. Ciar
niemacerowanego kod ca wraz ze szpikiem kostnym wynosi rednio u mczyzny 12 kg, u kobiety 10
kg. Wytrzymaod koci na rozciganie jest mniejsza od wytrzymaoci na ciskanie. Pierwsza rwna
si wytrzymaoci mosidzu, druga zblia si do wytrzymaoci elaza kutego.
RODZAJE POCZEN KOCI
Poczenia koci (juncturae ossium) dzielimy na dwa rodzaje poczenie cige - cise,
poczenia przerywane - maziowe, czyli stawy. Poczenia cige odznaczaj si brakiem ruchomoci
lub pozwalaj na nieznaczne ruchy, natomiast stawy s ruchomymi poczeniami koci.
Poczenia cige
Poczenia cigle (synarthroses) w zalenoci od rodzaju tkanki cznej zespalajcej koci
dziel si na: wizozrosty, chrzstkozrosty i kociozrosty. Wizozrosty (syndesmoses), zwane take
poczeniami wknistymi (juncturae fibrosae), mog wystpowad pod czterema postaciami, jako: a)
wizozrosty wkniste (wizada i bony), b) wizozrosty spryste, c) szwy, d) wklinowania. Wizada
(ligamenta) najczciej spotykamy jako dodatkowe wzmocnienia torebki stawowej; s one wanym,
lecz niekoniecznym skadnikiem stawu. Ich obecnod przyczynia si do silniejszego przylegania
ANATOMIA CZOWIEKA
14
powierzchni stawowych, ponadto s czynnikiem ograniczajcym i hamujcym nadmierne ruchy w
stawach. Oprcz wizade zbudowanych z tkanki cznej wknistej spotykamy wizada zbudowane z
tkanki cznej sprystej (np. wizada te oraz niektre wizada krtani), ktre odznaczaj si
znaczn elastycznoci. Szwy (suturae) s to poczenia cige wkniste spotykane w obrbie koci
czaszki, w zalenoci od ksztatu czcych si brzegw koci wyrniamy: a) szew paski (sutura
plana) - np. poczenie pomidzy kod mi nosowymi, b) szew uskowy (sutura squamosa) - np.
poczenie uski koci skroniowej z koci ciemieniow, c) szew piowaty (sutura serrata) - np. midzy
kod mi sklepienia czaszki. Wklinowanie (gomphosis) jest to umocowanie korzeni zbw do cian
zbodow. Chrzstkozrosty (synchondroses) cz zazwyczaj dwie koci za pomoc tkanki chrzstnej
szklistej lub wknistej. Do chrzstkozrostw szklistych zaliczane s chrzstki ebrowe oraz w modym
wieku poczenia trzonw z nasadami. U dorosego osobnika najliczniej wystpuj chrzstkozrosty
wkniste (np. poczenia midzy trzonami krgw w postaci krkw midzykrgowych).
Chrzstkozrost posiadajcy wewntrz jam wypenion mazi nosi nazw spojenia (symphysis), np.
spojenie onowe, spojenie mostka. Kociozrosty (synostoses) s to bardzo mocne poczenia
pozbawione zupenie moliwoci ruchu; powstaj w starszym wieku na skutek kostnienia
wizozrostw i chrzstkozrostw (np. kostnienie chrzstek nasadowych oraz szww czaszki).
Poczenia maziowe, czyli stawy
Poczenia maziowe, czyli stawy (juncturae synoviales s. articulationes) stanowi poczenia
odznaczajce si znaczn moliwoci ruchu. W kadym stawie odrniamy trzy zasadnicze skadniki:
powierzchnie stawowe (facies articulares) pokryte chrzstk stawow (cartilago articularis), torebk
stawow (capsula articularis),
jam stawow (cavum articulare).
Na og powierzchnie stawowe s pokryte chrzstk szklist jednak w nielicznych stawach, w
ktrych wystpuje krek stawowy (discus articularis), miejsce chrzstki szklistej zajmuje chrzstka
wknista (np. staw mostkowo-obojczykowy, staw skroniowo-uchwowy). Ksztat powierzchni
stawowych pokrytych chrzstk stawow uzaleniony jest od funkcji stawu. Mog one przybierad
ksztat wycinka kuli, dou, panewki, mog byd eliptyczne, siodekowate lub paskie. Zazwyczaj
przylegajce do siebie powierzchnie stawowe s dobrze dopasowane, tzn. jedna jest negatywem
drugiej. Znaczne rozszerzenia nasad kostnych, biorcych udzia w budowie stawu, szczeglnie w
obrbie kooczyn, ma zasadnicze znaczenie w mechanice stawu. Tworz one warunki zwikszajce kt
cignowo-kostny; im wiksza jest wartod kta, tym wikszy jest moment siy miniowej. Ponadto
wiksze powierzchnie stawowe wi si z mniejsz wielkoci siy nacisku, przypadajc na
jednostk powierzchni. Chrzstka stawowa pokrywajca powierzchnie stawowe koci jest bardzo
gadka i sprysta, jej grubod rni si nawet w obrbie jednego stawu. Najgrubsza warstwa
chrzstki stawowej wystpuje w tych okolicach powierzchni stawowych, ktre s naraone na
najwiksze tarcie, a take w miejscach najbardziej obcionych. Na og wszystkie chrzstki stawowe
s pozbawione naczyo krwiononych i nerww. Poniewa chrzstka stawowa nie posiada
ochrzstnej, regeneracja jej nie jest w zasadzie moliwa. W miejscu ubytku chrzstki stawowej
wytwarza si zastpcza tkanka wknisto-chrzstna. Torebka stawowa (capsula articularis) otacza
cay staw, izolujc go od otoczenia oraz przyczynia si do przylegania powierzchni stawowych.
Torebka stawowa jest zbudowana z dwch warstw. Zewntrzna warstwa, zazwyczaj gruba i mocna,
ANATOMIA CZOWIEKA
15
nosi nazw bony wknistej (membrana fibrosa), za warstwa wewntrzna, delikatna, stosunkowo
cienka, to bona maziowa (membrana synovialis).Bona wknista jest zbudowana gwnie z wkien
kolagenowych, ktre przebiegaj rwnolegle lub krzyuj si midzy sob przechodzc w miejscach
przyczepu torebki w okostn. Grubod bony wknistej jest zrnicowana zarwno w rnych
stawach, jak i w obrbie tego samego stawu. W niektrych miejscach bona wknista znacznie
grubieje, tworzc mocne pasma, zwane wizadami. Zrnicowanie w gruboci i napiciu bony
wknistej jest powizane z funkcj okrelonego stawu. W jednych stawach torebka jest luna, co
zezwala na du ruchomod w danym stawie, w innych stawach jest silna i napita, co jest czynnikiem
hamujcym ruchy. Bona maziowa jest cienk, mikk, przesuwaln bon cznotkankow, ktra
zawiera wkna spryste, komrki tuszczowe i jest bogato unaczyniona i unerwiona. Powierzchnia
wewntrzna bony maziowej jest pozbawiona nabonka, a w zamian jest pokryta warstw komrek
cznotkankowych. Wypuklenia bony maziowej do wewntrz jamy stawowej tworz fady maziowe i
kosmki maziowe. Uwypuklenia bony maziowej poza staw stanowi kaletki maziowe, uatwiajce
lizganie si cigien i mini. Bona maziowa wytwarza mad (synovia), ktra gromadzi si w jamie
stawowej. Mad stawowa jest to pyn o barwie blado-tej, zawierajcy mucyn i kuleczki tuszczu.
Mad wypenia cakowicie przestrzeo midzy powierzchniami stawowymi, powodujc ich przylepnod
wzgldem siebie oraz zmniejszajc tarcie powierzchni podczas wykonywania ruchw w stawie. W
stanach zapalnych bona maziowa wydziela znaczne iloci pynu surowiczego, natomiast tylko w
nieznacznym stopniu posiada zdolnod wchaniania go, zatem resorpcja przebiega znacznie szybciej,
gdy bona maziowa jest przerwana. Jama stawowa (cavum articulare) jest pojciem teoretycznym,
gdy w prawidowym stanie jest ona szczelinowat przestrzeni cakowicie wypenion mazi
stawow. Dopiero w stanach patologicznych ma wygld jamy. W normalnych warunkach
powierzchnie stawowe przylegaj cile do siebie ze wzgldu na: a) cinienie atmosferyczne
wywierane na nasze ciao, b) przylepnod powierzchni stawowych i c) napicie mini
przebiegajcych na wysokoci danego stawu. Wielkod jamy stawowej w poszczeglnych stawach jest
bardzo zrnicowana. Poza opisanymi wyej trzema staymi elementami budowy stawu mona w
poszczeglnych stawach spotkad niestae skadniki, takie jak: wizada, krki rdstawowe, kotki i
obrbki stawowe. Wizada stawowe (ligamenta articularia) s zbudowane analogicznie do cigien
miniowych, tzn. z tkanki cznej wknistej zbitej. Wizada mog przebiegad wewntrz lub na
zewntrz stawu. Zadanie ich polega na wzmocnieniu torebki stawowej, utrzymaniu koci w
prawidowym pooeniu, hamowaniu zbyt obszernych ruchw i ochronie stawu przed
zwichniciem.Obrbki stawowe (labra glenoidalia) s zbudowane najczciej z chrzstki wknistej.
