Analiza zasobów i możliwości rozwoju sektora turystyki w województwie
podkarpackim
opracowanie powstało w ramach projektu
TURYSTYKA SZANSĄ NA DYNAMICZNY ROZWÓJ
PODKARPACKIEGO RYNKU PRACY
Styczeń 2007
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
2
Opracowanie raportu: Ewelina Borcz-Mac, Jerzy Drupka
Wszelkich informacji na temat projektu i jego rezultatów udziela: Izabela Kowalska-Żakieta: [email protected], tel. 024 355 77 35 kierownik projektu Paweł Łuszcz: [email protected], tel. 024 355 77 92 asystent kierownika projektu Strona internetowa projektu: www.turystykadlapracy.org
Projekt „Turystyka dla pracy ” realizowany jest w ramach:
Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego 2004 -2006
Priorytetu 2 – Wzmocnienie Rozwoju Zasobów Ludzkich w Regionach
Działanie 2.1 - Rozwój umiejętności powiązany z potrzebami regionalnego rynku pracy
i możliwości kształcenia ustawicznego w regionie
Tytuł projektu: Turystyka szansą na dynamiczny rozwój podkarpackiego rynku
pracy.
Okres wdrażania projektu: 01.09.2006 - 31.10.2007
Zasięg realizacji projektu: województwo podkarpackie
Instytucja Wdrażająca: Wojewódzki Urząd Pracy w Rzeszowie Koordynator projektu: ASM Centrum Badań i Analiz Rynku Sp. z o.o. 99-301 Kutno, ul. Grunwaldzka 5 tel. 024 355 77 00, fax. 024 355 77 01 lub 03 www.asm-poland.com.pl
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
3
Spis treści
Uwagi wstępne...................................................................................................4 1. Wprowadzenie do problematyki rozwoju turystycznego oraz wybrane definicje i uwagi metodologiczne. ......................................................................5 2. Warunki rozwoju turystyki wynikające z położenia województwa i jego dostępności komunikacyjnej ..............................................................................8
2.1. Charakterystyka województwa i jego położenia.................................. 8 2.2. Dostępność komunikacyjna terenu województwa ..............................11
3. Zasoby turystyczne i wewnętrzne uwarunkowania rozwoju turystyki regionu.............................................................................................................13
3.1. Walory naturalne województwa.........................................................13 3.1.1. Przyroda i krajobraz regionu.............................................................13 3.1.2. Zasoby naturalne i bioklimatyczne jako podstawa działalności uzdrowisk.20
3.2. Walory antropogeniczne województwa ..............................................22 3.2.1. Zabytki jako walory turystyczne regionu............................................22 3.2.2. Obiekty archeologiczne jako walory turystyczne województwa ..............26 3.2.3. Muzea jako atrakcje turystyczne regionu ...........................................31 3.2.4. Inne atrakcje antropogeniczne regionu..............................................36
3.3 Walory kulturowe województwa.....................................................37 3.3.1. Dziedzictwo i kultura ludowa jako walory turystyczne regionu...............38 3.3.2. Sanktuaria jako walor turystyczny regionu .........................................43
3.4 Walory społeczne ...........................................................................46 3.5 Infrastruktura i usługi turystyczne w województwie ......................47
3.5.1. Baza noclegowa i usługi hotelarskie województwa ...............................47 3.5.2. Baza i usługi gastronomiczne ...........................................................54 3.5.3. Infrastruktura turystyczno-rekreacyjna..............................................55 3.5.4. Infrastruktura i usługi komunikacyjne w województwie ........................58 3.5.5. Infrastruktura i usługi uzdrowiskowe.................................................63 3.5.6. Usługi przewodnickie i pilotażu wycieczek ..........................................66 3.5.7. Usługi informacji turystycznej i organizatorów turystyki .......................67
4. Wybrane czynniki rozwoju turystyki w województwie ..............................70 4.1. Kształcenie kadr turystycznych..........................................................70 4.2. Warunki społeczno-gospodarcze rozwoju turystyki w regionie...........73
5. Produkt turystyczny województwa ..............................................................77 6. Bilans rozwoju turystyki województwa podkarpackiego ..............................82
6.1. Zbiorcze zestawienie dominujących segmentów dla produktów turystycznych województwa.....................................................................84 6.2. Dominujące rynki zewnętrzne dla produktu turystycznego regionu....85 6.3. Identyfikacja wiodących produktów turystycznych województwa......86 6.4. Identyfikacja powiatów o strategicznym znaczeniu dla rozwoju turystycznego województwa ....................................................................87 6.5 Analiza SWOT produktu turystycznego województwa podkarpackiego89
Podsumowanie. Uwagi końcowe ......................................................................93 Literatura .........................................................................................................95 Spis tabel .........................................................................................................95 Spis wykresów i rysunków ...............................................................................96
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
4
Uwagi wstępne
Przedmiotem rozważań zawartych w niniejszym opracowaniu jest analiza
uwarunkowań rozwoju turystyki w województwie podkarpackim, jednym z 16 regionów1
Polski, które dzięki samorządności oraz wejściu Polski do Unii Europejskiej uzyskały nowe
możliwości wpływania na swoją przyszłość.
Turystyka jest zjawiskiem złożonym. W myśl terminologii Światowej Organizacji
Turystyki (UN WTO) „Turystyka obejmuje ogół czynności osób, które podróżują
i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niż
rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem”. Dodatkowym warunkiem
uznania podróżnego za uczestnika ruchu turystycznego jest założenie, że nie wykonuje
ona pracy wynagradzanej w odwiedzanym miejscu. Przytoczona wyżej definicja znacznie
odbiega od dominującego w Polsce wąskiego postrzegania turystyki, które koncentruje
się na podróżach w celach poznawczych (krajoznawczych) lub związanych
z wypoczynkiem.
Według ustaleń międzynarodowych do ruchu turystycznego zaliczymy więc nie tylko
wycieczkowiczów zwiedzających region, ale także biznesmenów podróżujących
w interesach, uczestników ogólnopolskiej konferencji, pielgrzymów podążających do
znanego sanktuarium, czy kuracjuszy przebywających w uzdrowisku.
Autorzy opracowania dostosowali swoją pracę do szerokiego pojęcia
turystyki. Uznają turystykę przede wszystkim jako odrębną dziedzinę
gospodarki województwa i żywią przekonanie, że jej dynamiczny rozwój będzie
jednym z bodźców rozwoju społeczno-gospodarczego regionu, źródłem nowych
miejsc pracy.
Opracowanie w swojej treści obejmuje problematykę wprowadzającą do zagadnień
rozwoju terenu przez turystykę, a w dalszej części poświęcone jest warunkom
wewnętrznym obejmującym zasoby, stan infrastruktury, usługi i inne składowe
powiązane z turystyką. Następnie analizie poddane zostały produkty turystyczne regionu,
sporządzony został bilans oraz przeprowadzona analiza SWOT.
Autorzy opracowania mają świadomość, że przedstawiona przez nich specyfikacja
czy ocena walorów, atrakcji turystycznych, infrastruktury, usług czy też produktów
turystycznych, może być subiektywna lub w sposób nieświadomy niepełna. Są jednak
przekonani, że nie pominęli składowych, które w radykalny sposób oddziaływałyby na
rozwój turystyczny regionu. Także dostępne dane liczbowe, mogą na skutek ułomności
statystyki publicznej nie zawsze oddawać prawdziwy obraz rzeczywistości. Dlatego
ocenę występujących zjawisk oparli także na badaniach własnych i opiniach specjalistów
z branży turystycznej. 1 Autorzy stosują określenia „województwo” i „region” jako równoważne.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
5
1. Wprowadzenie do problematyki rozwoju turystycznego oraz wybrane definicje i uwagi metodologiczne.
Turystyka należy do najbardziej dynamicznych dziedzin gospodarki
światowej. Wpłynęły na to i wpływają m.in. takie czynniki, jak:
• rozwój środków transportu,
• ułatwienia w międzynarodowym ruchu osobowym,
• wzrost ilości czasu wolnego od pracy,
• wzrost zamożności i świadomości społeczeństw,
• postępujący proces urbanizacji.
Rozwój turystyki może być jednym ze źródeł poprawy sytuacji społeczno-
gospodarczej województwa. Jak wykazują badania, turystyka jest jednym ze
strategicznych kierunków rozwoju gospodarczego wielu krajów i regionów świata. Także
w Polsce ostatnie lata przynoszą znaczne podniesienie pozycji turystyki w rozwijaniu
gospodarki narodowej, regionów czy nawet gmin.
W celu zobrazowania oddziaływania turystyki na rozwój gospodarczy kraju czy
regionu, należy wskazać na następujące jej cechy:
• gospodarka turystyczna stanowi interdyscyplinarny kompleks ekonomiczno-
społeczny z rozległymi powiązaniami międzynarodowymi,
międzybranżowymi, regionalnymi i lokalnymi,
• turystyka przyczynia się do przenoszenia popytu na wielorakie artykuły
i usługi z krajów, regionów i miast o wysokich dochodach do krajów,
regionów i miejscowości opóźnionych gospodarczo, o niskich dochodach,
• większość obrotów finansowych związanych z rozwojem gospodarczym
przez turystykę notują na swoim koncie nie obiekty noclegowe i biura
podróży, lecz dziedziny gospodarki z turystyką współpracujące, takie jak
transport (np. przewoźnicy, sprzedawcy paliw, usługi motoryzacyjne),
handel, gastronomia, wytwórnie produktów lokalnych, telekomunikacja,
wytwórnie sprzętu sportowego, turystycznego i inne,
• przyjmuje się, że na gospodarkę turystyczną składa się wszystko to,
co można sprzedać osobie odwiedzającej.
Zostało wykazane na wielu przykładach, że dla rozwoju gospodarki turystycznej,
niezbędna jest współpraca organów i instytucji samorządu terytorialnego różnych
szczebli, organów centralnej i terenowej administracji rządowej i innych instytucji
rządowych, a także podmiotów gospodarki turystycznej regionu, stowarzyszeń
turystycznych i ich zrzeszeń.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
6
O rozwoju turystycznym terenu decyduje w głównej mierze generowany
produkt turystyczny.
Przez określenie "produkt turystyczny" będące jednym z podstawowych pojęć
gospodarki rynkowej w turystyce, używanym także w niniejszym opracowaniu, należy
rozumieć zbiór dóbr i usług nabywanych przez turystów, jak i atrakcji turystycznych
z których korzystają, a które są dla nich przedmiotem szczególnego zainteresowania.
Upraszczając nieco, można stwierdzić, że produkt turystyczny to „towar”, który zawiera
wartość podstawową (korzyści wyobrażone i spodziewane z podjętej podróży) oraz
wspierające konsumpcję tej wartości usługi i dobra turystyczne (rodzaj obudowy) za
które należy zapłacić określoną cenę.
Produkt turystyczny charakteryzują w szczególności następujące składowe:
• atrakcje i środowisko miejsca docelowego,
• infrastruktura i usługi miejsca docelowego,
• dostępność miejsca docelowego,
• wizerunki miejsca docelowego,
• cena płacona przez turystę.
Rozwój produktu turystycznego jest problemem, który powinien być rozwiązywany
głównie na poziomie regionalnym i lokalnym. Turystyką jako składową gospodarką
zainteresowane są zwłaszcza społeczności lokalne, gdyż one są największym
beneficjentem przyjazdowego ruchu turystycznego, źródła dochodów oraz zatrudnienia
mieszkańców. Gospodarka turystyczna stanowi ponadto czynnik aktywizacji różnych
zasobów lokalnych, które są lub mogą być sprzedane dla turystów podróżnych.
Podstawowym narzędziem polityki regionalnej są budowane strategie rozwoju
województw, powiatów czy też gmin. Zawierają one cele rozwojowe, ich hierarchię,
a także zadania, których realizacja powinna spowodować zwiększenie dochodów terenu
ze sprzedaży usług turystycznych i około turystycznych.
Za niezbędne należy uznać wspieranie rozwoju gospodarczego regionów przez
administrację rządową, a skuteczną płaszczyzną wspólnych działań, powinna być
realizacja programów operacyjnych opartych na przygotowywanych strategiach rozwoju
regionalnego. Dodatkowym bodźcem do planowania strategicznego były i są fundusze
Unii Europejskiej.
W celu jednoznacznego rozumienia pojęć, które będą używane w niniejszym
opracowaniu, określa się, że:
• przez pojęcie „walory turystyczne” rozumie się dobra lub zespół dóbr danych przez
naturę, historię lub działalność ludzką. Mają one charakter obiektywny i tworzą
potencjalne podstawy rozwoju turystyki w regionie.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
7
• przez określenie "atrakcje turystyczne", rozumie się każdy walor (obiekt)
przyrodniczy, dzieło człowieka lub imprezę, które przyciągną gości w określone
miejsce. Potencjalny turysta jest więc świadomy ich istnienia. Atrakcje turystyczne
można więc uznać za kategorię subiektywną, gdyż ich obecność na rynku
i w świadomości potencjalnego turysty, wymaga odpowiednich zabiegów
organizacyjnych, promocji i reklamy.
• pod określeniem „zasoby turystyczne” rozumie się łącznie walory i atrakcje
turystyczne terenu.
• Pod określeniem „baza i usługi noclegowe” używanymi i zastosowanymi
w opracowaniu, należy rozumieć „bazę i usługi hotelarskie” tak, jak określa je
ustawa o usługach turystycznych
W opracowaniu niniejszym używane są także określenia „województwo” i „region”,
które autorzy używają zamiennie. Przyjęto także, że dane liczbowe nie uwzględniają
miast wydzielonych (Rzeszowa, Krosna, Przemyśla i Tarnobrzega), a prezentowane
wskaźniki ilościowe obejmują łącznie te miasta i otaczający je powiat.
Rozwój turystyki na każdym poziomie: krajowym, regionalnym i lokalnym
uzależniony jest od dwóch rodzajów czynników: zewnętrznych i wewnętrznych. Czynniki
zewnętrzne mają najczęściej charakter obiektywny, są warunkami, w jakich przychodzi
tworzyć produkt turystyczny. Nie są one przedmiotem rozważań zawartych w niniejszym
opracowaniu. Do czynników wewnętrznych należy cała gama składowych służących
tworzeniu oraz komercjalizacji produktu turystycznego.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
8
2. Warunki rozwoju turystyki wynikające z położenia województwa i jego dostępności komunikacyjnej
2.1. Charakterystyka województwa i jego położenia
Województwo podkarpackie leży w południowo-wschodniej Polsce między
21º 11' a 23º 11' długości geograficznej wschodniej oraz 49º 00' a 50 48' szerokości
geograficznej północnej. Obejmuje ono obszar 17.844 km², co stanowi 5,7% powierzchni
Polski. Podstawową część terenu województwa pokrywają 3 krainy
fizjograficzne: na północy Kotlina Sandomierska, w części środkowej Pogórze
Karpackie, zaś na południu Góry Karpaty. Od północy Kotlina Sandomierska graniczy
poczynając od zachodniej strony z: Przedgórzem Iłżeckim, Wyżyną Sandomierską,
Górami Świętokrzyskimi, Pogórzem Szydłowieckim i Niecką Połaniecką. Dalej w kierunku
wschodnim rozciągają się wzniesienia Wyżyny Lubelskiej i Roztocza.
Od strony zachodniej tereny województwa podkarpackiego przylegają do Płaskowyżu
Tarnowskiego2. Od strony wschodniej i w części południowej, granicę województwa
stanowi granica państwowa z Ukrainą, zaś od południa granica ze Słowacją.
Województwo posiada bogatą sieć wodną, podzieloną na trzy główne zlewnie:
rzekę San, ze źródłami w pobliżu Sianek na wys. 843 m n.p.m.; rzekę Wisłok
wypływającą spod Kanasiówki (832 m n.p.m.) w Beskidzie Niskim oraz rzekę Wisłokę
biorącą początek na stokach Dębiego Wierchu (664 m n.p.m.). Wszystkie trzy rzeki,
bogate w liczne dopływy, posiadają w swoich górnych biegach zbiorniki zaporowe
oddziaływujące na ilość wody płynącą głównym nurtem zlewni.
Największy (na zlewni Sanu) zespół zbiorników Solina–Myczkowce posiada w swoich
zasobach wodnych ponad 500 mln m3 wody. Pozostałe, znacznie mniejsze to: zbiornik
w Sieniawie na Wisłoku i w Krempnej na Wisłoce. Ponadto, na terenie środkowej
i północnej części województwa istnieje znaczna ilość małych zbiorników retencyjnych,
rekreacyjnych i wyrównawczych, stwarzających dobre warunki do rekreacji i uprawiania
niektórych sportów wodnych. Największym z nich jest zbiornik „Maziarnia” w Wilczej Woli
o powierzchni ok. 160 ha.
Liczne na terenie województwa podkarpackiego ośrodki aktywności gospodarczej
posiadają dobrze przygotowaną sieć oczyszczalni ścieków, powodującą
oczyszczenie ok. 95% zrzucanych ścieków. Sieć ta nadal jest rozbudowywana.
Klimat w regionie jest charakterystyczny dla każdej z trzech krain
geograficznych województwa, z przewagą mas powietrza polarno–morskiego
w części północnej i środkowej oraz polarno-kontynentalnego w Karpatach. Zalegające
nad terenem województwa masy powietrza są doskonale wietrzone poprzez silne 2 Kondracki J. „Geografia regionalna Polski”, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1998
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
9
oddziaływanie wiatrów przełęczowych, zwłaszcza z Przełęczy Dukielskiej oraz wiatrów
fenowych z rejonu Tatr, których zasięg północny kończy się wewnątrz Kotliny
Sandomierskiej. Występują tu na ogół długie, upalne lata ze średnią temperaturą +180C
i niezbyt mroźne zimy z temperaturą –50C.
W okresach letnich temperatura lubi przekraczać +250C, a w okresach zimowych
(dość krótkich), temperatura w Karpatach może spaść do ok.–300C.
Największa ilość opadów występuje w rejonie Bieszczadów i wynosi ok.1200
mm rocznie. Jest ona jednak silnie podsuszana poprzez oddziaływanie bardzo suchych
mas powietrza płynących przełęczami z nad niziny węgierskiej. Suma opadów rocznych
dla Kotliny Sandomierskiej wynosi średnio 600 mm rocznie. Okres wegetacyjny wynosi
dla terenu województwa około 220 dni.
Śnieg utrzymuje się średnio 60 – 80 dni w roku3, co stanowi ważny czynnik
dla oferowania pobytów służących rekreacji narciarskiej.
Reasumując, warunki klimatyczne regionu sprzyjają turystyce realizowanej w ciągu
całego roku, a zwłaszcza w okresie letnich i zimowych wakacji szkolnych.
Charakteryzując położenie województwa w ujęciu geopolitycznym, a także
wobec postępującego procesu integracji europejskiej, w którym znaczącą rolę odgrywają
regiony jako podmioty stosunków społeczno-gospodarczych i kulturalnych można
określić, że województwo podkarpackie jest regionem leżącym w środkowo-
wschodniej Europie i stanowi część państwa polskiego. Licząca blisko 2000 km
odległość od centrów politycznych i administracyjnych Europy jakimi są Bruksela
i Strasburg oraz ponad 600 kilometrowa odległość od granicy z Niemcami będącej
granicą „starej” Unii Europejskiej stanowią, że w odbiorze mieszkańców wielu
krajów Unii Europejskiej, region położony jest na peryferiach Europy.
Sąsiedztwo z Ukrainą, łączoną często z innym, niż europejski krąg kulturowy oraz równie
odległą Słowacją, potwierdza wcześniejszą ocenę. Wspiera ją również nie najszczęśliwsza
nazwa województwa wskazująca, że leży ono w sąsiedztwie Gór Karpackich. Karpaty to
pasmo górskie rozciągające się od południowej części Rumunii poprzez Ukrainę, Polskę
i Słowację. To również element „przypisujący" region do nieznanego, „mało
cywilizowanego” obrzeża Europy.
Wyrażone wyżej opinie są wynikiem licznych rozmów przeprowadzonych przez autorów
opracowania z cudzoziemcami przebywającymi w regionie, jak również podczas
wyjazdów służbowych i prywatnych do krajów „starej” Unii Europejskiej. Mają one
charakter ocen subiektywnych i stereotypów, które będą zapewne weryfikowane
i znoszone m.in. przez rozwijający się ruch turystyczny oraz proces integracji
politycznej, gospodarczej i kulturalnej jaki ma miejsce na naszym kontynencie. Wymaga
3 Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J. „Geografia turystyki Polski”, PWE, Warszawa 2002, str. 70.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
10
to jednak czasu, a przede wszystkim zwiększenia dostępności komunikacyjnej regionu
poprzez budowę autostrad, rozwój komunikacji lotniczej oraz działań o charakterze
promocyjnym.
Zgodnie z podziałem administracyjnym Polski województwo podkarpackie sąsiaduje
od zachodu z województwem małopolskim, a od północy z województwami:
świętokrzyskim i lubelskim.
Rysunek 1. Położenie województwa podkarpackiego
Elementem istotnym dla położenia województwa jest sąsiedztwo państw:
Ukrainy od wschodu i w małej części od południa oraz Słowacji od południa.
Historyczne zmiany granic państwa polskiego, wzajemne przenikanie się narodowości
i kultur, szczególnie od strony wschodniej, pozostawiły trwały ślad w postaci nielicznej
dziś ukraińsko-języcznej mniejszości narodowej.
Sąsiedztwo z Ukrainą, państwem o rozległym terytorium i licznej ludności,
a równocześnie o wymagającej dalszych reform rynkowych gospodarce oraz trudnej do
jednoznacznego przewidzenia orientacji geopolitycznej, niesie ze sobą szereg szans,
jak i zagrożeń. Związane są one z istnieniem potencjalnego, dużego rynku zbytu
dla produktów wytwarzanych w regionie i znacznym ruchem turystycznym
związanym coraz częściej nie tylko z interesami handlowymi, z drugiej zaś strony
koniecznością kontroli napływu nielegalnie przewożonych towarów i pracy "na czarno".
Słowacja jako kraj członkowski Unii Europejskiej, pomimo rozwijanych
różnorodnych form współpracy np. w ramach Euroregionu "Karpaty", rywalizuje
i będzie rywalizowała z Polską w przyciąganiu inwestorów zagranicznych,
rozwijaniu różnych dziedzin gospodarki, w tym także turystyki. Obszarem
konkurencyjności jest m.in. budowa autostrady transeuropejskiej z zachodu na wschód
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
11
Europy. Dostępność komunikacyjna Ukrainy oraz sprawa przejęcia ruchu tranzytowego
tego kraju z centralną i zachodnią Europą wydają się należeć do strategicznych interesów
Polski. Ponieważ powyższa kwestia dotyczy terenów województwa podkarpackiego,
powinna być ona przedmiotem uwagi administracji rządowej i samorządowej regionu.
Przygraniczne tereny Słowacji posiadają konkurencyjne wobec województwa
podkarpackiego zasoby turystyczne. Obejmują one walory naturalne w postaci
zróżnicowanego ukształtowania terenu, bogatej flory i fauny, źródeł wód mineralnych
i geotermalnych, jak również walory antropogeniczne w postaci zabytkowych obiektów
sakralnych i świeckich, interesujących zespołów urbanistycznych oraz coraz lepszą
infrastrukturę turystyczną. W jej skład oprócz rozwiniętej sieci dróg dojazdowych
i rozbudowanej infrastruktury do narciarstwa zjazdowego, wchodzą także powstające
ostatnio aqua parki i wysoko standardowa baza noclegowa. Są one na tyle
konkurencyjne, że część mieszkańców Polski, w tym z województwa
podkarpackiego wyjeżdża do południowych sąsiadów, korzystając z lepszych
ich zdaniem warunków do wypoczynku i rekreacji.
2.2. Dostępność komunikacyjna terenu województwa
Do województwa podkarpackiego można dotrzeć korzystając z komunikacji
drogowej, kolejowej i lotniczej. Z uwagi na powolne tempo budowy autostrad w Polsce,
dojazd transportem drogowym jest uciążliwy i czasochłonny. Przyczyniają się do
tego: wzrastający ruch drogowy, wąskie i o złej nawierzchni drogi, a ostatnio liczne
modernizacje i remonty prowadzone m.in. na drodze krajowej Nr 4 między Krakowem
a Rzeszowem oraz drodze krajowej Nr 19 Lublin – Rzeszów. Do regionu można dojechać
regularnymi liniami komunikacji autobusowej lub mikrobusowej z dużych ośrodków
miejskich Polski takich jak Warszawa, Łódź czy Katowice oraz ze stolic sąsiednich
województw tj. z Krakowa, Kielc i Lublina.
Dynamiczny rozwój ruchu kołowego wymagać będzie w okresie najbliższych kilku lat
intensywnej poprawy i modernizacji, tak istniejącej sieci drogowej (co już ma miejsce),
jak również budowy autostrady A4, biegnącej południem Polski od zachodniej granicy
kraju do granicy z Ukrainą. Według planów rządowych odcinek autostrady
doprowadzający ruch samochodowy z Krakowa do Rzeszowa ma zostać zbudowany do
roku 2013.
Do regionu można dojechać transportem kolejowym ze wszystkich dużych
ośrodków miejskich Polski. Umożliwia to zwłaszcza magistrala kolejowa biegnąca od
zachodniej granicy Polski przez Wrocław, Katowice, Kraków do Przemyśla. Województwo
posiada też bezpośrednie połączenia kolejowe m.in. ze Szczecinem, Poznaniem,
Gdańskiem, Warszawą i Łodzią. Poprawę dojazdów z centralnej Polski zapewnić może
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
12
modernizacja trasy kolejowej Rzeszów – Sandomierz. Zbiorowy transport w zakresie
komunikacji kolejowej, według ustalonych rozkładów jazdy, realizują Polskie Koleje
Państwowe.
Szczególne znaczenie dla rozwoju przyjazdów do regionu (zwłaszcza z zagranicy)
mają połączenia lotnicze. Lotnisko Rzeszów-Jasionka po modernizacji pasa startowego,
spełnia europejskie standardy bezpieczeństwa w zakresie lądowania i startów dużych
samolotów komunikacyjnych i transportowych. Aktualnie realizowane są regularne
połączenia lotnicze z Warszawą, Londynem oraz z Dublinem zaś w czerwcu 2007 roku
uruchomione zostaną loty pasażerskie do Nowego Jorku. W roku 2005 lotnisko obsłużyło
91,5 tys. podróżnych, zaś wg szacunkowych danych w 2006 liczba pasażerów przekroczy
205 tys. osób. Na dynamiczny wzrost ruchu lotniczego zasadniczy wpływ wywarły usługi
taniego przewoźnika – linii Ryanair.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
13
3. Zasoby turystyczne i wewnętrzne uwarunkowania rozwoju turystyki regionu
3.1. Walory naturalne województwa
W wyniku ewolucji środowiska ziemskiego przebiegającej na przestrzeni dziejów,
ukształtowane zostały walory naturalne regionu. W ich skład wchodzą m.in. walory
klimatyczne, krajobrazowe, flora i fauna oraz źródła wód mineralnych występujących
w województwie.
3.1.1. Przyroda i krajobraz regionu
Województwo podkarpackie jest regionem o liczących się w skali Polski
walorach przyrodniczych. Regularnie usytuowane, zróżnicowane krajobrazowo długie
grzbiety Bieszczadów, Beskidu Niskiego i Pogórza Karpackiego, rozległe obszary Kotliny
Sandomierskiej, duże kompleksy leśne oraz wiele zakątków rzadko dziś spotykanej
„dzikiej” przyrody, czynią południowo-wschodni obszar Polski atrakcyjnym krajobrazowo.
Podkarpacie jest regionem, który ma swoją specyfikę i godne podkreślenia walory. Do
najważniejszych można zaliczyć wspaniałe warunki naturalne południowej, górzystej
części województwa.
Tak więc województwo obejmuje swoimi granicami obszar, który
charakteryzuje się zróżnicowaniem rzeźby terenu, budowy geologicznej, typów
gleb oraz sieci wodnej.
Jak już stwierdzono wcześniej, część północna regionu to obszar równin i płaskowyżów,
na południu dominuje krajobraz podgórski, przechodzący w górski. Rozpiętości wzniesień
wykształciły na terenie województwa następujące piętra roślinności:
• roślinność niżową,
• roślinność piętra pogórza,
• roślinność regla dolnego,
• roślinność piętra połonin.
Najbardziej dominującym, uwarunkowanym klimatycznie typem roślinności jest las.
W północnej części województwa drzewostany wykazują cechy typowe dla pasa wyżyn
środkowopolskich, gdzie znaczny udział mają siedliska borowe (ponad 50% powierzchni),
siedliska lasowe (40% powierzchni) oraz olsy i lasy łęgowe (10% powierzchni). Głównymi
gatunkami lasotwórczymi są: sosna zwyczajna (ok. 70%), jodła pospolita (10%) dąb,
buk zwyczajny, olcha, brzoza (20%). W południowej części natomiast przeważają
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
14
siedliska lasu wyżynnego (50%) i lasu górskiego (47%). Najliczniej występującymi
gatunkami są: buk zwyczajny (30%) i jodła pospolita (ponad 20%).
Wyróżniającą się częścią regionu są Bieszczady. Lesistość tego obszaru przekracza
68%. Głównymi gatunkami drzewostanu są: buk (36%), jodła (21%), sosna (16%),
olcha szara (16%). Dominującym typem siedliskowym jest las górski. Lasy Bieszczadów
są w całości zaliczane do lasów ochronnych (glebochronnych i wodochronnych).
Zasoby leśne województwa są jednym z najważniejszych czynników kształtowania
środowiska przyrodniczego. W województwie podkarpackim powierzchnia lasów
wszystkich form własności wynosi prawie 660 tys. ha, co daje lesistość
w granicach 37% (przy średniej krajowej 29%).
Różnorodna szata roślinna, a szczególnie rozległe kompleksy leśne i półnaturalne tereny
nieleśne, są miejscem bytowania bogatego świata zwierzęcego.
W regionie występuje wiele rzadkich i zagrożonych gatunków wpisanych do
„Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt”. Tak duża bioróżnorodność spotykana jest
tylko w niewielu miejscach Europy.
Szczególną, jak na polskie warunki cechą fauny regionu jest udział gatunków wschodnich
i południowych. Duża lesistość terenu decyduje o licznym występowaniu gatunków
leśnych. Są wśród nich: sarny, jelenie, żbiki, rysie, wilki, kuny itp. Tereny Bieszczadów
i Pogórza obejmują cenne ostoje ssaków i ptaków drapieżnych.
Zwierzętami, które interesują nie tylko przyrodników na Pogórzu i w Bieszczadach są:
• niedźwiedź brunatny (ok. 70 osobników),
• wilk (ok. 200 osobników),
• ryś (ok. 180 osobników),
• żbik,
• jeleń szlachetny (w Bieszczadach występuje jego ekotyp, jeleń karpacki),
• żubr (ok. 150 osobników, od 1963r. w Bieszczadach).
Dla zapewnienia funkcjonowania środowiska przyrodniczego i zachowania
bioróżnorodności, najcenniejsze ekosystemy i krajobrazy w województwie
objęte zostały wielkoobszarową ochroną prawną.
W zależności od stanu zachowania biocenoz, różnorodności elementów przyrody żywej
i krajobrazu, nagromadzenia zbiorowisk i gatunków unikalnych, wyróżniono
i wprowadzono następujące formy ochrony prawnej:
• 2 parki narodowe,
• 93 rezerwaty przyrody,
• 10 parków krajobrazowych,
• 17 obszarów chronionego krajobrazu.
Ponadto w formie ochrony indywidualnej wyróżniono i objęto ochroną:
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
15
• 157 użytków ekologicznych,
• 18 stanowisk dokumentacyjnych,
• 1276 pomników przyrody.
Wymienione prawne formy ochrony przyrody w województwie podkarpackim
zajmują obszar o łącznej powierzchni ponad 900 tys. ha, co stanowi 46,5%
powierzchni województwa.
Do cech wyróżniających istniejący na obszarze województwa system ochrony
przyrody zaliczymy:
• unikatową w skali Europy i kraju wartość przyrodniczą,
• wielkoprzestrzenność (pow. obszarów chronionych przekracza często 50 tys.
ha – przykłady: Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy – 51 tys. ha, Park
Krajobrazowy Gór Słonnych – 56 tys. ha)
• powiązanie istniejących form ochrony przyrody z państwami ościennymi
np. Bieszczadzki Park Narodowy ↔ Użański Park Narodowy (Ukraina),
Jaśliski Park Krajobrazowy ↔ CHKO Wychodne Karpaty (Słowacja),
Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy ↔ Park Narodowy Połoniny (Słowacja)
oraz z sąsiednimi województwami np. Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej
i Południoworoztoczański Park Krajobrazowy (woj. lubelskie), Park
Krajobrazowy Pasma Brzanki (woj. małopolskie).
Opis najważniejszych obszarów chronionych:
• Bieszczadzki Park Narodowy – utworzony w 1973r. na obszarze 5.725 ha.
Kilkakrotnie powiększany zajmuje obecnie 29.202 ha i mieści w swych granicach
najcenniejsze partie polskich Bieszczadów. Zarówno uroda krajobrazu, biocenozy
naturalne (lasy) i półnaturalne (połoniny) jak i bogactwo fauny i flory pozwala uznać
ten drugi w Polsce co do wielkości park narodowy, za jeden z największych w Europie
obszarów chronionych.
O bogactwie flory parku świadczy ok. 900 gat. roślin naczyniowych. Park
jest siedliskiem ponad 200 gat. kręgowców, w tym 40 gatunków ssaków. Jest to
jedyne w Polsce miejsce gdzie żyją na wolności trzy wielkie drapieżniki – niedźwiedź,
ryś, i wilk. Żaden inny z polskich parków narodowych nie może się poszczycić takim
zbiorem.
• Magurski Park Narodowy – utworzony w 1995 roku (pow. 19.430 ha) chroni
masyw Magury Wątkowskiej w Beskidzie Niskim oraz przylegające do niej pasmo
wzgórz w źródłowym rejonie Wisłoki. Całość obszaru przedstawia malowniczy
krajobraz typowy dla gór średnich i niskich o postaci okrągłych pagórków
porozdzielanych licznymi dolinami potoków. 87% powierzchni parku zajmują tereny
leśne, a 13% użytki zielone (łąki i pastwiska). Flora nie tak bogata jak w innych
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
16
parkach narodowych (360 gatunków roślin naczyniowych, w tym 45 górskich) jest
mało zmieniona i odznacza się dużym udziałem gatunków rzadkich (41 gatunków
chronionych).
Magurski Park Narodowy to jedna z najbogatszych w Beskidzie Niskim ostoi
fauny leśnej, z której 200 gat. podlega całkowitej ochronie. Na jego obszarze
żyje blisko 140 gatunków ptaków, w tym 106 lęgowych oraz 23 gatunki rzadkie
i zagrożone w Polsce (orzeł przedni, orlik krzykliwy, puchacz, trzmielojad), 30
gatunków ssaków (w tym drapieżne).
Motywem gospodarczym powołania Magurskiego Parku Narodowego była konieczność
zachowania kompleksów leśnych o cechach wodochronnych dla zwiększenia
retencyjności obszarów źródłowych Wisłoki, a także dla zachowania terenów
atrakcyjnych przyrodniczo, a służących rozwojowi turystyki.
Początkiem lat 90-tych ubiegłego wieku powstał projekt utworzenia Turnickiego
Parku Narodowego w celu ochrony najbardziej wartościowych pod względem
krajobrazowym i przyrodniczym fragmentów Pogórza Przemyskiego tj. pasma:
Turnicy, Suchego Obycza, Cienia, Kamieńca, Chwaniowa. Jest to teren bardzo
interesujący, pokryty w znacznej mierze drzewostanem bukowo-jodłowym. Zwraca
uwagę bogata fauna puszczańska tego terenu oraz stanowiska rzadkich roślin.
Społeczność lokalna jest jednak przeciwna utworzeniu parku, a w planach rządowych na
najbliższe lata, także nie przewiduje się tworzenia nowych parków narodowych.
Dla ochrony szczególnie cennych pod względem przyrodniczym obszarów Karpat
Wschodnich zlokalizowanych u zbiegu granic Polski, Ukrainy i Słowacji powołany został
w lutym 1993r. decyzją Rady Międzynarodowego Biura Koordynacji Programu „Człowiek
i Biosfera” przy UNESCO Międzynarodowy Rezerwat Biosfery – „Karpaty
Wschodnie” (MRB „KW”). Rezerwat ten jest jedynym rezerwatem biosfery na
świecie, który zlokalizowany jest na terenie trzech krajów. W tym przypadku
Polski, Ukrainy i Słowacji.
W wielkoprzestrzennym systemie obszarów chronionych województwa znaczącą rolę
spełniają rezerwaty przyrody, których jest 93 o łącznej powierzchni 10.773 ha. Jeden
z nich („Zwiezło”) ma status rezerwatu ścisłego. W pozostałych (częściowych) wszelkie
działania gospodarcze podporządkowane są celom ekologicznym.
Najwięcej rezerwatów rozmieszczonych jest w Bieszczadach, Beskidzie Niskim i na
Pogórzu Karpackim. Oto krótka charakterystyka kilku wybranych, cennych przyrodniczo
i atrakcyjnych turystycznie rezerwatów:
• „Prządki” – rezerwat o powierzchni 13,62 ha położony jest w gminie Korczyna,
powiat krośnieński. Celem ochrony jest grupa skał (o wysokości od 2,5m do 13m)
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
17
gruboziarnistego piaskowca, usytuowanych na grzbiecie górskim (526 m n.p.m.).
Skały te z daleka wyglądają jak „zaczarowane w kamień kobiety”, stąd powstała
legenda, że są to zaklęte prządki, które pracowały w świąteczny dzień. Otaczający je
las mieszany uzupełnia walory krajobrazowe tego obiektu.
• „Zwiezło” – rezerwat o powierzchni 1,74 ha położony w gminie Komańcza na
północno-zachodnich stokach Chryszczatej (800 m. n.p.m.) stanowi dwa przepiękne
górskie Jeziorka Duszatyńskie (od nazwy pobliskiej wsi Duszatyn) powstałe w 1907r.
na skutek osunięcia się olbrzymich mas zbocza wraz z drzewostanem i zatamowania
potoku Olchowatego (stąd nazwa „Zwiezło”). Do rezerwatu prowadzi szlak
turystyczny z Komańczy.
• „Gołoborze” - rezerwat o powierzchni 13,9 ha położony na zboczu nad Rabiańskim
Potokiem w pobliżu zniszczonej wsi Rabe, gmina Baligród. Ochronie poddano
osobliwość geologiczną regionu – naturalne gołoborze porównywalne z podobnym
obiektem w Górach Świętokrzyskich, powstałe w miejscu rozległej wychodni
piaskowca kwarcowego. Gołoborze otacza las jodłowo-bukowy z nietypowym dla tej
wysokości świerkiem. Na granicy rezerwatu na brzegach Rabiańskiego Potoku
wytryskają unikatowe źródła szczawy arsenowo-żelazistej. W pobliżu rezerwatu
przebiega leśna ścieżka edukacyjna.
• „Przełom Hołubli” – rezerwat leśno krajobrazowy, zajmuje powierzchnię 46,42 ha
w miejscowości Korytniki gmina Krasiczyn i w miejscowości Wapowce gmina
Przemyśl. Rezerwat obejmuje ochroną zbiorowiska leśne pogórza z wieloma
gatunkami roślin chronionych i rzadkich. Występuje tu liczna grupa ptaków –
gatunków chronionych (muchołówka białoszyja, dzięcioł zielonosiny i dzięcioł duży).
Przez rezerwat przechodzi doliną potoku Hołubla ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna.
Łatwy dojazd do rezerwatu (obok drogi Przemyśl – Dubiecko).
• „Kołacznia” – rezerwat o powierzchni 0,10 ha położony jest w miejscowości Wola
Zarzycka przysiółek Kołacznia, gmina Nowa Sarzyna. Ochroną objęto tu jedyne
w Polsce naturalne stanowisko różanecznika żółtego, krzewu z rodziny wrzosowatych
zwanego też azalią pontyjską. Rośnie ona tu w zwartej kępie na piaszczystej wydmie.
Różanecznik wykazuje dużą żywotność, o czym świadczą bujne pędy oraz pojawienie
się młodych okazów na wilgotnych miejscach w sąsiedztwie.
Kolejną formą ochrony przyrody występującą w wielkoprzestrzennym
systemie obszarów chronionych w woj. podkarpackim są parki krajobrazowe.