Obrbki stawowe pogbiaj i powikszaj powierzchnie stawowe .Krki stawowe (disci articulares)
podobnie do obrbkw stawowych s zbudowane z chrzstki wknistej, maj ksztat okrgy i dziel
jam stawow na dwie czci. Krki wyrwnuj i dopasowuj do siebie powierzchnie stawowe.
kotki stawowe (menisci articulares) take le w jamie stawowej, lecz tylko czciowo dziel j na
dwa pitra. Ksztat kotki jest podobny do pksiyca, a na przekroju poprzecznym do klina.
Zadaniem kotek jest pogbienie powierzchni stawowych, ponadto su one jako przesuwalne
powierzchnie stawowe oraz w pewnym stopniu przyczyniaj si do amortyzacji wstrzsw.
Podzia staww
Istniej trzy kryteria podziau staww:
1. ze wzgldu na liczb koci wchodzcych w skad stawu,
2. ze wzgldu na uksztatowanie powierzchni stawowych
ANATOMIA CZOWIEKA
16
z uwagi na liczb osi, dookoa ktrych wykonuje si ruchy. Ze wzgldu na liczb powierzchni
stawowych tworzcych staw wyrnia si stawy proste i zoone. Staw prosty (articulatio simplex)
jest stawem utworzonym przez dwie koci (np. staw ramienny), natomiast w skad stawu zoonego
(articulatio composita) wchodzi wicej anieli dwie koci (np. staw okciowy). Z uwagi na
zrnicowanie ksztatu powierzchni stawowych wyrnia si nastpujce rodzaje staww: staw
kulisty (articulatio spheroidea) posiada jedn powierzchni stawow wypuk w ksztacie gowy,
stanowic wycinek kuli, ktrej odpowiada druga wklsa powierzchnia, zwana panewk lub
wydreniem (np. staw ramienny). Staw kulisty jest stawem wieloosiowym i mona w nim
wykonywad ruchy we wszystkich kierunkach; staw kulisto-panewkowy (articulatio cotylica) jest
odmian stawu kulistego, rnica polega na tym, e gowa wchodzi gbiej w panewk stawow poza
rwnik. Panewka jest wiksza, gbsza i obejmuje ponad 50% powierzchni gowy. Staw kulisto-
panewkowy jest take stawem wieloosiowym, rni si jednak od stawu kulistego tym, e ma
ograniczony zakres ruchw (np. staw biodrowy); staw kykciowy, czyli eliptyczny (articulario
condylaris) posiada jedn powierzchni stawow wypuk w osiach dugiej i krtkiej, natomiast druga
jest w obu osiach wklsa. Staw kykciowy jest stawem dwuosiowym. Przykadem stawu kykciowego
jest staw promieniowonadgarstkowy; staw siodekowy (articulatio sellaris) ma obie powierzchnie
stawowe wklso-wypuke, przypominajce ksztat sioda. Ruchy w stawie siodekowym odbywaj si
wok dwch osi, (ruch przywodzenia i odwodzenia oraz przeciwstawiania i odprowadzania. Z
poczenia tych ruchw otrzymujemy ruch obwodzenia). Tego typu stawem jest staw nadgarstkowo-
rdrczny kciuka; staw zawiasowy (articulatio ginglymus). W stawie zawiasowym gowa stawowa ma
postad bloczka, natomiast panewka jest negatywem gowy. Staw zawiasowy jest stawem
jednoosiowym, ruchy odbywaj si wok osi poprzecznej i polegaj na zginaniu i prostowaniu. Jako
przykad stawu zawiasowego mog suyd stawy midzypaliczkowe; staw obrotowy (articulatio
trochoidea). W stawie obrotowym wypuka powierzchnia stawowa jest pooona na obwodzie walca,
za wklsa powierzchnia pokrywa wcicie koci ssiedniej i przylega tylko do nieduego odcinka
obwodowej powierzchni stawowej. Staw obrotowy jest stawem jednoosiowym, o ruchu biegnie
rwnolegle do dugiej osi koci. Przykadem stawu obrotowego jest staw promieniowo-okciowy
bliszy; staw rubowy (articulatio cochlearis) zaliczamy do staww jednoosiowych, jednak ruch w tym
stawie odbywa si w dwu paszczyznach prostopadych do siebie. Ruch ten skada si ze skrtu
dookoa osi podunej i przesuwania si wzdu tej osi. Jako przykad stawu rubowego moe suyd
staw szczytowo-obrotowy porodkowy; staw paski (articulatio plana) posiada dwie powierzchnie
stawowe paskie, np. staw krzyowo-biodrowy, stawy koci nadgarstka. Ruchomod w stawie paskim
jest nieznaczna, co jest w duym stopniu spowodowane silnym napiciem torebki stawowej oraz
wizade ze wzgldu na liczb osi ruchu stawy dzielimy na: jednoosiowe, dwuosiowe i trzyosiowe,
czyli wieloosiowe stawie jednoosiowym ruchy odbywaj si wok jednej osi, tj. osi poprzecznej lub
podunej. Przykadem stawu jednoosiowego o osi poprzecznej moe byd staw midzypaliczkowy.
Ruchy w nim polegaj na zginaniu (flexio) i prostowaniu (extensio) palcw. Stawem jednoosiowym o
podunej osi ruchu jest staw typu obrotowego, np. staw promieniowo-okciowy bliszy i dalszy.
Ruchy odbywajce si w tego rodzaju stawach nazywamy obrotowymi (rotatio), wykonywane s w
paszczynie poprzecznej, a w zalenoci od kierunku nazywamy je nawracaniem (pronatio) i
odwracaniem (supinatio).W stawie dwuosiowym ruchy odbywaj si wok dwch osi: poprzecznej i
strzakowej. Jako przykad stawu dwuosiowego moe suyd staw promieniowo-nadgarstkowy. Ruch
w tym stawie wok osi poprzecznej polega na zginaniu doniowym rki (flexio palmaris manus) i
zginaniu grzbietowym rki (flexio dorsalis manus). Ruch wok osi strzakowej polega na odwodzeniu
promieniowym rki (abductio radialis manus) oraz odwodzeniu okciowym rki (abductio ulnaris
manus).W stawie wieloosiowym ruchy odbywaj si wok trzech osi, a z kombinacji ruchw wok
trzech osi mona wykonywad ruchy we wszystkich kierunkach. Jako przykad stawu wieloosiowego
moe suyd staw ramienny? W stawie tym ruchy wykonuje si wok osi poprzecznej, strzakowej i
ANATOMIA CZOWIEKA
17
pionowej. Ruch wok osi poprzecznej polega na przodozgiciu i tyozgiciu (anteversio et
retroversio) - ruchy wahadowe. Ruch wok osi strzakowej polega na odwodzeniu i przywodzeniu
kooczyny (abductio et adductio). Ruch wok osi pionowej polega na obracaniu kooczyny (rotatio). Z
kombinacji wszystkich ruchw mona wykonywad obwodzenie (circumductio).Poszczeglne stawy
czce koci tworz tzw. aocuchy stawowe, ktre wraz z odpowiadajcymi im miniami nazywamy
aocuchami kinematycznymi. Ruchomod poszczeglnych ogniw takiego aocucha sumuje si, dziki
czemu koniec dalszy osiga znacznie wiksz ruchomod ni koniec bliszy. W ukadzie ruchu
czowieka wyrnia si aocuch szyjno-tuowiowy, parzysty aocuch kooczyny grnej i parzysty
aocuch kooczyny dolnej.
PODZIA KODCA
Kociec ludzki dzieli si na:
1. Kociec osiowy,
2. Koci czaszki,
3. Kociec kooczyny grnej,
4. Kociec kooczyny dolnej.
KOCIEC OSIOWY
Do kod ca osiowego (skelelon axiale) zalicza si: krgosup, ebra i mostek. Powysze
elementy kostne stanowi rusztowanie tuowia.
Krgosup
Krgosup (columna vertebralis) skada si z 33-34 nieparzystych krgw, uoonych jeden na
drugim. W zalenoci od rozmieszczenia krgi dzielimy na: 7 krgw szyjnych, 12 krgw piersiowych,
5 krgw ldwiowych, 5 krgw krzyowych i 4-5 krgw guzicznych. Krgi szyjne, piersiowe i
ldwiowe tworz ruchom, przedkrzyow czd krgosupa i nazywamy je krgami prawdziwymi
(vertebrae verae). Krgi krzyowe zrastaj si z sob w okresie dojrzewania pciowego w jednolit
caod , zwan koci krzyow. Krgi guziczne, zwane take ogonowymi, u czowieka znajduj si w
stanie szcztkowym i praktycznie nie posiadaj wikszego znaczenia w mechanice krgosupa. Czd
krzyowo-guziczn krgosupa tworz krgi rzekome (vertebrae spuriae).