W odróżnieniu od parku narodowego grunty w granicach parku krajobrazowego są nadal
gospodarczo wykorzystywane, jednak wszelka działalność na jego terenie musi
uwzględniać głównie zachowanie wartości przyrodniczych i krajobrazowych.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
18
Na obszarze województwa podkarpackiego funkcjonuje 10 parków krajobrazowych
o łącznej powierzchni 279 ha. Należą do nich: Park Krajobrazowy Pogórza
Przemyskiego, Park Krajobrazowy Doliny Sanu, Ciśniańsko-Wetliński Park
Krajobrazowy, Jaśliski Park Krajobrazowy, Park Krajobrazowy Gór Słonnych,
Czarnorzecko-Strzyżowski Park Krajobrazowy oraz leżące na granicach regionu:
Park Krajobrazowy Lasy Janowskie, Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej,
Południoworoztoczański Park Krajobrazowy i Park Krajobrazowy Pasma
Brzanki.
Ochroną indywidualną w województwie podkarpackim w postaci pomników
przyrody objętych jest 1276 obiektów. Ochronie tej podlegają obiekty przyrody żywej tj.
pojedyncze drzewa i krzewy, grupy drzew i krzewów, zabytkowe aleje odznaczające się
indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, oraz obiekty przyrody
nieożywionej tj. skały, głazy narzutowe, ściany skalne itp. Zdecydowaną większość
stanowią pojedyncze drzewa z dominacją gatunków rodzimych (lipy, dęby).
Do grupy najciekawszych pomników przyrody na terenie województwa można
zaliczyć:
• „Konfederatka” – skała – wychodnia skalna w miejscowości Wola Komborska,
gmina Korczyna,
• Limba - o obwodzie pnia 103 cm i wysokości 15m - rosnąca w Sieniawie,
• Głaz „Leski Kamień” – o wysokości 30m i długości 60m - w miejscowości
Glinne, gmina Lesko,
• Źródełko „Bełkotka” w miejscowości Iwonicz-Zdrój,
• Dąb „Poganin” – jeden z najstarszych dębów w południowo-wschodniej Polsce
(ok. 1000 lat) rosnący w Węglówce, gmina Korczyna.
Wymienione, a także inne pomniki przyrody to obiekty rzadkie, imponujące urodą
i wiekiem – przez to godne zachowania dla przyszłych pokoleń.
Przedstawione w ogólnym zarysie cechy środowiska przyrodniczego
województwa pozwalają stwierdzić, iż region posiada korzystne predyspozycje
naturalne dla rozwoju różnego rodzaju funkcji związanych z turystyką
i wypoczynkiem, czyli z „odnową sił człowieka”. Należy jednakowoż pamiętać, iż
wykorzystanie potencjału środowiska naturalnego dla rozwoju funkcji turystyczno-
wypoczynkowych musi uwzględniać postulaty ochrony przyrody. Uznając, że przyroda
jest wartością samą w sobie o znaczeniu ogólnonarodowym, konieczne jest kojarzenie
potrzeb i aspiracji społeczeństwa z możliwościami jakie daje środowisko przyrodnicze.
Dla oceny walorów środowiska przyrodniczego w kontekście możliwości rozwoju turystyki
przyjazdowej do województwa, przygotowana została analiza mocnych i słabych jego
stron, a także szans i zagrożeń jakie niesie ze sobą ruch turystyczny.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
19
Analiza SWOT walorów przyrodniczo-krajobrazowych województwa Walory przyrodniczo-krajobrazowe w dużej mierze decydują o atrakcyjności
turystyczno-rekreacyjnej Pogórza, Beskidu Niskiego i Bieszczadów, a także pozostałej
części województwa.
Mocne strony:
• rozbudowany, wielkoobszarowy system terenów prawnie chronionych (2 parki
narodowe, 10 parków krajobrazowych, 17 obszarów chronionego krajobrazu i 93
rezerwaty), co tworzy wizerunek regionu zasobnego w walory przyrodnicze,
• urozmaicona rzeźba terenu oraz atrakcyjność krajobrazowa terenów podgórskich
i górskich województwa,
• atrakcyjne, zasobne w zwierzynę tereny łowieckie,
• cisza i spokój w otoczonych lasami miejscowościach,
• bogactwo form życia roślinnego (duża liczba gatunków chronionych roślin, w tym
roślin wpisanych do polskiej „Czerwonej Księgi” np. ciemiernik czerwonawy, turzyca
dacka, turzyca skalna, ostróżka wyniosła),
• bogactwo form życia zwierzęcego (ponad 30 gatunków prawnie chronionych). Na
terenie Bieszczadów odnotowano 284 gatunki kręgowców (144 gatunki ptaków, 58
gatunków ssaków, 7 gadów, 11 płazów i 10 gatunków ryb). Niezwykłą rzadkością jest
okazały wąż Eskulapa, którego jedyne stanowisko w Polsce znajduje się
w Bieszczadach. Bieszczady i Beskid Niski są najważniejszą w Polsce ostoją
niedźwiedzia, wilka, żbika oraz jelenia szlachetnego, zwanego jeleniem karpackim.
Słabe strony:
• ograniczona dostępność do części atrakcji przyrodniczych (nieliczne, w złym stanie
drogi, brak połączeń komunikacyjnych),
• zakrzaczone, mało przyjazne w penetracji lasy w Bieszczadach i Beskidzie Niskim,
• niedostateczne oznakowanie w terenie wielu osobliwości przyrody i niewystarczająca
infrastruktura (np. parkingi, platformy widokowe) służąca ich poznaniu,
• „sezonowość” ekspozycji,
• niewystarczający poziom promocji walorów krajobrazowo-przyrodniczych regionu.
Szanse:
• obecność wielkoobszarowych terenów leśnych spełniających oczekiwania pobytów
w atrakcyjnym otoczeniu przyrodniczym,
• rozwój ekoturystyki i kontrolowanych form „podglądania” przyrody z wykorzystaniem
technik przekazu obrazu i środków multimedialnych,
• plany organizacji na terenie parków narodowych zwierzyńców z ekspozycją fauny
(forma półnaturalna z okazami „po przejściach”),
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
20
• wytyczenie atrakcyjnych tras rowerowych i pieszych tras spacerowych w otoczeniu
miejscowości wypoczynkowych w Bieszczadach i Beskidzie Niskim,
• planowane uruchomienie w Bieszczadach nowych przejść granicznych do turystyki
pieszej, umożliwiających penetrację przygranicznych terenów Ukrainy i Słowacji,
• rozbudowa i modernizacja sieci lokalnych dróg kołowych,
• rozwój ekologicznej produkcji rolnej w regionie, co zmniejszy obecność nawozów
sztucznych i środków ochrony roślin w środowisku.
Zagrożenia:
• nadmierny rozwój turystyki skierowanej na zasoby przyrodnicze regionu, nie
uwzględniający zasad zrównoważonego rozwoju,
• brak wystarczających środków finansowych na rozwój infrastruktury ogólnej
i turystycznej wspierającej ekspozycję i ochronę walorów przyrodniczych regionu,
• wzrastająca presja producentów wyrobów z drewna na eksploatację zasobów leśnych
regionu,
• kolizje między rozwijającym się ruchem turystycznym, a strategią ochrony przyrody
stosowaną przez zarządzających obszarami chronionymi (parki narodowe, parki
krajobrazowe)
3.1.2. Zasoby naturalne i bioklimatyczne jako podstawa działalności uzdrowisk
Walory uzdrowiskowe
W oparciu o walory uzdrowiskowe utworzone zostały w województwie i prowadzą
działalność leczniczą następujące kurorty:
• Iwonicz-Zdrój - to jedno z najstarszych polskich uzdrowisk (o ponad 420-letniej
tradycji), położone w dolinie Iwonickiego Potoku i na nasłonecznionych zboczach gór
o klimacie podgórskim, silnie bodźcowym.
• Rymanów-Zdrój - to uzdrowisko z ponad 120-letnimi tradycjami, o klimacie
podgórskim, z dużą zawartością jodu i dużej wilgotności (wykazuje cechy klimatu
morskiego).
• Horyniec-Zdrój – tradycje tego uzdrowiska sięgają schyłku XIX wieku. Jest to
uzdrowisko nizinne, na pograniczu Roztocza i Płaskowyżu Tarnogrodzkiego
z klimatem kontynentalnym, o ciepłych latach i chłodnych zimach oraz małą ilością
opadów. Warunki klimatyczne słabo i łagodnie bodźcowe sprzyjają klimatoterapii,
szczególnie dla chorych na serce.
• Uzdrowisko Polańczyk atrakcyjnie położone nad brzegiem Zalewu Solińskiego, na
krótką historię. Miejscowość Polańczyk status uzdrowiska uzyskała w 1999 roku.
Charakteryzuje ją klimat podgórski łagodzony przez wpływ zalewu.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
21
Uzdrowiska województwa podkarpackiego położone są na obszarach czystych
ekologicznie, o znacznych walorach przyrodniczych. Dotyczy to zwłaszcza Horyńca-
Zdroju, leżącego w otulinie parku krajobrazowego.
Jak już wspomniano wcześniej oferta leczenia uzdrowiskowego obejmuje następujące
schorzenia:
• choroby narządu ruchu – Iwonicz, Horyniec, Polańczyk, Rymanów
• choroby reumatologiczne – Horyniec, Iwonicz, Rymanów
• choroby układu oddechowego – Rymanów, Iwonicz, Polańczyk
• choroby układu nerwowego – Horyniec, Iwonicz
• choroby układu pokarmowego – Iwonicz
• choroby kobiece – Iwonicz, Horyniec
• choroby laryngologiczne – Iwonicz
• stany pozawałowe – Rymanów
• miażdżyca – Rymanów
• choroba nadciśnieniowa - Rymanów
• osteoporoza - Iwonicz
• choroby układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii - Polańczyk
• otyłość – Iwonicz, Rymanów
• dziecięce choroby układu moczowego – Rymanów
Wody mineralne
Województwo podkarpackie jest zasobne w źródła wód mineralnych. Występują one
w wielu miejscowościach Pogórza i terenach górskich Karpat oraz na pograniczu
Roztocza. Działające uzdrowiska dysponują następującymi rodzajami wód mineralnych:
• Rymanów-Zdrój, Iwonicz-Zdrój: wody mineralne chlorkowo–wodorowęglanowo-
sodowe, bromkowe, jodkowe, żelaziste, borowe, fluorkowe;
• Polańczyk: wody mineralne wodorowęglanowo-sodowe, borowe, jodkowe;
• Horyniec-Zdrój: wody mineralne siarczkowo-siarkowodorowe oraz zasoby borowiny
typu niskiego.
Ponadto w województwie stwierdzono występowanie wód mineralnych w osadach fliszu
karpackiego oraz w mniejszym zakresie w zapadlisku przedkarpackim. Udokumentowane
źródła wód mineralnych występują się m.in. w następujących miejscowościach:
Klimkówka, Lubatówka, Rudawka Rymanowska, Folusz, Brzozów, Humniska, Krościenko,
Komańcza, Baligród, Rabe, Hyżne, Nieborów, Latoszyn k. Dębicy. Z różnych przyczyn
(mała wydajność źródeł, nieuregulowany stan własnościowy terenu, brak kapitału
niezbędnego do podjęcia eksploatacji) źródła te nie są eksploatowane.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
22
3.2. Walory antropogeniczne województwa Województwo podkarpackie posiada szereg walorów i atrakcji turystycznych, które są
dziełem rąk ludzkich. Obejmują one zabytki, obiekty archeologiczne, muzea oraz inne
atrakcje.
3.2.1. Zabytki jako walory turystyczne regionu
Tereny leżące w granicach administracyjnych współczesnego województwa
podkarpackiego były przez wieki obszarem licznych najazdów obcych wojsk, lokalnych
konfliktów właścicieli latyfundiów czy też wyniszczających miasta i miasteczka pożarów.
Znaczne ubytki w substancji zabytkowej przyniosły I i II wojna światowa. Wiele cennych
dworów i pałaców popadło w ruinę po reformie rolnej, kiedy nowi administratorzy
obiektów w sposób świadomy lub przez niewłaściwą eksploatację spowodowali ich
zniszczenie.
Województwo podkarpackie z powodu niesprzyjających wydarzeń
historycznych (licznych najazdów w czasach średniowiecza, walk toczonych podczas
I i II wojny światowej oraz pożarów miast) nie jest regionem zasobnym w zabytki.
Jednak zachowane do współczesności układy urbanistyczne wielu miast świadczą o ich
bogatej historii wywodzącej się ze średniowiecza. Cenniejsze obiekty sakralne sięgają
swoją architekturą do czasów baroku, a niekiedy i gotyku. Nieliczne zamki oraz
liczniejsze pałace i dwory świadczą o kunszcie architektów i budowniczych z minionych
wieków.
Dla potrzeb niniejszego opracowania sporządzono wykaz ważnych dla
rozwoju turystyki przyjazdowej zabytków województwa. Zastosowane kryteria
wyboru objęły te cechy obiektów lub ich zespołów, w których charakterystyce występują
określenia: „najstarszy”, „największy”, „unikatowy” np. w Polsce, w regionie itp. Duże
znaczenie posiada atrakcyjność lokalizacji, ekspozycja obiektu w terenie, niespotykany,
interesujący kształt architektoniczny i inne cechy. Stąd dokonany wybór różni się od
wyboru, jakiego dokonałby zapewne architekt, historyk lub historyk sztuki. Ma on cechy
wyboru subiektywnego, opartego na opracowaniach krajoznawczych4 oraz wiedzy
i doświadczeniach turystycznych autorów niniejszej pracy. Wykaz sporządzono
w układzie powiatów województwa.
4 Kłos S. „Małopolska Południowo-Wschodnia”, Wyd. Muza, Warszawa 1998, Kłos S. „Podkarpackie. Przewodnik po województwie” Wyd. Bosz, Olszanica 2005, „Słownik Geograficzno-Krajoznawczy Polski” Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2000
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
23
Do zabytkowych walorów turystycznych o znaczeniu międzynarodowym należą:
Powiat brzozowski
Blizne
• drewniany zespół kościelno-plebański z XV-XVII w.,
Haczów
• drewniany kościół z XV-XVII w. w stylu gotyckim.
Obydwa obiekty zostały wpisane (łącznie z 4 innymi drewnianymi obiektami sakralnymi
z terenu Małopolski) na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.
Do zabytkowych walorów turystycznych o znaczeniu krajowym lub
ponadregionalnym zdaniem autorów niniejszego opracowania należą:
Powiat brzozowski
Ulucz
• drewniana cerkiew z XVI-XVII w. w typie bojkowskim,
Powiat jarosławski:
Jarosław
• układ urbanistyczny starego miasta z XIV-XV w.,
• podziemne lochy i piwnice z XV i XVII w. (podziemna trasa turystyczna),
• kamienice i domy mieszczańskie, w tym renesansowa kamienica Orsettich,
• warowne opactwo Benedyktynek z XVII w.,
Pruchnik
• układ urbanistyczny dawnego miasteczka z unikatową zabudową drewnianą z XIX w.,
Powiat krośnieński
Krosno
układ urbanistyczny starego miasta z kamienicami mieszczańskimi z XV-XVII w.,
• zespół klasztorny Franciszkanów z XIV-XVII w. z kaplicą Oświęcimów,
Powiat leżajski
Leżajsk
• zespół klasztorny oo. Bernardynów z barokowymi organami z XVII w.
Powiat lubaczowski
Radruż
• obronny zespół cerkiewny z XVI-XVII w.
Powiat łańcucki
Łańcut
• zespół zamkowo-parkowy dawnej rezydencji Potockich,
Powiat przemyski
Przemyśl
• zespół staromiejski z zabudową z XV-XVII w.,
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
24
• zamek królewski z XIV-XVII w.,
• bazylika archikatedralna z XV-XVI w.,
• fortyfikacje dawnej twierdzy,
Krasiczyn
• renesansowy zespół zamkowo-parkowy z XVI-XVII w.,
Posada Rybotycka
• murowana cerkiew obronna gotycko-renesansowa z XIV-XVI w.,
Powiat tarnobrzeski
Baranów Sandomierski
• renesansowy zamek z XVI-XVII w.
Pozostałe zabytki województwa mają w opinii autorów niniejszego opracowania charakter
walorów rangi wojewódzkiej lub niższej.
Tabela 1. Obiekty zabytkowe o największej atrakcyjności turystycznej w układzie powiatów
Powiat Ilość obiektów zabytkowych o randze międzynarodowej, ogólnopolskiej
lub ponadregionalnej Bieszczadzki 0
Brzozowski 3
Dębicki 0
Jarosławski 5
Jasielski 0
Kolbuszowa 0
Krośnieński 2
Leżajski 1
Leski 0
Lubaczowski 1
Łańcucki 1
Mielecki 0
Niżański 0
Przemyski 6
Przeworski 0
Ropczycko-Sędziszowski 0
Rzeszowski 0
Sanocki 0
Stalowowolski 0
Strzyżowski 0
Tarnobrzeski 1 Razem 20
Jedną z odmienności architektonicznej regionu, jest budownictwo cerkiewne,
spotykane tylko w województwach wschodniej i południowej Polski. Cennym walorem
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
25
jest też budownictwo drewniane świeckie i sakralne znajdujące się często
w miejscowościach położonych z dala od uczęszczanych szlaków komunikacyjnych
i turystycznych.
Pozostałością po I wojnie światowej oprócz fortów twierdzy Przemyśl, są m.in.
cmentarze wojenne położone w Beskidzie Niskim. Materialnymi śladami po II wojnie
światowej są obiekty umocnień i bunkrów wzdłuż Sanu oraz w okolicach Strzyżowa
i Stępiny, poligonów (np. Blizna), a także liczne miejsca martyrologii ludności polskiej
i żydowskiej.
Pod względem walorów czy też dóbr historyczno-kulturowych województwo
podkarpackie można - ogólnie oceniając - lokować na 7 - 8 miejscu w kraju.
Budowli zabytkowych nie jest tu zbyt dużo, ale często są to obiekty średniej lub
wyższej klasy. Wiele spośród nich znajduje się w złym stanie technicznym.
W przeciwieństwie do innych ośrodków kraju, zespoły i budowle zabytkowe - poza
Łańcutem, Przemyślem, Krasiczynem, Baranowem Sandomierskim, Krosnem
i Leżajskiem - są stosunkowo mało znane. Niewątpliwie przyczyniło się do tego
rozbicie zwartego niegdyś obszaru na kilka województw, na ogół słaba ich promocja,
a także brak jednolitego systemu informacji turystycznej dla całości obszaru, który mimo
stworzenia jednego województwa, nadal nie jest widoczny.
Analiza SWOT walorów zabytkowych
Mocne strony:
• różnorodności zespołów i obiektów zabytkowych prezentujących szeroki wachlarz
form i stylów od czasów najdawniejszych (relikty przedromańskich budowli
w Przemyślu) po czasy współczesne, od wiejskich chałup po wspaniałe rezydencje
magnackie i pełne przepychu barokowe wnętrza kościołów,
• kilka wysokiej klasy zespołów urbanistyczno-archtektonicznych, do których można
zaliczyć w pierwszym rzędzie zabytkowe miasta: Przemyśl (wraz z byłą austriacką
twierdzą), Jarosław i Krosno. Warto także popularyzować Rzeszów, Łańcut, Sanok
i Leżajsk,
• zaliczane do najwyższej klasy zabytkowe rezydencje zamkowo-pałacowe w Łańcucie,
Baranowie Sandomierskim i Krasiczynie oraz budowle sakralne: klasztor
oo. Bernardynów w Leżajsku i archikatedra w Przemyślu,
• liczne obiekty architektury drewnianej, zarówno sakralnej jak i świeckiej, do których
zaliczyć możne m.in. unikatowe kościoły w Haczowie i Bliznem, cerkwie w Radrużu
i Uluczu oraz małomiasteczkową zabudowę Pruchnika, Głogowa Małopolskiego i kilku
innych miejscowości.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
26
Słabe strony:
• ogólnie - poza nielicznymi wyjątkami - stosunkowo niska klasa obiektów zabytkowych,
• niedostateczne oznakowanie obiektów zabytkowych,
• ograniczony dostęp do zabytków (zamykanie - ze względów bezpieczeństwa - wnętrz
kościołów i cerkwi, ograniczanie dostępu do obiektów stanowiących własność
prywatną, w tym np. zespołów podworskich),
• zły dojazd lub peryferyjne położenie obiektów lub miejscowości o znacznych walorach
zabytkowych,
• zły stan techniczny wielu zabytkowych budowli,
• niedostateczna promocja wielu cennych, a stosunkowo mało znanych obiektów lub
zespołów zabytkowych,
• niedocenianie przez władze samorządowe szansy rozwoju czy też zyskania korzyści
ekonomicznych z umiejętnego wykorzystania posiadanych dóbr historyczno-
kulturowych.
Szanse:
• postępujący rozwój turystyki krajoznawczej (kulturowej), a co za tym idzie wzrost
zainteresowania pamiątkami kultury materialnej, zabytkami i muzeami,
• pobudzenie zainteresowania władz samorządowych (powiatowych) promocją walorów
kulturowych terenu,
• komercjalizacja niektórych budowli zabytkowych stwarzająca możliwości restauracji
zdewastowanych obiektów,
• adaptacja budowli zabytkowych w obiekty turystyczne (zajazdy, hotele itp.)
z zachowaniem ich wartości historycznych i architektonicznych.
Zagrożenia:
• brak dostatecznych środków na odbudowę, utrzymanie i konserwację obiektów
zabytkowych,
• ograniczanie środków na funkcjonowanie placówek muzealnych mieszczących się
w wysokiej klasy obiektach zabytkowych,
• dalsza dewastacja szeregu budowli niemających użytkowników m.in. cerkwi, zespołów
podworskich, czy też opuszczonych drewnianych wiejskich chałup,
• nieprawidłowe przekształcanie budowli zabytkowych na cele gospodarcze bądź
usługowe, kolidujące z ich charakterem, kształtem architektonicznym itp.
3.2.2. Obiekty archeologiczne jako walory turystyczne województwa
Obiekty archeologiczne należą do mało znanych walorów turystycznych
województwa. Teren województwa podkarpackiego od czasów najdawniejszych był objęty
dość gęstym osadnictwem. Już w okresie górnego i schyłkowego paleolitu (40.000-8.000
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
27
lat p.n.e.) istniały tu obozowiska i osady. Przełomem w badaniach archeologicznych stała
się realizacja systematycznych badań poszukiwawczych od 1979 roku, w ramach tzw.
„archeologicznego zdjęcia Polski”. Program ten jest kontynuowany do dziś. W wyniku
tych badań na terenie województwa podkarpackiego odkryto kilkanaście tysięcy
stanowisk archeologicznych, gdzie w czasach pradziejowych lub w okresie średniowiecza
przebywał człowiek i pozostawił po swojej obecności materialne ślady w postaci
zabytków, pozostałości osad, cmentarzysk lub budowli takich jak kurhany, grodziska lub
zamczyska.
Do najcenniejszych obiektów archeologicznych regionu należą:
Zamek „Sobień” w Manastercu, gmina Lesko
Zlokalizowany w widłach Sanu i Sobienki, na wzgórzu o wysokości 451 m n.p.m., tuż nad
doliną Sanu. Zamek wzniesiono z kamienia w XV w., w miejscu grodu
wczesnośredniowiecznego z umocnieniami ziemnymi, z którego zachowały się jedynie
resztki. Zamek przez długi czas był w posiadaniu rodziny Kmitów, którzy po jego
opuszczeniu przenieśli się do Leska w XVI w.
Do dzisiaj zachowała się baszta bramna od strony zachodniej i fragmenty murów
budynku mieszkalnego. W trakcie badań prowadzonych w latach 60-tych pozyskano
bardzo duże ilości ceramiki, militaria i ozdoby. Od strony doliny Sanu wybudowano
platformę widokową, z której przy dobrej widoczności można podziwiać panoramę
Bieszczadów.
Trepcza, gmina Sanok
W Trepczy, 4 km na północ od Sanoka, znajduje się niepowtarzalny w Polsce
wczesnośredniowieczny kompleks osadniczy składający się z dwóch grodzisk
(„Horodyszcze – Fajka” i „Horodna”) oraz cmentarzyska kurhanowego. Grodziska
zapewniały pełną kontrolę nad szlakiem komunikacyjnym z Węgier do Przemyśla.
W opinii archeologów rezultaty badań prowadzonych na Fajce stały się ogólnopolską
sensacją i mają ważne znaczenie dla poznania początków historii Sanoka i okolic. Fajka
zajmuje obszar o powierzchni 4 ha i ma kształt wydłużonego owalu. Na szczycie
zalesionego wzgórza, na otoczonym kilkoma pierścieniami wałów majdanie grodziska,
odsłonięto relikty dwóch obiektów sakralnych: XII – wiecznej drewnianej cerkwi
i późniejszej, zapewne XIII–wiecznej kaplicy. Świątynie otaczało rozległe cmentarzysko,
liczące kilkaset pochówków. Obok tego zespołu sepulkralnego natrafiono na ślady
budowli rezydencjonalnej (palacium). Zlokalizowano także wykute w skale zagłębienie –
zbiornik na wodę. Odkryte zostały atrakcyjne zabytki ruchome. Niektóre z nich mają
charakter unikatowy w skali nie tylko ogólnopolskiej. Wśród zabytków ruchomych
niezwykle cenny okazał się zestaw krzyżyków-relikwiarzy (tzw. enkolpionów). Jeden
z nich zawierał relikwię wykonaną z meteorytu. Odkryto także setki brązowych,
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
28
srebrnych, a nawet złotych ozdób, narzędzia, elementy uzbrojenia, dwie pieczęcie
książęce i fragment książęcego diademu. Nie wyklucza się, że pierwsza wzmianka
o Sanoku w staroruskim źródle z 1150 roku dotyczy właśnie tego miejsca. Dopiero po
nagłym zniszczeniu grodu przez Tatarów, tj. około połowy XIII w. zmieniono lokalizację
Sanoka na obecne wzgórze zamkowe. Na obszarze wspomnianego grodziska odkryto
także starsze ślady osadnictwa pochodzące z okresu istnienia Państwa
Wielkomorawskiego (skarb przedmiotów żelaznych z przełomu IX i X w., fragmenty
celtyckich naczyń grafitowych z okresu lateńskiego oraz z wczesnej epoki brązu (brązowe
narzędzia, uzbrojenie, ceramika). Jest bardzo prawdopodobne, iż gród w Trepczy został
wzniesiony na reliktach osady obronnej sprzed około 3500 lat. Obecnie zrekonstruowano
zarys świątyni, ułożony z piaskowcowych kamieni dokładnie w miejscu cerkwi
udostępniony został zwiedzającym. Postawiono tu także krzyż.
Niecałe dwa kilometry dalej na północ, na sąsiednim wzgórzu, znajduje się drugie
grodzisko „Horodna”. Grodzisko o wymiarach 450x80 m składa się z grodu zewnętrznego
i wewnętrznego. Od północy fortyfikacje wzmacniają dwa dalsze wały pierścieniowate
odcinające grodzisko od zaplecza. Wały dochodzą w niektórych miejscach do
10 m wysokości. Obiekt datowany jest na IX-XI w. Nie był badany wykopaliskowo.
Krajowice – Golesz, gmina Jasło
Na jednej z kulminacji opadającego w kierunku doliny Wisłoki Garbu Warzyc znajduje się
pierścieniowate grodzisko z XII-XIII w., z wałem ziemnym dochodzącym dzisiaj do
3 m wysokości. Panowało ono nad doliną Wisłoki. W XIV w. wzniesiono tu zamek
z kamienia z basztą zwany „Golesz”, z którego zachowały się do niedawna resztki
murów. W początkach XIX w. zachowane były do wysokości 5 m: okrągła wieża narożna i
zarysy murów. Zamek „Golesz” należał do Benedyktynów Tynieckich. Wspominany jest
jako gród w 1319 roku w dokumencie wydanym przez Władysława Łokietka. Na czele
grodu stał starosta. W 1407 roku „Golesz” był stolicą administracji rozległych dóbr
klasztornych, miejscem zbornym pospolitego ruszenia i siedzibą sądu leńskiego.
Wiadomo, że nie zdobyli go w 1474 roku Węgrzy, jednak przypuszcza się, że zdobył go
w 1657 roku Jerzy Rakoczy i od tego czasu gród zaczął popadać w ruinę. Dzieła
dokończyli w XIX i XX wieku okoliczni mieszkańcy, rozbierając resztki murów.
Trzcinica, gmina Jasło
Najstarsze ufortyfikowane osady w Polsce, z początków epoki brązu i grodzisko
wczesnośredniowieczne „Wały”. Położone są tuż nad dnem doliny rzeki Ropy, na cyplu
posiadającym z trzech stron bardzo strome stoki, bardzo łatwym do obrony. Grodzisko
zajmuje powierzchnię 3,5 ha, owiane jest legendami, nazywane bywa także Karpacką
Troją lub Karpackim Biskupinem. Jeszcze dzisiaj wały mają tu 10 m wysokości. Jest
najlepiej zachowanym wczesnośredniowiecznym grodziskiem w Małopolsce. Prowadzone
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
29
tu początkiem lat 90-tych XX w. prace wykopaliskowe, wywołały zainteresowanie
archeologów w całej Europie. Odkryto liczne zabytki ruchome, w Polsce dotąd nieznane
i przebadano konstrukcje obronne. Stwierdzono, że w początkach epoki brązu
wybudowano na wzgórzu najstarsze z dotąd znanych w Polsce osady obronne bronione
wałem ziemnym z palisadą, licowanym drewnem, głębokimi fosami i stromymi stokami.
Najpierw zamieszkiwała to miejsce ludność grupy pleszowskiej kultury mierzanowickiej
(2000-1600 lat p.n.e.). Potem w latach 1600-1300 p.n.e. ludność tzw. kultury Otomani-
Fuzesabony, o bardzo wysokim poziomie cywilizacyjnym. Ludność ta przybyła zza Karpat
z terenu dzisiejszej Słowacji, w sposób pokojowy asymilując poprzedników. Zbudowała
ona drogę wjazdową i bramę do grodu oraz powiększyła osadę do 2 ha, odbudowując ją
po pożarze. W tym czasie zaznaczyły się tu różnorodne wpływy i oddziaływania kulturowe
pochodzące z otoczenia Morza Śródziemnego. Tak więc istniał tu wielki pradziejowy
ośrodek kulturotwórczy. W okresie wczesnego średniowiecza (780-1031 r. n.e.) istniało
tu silnie ufortyfikowane grodzisko, stanowiące ośrodek lokalnej władzy. Składało się ono
z majdanu i trzech międzywali. Były to wielkie konstrukcje inżynieryjne naszych
przodków.
Znaleziono tu duże ilości glinianych naczyń, kościane narzędzia i ozdoby, narzędzia
kamienne i krzemienne, wytwory sztuki pradziejowej, przedmioty kultu, broń, unikatowe
wyroby z brązu, bursztyn, srebrny skarb wczesnośredniowieczny składający się z monet
niemieckich, angielskich, ozdób, kawałków srebra tzw. płacideł i unikatowego okucia
pochwy miecza z X w. Interdyscyplinarne badania pozwalają odtworzyć środowisko,
gospodarkę i procesy produkcyjne. W najbliższych latach w Trzcinicy powstanie
archeologiczny skansen, eksponujący warunki życia byłych mieszkańców grodziska.
Stary Żmigród, gmina Nowy Żmigród
Na południe od szosy Nowy Żmigród – Dukla, na jednym z cypli Beskidzkiego garbu
wysuniętego w „Dolinę Śmierci”, schodzącego z góry Grzywackiej, leży grodzisko
stożkowate zajmujące sam wierzchołek góry o stromych zboczach. Majdan o wymiarach
48x30 m broniony jest otaczającym go wałem dochodzącym do 8 m wysokości, zaś od
strony południowej dwoma dodatkowymi wałami zaporowymi. Po zewnętrznej stronie
wałów znajdują się fosy dochodzące dzisiaj do 2 m głębokości. Rośnie tu obecnie las.
Prowadzono tu, tuż przed wojna w 1939 roku, badania wykopaliskowe i późniejsze
jedynie sondażowe dostarczyły zabytków ceramicznych i żelaznych. To średniowieczne
fortalicjum funkcjonowało zapewne od XII do XV w. Jest to bardzo atrakcyjna i urocza
forma terenowa.
Z punktu widzenia możliwej eksploracji turystycznej, najważniejszymi obiektami
archeologicznymi regionu są: grodzisko w Trzcinicy i zespół grodzisk sanockich Fajka -
Horodna. Interesująca trasa turystyczna, zarówno dla zmotoryzowanego turysty jak
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
30
i pieszego mogłaby prowadzić od Biecza poprzez Trzcinicę, Krajowice, Bierówkę, Nieplę,
Przybówke, Odrzykoń, Krosno, Trepczę, Sanok i dalej w Bieszczady, a powrót drogami
Beskidu Niskiego przez Jaśliska, Duklę, Stary Żmigród, Nowy Żmigród do Jasła.
W kontekście planowanych nowych dróg przejazdowych na Słowację, budową skansenu
w Trzcinicy, ekspozycyjnych zabiegów na grodziskach sanockich, muzeów Krosna,
Odrzykonia i Sanoka, stwarza to możliwość szlaku turystycznego lub etapowych szlaków
turystycznych dla całego regionu Podkarpacia. Ważna jest także różnorodność
zwiedzanych obiektów, od archeologii, poprzez zabytki, sztukę i przyrodę do aktywnego
wypoczynku nad Zalewem Solińskim, czy planowanym zalewie w Kątach.
Analiza SWOT walorów archeologicznych.
Mocne strony:
• istnienie obiektów i stanowisk archeologicznych, które mogą być udostępnione do
powszechnego zwiedzania turystycznego,
• obiekty (np. grodziska w Trzcinicy i Trepczy) posiadające wartość ogólnopolską,
• do większości stanowisk archeologicznych możliwy jest dostęp dla turystów
zmotoryzowanych,
• koncentracja na stosunkowo niedużym obszarze geograficznym (teren i otoczenie
Dołów Jasielsko-Sanockich), atrakcyjnych obiektów archeologicznych, zabytkowych
i przyrodniczych.
Słabe strony:
• brak infrastruktury turystycznej (w szczególności bazy noclegowej) w bezpośredniej
bliskości obiektów archeologicznych.
• brak wizualnego przygotowania ekspozycji,
• brak tablic informacyjnych przy części obiektów archeologicznych oraz informacji
o stanowiskach i obiektach przy główniejszych traktach komunikacyjnych,
• niedostateczna promocja walorów archeologicznych regionu.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
31
Szanse:
• możliwość wpisania obiektów w Trzcinicy i w Trepczy na Światową Listę Dziedzictwa
Kulturowego UNESCO,
• poprawa dostępności obiektów (kierunkowskazy, parkingi dla zmotoryzowanych),
• zorganizowanie skansenu archeologicznego w Trzcinicy z widowiskami „na żywo”
przedstawiającymi produkcję przedmiotów użytkowych, ozdób, broni, sposób
budowania schronień charakterystycznych dla danego stanowiska,
• wytyczenie tras i szlaków turystycznych dla turystów zmotoryzowanych, rowerowych,
pieszych i konnych (obiekty archeologiczne są sporą szansą dla zwiększenie ruchu
turystycznego dla niektórych gmin),
• możliwość dokonania na terenie województwa nowych ważnych odkryć
archeologicznych ze względu na niedostateczne rozpoznanie archeologiczne regionu,
• połączenie promocji pobytów agroturystycznych ze zwiedzaniem atrakcji
archeologicznych zlokalizowanych na terenach wiejskich,
• przekazywanie informacji przedstawicielom administracji samorządowej gmin,
o możliwościach wsparcia prac archeologicznych jako szansy na podniesienie
atrakcyjności turystycznej terenu.
Zagrożenia:
• możliwość dewastacji obiektów przez zwiedzających oraz „poszukiwaczy skarbów”,
• dalszy brak środków finansowych na promocję i przygotowanie obiektów do
ekspozycji turystycznej,
• ciągły proces niszczenia stanowisk i obiektów przez czynniki atmosferyczne
(wskazany ciągły monitoring stanowisk i stała naprawa szkód),
• zagrożenie obiektów archeologicznych ze strony miejscowej ludności, co może być
wynikiem niskiej świadomości historycznej, kierowania się chęcią zysku lub pospolitą
ciekawością.
3.2.3. Muzea jako atrakcje turystyczne regionu Obiekty muzealne stanowiły i stanowić będą czynnik podnoszący atrakcyjność
turystyczną regionu. Według danych GUS w 2005 roku w województwie prowadziły
działalność 34 placówki muzealne. W gronie tym są placówki mające status jednostek
samorządowych oraz placówki kościelne, muzea społeczne i zakładowe.
Do znaczniejszych muzeów w województwie należą:
Muzeum Zamek w Łańcucie z ekspozycjami: jednych z najlepszych wnętrz
rezydencjonalnych w Polsce, liczącym się w skali Europy zbiorem powozów, jedną
z większych polskich kolekcji sztuki cerkiewnej, synagogą o unikatowym w skali Europy
wystroju wnętrza.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
32
Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku z jednym z największych parków
etnograficznych w Polsce, eksponującym kulturę materialną i duchową grup
etnograficznych, które w sposób zwarty od stuleci do 1947 roku zamieszkiwały obszar
Podkarpacia (Łemków, Bojków, Dolinian i Pogórzan).
Muzeum Zamkowe w Baranowie Sandomierskim prezentujące wnętrza
rezydencjonalne oraz zbiory o charakterze archeologicznym i geologiczno-przemysłowym
związane z eksploatacją złóż siarki.
Muzeum Okręgowe w Krośnie o charakterze wielodziałowym posiadające też
największy na świecie zbiór lamp naftowych oraz unikatową kolekcję szkła
z podkarpackich hut.
Muzeum Skansen Przemysłu Naftowego w Bóbrce eksponujące oryginalne
urządzenia i zabytkowe budowle związane z wydobyciem ropy naftowej oraz oryginalną
dokumentację obrazującą rodowód przemysłu naftowego od jego narodzin.
Muzeum Przyrodnicze Bieszczadzkiego Parku Narodowego w Ustrzykach
Dolnych eksponujące unikatowe walory przyrodnicze terenu Bieszczadów, w tym fauny
(niedźwiedź brunatny, orzeł przedni i inne) oraz geologii Gór Karpackich.
Muzeum Okręgowe w Rzeszowie o charakterze wielodziałowym ze zbiorami
archeologicznymi, eksponatami związanymi z historią i mieszkańcami regionu oraz
zbiorami malarstwa obcego i polskiego. Oddział etnograficzny im. F. Kotuli eksponuje
kolekcję dawnej rzeźby ludowej regionu oraz strojów ludowych grup etnograficznych
Rzeszowiaków i Lasowiaków.
Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej eksponujące w parku etnograficznym
tradycyjną zabudowę wsi Lasowiaków i Rzeszowiaków oraz życie codzienne i kulturę obu
tych grup etnograficznych.
Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej o charakterze wielodziałowym. Do
unikatowych eksponatów należą zabytki archeologiczne, zabytki wczesnośredniowieczne,
stare ikony oraz szkic do panoramy "Bitwa pod Samosierrą".
Muzeum Archidiecezjalne w Przemyślu dokumentuje rozwój sztuki sakralnej na
terenie Archidiecezji Przemyskiej od XV wieku.
Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega eksponuje zbiory związane z historią
miasta i regionu.
Muzeum Prowincji Ojców Bernardynów w Leżajsku prezentuje zbiory związane ze
sztuką sakralną oraz eksponaty pozostałe po dobrodziejach zakonu.
Muzeum w Lubaczowie zgromadziło zbiory archeologiczne, historyczne i artystyczne
związane m.in. z kulturą kresową.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
33
Muzeum Historyczne w Sanoku posiada jedne z największych w kraju zbiorów sztuki
cerkiewnej, kolekcję ceramiki pokuckiej, malarstwa portretowego oraz galerię Zdzisława
Beksińskiego.
Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu zgromadziło bogaty zbiór pamiątek po
poetce. Posiada również zbiory artystyczno-historyczne m.in. jedną z największych
w Polsce kolekcji kałamarzy.
Muzeum Historyczne w Dukli eksponuje zbiory związane z operacją dukielsko-
preszowską w czasie II wojny światowej oraz dokumenty dotyczące działalności Armii
Krajowej.
Muzeum Lalek w Pilźnie prezentuje zbiór polskich i obcych lalek, a także figury lalkowe
znanych postaci.
Muzeum Regionalne w Brzozowie posiada zbiory o charakterze regionalnym oraz
związane z historią i tradycją ruchu krajoznawczego na Podkarpaciu.
Muzeum - Kamienica Orsettich w Jarosławiu eksponuje wnętrza mieszczańskie oraz
zbiory związane z historią miasta Jarosławia.
Muzeum Regionalne w Jaśle eksponuje zbiory związane z historią regionu (sztuka
i rzemiosło artystyczne, sztuka ludowa i sakralna)
Muzeum Rzemiosła w Krośnie posiada bogaty zbiór rzemiosła użytkowego z terenów
historycznej Galicji.