ANATOMIA CZOWIEKA
18
Oglna budowa krgu
W kadym krgu wyrnia si czd przedni, masywniejsz, przystosowan do dwigania
masy ciaa, zwan trzonem krgu (corprus vertebrae) oraz czd tyln, zwan ukiem krgu (arcus
vertebrae). Trzon wraz z ukiem ograniczaj otwr krgowy (foramen vertebrale). Z poczenia
wszystkich otworw krgowych powstaje kana krgowy (canalis vertebralis), w ktrym mieci si
rdzeo krgowy wraz z oponami. Trzon krgu ma ksztat niskiego walca; wyrnia si na nim pask,
nieco chropowat powierzchni grn i doln, ktre su do poczenia z krkiem
midzykrgowym. uk krgu rozpoczyna si z tylnej strony trzonu dwiema nasadami, ktre
przeduaj si w blaszki zespalajce si w paszczynie porodkowej. W miejscu odejcia uku od
trzonu znajduje si po kadej stronie gbsze wcicie krgowe dolne (incisura vertebralis inferior) i
pytsze wcicie krgowe grne (incisura vertebralis superior). Oba wcicia ssiednich krgw wraz z
krkiem midzykrgowym ograniczaj otwr midzykrgowy (foramen intervertebrale), ktrym
przechodzi nerw rdzeniowy i naczynia. Od uku krgu odchodzi siedem wyrostkw. Wyrostek
kolczysty (proces sus spinosus) jest nieparzystym wyrostkiem, odchodzcym od uku krgu ku tyowi i
nieco w d. Wyrostki kolczyste su do przyczepu mini i wizade. Wyrostki poprzeczne
(processus transversi) parzyste odchodz od uku krgu w bok i podobnie, jak wyrostki kolczyste,
su do przyczepu mini i wizade. Wyrostki stawowe (processus articulares) wystpuj w liczbie
czterech. Zaopatrzone s w powierzchnie stawowe, suce do poczenia stawowego krgw midzy
sob. Para wyrostkw stawowych skierowana ku grze to wyrostki stawowe grne (processus
articulares superiores), pokryte powierzchniami stawowymi grnymi (facies articulares superiores).
Druga para skierowana w d to wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores)
zaopatrzone w powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores).
Krgi szyjne
Krgi szyjne (vertebrae cervicales) w liczbie siedmiu s najmniejszymi z krgw prawdziwych.
Dwa pierwsze krgi szyjne, szczytowy (atlas) i obrotowy (axis), su do poczenia krgosupa z
czaszk i w zwizku z tym ich budowa znacznie rni si od budowy pozostaych krgw szyjnych.
Trzon krgw szyjnych jest niski i na przekroju poziomym poprzecznie owalny. uk krgu jest cienki,
pochylony w swej tylnej czci ku doowi. Otwr krgowy jest duy, ksztatu trjktnego. Wyrostki
kolczyste krgw szyjnych s pochylone nieco ku doowi, a na swych wierzchokach w krgach od 2-6
wykazuj charakterystyczne rozwidlenie. Wyrostek kolczysty sidmego krgu wykazuje due
podobieostwo do wyrostkw kolczystych krgw piersiowych; jest znacznie duszy, wystajcy i
nierozwidlony. Wyrostki poprzeczne s dod krtkie, skierowane bocznie i nieco w d. Skadaj si z
dwch listewek kostnych, z ktrych przednia jest pozostaoci zanikego ebra szyjnego, tylna za
stanowi waciwy wyrostek poprzeczny. Obie blaszki wyrostka poprzecznego krgu szyjnego
ograniczaj otwr wyrostka poprzecznego (foramen transversarium), przez ktry przebiegaj: ttnica
krgowa, dwie yy krgowe. Wyrostki stawowe grne i dolne s nachylone pod ktem 45o w
stosunku do paszczyzny poprzecznej; ich powierzchnie stawowe grne s skierowane ku tyowi, za
dolne do przodu.
Pierwszy krg szyjny
Pierwszy krg z uwagi na swe pooenie nosi nazw krgu szczytowego (atlas).
Charakterystyczn jego cech jest brak rodkowej czci trzonu, ktry zosta zredukowany na rzecz
ANATOMIA CZOWIEKA
19
zba krgu obrotowego. Z pozostaych czci trzonu krgowego wytworzy si uk przedni (arcus
anterior) oraz dwie czci boczne (massae laterales).Krg szczytowy ma ksztat piercienia
ograniczajcego duy otwr krgowy. Od przodu znajduje si krtszy uk przedni (arcus anterior), ku
tyowi jest zwrcony uk tylny (arcus posterior). Na zewntrznej powierzchni uku przedniego
porodku znajduje si guzek przedni (tuberculum anterius), a od strony wewntrznej owalna,
zagbiona powierzchnia stawowa, zwana dokiem zbowym (fovea dentis). Na uku tylnym znajduje
si guzek tylny (tuberculum posterius), ktry jest pozostaoci po zredukowanym wyrostku
kolczystym. Symetryczne czci boczne cz oba uki i s przeznaczone do dwigania gowy.
Zaopatrzone s w gbsze doki stawowe grne (foveae articulares superiores) oraz pytkie doki
stawowe dolne (foveae articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne odchodzce od czci bocznych
s znacznie dusze, mocniejsze i bardziej bocznie rozstawione, ni w pozostaych krgach szyjnych.
Drugi krg szyjny
Drugi krg szyjny zwany jest krgiem obrotowym (axis), gdy jego trzon wraz z zbem tworz
o pionow, wok ktrej obraca si krg szczytowy z gow. Trzon krgu jest stosunkowo wysoki, u
dou zaopatrzony w powierzchni doln do poczenia z pierwszym krkiem midzykrgowym. Ku
grze trzon przechodzi w zb krgu obrotowego (dens). Na przedniej stronie zba wystpuje owalna
powierzchnia stawowa przednia (facies articularis anterior), suca do poczenia stawowego z
ukiem przednim krgu szczytowego. Na tylnej stronie zba znajduje si powierzchnia stawowa tylna
(facies articularis posterior), suca do poczenia stawowego z wizadem poprzecznym krgu
szczytowego. Wyrostek kolczysty jest dod dugi i rozwidlony na koocu. W krgu obrotowym brak
wyrostkw stawowych grnych, natomiast na trzonie krgu po bokach zba znajduj si
powierzchnie stawowe grne (facies articulares superiores), suce do poczenia z krgiem
szczytowym. Powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores) s umieszczone na typowych
wyrostkach stawowych dolnych (processus articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne krgu
obrotowego s krtkie.
Krgi piersiowe
Krgi piersiowe (vertebrae thoraciacae) wystpuj w liczbie dwunastu i s stawowo
poczone z ebrami. Trzony ich maj na przekroju poprzecznym ksztat serca z kart, a wymiary
krgw wzrastaj stopniowo ku doowi. Charakterystyczn cech trzonw krgw piersiowych s
tzw. doki ebrowe (foveae costales), suce do poczenia stawowego z gowami eber. S one
pooone na krawdzi grnej i dolnej po obu stronach trzonu w miejscu odejcia nasady uku
krgowego. Ssiednie doki: dolny i grny ze swymi powierzchniami stawowymi wraz z krkiem
midzykrgowym tworz jedn wspln powierzchni stawow dla gowy ebra w krgach od II i IX.
Nieco inaczej s rozmieszczone doki stawowe na pierwszym i trzech ostatnich krgach. Pierwszy krg
posiada jeden cay doek, pooony poniej krawdzi grnej trzonu, przeznaczony dla gowy
pierwszego ebra oraz p doka stawowego na dolnej krawdzi trzonu, ktry przy poczeniu z
nastpnym krgiem tworzy powierzchni stawow dla gowy drugiego ebra. Dziesity krg piersiowy
ma tylko powk doka ebrowego przy krawdzi grnej. Dwa ostatnie krgi, tj. jedenasty i
dwunasty, maj tylko po jednym doku ebrowym po bokach trzonu ebrowego. Wyrostki poprzeczne
(processus transversi) krgw piersiowych s dod masywne, skierowane bocznie i ku tyowi. Na ich
zgrubiaym koocu znajduje si doek ebrowy wyrostka poprzecznego (fovea costalis transversalis),
ANATOMIA CZOWIEKA
20
przeznaczony do poczenia stawowego z guzkiem ebra; w dwch ostatnich krgach doki te nie
wystpuj. Wyrostek kolczysty (processus spinosus) w krgach piersiowych jest bardzo dugi, ostro
zakooczony i skierowany w d. Wyrostki stawowe (processus articulares) grne i dolne z
powierzchniami stawowymi s ustawione w paszczynie czoowej. Otwr krgowy (foramen
vertebrale) jest okrgy po obu stronach trzonu, i stosunkowo may.
Krgi ldwiowe
Krgi ldwiowe (vertebrae lumbales) wystpuj w liczbie piciu i s najmasywniejszymi ze
wszystkich krgw wolnych z uwagi na due obcienie czci ldwiowej krgosupa. Trzony krgw
maj ksztat owalny lub nerkowaty. uk krgu jest dod szeroki i wraz z trzonem ogranicza
stosunkowo may, trjktnego ksztatu otwr krgowy. Od nasady uku ku bokowi odchodzi parzysty
wyrostek ebrowy (processus costarius), ktry stanowi pozostaod po zredukowanym ebrze
ldwiowym. W krgach ldwiowych brak jest waciwych wyrostkw poprzecznych; wystpuj one
w postaci szcztkowej, jako para wyrostkw dodatkowych (processus accessorii), pooonych u
nasady wyrostka ebrowego oraz dwch wyrostkw suteczkowatych (processus mamillares),
umieszczonych na stronie bocznej wyrostkw stawowych grnych. Wyrostki stawowe s ustawione
pionowo, ich powierzchnie stawowe le w paszczynie strzakowej. Wyrostki stawowe grne
(processus articulares superiores) s rozstawione szerzej od dolnych, a powierzchnie stawowe maj
skierowane przyrodkowo. Wyrostki stawowe dolne s pooone bliej siebie, a powierzchnie
stawowe zwrcone s do boku. W wyniku takiego ustawienia wyrostki stawowe grne obejmuj
wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores) krgu wyej pooonego.
Kod krzyowa
Kod krzyowa (os sacrum) powstaje w wyniku zronicia si piciu krgw krzyowych, co
nastpuje w wieku 20-25 lat. Kod krzyowa ma ksztat trjktny; wyrnia si na niej szerok
podstaw (basis ossis sacri) skierowan ku grze oraz wierzchoek (apex ossis sacri) zwrcony w d.
Z dwch powierzchni jedna jest wklsa i stosunkowo gadka - to powierzchnia miedniczna (facies
pelvina). Druga, zwana powierzchni grzbietow (facies dorsalis), jest lekko wypuka i skierowana ku
tyowi. Na podstawie koci krzyowej znajduj si wszystkie typowe czci skadowe krgu. Porodku
podstawy jest pooona owalna powierzchnia grna trzonu pierwszego krgu krzyowego, ktra za
porednictwem ostatniego krka midzykrgowego czy si z trzonem pitego krgu ldwiowego.
U nasady uku znajduj si po bokach wyrostki stawowe grne (processus articulares superiores),
ktrych powierzchnie stawowe s skierowane ku tyowi. uk wraz z trzonem ograniczaj trjktny
otwr, prowadzcy do kanau krzyowego, (canalis sacralis). Wyrostki poprzeczne, stawowe i
kolczyste zlewaj si z wyrostkami nastpnych krgw, tworzc odpowiednie listewki kostne,
przebiegajce wzdu powierzchni grzbietowej koci krzyowej. Na powierzchni miednicznej w
miejscu zronicia si trzonw krgowych wystpuj cztery kresy poprzeczne (lineae transversae), a
bocznie od nich s umieszczone cztery pary otworw krzyowych miednicznych (foramina sacralia
pelvina). Przez te otwory przechodz gazie brzuszne nerww krzyowych.Na powierzchni
grzbietowej zaznacza si pid podunych listewek kostnych, zwanych grzebieniami. Porodku
przebiega grzebieo krzyowy porodkowy (crista sacralis mediana), ktry powsta ze zronitych
wyrostkw kolczystych. Po obu stronach grzebienia porodkowego przebiega grzebieo krzyowy
poredni (crista sacralis intermedia), jako pozostaod po zronitych wyrostkach stawowych. Bocznie
ANATOMIA CZOWIEKA
21
od grzebieni krzyowych porednich s usytuowane symetryczne grzebienie krzyowe boczne (cristae
sacrales laterales), utworzone z poczenia szcztkowych wyrostkw poprzecznych. Pomidzy
grzebieniem krzyowym porednim a bocznym znajduj si cztery parzyste otwory krzyowe
grzbietowe (foramina sacralia dorsalia), przeznaczone dla przejcia gazi grzbietowych nerww
krzyowych. czci boczne (partes laterales) koci krzyowej, silnie rozbudowane w odcinku grnym,
posiadaj nierwn powierzchni stawow, zwan powierzchni uchowat (facies auricularis), dla
poczenia z podobn powierzchni stawow koci biodrowej. Midzy powierzchni uchowat koci
krzyowej i grzebieniem krzyowym bocznym znajduje si guzowatod koci krzyowej (tuberositas
sacralis). Rozpoczynajcy si w obrbie podstawy koci krzyowej kana krzyowy (canalis sacralis)
biegnie wzdu caej koci, zwajc si ku doowi. W okolicy wierzchoka kooczy si rozworem
krzyowym (hiatus sacralis). Rozwr ograniczaj po bokach roki krzyowe (cornua sacralia), czce
si z rokami koci guzicznej.
Kod guziczna
Kod guziczna (os coccygis), czyli ogonowa, skada si z czterech lub piciu szcztkowych
krgw. Kod ma ksztat zbliony do trjkta, podstaw skierowanego do koci krzyowej. Na
pierwszym krgu guzicznym oprcz trzonu zachoway si jeszcze szcztkowe wyrostki stawowe
grne, tworzce roki guziczne (cornua coccygea), czce si z odpowiednimi rokami koci
krzyowej. Z dalszych krgw guzicznych zachoway si ju tylko szcztkowe trzony krgw.
Poczenia w przedkrzyowej czci krgosupa
Pomidzy krgami wolnymi zachodz poczenia zarwno typu cigego, jak i poczenia
przerywane, czyli stawy. Pierwsze wystpuj midzy trzonami krgw w postaci chrzstkozrostw
oraz pomidzy wyrostkami kolczystymi, poprzecznymi, ukami i trzonami jako wizozrosty. Poczenia
stawowe wystpuj pomidzy powierzchniami stawowymi wyrostkw stawowych dwch ssiednich
krgw.
Poczenia trzonw krgowych
Krki midzykrgowe (disci intervertebrales) s zbudowane z chrzstki wknistej i cz si z
powierzchni grn i doln trzonw krgowych za porednictwem cienkiej warstwy chrzstki
szklistej. Wysokod krkw midzykrgowych jest na og proporcjonalna do wysokoci trzonu i
stanowi w przyblieniu 1/3 tej wysokoci. czna wysokod wszystkich krkw midzykrgowych
wynosi okoo 1/4 dugoci krgosupa. Na przekroju strzakowym krki midzykrgowe maj ksztat
klina; w odcinku szyjnym i ldwiowym krgosupa s wysze od przodu, natomiast w czci
piersiowej wysze s od strony tylnej. Zrnicowana wysokod krkw midzykrgowych jest
istotnym czynnikiem warunkujcym fizjologiczne krzywizny krgosupa. Krzywizny czci szyjnej i
ldwiowej s skierowane wypukoci do przodu (lordosis cervicalis lumbalis), w czci piersiowej
krgosupa krzywizna zwrcona jest wypukoci do tyu (kyphosis thoracica).Struktura krka
midzykrgowego jest zrnicowana; skada si on z silnego piercienia wknistego (anulus
ANATOMIA CZOWIEKA
22
fibrosus), ktry obejmuje umieszczone porodku jdro miadyste (nucleus pulposus). Piercieo
wknisty silnie zespala grn i doln powierzchni ssiednich trzonw, w zwizku z tym jest
czynnikiem znacznie hamujcym ruchy krgw. Jdro miadyste jest bardziej ruchom czci
krka. Krki midzykrgowe dziki swej sprystoci wybitnie zmniejszaj wszelkie wstrzsy
krgosupa. Wizado podune przednie (lig. longitudinale anterius) rozpoczyna si na guzku
gardowym koci potylicznej, biegnie po przedniej powierzchni trzonw i krkw midzykrgowych,
rozszerza si ku doowi i kooczy na powierzchni miednicznej koci krzyowej. Wizado to silnie czy
trzony krgowe z sob oraz dziaa hamujco na ruchy zgicia krgosupa do tyu. Wizado podune
tylne (lig. longitudinale posterius) bierze pocztek na stoku koci potylicznej, biegnie po tylnej
powierzchni trzonw i krkw midzykrgowych wewntrz kanau krgowego, kooczc si w
grnym odcinku kanau krzyowego. Wizado to napina si podczas zginania krgosupa w przd.