Muzeum Regionalne w Mielcu posiada zbiory etnograficzne, historyczne i dzieła sztuki
związane z regionem oraz zbiory fotograficzne rodziny Jadernych. Ciekawostką jest
liczący niemal 300 egzemplarzy zbiór aparatów fotograficznych.
Muzeum - Pałac Lubomirskich w Przeworsku. Zbiory obejmują działy: historia
miasta Przeworska, wnętrza pałacowe, powozownię. W parku mieści się mało znane
muzeum pożarnictwa.
Muzeum Regionalne w Stalowej Woli. Zbiory muzealne obejmują region położony na
Sanem. Muzeum organizuje liczne wystawy czasowe.
Do interesujących placówek muzealnych należy też Muzeum Gorzelnictwa
w Łańcucie, w którym zgromadzono eksponaty związane z procesem produkcji alkoholi
oraz ich tradycjami w Ordynacji Łańcuckiej.
Oprócz wymienionych wyżej muzeów działają w województwie muzea regionalne
i izby muzealne, które podnoszą atrakcyjność turystyczną regionu, jednak trudno ocenić
ich wpływ na przyjazdy turystyczne do województwa.
Znaczniejsze placówki muzealne regionu w układzie powiatowym:
1. Powiat krośnieński - 5 placówek
2. Powiat przemyski - 4 placówki
3. Powiat sanocki - 2 placówki
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
34
4. Powiat tarnobrzeski - 2 placówki
5. Powiat łańcucki - 2 placówki
6. Powiat rzeszowski - 2 placówki
7. Powiat bieszczadzki - 1 placówka
8. Powiat brzozowski - 1 placówka
9. Powiat dębicki - 1 placówka
10. Powiat jarosławski - 1 placówka
11. Powiat jasielski - 1 placówka
12. Powiat kolbuszowski - 1 placówka
13. Powiat leżajski - 1 placówka
14. Powiat mielecki - 1 placówka
15. Powiat przeworski - 1 placówka
16. Powiat stalowowolski - 1 placówka
Muzea województwa podkarpackiego posiadają zbiory o znacznej atrakcyjności
turystycznej. Zwiedzanie muzeów: Zamek w Łańcucie, Budownictwa Ludowego
w Sanoku, Przyrodniczego Bieszczadzkiego Parku Narodowego w Ustrzykach Dolnych,
Historycznego w Sanoku, Marii Konopnickiej w Żarnowcu, Skansenu Przemysłu
Naftowego w Bóbrce, Skansenu w Kolbuszowej, Zamku w Baranowie Sandomierskim,
Zamku w Krasiczynie, a od niedawna Muzeum Lalek w Pilźnie, stanowi składową
produktu turystycznego regionu, wpływającą na przyjazdy turystyczne do województwa.
Zgromadzone zbiory, w wielu przypadkach pozostają w magazynach ze względu na
bardzo ograniczone powierzchnie przeznaczone dla celów ekspozycyjnych. Ze względu na
konieczność zwrotu właścicielom użytkowanych obiektów, rozpoczęte zostały prace nad
budową nowego gmachu Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej.
Analiza SWOT działalności muzealnej
Mocne strony:
• lokalizacja znacznej części placówek muzealnych w subregionach
i miejscowościach o liczących się walorach turystycznych, co podnosi atrakcyjność
turystyczną terenu, a równocześnie sprzyja większej frekwencji zwiedzających,
• działalność znacznej ilości placówek muzealnych w cennych, zabytkowych
obiektach, zwiększających ich walory poznawcze,
• wysoka ranga zbiorów Muzeum-Zamku w Łańcucie w skali kraju, co przekłada się
na czołową pozycję we frekwencji turystycznej,
• istnienie placówek i zbiorów specjalistycznych o charakterze unikatowym lub
rzadko spotykanych (np. skanseny budownictwa drewnianego, skansen przemysłu
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
35
naftowego, Muzeum Gorzelnictwa, zbiory sztuki cerkiewnej, największy w Europie
zbiór lamp naftowych, zbiory pożarnicze i inne.),
• wysokie kwalifikacje merytoryczne pracowników muzeów,
• atrakcyjność wystaw czasowych organizowanych w placówkach muzealnych,
• prowadzenie lekcji muzealnych i innych form edukacyjnych dla dzieci i młodzieży.
Słabe strony:
• znaczna ilość małych placówek muzealnych o charakterze wielodziałowym, często
z podobną tematycznie ekspozycją, co zmniejsza ich oddziaływanie na ruch
turystyczny z zewnątrz województwa,
• skromność powierzchni wystawienniczej, co powoduje zaleganie atrakcyjnych
eksponatów w magazynach,
• wysokie koszty utrzymania zabytkowej substancji obiektów muzealnych
i rewaloryzacji eksponatów,
• skromne lub brak możliwości inwestowania w rozwój zbiorów oraz infrastrukturę
muzealną, jak również służącą ruchowi turystycznemu,
• niski poziom wykorzystywania środków audiowizualnych, multimedialnych
i innych środków „dynamizujących” ekspozycje.
• mało zauważalne działania zmierzające do większej komercjalizacji
i marketingowego zarządzania placówkami muzealnymi, co wydaje się kierunkiem
nieuchronnym,
• brak analitycznych danych o zwiedzających, co ogranicza skuteczny marketing
placówek,
• niedostateczne oznakowanie komunikacyjne i dostęp do muzeów dla turystów
zmotoryzowanych (dojazdy, parkingi itp.),
• skromny zakres działań służących promocji placówek i ich zbiorów poza
miejscowością, gdzie istnieje placówka, a często ograniczenie jej wyłącznie do
rynku lokalnego.
Szanse:
• doinwestowanie ekspozycji wybranych zbiorów lub placówek o charakterze
unikatowym, mogących wpłynąć na zwiększenie ruchu turystycznego
w województwie,
• unowocześnienie i podniesienie atrakcyjności eksponowania zbiorów,
• dalsza komercjalizacja i rozwój zarządzania placówkami z wykorzystaniem technik
marketingowych,
• zwiększające się zainteresowanie regionalnym dziedzictwem kulturowym
w krajach Unii Europejskiej,
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
36
• powstawanie nowych znaczących ekspozycji (np. twierdza Przemyśl) lub
kreowanie „wydarzeń muzealnych” w postaci wystaw czasowych o oddziaływaniu
ponad wojewódzkim,
• rozwój produktów turystycznych województwa np. trasy wycieczkowe, pobyty
wypoczynkowe ze zwiedzaniem okolicy, programy specjalnych zainteresowań
i inne, włączające zwiedzanie placówek muzealnych w skład oferty,
• włączenie się najważniejszych placówek muzealnych województwa w promocję
turystyczną na targach turystycznych i w inne akcje promocyjne,
• tworzenie skoordynowanej oferty wystawienniczej placówek muzealnych
województwa,
• utworzenie ze zbiorów sztuki cerkiewnej znajdujących się w Muzeum-Zamku
w Łańcucie, Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej, Muzeum Budownictwa
Ludowego w Sanoku oraz Muzeum Historycznym w Sanoku, jednego dużego
zbioru o wysokiej randze i eksponowanie go w specjalnie przygotowanej do
ekspozycji placówce muzealnej,
• przygotowanie projektów podnoszących atrakcyjność muzeów w regionie dla
celów rozwoju ruchu turystycznego i podjęcie starań o objęcie ich wsparciem
finansowym z funduszy Unii Europejskiej.
Zagrożenia:
• niedostateczne wspieranie placówek muzealnych dotacjami umożliwiającymi
podstawową działalność statutową,
• stagnacja w podnoszeniu atrakcyjności ekspozycji muzealnych,
• niedostateczna ilość profesjonalnych działań marketingowych służących
zwiększaniu frekwencji w muzeach, jako wyraz dominacji funkcji ochronnej
zbiorów nad funkcją ich atrakcyjnego prezentowania służącego poprawie
dochodów własnych,
• niedostateczna współpraca i współdziałanie między placówkami muzealnymi
regionu,
• ograniczanie się do działań skierowanych do lokalnych odbiorców ekspozycji.
3.2.4. Inne atrakcje antropogeniczne regionu Województwo podkarpackie nie należy do regionów zasobnych w atrakcje
turystyczne. Stwierdzenie to nie obejmuje wymienionych wcześniej walorów naturalnych,
zabytkowych oraz zbiorów muzealnych. Należy je odnosić, do walorów
antropogenicznych (czyli wytworzonych przez ludzi), w których funkcja służebna wobec
ruchu turystycznego spowodowała, że cieszą się one dużym popytem wśród
odwiedzających województwo. Do najbardziej znanych atrakcji regionu należą:
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
37
• Bieszczadzka Kolejka Leśna (wąskotorowa) z siedzibą w Majdanie k/Cisnej.
Dużym wysiłkiem społeczników, a także dzięki zaangażowaniu urzędników
administracji państwowej przywrócona do „życia”, stanowi oprócz walorów
krajobrazowo-przyrodniczych największą atrakcję turystyczną Bieszczadów.
• Przeworska Kolej Dojazdowa (wąskotorowa) z trasą do Dynowa. Trasa podróży
specjalnym składem turystycznym po urozmaiconym terenie pogórzy, prowadzi przez
uznawany za najdłuższy w Europie tunel kolei wąskotorowych (602m) w miejscowości
Szklary.
• Arboretum w Bolestraszycach k/Przemyśla. Założenie parkowe z rodzimymi
i egzotycznymi drzewami, krzewami, a także rzadkimi roślinami zielnymi, stanowi
przykład atrakcji przyrodniczej, cieszącej się zainteresowaniem osób w różnym wieku.
• Statki wycieczkowe na Zalewie Solińskim. Odbycie podróży jednym z dwóch
stateczków pływających po atrakcyjnie położonym zbiorniku wodnym w Bieszczadach,
to przyjemność nie tylko dla dzieci.
• Podziemna trasa turystyczna w Jarosławiu. Przebiegający pod jedną
z najbardziej zabytkowych starówek miejskich regionu korytarz liczy ok. 150 m
długości, prezentując fragmenty piwnic, składów i przejść.
• Podziemna trasa turystyczna w Rzeszowie. Trasa przebiega pod kamieniczkami
południowej pierzei rynku, jego płytą oraz północną częścią zabudowy. Łączy stare
piwnice mieszczańskie i składy towarów. Aktualnie trwają prace nad wydłużeniem
trasy.
Ponadto w województwie istnieją atrakcje o mniejszej skali. Do współczesnych walorów
antropogenicznych zaliczyć trzeba zaporę w Solinie, której wymiary i lokalizacja
przyciągają odwiedzających. W obszarach przygranicznych rolę atrakcji turystycznych
spełniają niekiedy centra handlowe np. bazary w Przemyślu (Ukraińcy) i w Krośnie
(Słowacy) oraz hipermarkety znanych sieci handlowych.
Oceniając stan atrakcji turystycznych regionu trzeba stwierdzić, że:
• województwo posiada nieliczne atrakcje antropogeniczne o oddziaływaniu
ponadregionalnym,
• istniejące atrakcje nie są dostatecznie promowane,
• oferty wycieczek objazdowych po terenie województwa podkarpackiego, dostępne
w biurach podróży poza regionem, zawierają często w programie rejs stateczkiem
po Zalewie Solińskim oraz przejazd kolejką bieszczadzką.
3.3 Walory kulturowe województwa Utworzone w 1999 roku województwo podkarpackie, obejmuje w większości tereny
byłych małych województw: krośnieńskiego, przemyskiego, rzeszowskiego
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
38
i tarnobrzeskiego. Były one sukcesorami powstałego po II wojnie światowej dużego
województwa rzeszowskiego.
Wschodnia i południowa granica województwa są aktualnie tożsame z granicami Polski.
W przeszłości poszczególne części podkarpackiego należały do różnych organizmów
administracyjnych. Wschodnia część województwa wchodziła w skład dawnych Ziem:
Przemyskiej i Sanockiej, należących do Województwa Ruskiego (później Lwowskiego).
Niewielki skrawek województwa obejmowała ponadto dawna Ziemia Bełzka. Natomiast
zachodnia część województwa należała niegdyś do Ziemi Sandomierskiej oraz
Krakowskiej.
Zróżnicowane warunki naturalne terenu, dawne podziały administracyjne, odmienne losy
historyczne poszczególnych ziem, występujące procesy osadnicze i obecność obcego
elementu etnicznego, były najważniejszymi czynnikami kształtującymi bogaty, często
nawet zaskakujący swą odmiennością obraz dziedzictwa kulturowego regionu.
3.3.1. Dziedzictwo i kultura ludowa jako walory turystyczne regionu
Teren województwa, mimo że i tu proces zaniku tradycyjnej kultury ludowej
postępuje szybko, wciąż należy do regionów bogatych pod względem zachowania
folkloru i sztuki ludowej w skali Polski.
Istotne znaczenie dla kształtowania się kultury ludowej w podkarpackim miał fakt, że
tereny północne i środkowe województwa zamieszkiwała ludność polska, a południowe
oraz wschodnie do II wojny światowej, ludność ruska.
Specyficznymi cechami kultury góralskiej wyróżniały się grupy etniczne Łemków
zamieszkujących do ostatniej wojny teren Beskidu Niskiego oraz Bojków
zamieszkujących w Bieszczadach. W okolicach Sanoka mieszkali Dolinianie, a wzdłuż
Sanu w kierunku Przemyśla i dalej na północ w okolice Cieszanowa i Lubaczowa sięgały
wsie ukraińskie. Kształtująca się w ciągu wieków struktura etniczna wpłynęła na
miejscowe stosunki religijne – sąsiedztwo w podkarpackim trzech obrządków:
rzymskiego ludności polskiej, greckokatolickiego oraz prawosławnego mieszkańców wsi
ruskich.
W województwie podkarpackim zachowało się wiele niezwykle
interesujących zabytków dawnego budownictwa sakralnego, związanego
z wyznawanymi tu obrządkami.
W Haczowie w powiecie brzozowskim przetrwał jeden z najstarszych (XV w.) a zarazem
największy spośród drewnianych kościołów w Polsce. W Bliznem k. Brzozowa w nieco
młodszej świątyni (XV/XVI w.) zachowały się liczne polichromie, wśród których wyróżnia
się wielkością i bogactwem przedstawionych postaci wielka scena Sądu Ostatecznego.
Obydwa obiekty zostały wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Kultury „UNESCO”.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
39
Z obrządkiem greckokatolickim ludności zamieszkującej wsie położone na prawym
brzegu Sanu, na północ od Przemyśla, wiąże się drewniana cerkiew Narodzenia
Najświętszej Marii Panny w Chotyńcu. Świątynię wyróżniającą się piękną bryłą
zbudowano w 1613 roku i należy do najstarszych zachowanych obiektów tego typu
w Polsce. W położonym nieopodal Radrużu, k. Horyńca-Zdroju turysta zainteresowany
dawnym budownictwem sakralnym, może zwiedzić zespół cerkiewny o charakterze
obronnym, powstały pod koniec XVI lub na początku XVII wieku, a składający się
z cerkwi, domu diaka i dwóch cmentarzy z kamiennymi nagrobkami z XVIII i XIX wieku.
Na Podkarpaciu na uwagę zasługuje przede wszystkim drewniana cerkiew w Uluczu.
Ta wspaniała budowla datowana na przełom XVI i XVII wieku jest pozostałością po
istniejącym na wzgórzu Dębnik klasztorze Bazylianów.
Podane tu przykłady nie wyczerpują całego bogactwa dawnej drewnianej
architektury sakralnej regionu. Zachowało się w nim wiele innych tego typu obiektów,
związanych z naturalnym krajobrazem, skomponowanych we właściwej skali
i proporcjach dostosowanych do potrzeb człowieka, świadczących o wysokich
umiejętnościach miejscowych cieśli.
Do początków XX wieku sztuka ludowa była żywa we wszystkich regionach
etnograficznych województwa. Łatwo jednak zauważyć, że niektóre regiony
charakteryzowały się specyficznymi formami ludowej plastyki, zdobnictwa czy rzemiosła
artystycznego. Na Podgórzu i w Rzeszowskim wykonywano rzeźby sakralne w drewnie,
jak i w kamieniu.
Starych kapliczek, zarówno murowanych, jak i wznoszonych z drewna
zachowało się stosunkowo dużo, jednak niewiele ma swoje pierwotne
wyposażenie. Drewniane figury świętych, bądź obrazy powstałe w lokalnych ośrodkach
malarskich, już dawno trafiły do zbiorów muzealnych lub zasiliły wiele prywatnych
kolekcji.
W przeszłości regionu, obok bogatych tradycji rzeźby w drewnie, rozwijała
się również rzeźba w kamieniu. Zasoby odpowiedniego surowca warunkowały
powstanie dwóch znaczących ośrodków kamieniarstwa: na Roztoczu z centrum w Bruśnie
pow. Lubaczów oraz w okolicach Rymanowa - u podnóża Beskidu Niskiego.
W Sokołowie Małopolskim położonym w południowo-wschodniej części Puszczy
Sandomierskiej, do początków XX wieku masowo wyrabiano skrzynie wianne
i inne meble, sprzedawane na jarmarkach. Zabawkarstwo uprawiane przez
mieszkańców Brzózy Stadnickiej do niedawna było żywą dziedziną wytwórczości
ludowej na tym terenie.
W oparciu o dostępne złoża gliny rozwijało się garncarstwo. Od XIX wieku
w Medyni Głogowskiej, Medyni Łańcuckiej i Zalesiu k. Łańcuta istniał duży ośrodek
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
40
ceramiczny, skupiający garncarzy wykonujących podstawowy asortyment naczyń
glinianych używanych w gospodarstwach chłopskich.
Na terenie Puszczy Sandomierskiej rozwijało się w przeszłości szereg
„przemysłów” leśnych (smolarni, wytwórni potażu, dziegciu itp.). Produkty
„przemysłów” leśnych, a ponadto płótno i konopie, owoce oraz nadwyżki zboża
pochodzącego ze wsi o urodzajnych glebach okolic Przemyśla, Jarosławia i Przeworska,
były spławiane Sanem, a później Wisłą do Gdańska. Z terenu Puszczy Sandomierskiej
pochodziła większość flisaków zatrudnianych przy spławie rzecznym. Dużym ośrodkiem
flisackim był Ulanów, położony przy ujściu Tanwi do Sanu, często nazywany
w przeszłości „małym Gdańskiem”.
W wielu wsiach i miasteczkach nadal są kultywowane dawne obrzędy
i zwyczaje. Ze świętami Wielkiej Nocy wiąże się stary zwyczaj Sądu nad Judaszem
obchodzony współcześnie w Pruchniku pow. Jarosław. Z kolei w Wielopolu Skrzyńskim
w Wielką Niedzielę dudnienie starego bębna, według tradycji podarowanego
mieszkańcom miasteczka przez powracającego tędy spod Wiednia króla Sobieskiego,
wzywa wszystkich na procesję.
Najbardziej widowiskowy charakter mają straże wielkanocne zwane
turkami, stanowiące o specyfice obrzędów wielkanocnych w części regionu.
Pełnią je przy Grobach Chrystusa urządzanych w kościołach w Wielkim Tygodniu, młodzi
mężczyźni ubrani w barwne stroje, najczęściej nawiązujące do historycznych mundurów
wojskowych. W pierwszą niedzielę po Wielkanocy, organizowane jest barwne widowisko
w formie parady straży wielkanocnych.
Dla dopełnienia obrazu koniecznym jest zwrócenie uwagi na inne,
przynajmniej najważniejsze formy prezentacji folkloru: różnego typu konkursy,
przeglądy, spotkania itp. Do tego rodzaju imprez odbywających się każdego roku,
można zaliczyć: Ogólnopolskie Konkursy Tradycyjnego Tańca Ludowego w Wojewódzkim
Domu Kultury w Rzeszowie, Ogólnopolskie Spotkania Skrzypków Ludowych
„Majdanówka” w Sarzynie, Małopolskie Jarmarki Kowalskie w Ropczycach. O randze tych
imprez świadczy udział zespołów i artystów z różnych regionów Polski, towarzyszące
występom kiermasze sztuki ludowej i warsztaty dla instruktorów, częste wsparcie
finansowe lokalnych sponsorów oraz liczny udział publiczności.