Poczenia wyrostkw i ukw krgw
Wizada te (lig. flava), zwane take midzyukowymi, s rozpite midzy ukami
ssiednich krgw, poczwszy od nasady wyrostkw stawowych. Wizada te s zbudowane z tkanki
cznej sprystej i maj zabarwienie tawe. Wizada te zamykaj kana krgowy od tyu. Dziki
swej sprystoci maj one due znaczenie dla statyki i mechaniki krgosupa. Wizada
midzypoprzeczne (lig. intertransversaria) przebiegaj midzy wyrostkami poprzecznymi ssiednich
krgw i hamuj nadmierne zgicia krgosupa w bok.Wizada midzykolcowe (lig. interspinalia) s
to paskie pasma rozcigajce si pomidzy ssiednimi wyrostkami kolczystymi. Wizado
podkolcowe (lig. supraspinale) jest silnym wizadem czcym kooce wyrostkw kolczystych,
poczwszy od sidmego krgu szyjnego do koci krzyowej. W odcinku szyjnym wizado to, jako
wizado karkowe (lig. nuchae), biegnie w rozwidleniu wyrostkw kolczystych i dochodzi do
grzebienia potylicznego zewntrznego koci potylicznej. Wizada midzykolcowe, wizado
nadkolcowe i wizado karkowe hamuj nadmierne zgicia krgosupa w przd. Stawy
midzykrgowe (articulationes intervertebrales) zachodz midzy powierzchniami stawowymi
grnymi i dolnymi (facies articulares superiores et inferiores), lecymi na wyrostkach stawowych
ssiednich krgw. Kady staw jest otoczony cienk torebk stawow, ktra przymocowuje si do
krawdzi powierzchni stawowych.
Poczenia krgosupa przedkrzyowego z koci krzyow
Poczenie midzy pitym krgiem ldwiowym, a koci krzyow (junctura sacrovertebralis)
nie rni si w zasadzie od poczeo midzy krgami wolnymi. Wystpuje tutaj poczenie
chrzstkozrostowe - ostatni krek midzykrgowy czy V krg ldwiowy i trzon I krgu koci
krzyowej, wizozrostowe - w postaci wizade omwionych wczeniej oraz parzysty staw
midzykrgowy czcy wyrostki stawowe. Poczenie to jest wzmocnione jeszcze dodatkowym
wizozrostem w postaci wizada biodrowo-ldzwiowego (lig. iliolumbale), ktre czy obustronnie
miednic z krgosupem przedkrzyowym.
ANATOMIA CZOWIEKA
23
Poczenia w czci krzyowo-guzicznej krgosupa
Poczenie krzyowo-guziczne ma charakter szcztkowych chrzstkozrostw i wizozrostw.
Midzy zwrconymi do siebie powierzchniami wierzchoka koci krzyowej z podstaw koci
guzicznej wystpuje dod cienki krek midzykrgowy, ktry moe skostnied .W przedueniu
wizada podunego przedniego, biegnie wzdu powierzchni miednicznej koci krzyowej do koci
guzicznej, wizado krzyowo-guziczne brzuszne (lig. sacrococcygeum ventrale). Wewntrz kanau
krzyowego przebiega wizado krzyowo-guziczne grzbietowe gbokie (lig. sacrococcygeum dorsale
profundum) jako przeduenie wizada podunego tylnego. Od grzebienia krzyowego
porodkowego do powierzchni grzbietowej koci guzicznej biegnie wizado krzyowo-guziczne
grzbietowe powierzchowne (lig. sacrococcygeum dorsale superficiale). Ponadto wyrnia si parzyste
wizado krzyowo-guziczne boczne (lig. sacrococcygeum laterale), ktre czy grzebienie krzyowe
boczne z koci guziczn.
Poczenia krgosupa z czaszk
Czaszka z krgosupem czy si za porednictwem staww gowowych grnych,
zachodzcych midzy koci potyliczn i krgiem szczytowym oraz staww gowowych dolnych, ktre
cz krg szczytowy z krgiem obrotowym. Staw gowowy grny, zwany stawem szczytowo-
potylicznym (articulatio atlantooccipitalis), skada si z dwch symetrycznych staww, czcych
kykcie potyliczne z dokami stawowymi grnymi krgu szczytowego. Torebki stawowe s cienkie i
lune, przymocowuj si do brzegw powierzchni stawowych. Wzmocnieniami tych staww s dwie
bony szczytowo-potyliczne.Bona szczytowo-potyliczna przednia (membrana atlantooccipitalis
anterior), jest rozpita midzy czci podstawn koci potylicznej a ukiem przednim krgu
szczytowego. Bona szczytowo-potyliczna tylna (membrana atlantooccipitalis posterior) bardziej
wiotka od przedniej, biegnie od tylnego brzegu otworu potylicznego wielkiego do uku tylnego krgu
szczytowego. S taw gowowy dolny tworzy zesp staww szczytowo-obrotowych (articulationes
atlantoaxiales), ktre mona podzielid na dwa symetryczne stawy szczytowo-obrotowe boczne
(articulationes atlantoaxiales laterales) i dwa stawy szczytowo-obrotowe porodkowe, przedni i tylny
(articulationes atlantoaxiales medianae, anterior et posterior).W utworzeniu staww szczytowo-
obrotowych bocznych uczestnicz doki stawowe dolne, pooone na czciach bocznych krgu
szczytowego oraz powierzchnie stawowe grne, umieszczone na trzonie krgu obrotowego.
Powierzchnie te s nieco wypuke. W stawie szczytowo-obrotowym przednim bierze udzia
powierzchnia stawowa przednia zba krgu obrotowego, ktra czy si z dokiem zbowym uku
przedniego krgu szczytowego, za staw szczytowo-obrotowy tylny tworzy powierzchnia stawowa
tylna zba wraz z powierzchni stawow wizada poprzecznego krgu szczytowego. Kady z czterech
staww posiada wasn torebk stawow; s one cienkie, lune i przymocowuj si do brzegw
powierzchni stawowych. Stawy szczytowo-obrotowe s wzmocnione licznymi i silnymi wizadami, do
ktrych nale: Wizado krzyowe krgu szczytowego (lig. cruciforme atlantis), skada si z dwch
czci: poziomej, zwanej wizadem poprzecznym krgu szczytowego (lig. transversum atlantis) oraz
pionowej, tworzcej tzw. pczki podune (fasciculi longitudinales). Wizado poprzeczne krgu
szczytowego jest umocowane do przyrodkowej powierzchni czci bocznych krgu szczytowego i
jako szerokie pasmo przylega do zba od tyu, utrzymujc go w prawidowym pooeniu. Porodku z
ANATOMIA CZOWIEKA
24
przodu ma ono ma powierzchni stawow pokryt chrzstk suc do poczenia z zbem. Pczki
podune s to pasma wizadowe odchodzce w paszczyd nie porodkowej od wizada
poprzecznego ku grze i ku doowi. Pczki grne przyczepiaj si do przedniego brzegu otworu
wielkiego koci potylicznej, sabsze pczki dolne - do tylnej powierzchni trzonu krgu obrotowego.
Wizado wierzchoka zba (lig. apicis dentis) czy szczyt zba z przednim brzegiem otworu wielkiego
koci potylicznej. Wizado skrzydowate (lig. alaria) s to silne pczki wizadowe, rozpoczynajce si
na bocznych stronach zba i biegnce rozbienie ku grze do kykci potylicznych. Podobnie jak
wizado wierzchoka zba s one pooone do przodu od wizada krzyowego. Bona pokrywajca
(membrana tectoria) stanowi silnie rozwinit grn czd wizada podunego tylnego krgosupa.
Rozpoczyna si na wewntrznej powierzchni czci podstawnej koci potylicznej, a kooczy si na
tylnej powierzchni trzonu krgu obrotowego. Pokrywa ona wszystkie pozostae wizada i chroni
rdzeo przed urazami ze strony zba. Ruchy w stawach gowowych grnych odbywaj si dookoa
dwch osi: strzakowej i poprzecznej. Gwne ruchy polegaj na zginaniu gowy do przodu i ku tyowi,
a zakres ich wynosi w sumie 30. Przy udziale krgosupa szyjnego zakres ten moe si powikszyd do
okoo 125o. Moliwoci ruchowe dookoa osi strzakowej s znacznie mniejsze. Zakres bocznego
zgicia gowy wynosi bowiem okoo 10, a przy wspudziale krgosupa szyjnego wzrasta do
45o.Gwnym ruchem dolnych staww gowowych jest ruch obrotowy w prawo i w lewo, dookoa osi
dugiej, biegncej wzdu zba krgu obrotowego. Obrt gowy w kad stron wynosi okoo 30, a
wybitniejszy ruch obrotowy do 90 w jedn stron moe byd wykonany przy wspudziale krgosupa
szyjnego.
Krgosup jako caod
Krgosup ma ksztat dwch trjktw poczonych z sob podstawami. Grny trjkt,
znacznie duszy i wysmuky, jest utworzony przez czd przedkrzyow krgosupa i odznacza si
du ruchomoci. Czd dolna, stanowica zaledwie 1/5 dugoci pierwszej, jest szeroka, masywna i
szczytem zwrcona ku doowi. Dugod caego krgosupa dorosego czowieka stanowi w
przyblieniu 40-45% dugoci ciaa. Wielkod krgw wzrasta stopniowo od krgu szczytowego do
pitego krgu ldwiowego. Najwikszy wymiar poprzeczny osiga krgosup na wysokoci 2-3
segmentu koci krzyowej, co jest spowodowane najwikszym obcieniem tego odcinka krgosupa.
Krgosup dorosego osobnika nie jest prostym supem, przejawia bowiem w paszczyd nie
porodkowej wowate wygicia. W odcinku szyjnym i ldwiowym krzywizny te wypukoci s
skierowane do przodu (lordosis cervicalis et lumbalis), natomiast w czci piersiowej i krzyowo-
guzicznej wypuke s ku tyowi (kyphosis thoracica et sacralis). Krzywizny piersiowa i krzyowo-
guziczna rozpoczynaj si ksztatowad ju w yciu podowym. Krzywizna szyjna zaczyna powstawad
okoo czwartego miesica ycia, kiedy dziecko uczy si dwigad gow. Najpniej, bo w 10-15
miesicu ycia, zapocztkowuje si ksztatowanie krzywizny ldwiowej. Stanowi to nastpstwo
przyjmowania pionowej postawy ciaa przez dziecko. Wowato wygity ksztat krgosupa jest
swoist waciwoci czowieka, zwizan z jego wyprostowan postaw ciaa i dlatego brak go
jeszcze u podu i u noworodka. Krgosup spenia trzy gwne zadania. Suy jako narzd ochronny
rdzenia, jako narzd podporowy ciaa oraz jako narzd ruchu. Ukryty w obszernym kanale krgowym
rdzeo jest dostatecznie chroniony przed wszelkiego rodzaju urazami. Ponadto dua sprystod
krgosupa zabezpiecza nie tylko rdzeo ale take i mzgowie przed szkodliwymi wstrzsami.
Gwnymi czynnikami amortyzujcymi wstrzsy s krzywizny krgosupa oraz znaczna sprystod
krkw midzykrgowych czowieka w zwizku z jego pionow postaw krgosup stanowi o
ANATOMIA CZOWIEKA
25
tuowia i dwiga ca grn czd ciaa. Najsabszymi miejscami s zazwyczaj te okolice, w ktrych
czd odznaczajca si wiksz ruchomoci przechodzi w odcinek mniej ruchomy. Ruchomod
poszczeglnych krgw w stosunku do siebie jest niewielka z uwagi na silny aparat wizadowy,
obecnod wyrostkw oraz poczeo trzonw krgowych za porednictwem chrzstkozrostw.
Pomimo tego nieznaczne ruchy 24 krgw wolnych (prawdziwych) sumujc si, daj wybitn
ruchomod caego krgosupa przedkrzyowego w przeciwieostwie do nieruchomej czci krzyowo-
guzicznej. Poszczeglne odcinki krgosupa w niejednakowym stopniu uczestnicz w jego ruchach.
Najmniej ruchoma jest czd piersiowa ze wzgldu na sw budow (dugie, dachwkowato
zachodzce na siebie wyrostki kolczyste), jak rwnie z powodu swego udziau w budowie klatki
piersiowej (ebra i mostek dziaaj hamujco na ruchy). Najwiksze moliwoci ruchowe posiada
czd szyjna dziki maym wymiarom trzonw, a znacznej wysokoci krkw midzykrgowych.
Rwnie w czci ldwiowej ruchomod jest dod znaczna. Ruchy krgosupa s moliwe we
wszystkich kierunkach. W paszczyd nie strzakowej odbywaj si ruchy zginania do przodu i do tyu
(anteflexio et retroflexio), w paszczyd nie czoowej - ruchy zgicia bocznego (flexio lateralis) oraz w
paszczyd nie poprzecznej - ruchy obrotowe (rotatio). W wyniku kombinacji wszystkich wyej
wymienionych ruchw powstaj ruchy okrne, ruchy obwodzenia (circumductio).
Klatka piersiowa
Klatka piersiowa zawiera i ochrania narzdy w niej pooone. Szkielet klatki piersiowej ma
budow kostno-chrzstn i prcz krgosupa piersiowego tworzy go dwanacie par eber oraz
mostek.
ebra
ebra (costae) z uwagi na stosunek do mostka dzielimy na: 7 par eber prawdziwych (costae
verae), bezporednio czcych si z mostkiem oraz 5 par eber rzekomych (costae spuriae), nie
poczonych bezporednio z mostkiem. Spord eber rzekomych 3 pierwsze pary, tj. ebra od VIII do
X, cz si z mostkiem porednio, poprzez chrzstk VII ebra i dlatego nazywamy je ebrami
przytwierdzonymi (costae affixae). W wyniku poczenia si chrzstek ebrowych powyszych eber
wytwarza si obustronnie uk ebrowy (arcus costalis), stanowicy przednio-doln granic klatki
piersiowej. Ostatnie dwie pary eber nie cz si ze sob, ich wolne kooce tkwi w powokach
brzusznych i nazywamy je ebrami wolnymi (costae fluitantes).Kade ebro skada si z duszej czci
kostnej zwanej koci ebrow oraz krtszej czci zwanej chrzstk ebrow pooonej z przodu.
Dugod ebra wzrasta od pierwszego do sidmego, nastpnie stopniowo zmniejsza si, w zwizku z
tym dwunaste ebro posiada dugod zblion do pierwszego. Kod ebrowa (os costale) posiada
koniec tylny, krgosupowy i koniec przedni, czyli mostkowy oraz znajdujcy si midzy nimi trzon.
Koniec krgosupowy jest zgrubiay i tworzy gow ebra (caput costae), ktra jest zaopatrzona w
powierzchni stawow (facies articularis capitis costae) suc do poczenia z dokiem ebrowym
trzonw krgw piersiowych ebrach od drugiego do dziesitego powierzchnia stawowa gowy ebra
jest przedzielona poziomo biegncym grzebieniem gowy ebra (crista capitis costae) na czd grn i
doln. Jest to zwizane z budow odpowiadajcych im dokw ebrowych. Gowa ebra przedua si
w szyjk ebra (collum costae), ktrej zaostrzona grna krawd nosi nazw grzebienia szyjki ebra
(crista colli costae). Na ebrach pierwszych i ostatnich brak jest grzebienia szyjki ebra. Nastpnie
ANATOMIA CZOWIEKA
26
szyjka ebra przechodzi w trzon ebra (corpus costae). Na granicy przejcia szyjki w trzon ebra
znajduje si guzek ebra (tuberculum costae) z powierzchni stawow (facies articularis tuberculi
costae) przeznaczon do poczenia si z dokiem ebrowym wyrostka poprzecznego odpowiedniego
krgu piersiowego. Na dwch ostatnich ebrach guzek ebrowy nie wystpuje. Trzon ebra (corpus
costae) jest cienki i spaszczony, posiada gadk i wypuk powierzchni zewntrzn oraz wkls
powierzchni wewntrzn. Najwiksze zaamanie trzonu ebra jest pooone bocznie od guzka i
tworzy tzw. kt ebra (angulus costae). Kt ebra w ebrze I jest pooony w rejonie guzka ebra, w
nastpnych ebrach oddala si w bok od guzka, a brak go na dwch ostatnich ebrach. Powierzchnie
trzonu schodz si w dwch brzegach, z ktrych brzeg grny jest grubszy i zaokrglony, a brzeg dolny
ostry. Wzdu dolnego brzegu, na wewntrznej powierzchni trzonu, przebiega bruzda ebra (sulcus
costae) przeznaczona dla naczyo i nerww midzyebrowych. Koniec przedni koci ebrowej jest
nieco szerszy i posiada chropowat powierzchni do poczenia z chrzstk ebrow.C hrzstka
ebrowa (cartilago costalis), czyli ebro chrzstne stanowi przeduenie ebra kostnego i jest istotnym
czynnikiem, zwikszajcym sprystod cian klatki piersiowej. ebra kraocowe, tj. grne i dolne,
rni si dod znacznie od pozostaych. Pierwsze ebro jest szerokie i paskie, ustawione w paszczyd
nie poprzecznej i w zwizku z tym posiada powierzchni grn i doln trzonu, a brzegi skierowane na
zewntrz i do wewntrz. Na powierzchni grnej pierwszego ebra, kierujc si od strony
przyrodkowej ku bokowi, znajduje si: guzek minia pochyego przedniego (tuberculumm. scaleni
anterioris), bruzda ttnicy podobojczykowej (sulcus a. subclaviae) oraz chropowate pole, bdce
miejscem przyczepu minia pochyego rodkowego.ebro drugie posiada porednie ustawienie
powierzchni w stosunku do ebra pierwszego i niej lecych eber.Dwa ostatnie ebra s sabiej
rozwinite, krtsze, pozbawione szyjki, guzka i kta ebra, a ich przedni koniec ma ma chrzstk
ebrow. Na koci ebrowej wyrniamy trzy krzywizny: krzywizn paszczyzny, krzywizn krawdzi i
krzywizn osi dugiej. Krzywizna paszczyzny wie si z zewntrzn powierzchni wypuk i
wewntrzn wkls. Krzywizna krawdzi powoduje, e ebro pooone na paszczyd nie przylega doo
ca krawdzi. Krzywizna osi dugiej jest zwizana z esowatym skrceniem ebra. ebra s
zbudowane z istoty gbczastej bogatej w szpik kostny czerwony i pokryte cienk warstw istoty
kostnej zbitej.