Zachowane formy czy przejawy kultury ludowej w województwie
podkarpackim, które wcześniej scharakteryzowano, są potencjalnie ważnym
i dotychczas w niewielkim stopniu wykorzystywanym czynnikiem aktywizacji
turystycznej regionu. Szeroko rozumiani organizatorzy turystki muszą znać
potencjalne zasoby regionu – w tym wypadku istniejące tu zabytki budownictwa
ludowego (także małomiasteczkowego), pełną ofertę muzeów, kalendarz organizowanych
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
41
tam wystaw i imprez, zachowane ośrodki żywego folkloru czy wytwórczości
rzemieślniczej itp. Znajomość tej problematyki wśród organizatorów turystyki jest jednak
niewielka. Wynika to z faktu, że o kulturze ludowej regionu traktują jedynie
specjalistyczne wydawnictwa, zwykle niskonakładowe i trudno dostępne. Innymi słowy,
brakuje popularnych wydawnictw o kulturze ludowej jako atrakcji turystycznej
województwa podkarpackiego i postulat ich opracowania i wydania jest oczywisty. Można
także pomyśleć o specjalistycznej ofercie adresowanej do grup turystów krajowych
i zagranicznych zainteresowanych np. fotografowaniem lub filmowaniem dawnej
zabudowy wiejskiej czy małomiasteczkowej, praktykowanymi tu obrzędami lub
pielgrzymkami odbywanymi do licznych miejsc odpustowych. Warto też pamiętać, że
wśród przyjeżdżających do nas turystów zagranicznych są i tacy, którzy chcą się nauczyć
dawnych umiejętności rękodzielniczych, np. toczenia garnków, wykonywania wyrobów
z drewna czy gry na ludowych instrumentach muzycznych, np. cymbałach występujące
jedynie w tej części Polski.
Uwzględnienie w ofercie turystycznej szerokiej sfery zjawisk związanych
z kulturą ludową województwa podkarpackiego jest jednym aspektem
zagadnienia. Drugi wiąże się z działalnością instytucji i placówek zajmujących
się badaniami i upowszechnianiem wiedzy o kulturze ludowej, organizacją
imprez i festiwali folklorystycznych. Działalność ta powinna w większym aniżeli
dotychczas stopniu, uwzględniać potrzeby rozwijającego się ruchu turystycznego,
zarówno poprzez dostosowania terminarza imprez do okresów nasilonego ruchu
wycieczkowego, jak i szeroką informację o różnych formach działalności w formie
rocznych kalendarzy, popularnych wydawnictw o posiadanych kolekcjach etnograficznych
oraz inne „pro turystyczne” pomysły.
Jednak rozwijający się ruch turystyczny może stwarzać pewne zagrożenia
dla sztuki ludowej. Trudno wykluczyć, że ze znajdującej się na szlaku wycieczek
kapliczki, często nie posiadającej właściwego zabezpieczenia, turysta - amator dawnej
sztuki ludowej nie ukradnie starej rzeźby czy obrazu, których wartość pozna z opisu
w przewodniku krajoznawczym. Z kolei twórcy ludowi nastawieni na komercyjną
wytwórczość o charakterze pamiątkarskim nie zawsze dbają o poziom swych wyrobów,
oferując dzieła tandetne, niewiele mające wspólnego ze sztuką regionalną. Tylko
odwołanie się do fachowego nadzoru artystycznego może uchronić rynek pamiątkarski od
tego typu wyrobów.
Składową dziedzictwa kulturowego regionu są także tradycyjne wyroby kulinarne.
W ostatnich latach stwierdza się wzrost zainteresowana potrawami o charakterze
regionalnym, sporządzanymi w oparciu o tradycyjne receptury i z ekologicznych
surowców. Do takich wyrobów należy zaliczyć chleb wiejski wypiekany na liściu kapusty,
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
42
gomółki z sera, placki proziaki, żurek, pierogi, powidła śliwkowe, suszone owoce itp.
Charakter produktów o cechach markowych uzyskują wyroby wędliniarskie ze wsi
Markowa k/Łańcuta.
Analiza SWOT
Mocne strony:
• bogactwo kultury i sztuki ludowej regionu opartej na etnicznej wielokulturowości oraz
przywiązanie do tradycyjnych wartości, zwyczajów i obyczajów obecnych
w społecznościach wiejskich i małych miasteczek
• bogactwo materialnego dziedzictwa kulturowego w postaci starych świątyń,
zachowanej jeszcze tradycyjnej zabudowy drewnianej oraz zbiorów etnograficznych
zgromadzonych w skansenach i placówkach muzealnych,
• istnienie ośrodków rzemiosła i sztuki ludowej z zachowanym do dzisiaj dorobkiem
materialnym oraz nielicznymi już twórcami ludowymi,
• działalność stowarzyszeń regionalnych podtrzymujących tradycje, zwyczaje i obyczaje
lokalne,
• organizacja periodycznych imprez folklorystycznych prezentujących kulturę i sztukę
ludową regionu (konkursy, przeglądy, spotkania itp.).
Słabe strony:
• niedostateczna promocja kultury i sztuki ludowej regionu,
• brak doświadczeń w prezentacjach kultury i sztuki ludowej jako produktu
turystycznego regionu (terminy, miejsca, sposoby prezentacji),
• niski poziom wiedzy organizatorów ruchu turystycznego o kulturze i sztuce ludowej
województwa,
• brak w sprzedaży wyrobów ludowych i rzemiosła artystycznego o charakterze
pamiątek regionalnych ( łatwo identyfikowanych z terenem województwa).
Szanse:
• szersze wspieranie dziedzictwa kulturowego i sztuki ludowej regionu przez władze
samorządowe różnych szczebli,
• rozwój zainteresowań oryginalną, regionalną kulturą i sztuką ludową w wielu krajach
europejskich, co może wpłynąć na zwiększenie przyjazdów turystycznych,
• opracowanie i wprowadzenie na rynek, produktów turystycznych województwa
prezentujących kulturę i sztukę ludową regionu,
• promocja oryginalnych wyrobów sztuki ludowej województwa na rynku turystycznym,
rękodzielniczym i pamiątkarskim jako sposób na zwiększenie dochodów ludności
wiejskiej regionu. Niezbędne jest zwłaszcza wykreowanie grupy wyrobów, które
byłyby identyfikowane jako sztuka ludowa województwa podkarpackiego.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
43
• wypromowanie dań regionalnych i wprowadzenie ich do jadłospisów restauracyjnych.
Zagrożenia:
• zmiany kulturowe na wsi wywołane m.in. propagowaniem w mediach współczesnych,
uniwersalistycznych wzorców kulturowych, co przyczynić się może do zaniku folkloru
i sztuki ludowej,
• brak dostatecznej ochrony i opieki samorządów nad dziedzictwem kulturowym
regionu, w tym nad tradycyjną kulturą i sztuką ludową,
• komercjalizacja kultury i sztuki ludowej regionu, co może zagrozić jej oryginalności
i poziomowi artystycznemu.
3.3.2. Sanktuaria jako walor turystyczny regionu
Województwo podkarpackie, tak jak cały obszar Małopolski należy do obszarów
obfitujących w szczególne miejsca kultu religijnego, jakimi są sanktuaria. Są one celem
indywidualnych podróży lub zorganizowanych pielgrzymek. Oprócz licznych miejsc
świętych religii rzymskokatolickiej, w regionie istnieją miejsca pielgrzymkowe
grekokatolików (np. Jarosław - Cerkiew Przemienienia Pańskiego z cudowną
ikoną Matki Bożej „Myłoserdia Dweri”, jak również Jaśliska), wyznania
prawosławnego (Ujkowice), a także wyznawców judaizmu (groby cadyków
w Leżajsku i Rymanowie).
Szczególną okazją do nawiedzania sanktuariów są uroczyste nabożeństwa zwane
odpustami. Pielgrzymowanie jest jednym z ważniejszych zjawisk religijnych. Ma także
wymiar kulturowy i społeczno-ekonomiczny. Wiele obiektów sakralnych uznanych jako
sanktuaria posiada także walor znanych zabytków. Stąd dla części turystów także ta
wartość może być powodem do ich odwiedzenia.
Uznając pielgrzymowanie czy też podróż w celach religijnych jako rodzaj współczesnej
turystyki, nie może ono nie być przedmiotem analiz w niniejszym opracowaniu.
Do znaczniejszych sanktuariów rzymskokatolickich regionu są zaliczane:
• Kalwaria Pacławska - Sanktuarium Matki Boskiej Kalwaryjskiej. Główne
uroczystości odpustowe przypadają w dniach 11 – 15 sierpnia, w czasie których
odbywa się „pogrzeb” figury Matki Bożej.
• Leżajsk - Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia. Jedno z najbardziej znanych w
Polsce sanktuariów maryjnych regionu (procesje Zaśnięcia i Wniebowzięcia M.B.).
• Dukla - Sanktuarium św. Jana z Dukli. W kaplicy kościoła oo. Bernardynów
spoczywa trumna z relikwiami świętego.
• Dębowiec - Sanktuarium Matki Bożej Saletyńskiej. Jest jednym z niedawno
powstałych sanktuariów gromadzących znaczny ruch pielgrzymkowy.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
44
• Borek Stary - Sanktuarium Matki Bożej Boreckiej. Jedno z najstarszych
sanktuariów maryjnych w regionie.
• Stara Wieś - Sanktuarium Matki Bożej Starowiejskiej. Początki sanktuarium
sięgają roku 1399 kiedy mieszkańcy słowackiej miejscowości Humenne w obawie
przed husytami przenieśli tu obraz Narodzenia NMP zwany Matką Boską Uherską
(Węgierską).
• Cmolas - Sanktuarium Przemienienia Pańskiego. Uroczystości odpustowe
przyciągają coraz liczniejszych pielgrzymów i rola sanktuarium wzrasta.
Tarnowiec - Sanktuarium Matki Bożej Tarnowieckiej z gotycką figurą Madonny
z Dzieciątkiem z XV w.
Jarosław - Sanktuarium Matki Boskiej Bolesnej z cudowną figurą.
Lubaczów - Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej.
Polańczyk - Sanktuarium Matki Boskiej Łopieńskiej.
Przemyśl - Sanktuarium Matki Boskiej Jackowej w Bazylice archikatedralnej.
Rzeszów – Sanktuarium Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Klasztorze
oo. Bernardynów.
Inne znane sanktuaria regionu: Chmielnik Rzeszowski, Haczów, Hyżne, Jasień,
Jaśliska, Jodłówka, Łańcut, Łukawiec (Tartaków), Przeczyca, Tarnobrzeg
(Dzików), Tuligłowy, Wielkie Oczy, Zawada.
Sanktuaria jako cel podróży mogą przyczyniać się do rozwoju turystyki w regionie. Stąd
dyskusyjna nieco próba odniesienia się do ich funkcji turystyczno-religijnych poprzez
analizę SWOT.
Analiza SWOT
Mocne strony: • znaczna ilość szczególnych miejsc kultu religijnego w regionie jakim są sanktuaria,
• bogactwo obrzędowości religijnej towarzyszącej uroczystościom odpustowym,
• „widowiskowy” charakter procesji, misteriów i odpustów odprawianych
w sanktuariach regionu,
• lokalizacja wielu sanktuariów w okolicach o ciekawych walorach krajobrazowo-
przyrodniczych, sprzyjających kontemplacji religijnej, a także „wyciszeniu”
wewnętrznemu,
• zauważalne oznakowanie dojazdów do wielu sanktuariów w regionie,
• zabytkowy charakter wielu obiektów sakralnych mających charakter sanktuariów.
Słabe strony:
• ograniczony dostęp do modlitwy i nawiedzania części sanktuariów (dostęp tylko
w czasie nabożeństw lub uroczystości religijnych),
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
45
• niewystarczająca promocja części sanktuariów regionu (brak wydawnictw, tablic
informacyjnych przy obiektach, pamiątek itp.),
• znaczna ilość sanktuariów zlokalizowanych w miastach, co ogranicza warunki do
procesji liturgicznych i innych form wzbogacania uroczystości religijnych,
• niedostateczna infrastruktura służąca zgromadzeniom wiernych i wizytom
turystycznym: parkingi, sieć toalet, baza noclegowa i żywieniowa,
• brak na rynku turystycznym ofert wycieczkowych zawierających zwiedzanie
ważniejszych sanktuariów regionu.
Szanse:
• powstawanie bazy noclegowej (Domów Pielgrzyma) przy najbardziej znanych
sanktuariach regionu,
• promocja wybranych sanktuariów regionu jako celu podróży turystycznych z terenu
województw sąsiednich,
• Wytyczenie szlaku turystyki samochodowej „Sanktuaria województwa
podkarpackiego”,
• umieszczenie sanktuariów w propozycjach tras wycieczkowych po województwie,
• wydanie przewodnika oraz materiałów folderowych o sanktuariach regionu,
• ustawienie tablic informacyjnych o historii sanktuariów i łaskach otrzymanych przez
nawiedzających je i modlących się pielgrzymów,
• odtworzenie lub wykreowanie wielonarodowego charakteru niektórych sanktuariów
w regionie (pielgrzymki z Ukrainy, Słowacji),
• utrzymanie istniejącej obrzędowości oraz wzbogacanie uroczystości religijnych
o formy widowisk religijnych,
• wzbogacanie oferty modlitewnej sanktuariów o wystawy stałe lub okresowe
prezentujące zbiory dzieł sztuki sakralnej lub dotyczące historii świątyni, a także
o koncerty organowe lub inne wydarzenia kulturalne korespondujące z charakterem
miejsca.
Zagrożenia:
• postępujący proces laicyzacji w Polsce,
• brak środków finansowych na rozwój infrastruktury służącej pielgrzymom i turystom,
• niedostateczna ilość propozycji uczestnictwa w różnych formach pielgrzymowania
(pieszo, rowerem, samochodem, autokarem),
• stereotypowy charakter uroczystości religijnych w niektórych sanktuariach,
• zauważalna w niektórych sanktuariach w Europie postępująca komercjalizacja
uroczystości religijnych.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
46
3.4 Walory społeczne
Charakteryzując walory społeczne województwa należy wspomnieć, że na koniec
2005 roku liczyło ono 2 098 tys. mieszkańców, co odpowiadało 5,5% ludności Polski5.
Województwo podkarpackie jest obszarem najmniej zurbanizowanym w kraju
(w miastach mieszka ok. 40% ludności).
Społeczność województwa podkarpackiego pomimo historycznej wielokulturowości,
wieloetniczności i wielowyznaniowości, reprezentuje dość jednolity obraz. Przebieg
podziału społecznego, także kulturowego występuje zdecydowanie na osi miasto - wieś.
Województwo jest zaliczane do najbezpieczniejszych regionów w Polsce6.
Wskaźniki przestępstw, zwłaszcza tych najcięższych, związanych z zagrożeniem zdrowia,
czy życia ludzkiego należą do najniższych w kraju.
W oparciu o opinie przyjeżdżających do regionu formułowane m.in. w organizowanych
corocznie konkursach agroturystycznych, można wskazać następujące elementy
charakterystyczne dla społeczności wiejskiej województwa:
• ogólna życzliwość wobec przybyszów,
• przywiązanie do tradycyjnych wartości opartych na wyznawanej religii,
• aktywny udział w uroczystościach religijnych,
• rozwinięte więzi społeczne, w tym rodzinne w ramach miejscowości zamieszkania,
• aktywne uczestnictwo w lokalnych imprezach kulturalnych (zwłaszcza
folklorystycznych), rozrywkowych (festyny ludowe) oraz sportowych.
Podobnie wygląda obraz małych miasteczek województwa. Społeczności miejskie są
podobne do takich samych społeczności w innych regionach kraju.
Dominująca w regionie społeczność wiejska wykazuje znaczną aktywność
społeczno-kulturalną. W województwie działają liczne koła gospodyń wiejskich, które
podtrzymują tradycje kulturowe (w tym tradycje kulinarne) miejscowości zamieszkania.
Niemal w każdej gminie działają ludowe zespoły folklorystyczne, prezentując lokalne
tańce i pieśni. Organizowane są liczne przeglądy i prezentacje kultury, rękodzieła
i rzemiosła ludowego. Dużą aktywność wykazują także Ochotnicze Straże Pożarne, przy
których działają orkiestry dęte oraz organizowane są zabawy wiejskie.
5www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludność/index.html 6 zob. Siemaszko, A. Gruszczyński, M. Marczewski. „Atlas przestępczości w Polsce”, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
47
3.5 Infrastruktura i usługi turystyczne w województwie
Użyteczność walorów turystycznych województwa jest uwarunkowana odpowiednimi
rozmiarami i strukturą infrastruktury turystycznej. W strukturze potrzeb turystycznych,
podstawowe miejsce zajmuje baza noclegowa. Zaliczana jest ona podobnie jak szlaki
turystyczne, drogi, wyciągi narciarskie, ośrodki jeździeckie do turystycznej infrastruktury
technicznej regionu. O rozwoju turystycznym regionu decyduje także ilość i jakość usług
oferowanych gościom.
3.5.1. Baza noclegowa i usługi hotelarskie województwa Województwo podkarpackie posiada zróżnicowaną bazę noclegową. Stanowią ją
głownie: hotele, motele, pensjonaty, sanatoria, domy wycieczkowe, ośrodki
wypoczynkowe, schroniska młodzieżowe i turystyczne, kwatery agroturystyczne, pokoje
gościnne, campingi oraz pola biwakowe.
Podjęta próba inwentaryzacji bazy noclegowej województwa zakończyła się
niepowodzeniem. Przesłane do gmin ankiety w części nie zostały odesłane, a w części
zawierały nierzetelne dane. W tej sytuacji analizę stanu bazy noclegowej oparto na
danych Głównego Urzędu Statystycznego oraz danych zebranych przez Polską Agencję
Rozwoju Regionalnego.
Tabela 2. Baza noclegowa województwa podkarpackiego w 2005 roku w układzie powiatów (dane GUS)
Miejsca noclegowe Korzystający Udzielone noclegi
Nazwa powiatu
Ilość obiektów ogółem Ogółem
Cało roczne
Ogółem Cudzo ziemcy
Ogółem Cudzo ziemcy
bieszczadzki 24 1482 799 29781 2092 77041 5657
brzozowski 4 2o8 200 4421 72 16266 124
dębicki 14 841 540 15515 904 81084 2339
jarosławski 13 730 595 15083 3112 48583 5219
jasielski 12 344 179 16335 730 27987 976
kolbuszowski 6 222 125 3473 69 12504 117
krośnieński 24 1450 1050 25139 2898 193053 6675
leski 46 4245 3444 124330 1696 439868 8057
leżajski 8 301 72 8056 607 14106 1401
lubaczowski 18 892 698 9371 125 76393 857
łańcucki 9 435 241 16298 2674 25260 3889
mielecki 9 507 271 15869 3151 26147 7423
niżański 5 182 126 6194 388 10430 396
przemyski 25 1529 1165 52028 14034 88641 19652
przeworski 4 321 51 2860 493 4233 549
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
48
ropczycko-sędziszowski
8 380 148 9112 490 20374 859
rzeszowski 39 2412 2352 119244 21568 227173 50893
sanocki 15 846 650 34857 2062 51983 2636
stalowowolski 8 382 343 15184 2943 58339 8737
strzyżowski 6 323 267 5592 172 13670 211
tarnobrzeski 14 404 344 18033 1898 27474 3426
Województwo 312 18436 13660 546755 62178 1540609 130093
Źródło: Urząd Statystyczny w Rzeszowie „Województwo podkarpackie, podregiony, powiaty, gminy” Rzeszów 2006.
Według danych Urzędu Statystycznego w Rzeszowie, w 2005 roku w województwie
prowadziło działalność 312 obiektów oferujących usługi noclegowe. W liczbie tej były
hotele, motele, pensjonaty, domy wycieczkowe, schroniska, schroniska młodzieżowe,
ośrodki wczasowe, ośrodki kolonijne, ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe, zespoły
domków turystycznych, kempingi, pola biwakowe, ośrodki wypoczynku sobotnio -
niedzielnego, pokoje gościnne, zakłady uzdrowiskowe oraz inne obiekty.
Badanie bazy noclegowej województwa przeprowadzone w 2005 roku przez Polską
Agencję Rozwoju Turystyki wykazało, że w regionie oferuje usługi noclegowe ok. 1200
obiektów. Szczegółowy wykaz zinwentaryzowanej bazy noclegowej zawiera tabela.