Mostek
Mostek (sternum) jest nieparzyst koci pask, zamykajc porodku od przodu cian
klatki piersiowej. Mostek jest ustawiony nieco skonie od gry i tyu ku doowi i do przodu. Ley na
wysokoci od 2-3 do 9-10 krgu piersiowego. Ksztat mostka przypomina krtki, szeroki miecz grecki,
std trzy jego skadowe czci otrzymay swe nazwy: najszersza czd grna nosi nazw rkojeci,
najdusza czd rodkowa to trzon mostka, a dolna, najsabiej rozwinita czd nazywa si
wyrostkiem mieczykowatym. Trzy czci mostka s zespolone w jedn caod za porednictwem
chrzstkozrostw; co warunkuje im w stosunku do siebie pewien stopieo ruchomoci. Rkojed
mostka (manubrium sterni) jest zbliona ksztatem do czworokta, zwa si ku doowi. Na brzegu
grnym, najgrubszym, zaznacza si porodku pytkie wcicie szyjne (incisura jugularis), a bocznie od
niego znajduje si parzyste zagbienie zwane wciciem obojczykowym (incisura clavicularis), ktre
suy do poczenia stawowego z obojczykiem. Poniej, na brzegach bocznych rkojeci, ley wcicie
ebrowe (incisura costalis) do poczenia z chrzstk pierwszego ebra. Trzon mostka (corpus sterni)
jest duszy, wszy i cieoszy od rkojeci, posiada take powierzchni przedni i tyln oraz dwa
brzegi boczne. Brzeg grny trzonu czy si z brzegiem dolnym rkojeci pod ktem otwartym ku
tyowi za porednictwem chrzstki wknistej. Poczenie to nosi nazw spojenia mostkowego
ANATOMIA CZOWIEKA
27
(symphysis sterni), a zaamanie trzonu w stosunku do rkojeci tworzy tzw. kt mostka (angulus
sterni). Dolny brzeg trzonu mostka zespala si z wyrostkiem mieczykowatym za porednictwem
chrzstkozrostu mostkowego (synchondrosis sternalis).W miejscu spojenia mostka, na bocznych
krawdziach rkojeci i trzonu, znajduje si para wcid ebrowych, przeznaczonych do poczenia z
chrzstk drugiego ebra. Niej, wzdu brzegw bocznych trzonu, s pooone kolejne wcicia
ebrowe dla pozostaych eber prawdziwych, tj. od trzeciego do sidmego. Wyrostek mieczykowaty
(processus xiphoideus) jest tworem szcztkowym, odznacza si niestaym ksztatem i wielkoci.
Wewntrzna budowa mostka jest podobna do struktury eber.
Poczenia eber z krgosupem
ebra cz si ruchomo z krgami piersiowymi za porednictwem staww ebrowo-
krgowych (articulationes costovertebrales). Kade ebro, z wyjtkiem jedenastego i dwunastego,
uczestniczy w utworzeniu dwch odrbnych anatomicznie staww, ktre pod wzgldem
mechanicznym stanowi zwart caod .Stawy gw ebrowych (articulationes capitum costarum) s
utworzone przez powierzchni stawow gowy ebra i doki ebrowe dwch ssiednich krgw oraz
lecy midzy nimi krek midzykrgowy. W ebrach I, XI i XII gowa ebra czy si z jednym
trzonem krgu. Powierzchnie stawowe pokrywa chrzstka wknista w stawach od II do X, natomiast
w stawach I i XI, XII ebra - chrzstka szklista. Staw otacza cienka torebka stawowa, ktr wzmacniaj
dwa wizada: wizado promieniste gowy ebra (lig. capitis costae radiatum) biegnie na przedniej
powierzchni torebki, od gowy ebra do powierzchni bocznej ssiednich trzonw i krkw
midzykrgowych, wizado rdstawowe gowy ebra (lig. capitis costae intraarticulare) rozpite jest
w jamie stawu midzy grzebieniem gowy ebra a krkiem midzykrgowym i wystpuje w stawach
od II do X ebra .Stawy ebrowo-poprzeczne (articulationes costotransversariae) s utworzone przez
wypuk powierzchni stawow guzka ebra i doek ebrowy wyrostka poprzecznego. Stawy te
wystpuj w dziesiciu grnych ebrach. Do najwaniejszych wizade wzmacniajcych torebk
stawow nale: wizado ebrowo-poprzeczne (lig. costotransversarium) rozpite midzy szyjk
ebra a wyrostkiem poprzecznym odpowiadajcego mu krgu, wizado ebrowo-poprzeczne (lig.
costotransversarium superius et laterale), ktre cz rejon szyjki i guzka ebrowego z wyrostkiem
poprzecznym wyej lecego krgu. Oba stawy ebrowo-krgowe tworz pod wzgldem
czynnociowym jedn caod . Wspln osi ruchu jest o duga szyjki ebra, wok ktrej odbywaj
si ruchy obrotowe.
Poczenia eber z mostkiem
Chrzstka pierwszego ebra wytwarza chrzstkozrost mostkowo-ebrowy (synchondrosis
sternocostalis). Chrzstki eber od drugiego do sidmego cz si z mostkiem za porednictwem
staww mostkowo-ebrowych (articulationes sternocostales), wykazujcych due podobieostwo
budowy do staww gw ebrowych. Powierzchni wypuk tworz chrzstki eber, powierzchni
wkls - wcicie ebrowe na bocznych brzegach mostka. Cienka torebka stawowa tych poczeo jest
wzmocniona wizadami mostkowo-ebrowymi promienistymi (lig. sternocostalia radiata), ktre na
przedniej i tylnej powierzchni mostka przechodz w bon mostka (membrana sterni). Natomiast w
ANATOMIA CZOWIEKA
28
stawie drugiego ebra wystpuje dodatkowo wizado mostkowo-ebrowe rdstawowe (lig.
sternocostale intraarticulare).Poczenia mostka zachodz midzy zwrconymi ku sobie brzegami
rkojeci i trzonu oraz trzonu i wyrostka mieczykowatego. S to chrzstkozrosty mostkowe
(synchondroses sternales). Powierzchnie czcych si brzegw pokrywa chrzstka szklista, a midzy
nimi znajduje si chrzstka wknista. W obrbie chrzstki, midzy rkojeci a trzonem, moe
pojawid si jama wypeniona mazi. Poczenie to nazywamy spojeniem mostkowym (symphysis
manubriosternalis). Poczenie to nie ulega kostnieniu.
Klatka piersiowa jako caod
Klatka piersiowa (thorax) ksztatem przypomina city stoek, spaszczony w kierunku
przednio-tylnym, podstaw zwrcony ku doowi. Wyrnia si na niej najkrtsz cian przedni,
utworzon przez mostek i chrzstki ebrowe, dwie najdusze ciany boczne oraz cian tyln,
utworzon przez krgosup piersiowy i tylne czci eber. ebra s oddzielone od siebie
przestrzeniami midzyebrowymi (spatia intercostalia), ktre wypeniaj minie i bony
midzyebrowe. ciany klatki piersiowej ograniczaj przestrzeo zwan jam klatki piersiowej, w ktrej
znajduj si wane dla ycia narzdy, jak serce i puca. Do jamy klatki piersiowej prowadzi otwr
grny (apertura thoracis superior), ograniczony trzonem pierwszego krgu piersiowego, pierwsz
par eber i brzegiem grnym rkojeci mostka. Paszczyzna otworu jest pochylona do przodu. Otwr
jest wypeniony osklepkami opucnej oraz przebiegajcymi midzy nimi: przeykiem, tchawic,
wielkimi naczyniami krwiononymi, przewodem piersiowym (limfatycznym) i nerwami. Znacznie
wikszy otwr dolny klatki piersiowej (apertura thoracis inferior) jest ograniczony dwunastym
krgiem piersiowym, ostatni par eber oraz chrzstkami eber przytwierdzonych, wytwarzajcymi z
kadej strony uk ebrowy (arcus costalis). Otwr dolny jest zamknity miniem szkieletowym
zwanym przepon. Kt ograniczony przez uki ebrowe nazywamy ktem podmostkowym (angulus
infrasternalis); wykazuje on du zmiennod osobnicz. Ksztat klatki piersiowej zaley od wieku, pci,
fazy oddechu i typu budowy ciaa. U kobiet jest ona krtsza, w swej dolnej czci szersza ni u
mczyzn. Klatka piersiowa dziecka jest bardziej okrga i dopiero z wiekiem ulega spaszczeniu i
poszerzeniu. Ruchomod klatki piersiowej jest uwarunkowana ruchami poszczeglnych eber
kostnych w obu stawach ebrowo-krgowych oraz sprystoci chrzstek ebrowych i zwizan z
tym moliwoci przesunid mostka. Podczas skurczu mini wdechowych nastpuje skrcenie eber
na zewntrz z rwnoczesnym uniesieniem eber i mostka ku grze. Podnoszenie eber i mostka
powoduje powikszenie si jamy klatki piersiowej w wymiarze strzakowym i poprzecznym.