Tabela 3. Baza noclegowa województwa w 2005 roku wg PART
Rodzaj bazy noclegowej Nazwa powiatu
hotele
motele
pensjonaty
ośrodki
wypoczynko
we
sanatoria
zajazdy
kempingi
schroniska
obiekty na
terenach
wiejskich
inne
Suma
bieszczadzki 6 - - 12 - - - 4 88 - 110
brzozowski 1 - - 1 - - 3 - 13 2 20
dębicki 5 3 - 5 - 1 - - 20 3 37
jarosławski 6 1 1 - - 2 1 3 - 1 15
jasielski 8 - - - - 2 4 4 34 2 49
kolbuszowski 3 - - 1 - - - 1 10 6 21
krośnieński 7 - 4 9 12 6 2 5 73 10 134
leski 2 - 19 17 6 3 21 7 181 58 314
leżajski 5 - 2 - - - 5 1 35 6 54
lubaczowski 1 1 - 1 3 1 - 7
-
3 17
lańcucki 5 1 2 - - - 1 2 13 2 26
mielecki 4 1 - - - 1 - 1 2 6 15
niżański 3 - - 1 - - - - 7 1 12
przemyski 16 - 2 - - - 1 2 34 43 98
przeworski 1 - - 1 - 2 3 - 1 2 11
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
49
ropczycko-sędziszowski
3 1 - 2 - 2 - 3 7 4 20
rzeszowski 29 - 1 1 - 3 4 1 22 8 70
sanocki 4 - 2 1 - - 1 4 71 23 102
stalowowolski 2 - - 3 - 1 1 1 2 2 12
strzyżowski 4 - - - - 1 10 - 15 10 40
tarnobrzeski 7 5 - - - 2 - 2 2 1 19
Razem: 122 14 33 55 21 27 57 44 630 193 1197
Źródło: Polska Agencja Rozwoju Turystyki „Strategia rozwoju turystyki dla woj. podkarpackiego na lata 2007-
2013”.
Znaczna dysproporcja między danymi z oficjalnej statystyki Głównego Urzędu
Statystycznego (312 obiektów), a danymi zebranymi przez Polską Agencję Rozwoju
Turystyki (1197 obiektów) jest wynikiem rezygnacji przez statystykę publiczną
z rejestrowania danych dotyczących bazy agroturystycznej oraz tych podmiotów,
w których usługi hotelarskie nie stanowią podstawowego profilu działalności. Z kolei
wyniki uzyskane przez Agencję, według której w województwie działają np. 122 hotele,
różnią się znacznie od danych oficjalnych rejestru kategoryzowanych obiektów usług
hotelarskich prowadzonego przez Urząd Marszałkowski. W rejestrze tym są wpisane tylko
64 obiekty mogące zgodnie z prawem korzystać z nazwy „hotel”, 4 motele,
12 pensjonatów, 3 domy wycieczkowe, 5 schronisk, 4 schroniska młodzieżowe oraz 6
kempingów. Inne obiekty (nie skategoryzowane) nie mogą używać w/w prawnie
zastrzeżonych nazw rodzajowych
Reasumując, zebrane dane statystyczne o obiektach usług hotelarskich, ich
rodzajach i turystach korzystających z tych usług, są albo danymi cząstkowymi (ZUS),
albo niezgodnymi z klasyfikacją bazy usług hotelarskich, jaką przyjęło polskie prawo
turystyczne (PART). Jest również pewne, że dane zgromadzone przez PART, nie
odzwierciedlają rzeczywistego stanu ilościowego bazy noclegowej województwa (np.
ilości gospodarstw agroturystycznych, czy mieszkań do wynajęcia w miastach). O ilości
miejsc noclegowych (łóżek), jakimi dysponuje województwo trudno jest w ogóle
wspominać, a dopiero te informacje i dane obejmujące wykorzystanie tych miejsc
mogłoby być podstawą do formułowania rzetelnych wniosków badawczych.
Dalsze rozważania obejmujące bazę usług noclegowych regionu oparte zostaną na
wynikach badań PART, zaś wykorzystania tej bazy na danych GUS.
Charakterystyka bazy noclegowej województwa i jej wykorzystanie
Jak już wcześniej wspomniano, województwo podkarpackie posiada wszystkie rodzaje
występującej w Polsce bazy usług hotelarskich. Najliczniej reprezentowane są obiekty
turystyki wiejskiej - ok. 630 obiektów, spośród których ok. 620 to gospodarstwa
agroturystyczne. W opinii doradców rolnych z terenowych oddziałów Wojewódzkiego
Ośrodka Doradztwa Rolniczego na terenie województwa działa ponad 900 gospodarstw
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
50
agroturystycznych. Badanie przeprowadzone w 2006 roku przez Instytut Turystyki
w Warszawie wykazało, że w województwie jest 1016 kwater agroturystycznych
tj. 14,08% wszystkich kwater agroturystycznych w Polsce7. Dane te, to wynik
ankiety, na którą odpowiedziało tylko 84% gmin województwa. Należy więc wnosić, że
dane obejmujące teren całego województwa byłyby jeszcze wyższe. Rozbieżność
danych między różnymi źródłami wynika z faktu, że poza grupą gospodarstw
zrzeszonych w stowarzyszeniach agroturystycznych (tj. ok. 620
gospodarstwami), nie jest prowadzona w województwie ewidencja
gospodarstw agroturystycznych. Obowiązku takiego nie nakładają żadne przepisy
prawne, ale w opinii autorów opracowania jest to zadanie podmiotu zajmującego się
informacją turystyczną województwa.
W skład bazy noclegowej województwa wg danych PART wchodzą: hotele (ok. 122),
motele (ok. 14) i pensjonaty (ok. 33). W województwie funkcjonuje ok. 55 ośrodków
wczasowych i wypoczynkowych, 21 sanatoriów, ok. 44 schronisk i ok. 57 kempingów.
Oceniając bazę noclegową województwa należy stwierdzić, że nie występują
w niej obiekty najwyższej klasy (hotele pięciogwiazdkowe
i czterogwiazdkowe). Sporo jest jednak obiektów hotelowych z kategorią trzy
gwiazdkową (wg danych Urzędu Marszałkowskiego – 27 hoteli). Jak wynika z informacji
prasowych, w województwie baza hotelowa będzie się rozwijała. Dotyczy to zwłaszcza
Rzeszowa, w którym w najbliższych dwóch latach powinny rozpocząć działalność 4 nowe
hotele, w tym 2 o standardzie czterogwiazdkowym.
Znaczną liczbę (wg danych PART - 55) obiektów noclegowych stanowią
w województwie ośrodki wczasowo-wypoczynkowe. Związane to jest
z korzystnymi warunkami do wypoczynku urlopowego w wielu miejscowościach regionu.
Bazę noclegową województwa wzbogaca w okresie letnim działalność sezonowych
schronisk Polskiego Towarzystwa Schronisk Młodzieżowych, sezonowej bazy studenckiej
i harcerskiej oraz pól biwakowych. Oddzielny rodzaj bazy noclegowej stanowią
wspomniane już wcześniej gospodarstwa agroturystyczne, które zauważalnie
zwiększyły potencjał noclegowy województwa w ostatnich latach. Stąd dla niektórych
miejscowości, pozbawionych hoteli czy też ośrodków wczasowo-wypoczynkowych, to
duża szansa na zwiększenie liczby turystów.
7 informacje ze strony: www.mgip.gov.pl/Wiadomości/Turystyka/kwatery+agro+2006.htm
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
51
Wykres 1. Baza noclegowa województwa w układzie powiatów (źródło PART).
bies
zcza
dzki
brzo
zow
ski
dę
bick
i
jaro
sław
ski
jasi
elsk
i
kolb
uszo
wsk
i
kroś
nień
ski
lesk
i leżaj
ski
luba
czow
ski
łań
cuck
i
mie
leck
i
niżań
ski
prze
mys
ki
prze
wor
ski
ropc
zyck
o-sę
dzis
zow
ski
rzes
zow
ski
sano
cki
stal
owow
olsk
i
strz
yżow
ski
tarn
obrz
eski
0255075
100125150175200225250275300325
Województwo podkarpackie posiada nierównomiernie rozmieszczoną bazę
noclegową. Zdecydowanie dominuje w tym zakresie obszar południowy. Bieszczady
(powiaty: leski i bieszczadzki) oraz Beskid Niski (powiaty: krośnieński, sanocki i jasielski)
są najatrakcyjniejszym turystycznie obszarem regionu i tam właśnie ulokowana jest
zdecydowana większość obiektów hotelarskich, ośrodków wypoczynkowych czy
wspomnianych już gospodarstw agroturystycznych.
W centralnej części województwa baza noclegowa poza nielicznymi wyjątkami,
koncentruje się w większych miastach (Rzeszów, Przemyśl, Dębica) lub na ich obrzeżach.
Obszar ten posiada także niewielką ilość bazy agroturystycznej. Najmniejsza ilość bazy
noclegowej zlokalizowana jest w północnej części regionu (pow. stalowowolski, niżański,
tarnobrzeski).
W podsumowaniu można stwierdzić, że województwo podkarpackie posiada dość
dobrze rozwiniętą bazę noclegową w południowo-wschodniej części regionu,
słabiej w centralnej części, a najmniej w części północnej.
Wykorzystanie bazy noclegowej województwa
W oparciu o dane GUS o korzystających w województwie z noclegów stwierdzono,
że podkarpackie przyjęło w 2003 roku ok. 499 tys. turystów, w 2004 roku ok. 478 tys.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
52
turystów oraz w 2005 roku ok. 547 tys. turystów. Analiza danych obejmujących turystów
zagranicznych wykazała w 2003 roku wizytę 62.691 gości, w 2004 roku 61 917 gości
oraz w 2005 roku 62 178 gości. Analizując dane za lata 2003, 2004 i 2005 stwierdzono,
że generalnie ruch turystyczny oceniany przez ilość korzystających z noclegów
w rejestrowanej bazy noclegowej regionu – wzrósł. Zmniejszył się natomiast ruch
turystyczny turystów z zagranicy.
Tabela 4. Turyści zagraniczni korzystający z usług hotelarskich regionu w 2005 roku
Lp. Kraj pochodzenia
Ilość Wskaźnik w %
1. Ukraina 23 487 37,77 2. Niemcy 8 048 12,94 3. USA 3 035 4,88 4. Wlk. Brytania 2 213 3,56 5. Francja 2 203 3,54 6. Włochy 2 195 3,53 7. Słowacja 1 843 2,96 8. Czechy 1 578 2,54 9 Pozostałe 17 576 28,27 Ogółem 62 178 100
Jak wynika z danych obejmujących ruch turystyczny z zagranicy, wśród cudzoziemców
dominują turyści z Ukrainy oraz z Niemiec. Zwraca uwagę mała ilość turystów ze
Słowacji. Poza turystami ze Stanów Zjednoczonych, Wlk. Brytanii, Francji i Włoch,
pozostałe kraje są nielicznie reprezentowane. Przyjmując, że część turystów to
podróżujący w sprawach służbowych, województwo podkarpackie nie stanowi dla
cudzoziemców ważnego celu wąsko rozumianych podróży turystycznych.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
53
Infrastruktura konferencyjna (szkolenia, seminaria, konferencje)
Wśród infrastruktury turystycznej województwa podkarpackiego istotne
miejsce może odgrywać baza konferencyjna. W połączeniu z bazą noclegową
i gastronomiczną, tworzy ona centra konferencyjne, które mogą być miejscem
organizacji seminariów, szkoleń i konferencji. Obiekty tego rodzaju odgrywają
coraz większą rolę w zwiększaniu przyjazdów turystycznych do wielu miejscowości
i regionów.
Ta forma turystyki przeżywa w ostatnich latach w Polsce znaczny rozwój.
Przeobrażenia zachodzące w gospodarce kraju pociągają za sobą konieczność
organizowania różnego rodzaju spotkań (szkoleń, konferencji).
Województwo podkarpackie dysponuje szeregiem obiektów spełniających wymogi
niezbędne do organizacji mniejszych imprez tego rodzaju. Wśród najbardziej znanych
obiektów posiadających sale konferencyjne i zaplecze szkoleniowe należy wymienić:
Wojskowy Ośrodek Wypoczynkowy „Jawor” w Solinie, Hotel „Zamkowy” w Krasiczynie,
Hotel „Zamkowy” w Baranowie Sandomierskim, Ośrodek Konferencyjno-Rekreacyjny
„Czarna” w Czarnej, Ośrodek Wypoczynkowy „Arłamów” w Arłamowie, Hotel „Nafta”
w Krośnie, Hotel „Gromada” w Przemyślu. Do grupy tej należał także Hotel „Rzeszów”
w Rzeszowie dysponujący dobrym zapleczem konferencyjnym, jednak decyzją właścicieli,
zostanie wkrótce rozebrany.
Szereg z wymienionych obiektów ma już wyrobioną renomę wśród organizatorów
kongresów i konferencji np. Wojskowy Ośrodek Wypoczynkowy „Jawor” w Solinie, czy
hotele działające przy zamkach w Baranowie i Krasiczynie. Należy więc zauważyć, że
infrastruktura konferencyjna stanowi dla niektórych obiektów bardzo ważne źródło
uzyskiwania dodatkowych dochodów. Jest to istotne w okresach posezonowych, kiedy
koszty utrzymanie obiektów są wysokie, a ich obłożenie niewielkie.
Analiza SWOT Mocne strony:
• dość dobrze rozwinięta baza usług noclegowych w atrakcyjnych dla wypoczynku
miejscowościach i subregionach turystycznych województwa,
• działalność taniej, zwłaszcza sezonowej bazy noclegowej dla młodzieży i osób
o skromnym budżecie turystycznym (szkolne schroniska młodzieżowe, bazy
harcerskie, pola namiotowe),
• znaczny rozwój agroturystycznej bazy noclegowej, wspierającej bazę ośrodków
wczasowych i wypoczynkowych,
• modernizacja istniejących oraz budowa nowych hoteli w ośrodkach miejskich regionu.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
54
Słabe strony:
• brak obiektów hotelarskich o wysokim standardzie (4 lub 5 gwiazdkowych) dla
obsługi klientów o wysokich wymaganiach w zakresie usług hotelarskich,
• niedostateczna ilość dużych, dobrej klasy obiektów z zapleczem konferencyjnym,
• niedostatek małych, tanich przydrożnych obiektów noclegowych w typie B&B,
• duża ilość sezonowej bazy noclegowej o niskim, substandardowym poziomie,
• brak obiektów noclegowych wchodzących w skład znanych łańcuchów hotelarskich,
• brak współpracy i współdziałania między właścicielami bazy noclegowej
w województwie na rzecz wspólnej promocji, tworzenia produktów turystycznych, czy
też poprzez swoją reprezentację oddziaływania na kierunki promocji i rozwoju,
turystyki realizowane przez organy samorządu terytorialnego w województwie,
• niewystarczający poziom obsługi gości w części obiektów hotelarskich regionu,
• niedostateczna ilość infrastruktury i usług towarzyszących bazie noclegowej.
Szanse:
• inwestycje dużych międzynarodowych łańcuchów hotelarskich tworzących sieć
niedrogich dwu-gwiazdkowych hoteli, a także obiektów wyższej klasy,
• modernizacja sezonowej bazy noclegowej województwa oraz przekształcenie części
z niej w obiekty całoroczne,
• rozwój usług i infrastruktury towarzyszącej bazie noclegowej w tym ośrodków
konferencyjnych,
• aktywny udział bazy noclegowej w tworzeniu produktów turystycznych regionu,
• doskonalenie kadr obsługi turystycznej w bazie noclegowej województwa.
Zagrożenia:
• brak działań prywatyzacyjnych obejmujących zakładową bazę wypoczynkową,
• wyprzedaż byłych zakładowych ośrodków wczasowych indywidualnym osobom przez
podział na pojedyncze „dacze”, co zmniejsza ilość ogólnie dostępnych obiektów
wypoczynkowych w województwie,
• spadek przyjazdów z Ukrainy, po wejściu Polski do strefy objętej układem
z Schengen i związanym z tym zwiększeniem restrykcji w wydawaniu wiz
wjazdowych do naszego kraju,
• dekapitalizacja obiektów hotelarskich prowadzonych w dawnych hotelach
pracowniczych.
3.5.2. Baza i usługi gastronomiczne
Baza usług gastronomicznych województwa oparta jest o lokale znajdujące się
w miastach oraz w miejscowościach o charakterze turystycznym. Zjawiskiem ostatniego
dziesięciolecia jest duża zmienność funkcji realizowanych przez lokale o charakterze
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
55
usługowym. Wiele dużych obiektów gastronomicznych w miastach zostało zmienionych
na sklepy. W to miejsce powstały liczne małe bary, bufety, pizzerie. Należy podkreślić
interesującą aranżację wnętrz nowych zakładów gastronomicznych, dbałość o jakość
oferty konsumpcyjnej oraz coraz lepszą obsługę gości. Stosunkowo nowym zjawiskiem
są letnie ogródki aranżowane przed restauracjami, kawiarniami i innymi obiektami
gastronomicznymi.
W województwie działają także lokale gastronomiczne dużych koncernów
międzynarodowych, takich jak McDonald’s oferujące zunifikowane potrawy
w systemie szybkiej obsługi. Upowszechniły się także wspomniane wcześniej pizzerie,
wprowadzając m.in. sprzedaż przez telefoniczne zamówienia i dowożenie swoich
wyrobów do mieszkań konsumentów. W ostatnim dziesięcioleciu w ośrodkach miejskich
regionu pojawiły się restauracje azjatyckie nazywane często „chińskimi”, choć
powszechnie łączone z przebywającymi w Polsce Wietnamczykami.
Zwiększyła się ilość przydrożnych restauracji, barów oraz punktów
gastronomicznych. Są one m.in. coraz częściej składową dużych stacji benzynowych,
budowanych przy ważniejszych traktach komunikacyjnych przebiegających przez
województwo. Według badań Polskiej Agencji Rozwoju Turystyki8, w województwie
prowadzi działalność ok. 1340 obiektów gastronomicznych. Najwięcej z nich działa
w Rzeszowie i powiecie rzeszowskim (razem ok. 220), następnie w powiatach:
krośnieńskim, przemyskim i sanockim. Najmniej obiektów gastronomicznych jest
w powiatach: niżańskim, łańcuckim i leskim.
Można ocenić, iż usługi gastronomiczne w województwie podlegają rozwojowi
i zabezpieczają w pełni potrzeby ruchu turystycznego.
3.5.3. Infrastruktura turystyczno-rekreacyjna
W obsłudze ruchu turystycznego istotną rolę odgrywa infrastruktura turystyczna -
czyli urządzenia i instytucje o charakterze usługowym, zaspakajające różne potrzeby
turystów. Może ona czasem przyjmować pozycję atrakcji turystycznej, bądź też
umożliwiać korzystanie z walorów podstawowych (np. ukształtowania terenu).
Na podstawową infrastrukturę turystyczną służącą gościom w województwie składają się:
• piesze szlaki turystyczne - oznakowane w specjalny sposób ścieżki i drogi wiodące
przez najpiękniejsze i najciekawsze regiony turystyczne np. główny szlak beskidzki,
szlak forteczny po okolicach Przemyśla i inne. W oparciu o dostępne materiały
8 Polska Agencja Rozwoju Turystyki „ Strategia rozwoju turystyki dla woj. podkarpackiego na lata 2007-2013” – dokument studyjny, 2006.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
56
stwierdzono9, że w województwie wytyczonych jest 65 szlaków turystyki pieszej
liczących łącznie ok. 1955 km,
• ścieżki przyrodnicze – oznakowane dla celów edukacyjnych i rekreacyjnych trasy
turystyki pieszej np. „Bór” k/Głogowa, przy zamku „Kamieniec” w Odrzykoniu i inne.
W województwie wytyczono ponad 60 ścieżek służących poznaniu przyrody regionu,
• wyciągi narciarskie – np. w Karlikowie, „Gromadzyń” w Ustrzykach Dolnych i inne.