Jednoczenie nastpuje prostowanie krgosupa piersiowego i w wyniku skurczu obnienie przepony,
co sprawia, e wybitnie zwiksza si take wymiar wysokociowy jamy klatki piersiowej. Podczas
opuszczania eber, czyli w chwili wydechu, wymiary poprzeczny i strzakowy zmniejszaj si, a
przepona unoszc si ku grze w czasie rozkurczu powoduje zmniejszanie wysokoci jamy klatki
piersiowej.
ANATOMIA CZOWIEKA
29
KOCI CZASZKI I ICH POCZENIE
W czaszce (cranium) odrnia si rozwojowo i czynnociowo dwie czci: 1) czd tylno-grn
czyli czaszk mzgow (neurocranium) oraz 2) czd przednio-doln tworzc czaszk trzewn
(splanchnocranium) lub twarzow. Czaszka mzgowa w ksztacie puszki kostnej zawiera czd
orodkowego ukadu nerwowego zwan mzgowiem. Czaszka twarzowa suy jako kostne
rusztowanie dla pocztkowego odcinka drogi pokarmowej i oddechowej. Ksztat poszczeglnych
koci budujcych czaszk jest bardzo zrnicowany i cile uzaleniony od funkcji, jak peni. S one
modelowane przez cinienie i pociganie mini ucia, karku i mini wyrazowych oraz dostosowanie
do ochrony takich narzdw, jak: oko, narzd suchu i rwnowagi. Czaszka mzgowa ma ksztat
elipsoidalny lub kulisty i zbudowana jest z 7 koci: potylicznej (os occipitale), klinowej (os
sphenoidale), czoowej (os frontale) oraz parzystych koci ciemieniowych (ossa parietalia) i
skroniowych (ossa temporalia).Czaszka trzewna, zwana take trzewioczaszk, skada si z 22 koci,
ktre mona podzielid na trzy grupy: 1) koci twarzy, 2) kosteczki suchowe, 3) kod gnykow. Koci
twarzy (ossa faciei) dziel si na:
koci parzyste wyczuwalne, do ktrych nale: kod nosowa (os nasale), jarzmowa (os zygomaticum) i
szczkowa (maxilla), koci parzyste ukryte, tj. kod zowa (os lacrimale), podniebienna (os palatinum) i
maowina nosowa dolna (concha nasalis inferior), koci nieparzyste, w skad ktrych zaliczamy:
lemiesz (vomer), kod sitow (os ethmoidale) i uchw (mandibula). Kosteczki suchowe (ossicula
auditius): moteczek (malleus), kowadeko (incus) i strzemiczko (stapes), stanowi najmniejsze
spord koci czaszki; s umieszczone w jamie bbenkowej ucha rodkowego. Kod gnykowa (os
hyoideum), ksztatem podobna do litery U, jako jedyna z koci czaszki ley poza jej obrbem,
zajmujc pooenie w okolicy przedniej szyi, powyej krtani. Nie ma ona bezporedniego poczenia z
innymi kod mi czaszki, suy jako miejsce przyczepu licznym miniom, ktrym to gwnie
zawdzicza swe okrelone pooenie midzy uchw a powierzchni przedni szyi. Kod gnykowa
skada si z grubszej czci rodkowej, w ksztacie uku wypukoci skierowanego do przodu, zwan
trzonem (corpus) i dwch par rogw. Rogi wiksze (coruna majora) stanowi dwie cienkie listewki
kostne, odchodzce od obu koocw trzonu ku tyowi. Rogi mniejsze (coruna minora) s to dwie mae
stokowate wyniosoci najczciej chrzstne, uwidaczniajce si w miejscu przejcia trzonu w rogi
wiksze.
Koci czci mzgowej czaszki
Kod potyliczna
Kod potyliczna (os occipitale) stanowi tylno-dolne ograniczenie jamy mzgoczaszki i skada
si z: uski czci bocznych (partes laterales) i czci podstawnej (pars basilaris). Czci te ograniczaj
otwr wielki (foramen magnum).Na wewntrznej powierzchni uski (squama occipitalis) porodku
znajduje si guzowatod potyliczna wewntrzna (protuberantia occipitalis interna), od ktrej ku grze
biegnie bruzda zatoki strzakowej grnej (sulcus sinus sagittalis superioris), ku bokowi za po kadej
stronie bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi). Od wyniosoci potylicznej wewntrznej
ANATOMIA CZOWIEKA
30
ku doowi w kierunku otworu wielkiego (foramen magnum) przebiega grzebieo potyliczny
wewntrzny (crista occipitalis interna), do ktrego przyczepia si sierp mdku (falx cerebelli).
Guzowatod potyliczna wewntrzna wraz z ukadem bruzd tworzy wyniosod krzyowat (eminentia
cruciformis).Bruzda zatoki poprzecznej przedua si w bruzd zatoki esowatej (sulcus sinus
sigmoidei), ktra kieruje si przyrodkowo do przodu, biegnc u podstawy czci skalistej koci
skroniowej.Powierzchnia zewntrzna uski jest gadka w czci grnej, u dou za posiada szereg
nierwnoci. Porodku znajduje si guzowatod potyliczna zewntrzna (protuberantia occipitalis
externa), od ktrej biegnie w d do otworu wielkiego grzebieo potyliczny zewntrzny (crista
occipitalis externa). Od guzowatoci w bok po kadej stronie cignie si kresa karkowa grna (linea
nuchae superior), a poniej, mniej wicej w poowie dugoci grzebienia potylicznego zewntrznego,
przebiega rwnolega do niej kresa karkowa dolna (linea nuchae inferior). Dolna krawdd uski w swej
czci rodkowej stanowi tylne ograniczenie otworu wielkiego (foramen magnum), bocznie za czy
si bezporednio z dwiema czciami bocznymi koci, ktre stanowi boczne ograniczenia otworu
wielkiego. Grna krawd uski czy si z kod mi ciemieniowymi szwem wgowym (sutura
lambdoidea).Na czciach bocznych (partes laterales) po zewntrznej stronie znajduj si kykcie
koci potylicznej (condyli occipitales), zaopatrzone w wypuke powierzchnie stawowe (facies
articulares) przeznaczone do poczenia z krgiem szczytowym. Nasad kykcia potylicznego przebija
kana nerwu podjzykowego (canalis hypoglossi), przeznaczony dla przejcia nerwu podjzykowego.
Na bocznej krawdzi czci bocznej koci potylicznej znajduje si wcicie szyjne (incisura jugularis),
ktre z analogicznym wciciem koci skroniowej ogranicza otwr szyjny (foramen jugulare), sucy
dla przejcia nerww czaszkowych (n. jzykowo-gardowy, n. bdny, n. dodatkowy) yy szyjnej
wewntrznej i ttnicy oponowej tylnej.Czd podstawna (pars basilaris) koci potylicznej ley do
przodu od otworu wielkiego i czy si swym brzegiem przednim z powierzchni tyln trzonu koci
klinowej. Brzegi boczne czci podstawnej cz si z piramid koci skroniowej. Powierzchnia grna
skierowana do wntrza czaszki jest gadka i uzupenia podobn powierzchni trzonu koci klinowej
tworzc stok (clivus), na ktrym spoczywa rdzeo przeduony i most. Na dolnej powierzchni porodku
znajduje si guzek gardowy (tuberculum pharyngeum), na ktrym przyczepia si wizado podune
przednie krgosupa i powid gardowo-podstawna. Otwr wielki (foramen magnum) ma ksztat
szerokiego owalu. czy on kana krgowy z jam czaszki. Przez otwr wielki przechodzi rdzeo
przeduony wraz ze swymi oponami, nerwy dodatkowe oraz ttnice krgowe.
Kod klinowa
Kod klinowa (os sphenoidale) wchodzi w skad podstawy czaszki i zajmuje pooenie
porodkowe. Nazw sw zawdzicza temu, e wklinowuje si pomidzy liczne koci zarwno mzgo-
jak i twarzoczaszki. Czd rodkow koci stanowi trzon (corpus), od ktrego odchodz trzy pary
wyrostkw: ku grze z przedniej czci trzonu wyrasta para skrzyde mniejszych (alae minores), od
powierzchni bocznej trzonu odc
Top Related