W województwie działają 44 wyciągi narciarskie. W większości są to wyciągi
orczykowe, umożliwiające skorzystanie z kilkusetmetrowej trasy zjazdowej. Nową
jakość przyniosły wyciągi krzesełkowe w Puławach, Ustrzykach Dolnych
i w Przemyślu. Tylko 25 wyciągów dysponuje sztucznym naśnieżaniem,
umożliwiającym zjazdy w okresach cieplejszych i bezśnieżnych,
• ośrodki jeździeckie - np. stadnina koni Bieszczadzkiego Parku Narodowego
w Wołosatem, Ośrodek Jeździectwa i Rehabilitacji w Julinie i inne. Według zebranych
danych w województwie prowadzi działalność ok. 45 dużych ośrodków jeździeckich
(ponad 10 koni) oraz ok. 85 obiektów oferujących jazdę konną,
• szlaki turystyki konnej – w województwie pełną infrastrukturą do uprawiania tego
rodzaju turystyki dysponuje Bieszczadzki Park Narodowy, na terenie którego
wytyczone zostały szlaki turystyki konnej (ponad 150 km). Ponadto wytyczono szlaki
po terenie Beskidu Niskiego,
• szlaki turystyki wodnej - np. szlak wodny „Błękitny San”. Poza rzeką San istnieją
szlaki na rzece Wisłok i Ropa (powyżej miasta Jasło),
• szlaki (ścieżki) rowerowe - np. Szlak „Zielony Rower” po Bieszczadach, Niebieski
Szlak Rowerowy po Beskidzie Dukielskim. Według zgromadzonych informacji,
w województwie zostało wyznaczonych i oznakowanych w terenie ok. 41 tras
rowerowych. Kilka kolejnych jest w fazie przygotowawczej,
• baseny (kryte i otwarte) oraz kąpieliska - np. w Dębicy, Mielcu i inne. Według
informacji zebranych z gmin województwa, w regionie działa ok. 98 basenów
i kąpielisk,
• lodowiska sztucznie mrożone - np. Sanok, Dębica i inne. Województwo nie jest
zasobne w tego rodzaju infrastrukturę. Według zgromadzonych danych w regionie
działa 6 obiektów. Największym jest tor lodowy w Sanoku.
• wypożyczalnie sprzętu sportowego i rekreacyjnego - np. wypożyczalnia
kajaków w Solinie, wypożyczania rowerów w Lesku i inne. Według zebranych
informacji w województwie prowadzona jest działalność przez ok. 32 wypożyczalnie.
9 Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego „Województwo Podkarpackie zaprasza – informator turystyczny 2003”, Rzeszów 2003
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
57
Ponadto w województwie, w każdej z gmin znajdują się sale sportowe oraz boiska do gier
sportowych, które są udostępniane turystom.
Powiatami o najbardziej rozwiniętej infrastrukturze turystyczno-rekreacyjnej są powiaty
leski i bieszczadzki. Do grupy powiatów zasobnych w infrastrukturę turystyczno-
rekreacyjną należą także powiaty: rzeszowski, sanocki, krośnieński i jasielski. Z kolei
skromną bazą dysponują powiaty: brzozowski, niżański i łańcucki.
Analiza SWOT
Mocne strony:
• rozwinięta sieć szlaków do turystyki pieszej,
• liczne, w większości interesująco aranżowane ścieżki przyrodnicze,
• wytyczone szlaki turystyki konnej po terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz
w Beskidzie Niskim,
• znaczna ilość ośrodków jeździeckich zlokalizowanych w terenach
atrakcyjnych turystycznie,
• bardzo rozwinięta sieć tras rowerowych, zwłaszcza w Bieszczadach.
Słabe strony:
• niedostatek szlaków pieszych, tras rowerowych oraz spacerowych
„wyprowadzających” z centrów wypoczynkowych regionu,
• brak infrastruktury dla pobytów wypoczynkowych w postaci atrakcyjnych basenów,
• otwartych w terenach podgórskich i górskich,
• w większości krótkie, mało atrakcyjne stoki do narciarstwa zjazdowego,
• brak w województwie kompleksów o charakterze parków wodnych, zapewniających
całoroczny wypoczynek i rekreację ruchową.
Szanse:
• budowa coraz liczniejszych krytych basenów kąpielowych, zwłaszcza
w miejscowościach górskich, co rozwija ich funkcje wypoczynkowo-rekreacyjne,
• rozwój infrastruktury do aktywnego wypoczynku przy ośrodkach wczasowo-
wypoczynkowych,
• budowa nowoczesnych, krzesełkowych wyciągów narciarskich z długimi, sztucznie
naśnieżanymi stokami zjazdowymi,
• rozwój sieci wypożyczalni sprzętu sportowo-rekreacyjnego.
Zagrożenia:
• kolizje między projektami rozwijania infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej
w terenach górskich a ochroną zasobów przyrodniczych regionu,
• inwestowanie w infrastrukturę turystyczno-rekreacyjną w gminach o małym
potencjale rozwojowym turystyki,
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
58
• rozwój atrakcyjnej infrastruktury turystyczno-rekreacyjnej w województwach
sąsiadujących i przygranicznych terenach Słowacji,
• brak inwestorów zdecydowanych na rozwijanie w województwie kompleksów
wypoczynkowych o całorocznych funkcjach turystyczno-rekreacyjnych.
3.5.4. Infrastruktura i usługi komunikacyjne w województwie System komunikacyjny województwa podkarpackiego tworzą:
- sieć drogowa,
- sieć kolejowa,
- lotniska,
- drogowe i kolejowe przejścia graniczne.
W zakresie komunikacji drogowej transport zbiorowy zabezpieczany jest przez
w wysokim stopniu sprywatyzowane Przedsiębiorstwa Komunikacji Samochodowej, ale
także przez coraz liczniejszych przewoźników prywatnych wykonujących przewozy
regularne wg skoordynowanych rozkładów jazdy i realizujących przewozy nieregularne
na podstawie umów zawartych z zamawiającym usługę. Wydaje się, że rynkowe
mechanizmy podaży i popytu regulują dość dobrze rozwój drogowego transportu
zbiorowego w regionie.
Sieć drogowa
Na obszarze województwa podkarpackiego znajdują się drogi publiczne o łącznej długości
18.272 km. Podstawową sieć drogową województwa tworzą drogi krajowe i wojewódzkie.
Uzupełnia je sieć dróg powiatowych i gminnych. Istniejąca geometria sieci drogowej
zapewnia powiązania miast i gmin w układzie wewnętrznym i zabezpiecza połączenia
z krajowym układem drogowym. Poważnym utrudnieniem komunikacyjnym jest brak
dostatecznej liczby mostów na głównych rzekach, zwłaszcza na Wiśle, Sanie i Wisłoku.
Długość poszczególnych rodzajów dróg przedstawia się następująco:
• krajowe – o znaczeniu międzynarodowymi i ogólnokrajowym - o łącznej długości
796,5 km
• wojewódzkie - o znaczeniu regionalnym i ponadregionalnym - o łącznej długości 1635
km
• powiatowe - o znaczeniu lokalnym - o łącznej długości ok. 6.820 km
Gęstość dróg krajowych na obszarze województwa wynosi 4,29 km/100km2 i jest
niższa od średniej krajowej wynoszącej 5,8 km/100km2. Gęstość dróg wojewódzkich,
powiatowych i gminnych jest także niższa od średniej krajowej.
Podstawowe znaczenie dla województwa mają następujące drogi krajowe
stanowiące główne połączenia z resztą kraju lub z krajami sąsiednimi.:
- Nr 4, E-40 Zgorzelec – Wrocław - Kraków – Rzeszów – Korczowa - Ukraina
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
59
- Nr 9, E 371 Radom – Rzeszów - Barwinek - Słowacja
- Nr 19 Kuźnica Białostocka – Białystok – Lublin - Rzeszów
- Nr 28 Wadowice - Nowy Sącz – Jasło – Sanok - Przemyśl
Drogi wojewódzkie zapewniają połączenia z sąsiednimi województwami oraz pomiędzy
głównymi miastami województwa. Z kolei drogi powiatowe i gminne pełnią funkcję
połączeń o znaczeniu lokalnym dla potrzeb gospodarczo-społecznych powiatów i gmin.
Stan infrastruktury drogowej województwa podkarpackiego jest ogólnie
niezadowalający, przede wszystkim z powodu braku autostrad i dróg
ekspresowych, obwodnic miast oraz ogólnie złego stanu technicznego dróg
wszystkich kategorii. Brak autostrad i dróg ekspresowych powoduje przeciążenie
istniejącej sieci drogowej oraz drogowych obiektów mostowych.
W najbardziej atrakcyjnym pod względem turystycznym obszarze województwa –
w Bieszczadach – większość dróg przebiega po terenach górskich i podgórskich.
W związku z powyższym na istniejącej sieci drogowej występuje duża ilość mostów,
przepustów, łuków, barier ochronnych i innych urządzeń zabezpieczających. Utrzymanie
tych dróg i obiektów wymusza konieczność wydatkowania większych środków na
remonty i bieżące utrzymanie 1 km drogi niż na terenach nizinnych. Dodatkowym
czynnikiem przyśpieszającym niszczenie istniejącej infrastruktury drogowej jest klimat,
cechujący się dużą ilością i częstotliwością opadów śniegu zalegającego przez długi okres
czasu oraz występowanie powodzi. Efektem tego są co roku znaczne zniszczenia dróg
i mostów oraz liczne osuwiska. Sytuacja ta pogarsza warunki bezpieczeństwa i standard
jazdy na wszystkich kategoriach dróg tej części województwa.
Niezbędne działania w zakresie infrastruktury drogowej warunkujące
aktywizację rozwoju gospodarczego województwa przez turystykę:
• nadrzędnym celem jest budowa autostrady A4 umożliwiającej szybkie
przemieszczanie się do i po terenie województwa w osi zachód-wschód oraz drogi
ekspresowej Nr 19 północ-południe,
• powstrzymanie degradacji dróg, poprawa nośności istniejących nawierzchni
bitumicznych, a następnie budowa obwodnic, mostów oraz poprawa oznakowania
dróg zapewniająca bezpieczeństwo ruchu,
• na terenach bieszczadzkich pilnego remontu wymaga odcinek drogi wojewódzkiej
Ustrzyki Górne – Wołosate oraz droga powiatowa Dołżyca - Terka, zwiększenie liczby
parkingów oraz poprawa stanu technicznego sieci dróg powiatowych i gminnych,
umożliwiających turystom dojazd do wielu atrakcyjnych miejsc i gospodarstw
agroturystycznych.
Sieć kolejowa
Sieć kolejową województwa tworzą:
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
60
• magistrala kolejowa E 30 o znaczeniu międzynarodowym relacji : Niemcy (Drezno) –
granica państwa – Wrocław – Kraków – Rzeszów – Medyka – granica państwa –
Ukraina (Lwów, Kijów),
• szerokotorowa linia kolejowa LHS relacji : woj. katowickie – woj. małopolskie – woj.
podkarpackie – woj. lubelskie – granica państwa – Ukraina; wraz ze stacjami
technicznymi tzw. „suchymi portami” w Padwi Narodowej, Woli Baranowskiej i Hucie
Krzeszowskiej,
• linie kolejowe główne relacji:
- Łódź – Sandomierz – Dębica
- Przeworsk – Rozwadów – Lublin
- Stróże – Jasło – Krosno – Zagórz – granica państwa – Ukraina
• linie kolejowe lokalne relacji:
- Rzeszów – Tarnobrzeg – Ocice
- Rzeszów – Jasło
- Zagórz – Łupków – granica państwa – Słowacja
- Munina – Bełżec
- Sandomierz – Grębów
- Stalowa Wola – Zwierzyniec
- Kielce – Grzybów – Chmielów
• linie wąskotorowe (turystyczne) relacji:
- Przeworsk – Dynów
- bieszczadzka kolejka wąskotorowa Przysłup – Majdan - Wola Michowa
Ogólna długość linii kolejowych w województwie wynosi 731 km z czego linie
o znaczeniu państwowe stanowią 505 km, a o znaczeniu wojewódzkim i lokalnym
226 km.
Stan techniczny linii o znaczeniu państwowym należy uznać za dobry. Stan linii lokalnych
w ponad 40% należy określić jako niedostateczny. Sytuacja ta wymusza konieczność
wprowadzania ograniczeń prędkości pociągów, powodując jednocześnie wydłużenie czasu
ich przejazdu na poszczególnych trasach. Rzutuje to w sposób zdecydowanie ujemny na
konkurencyjność transportu kolejowego w stosunku do transportu samochodowego.
Poważnym problemem wpływającym na stopień dostępności komunikacyjnej niektórych
części regionu jest zawieszanie lub likwidacja lokalnych połączeń kolejowych. Wynika to
z ich nierentowności, a co za tym idzie konieczności wysokich dotacji z funduszy
publicznych.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
61
Reasumując powyższe stwierdzić należy, że:
• Istniejąca sieć linii kolejowych zapewnia połączenia z innymi regionami kraju oraz
w znacznej części województwa.
• Lokalne trakty kolejowe wymagają wysokich nakładów remontowych.
• Problemem o charakterze nie tylko regionalnym stała się przyszłość lokalnych linii
kolejowych.
Lotniska
Bardzo ważną składową infrastruktury komunikacyjnej województwa jest lotnisko
Jasionka położone niedaleko Rzeszowa. Pas startowy oraz urządzenia lotniskowe
spełniają wysokie standardy międzynarodowe. Brak jest tylko obiektów portowych
(terminalu), spełniających potrzeby dynamicznie rozwijającego się ruchu pasażerskiego.
W najbliższym czasie rozpoczęta zostanie rozbudowa obiektów służących pasażerom
portu. Ponadto na terenie województwa podkarpackiego zlokalizowane jest lotnisko
zakładowe w Mielcu, wykorzystywane obecnie do świadczenia usług agrolotniczych,
lotniska w Krośnie i Turbii spełniające rolę lotnisk sportowych oraz pas startowy koło
Arłamowa.
Przejścia graniczne
Fakt graniczenia województwa podkarpackiego z Ukrainą i Słowacją powoduje, że
na obu granicach funkcjonują przejścia graniczne transportu kolejowego i drogowego
zarówno o charakterze lokalnym jak i tranzytowym. Przejścia graniczne drogowe
znajdują się w Medyce, Korczowej, Krościenku, Radoszycach i Barwinku.
Przejście graniczne z Ukrainą w Medyce, na drodze krajowej Nr 28 obsługuje ruch
drogowy towarowy i osobowy oraz ruch pieszy. Na południowym odcinku drogi Nr 28
niedaleko Ustrzyk Dolnych w Krościenku, można przekraczać granicę samochodem.
Na drodze międzynarodowej E40 funkcjonuje przejście graniczne z Ukrainą w Korczowej.
Przejście graniczne w Barwinku, na drodze krajowej nr 9 na kierunku północ-południe,
obsługuje ruch osobowy i towarowy ze Słowacją. Granicę ze Słowacją można także
przekroczyć samochodem w miejscowości Radoszyce gm. Komańcza.
Przejścia kolejowe to: Medyka, Werchrata, Malhowice, Krościenko i Łupków.
W 1998 roku uruchomiono na granicy ze Słowacją (po latach przerwy) przejście kolejowe
dla ruchu towarowego, a następnie osobowego w Łupkowie. Niestety ruch pasażerski na
linii uległ w ostatnich latach zawieszeniu. Przejście graniczne w Malhowicach jest
nieczynne.
W celu rozwoju ruchu turystycznego między Słowacją a Polską, w 1999 roku otwarte
zostały sezonowe przejścia graniczne leżące przy szlakach turystycznych:
Balnica, gmina Komańcza – Osadne. Przejście na szlaku turystycznym. Ruch pieszy,
rowerowy.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
62
Czeremcha k/Jaślisk, gmina Dukla – Certiżne. Przejście turystyczne i małego ruchu
granicznego. Ruch pieszy, rowerowy, wózki inwalidzkie.
Ożenna, gmina Krempna pow. jasielski - Niżna Polianka. Przejście turystyczne i małego
ruchu granicznego. Ruch pieszy i rowerowy.
Roztoki Górne, gmina Cisna – Ruskie Sedlo. Przejście na szlaku turystycznym. Ruch
pieszy, rowerowy, wózki inwalidzkie.
W związku z planowanym objęciem Polski i Słowacji postanowieniami układu z Schengen,
przewiduje się, że przejścia graniczne między tymi krajami przestaną funkcjonować.
Poza wymienionymi wyżej przejściami granicznymi, odprawa graniczna prowadzona
jest także na lotnisku w Jasionce. Obejmuje ona pasażerów podróżujących samolotem do
portów zagranicznych.
Wnioski dotyczące przejść granicznych:
• istniejąca infrastruktura przejść granicznych nie spełnia oczekiwań podróżnych.
Dotyczy to zwłaszcza przejść z Ukrainą,
• niezbędne jest zwiększanie ilości turystycznych przejść granicznych, zwłaszcza na
terenie Bieszczadów,
• granica wschodnia, stanowiąca zewnętrzną granicę UE musi posiadać rozwiniętą
infrastrukturę dla odpraw granicznych.
Rysunek 2. Infrastruktura komunikacyjna województwa podkarpackiego
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
63
Analiza SWOT infrastruktury komunikacyjnej województwa
Mocne strony:
• lotnisko (Rzeszów - Jasionka) spełniające standardy międzynarodowe,
• dość wysoki wskaźnik zagęszczenia sieci dróg twardych,
• przebieg przez teren województwa dróg i szlaków kolejowych o znaczeniu
międzynarodowym.
Słabe strony:
• niezadowalający stan techniczny wielu dróg i obiektów mostowych,
• brak autostrad i dróg ekspresowych,
• brak obwodnic wielu miast i bezkolizyjnych połączeń z drogami podporządkowanymi,
• niedostosowane do potrzeb niektóre przejścia graniczne z Ukrainą (mała
przepustowość, brak dodatkowych pasów ruchu, parkingów, rozwiniętej infrastruktury
odpraw itp.),
• za mały terminal pasażerski lotniska w Jasionce,
• zły stan techniczny lokalnej infrastruktury kolejowej.
Szanse:
• budowa autostrady A4 i drogi szybkiego ruchu Via Baltica przez teren regionu,
• doinwestowanie ze środków Unii Europejskiej budowy i modernizacji dróg krajowych,
powiatowych i obwodnic miejskich,
• remont szlaku kolejowego Rzeszów – Sandomierz, który skróci czas podróży
z Rzeszowa do Warszawy i północnej Polski,
• wytyczenie nowych przejść granicznych z Ukrainą i modernizacja istniejących.
Zagrożenia:
• dalsze opóźnianie programu budowy autostrad i dróg szybkiego ruchu w Polsce,
• brak środków finansowych na modernizację i utrzymanie lokalnych linii kolejowych,
co może doprowadzić do ich zamknięcia i likwidacji torowisk,
• realizacja zamysłu uruchomienia przejścia granicznego z Ukrainą w Wołosatem, które
wprowadzi duży ruch turystyczny w cennym przyrodniczo terenie wysokich
Bieszczadów.
3.5.5. Infrastruktura i usługi uzdrowiskowe
Jednym z ważnych celów przyjazdów do województwa, są pobyty w uzdrowiskach.
Stąd za niezbędne uznano opisanie infrastruktury i usług tam występujących.
W uzdrowiskach województwa prowadzone jest leczenie wielu schorzeń. Obejmuje ono
w szczególności:
Iwonicz - Zdrój:
• choroby narządu ruchu,
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
64
• choroby reumatologiczne,
• choroby układu nerwowego,
• choroby układu pokarmowego,
• choroby układu oddechowego,
• choroby kobiece,
• choroby laryngologiczne,
• otyłość,
• osteoporoza.
Rymanów-Zdrój
• choroby układu oddechowego,
• choroby dziecięce-układu moczowego,
• choroba nadciśnieniowa,
• miażdżyca,
• choroby reumatyczne,
• choroby ortopedyczne,
• celiakia,
• stany pozawałowe,
• otyłość,
• wczesna rehabilitacja kardiologiczna,
Horyniec –Zdrój:
• choroby reumatyczne i narządu ruchu,
• choroby układu nerwowego,
• aktualnie złożony jest wniosek o rozszerzenie profilu leczniczego o: choroby skóry
oraz choroby kobiece.
Uzdrowisko Polańczyk:
• choroby układu oddechowego,
• choroby narządu ruchu,
• choroby układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii.
Rodzaje zabiegów leczniczych
We wszystkich uzdrowiskach wykonywane są:
• okłady borowinowe i parafinowe,
• kąpiele mineralne,
• inhalacje,
• natryski wodolecznicze,
• elektrolecznictwo,
• światłolecznictwo,
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
65
Ponadto wykonuje się następujące zabiegi:
Iwonicz-Zdrój:
• pobyty w jaskini solnej,
• kinezyterapia: gimnastyka indywidualna lub grupowa na sali gimnastycznej
i w basenie z wodą mineralną,
• kuracja pitna,
• termiczne: krioterapia.
Rymanów-Zdrój:
• masaże suche i podwodne,
• gimnastyka rehabilitacyjna,
Horyniec-Zdrój
• kąpiele: perełkowe, wirowe nóg i rąk, czterokomorowe,
• jonoforeza,
• pole magnetyczne,
• masaż klasyczny i wibracyjny,
• gimnastyka klasyczna i na przyrządach
Uzdrowisko Polańczyk:
• masaże podwodne i suche
• kinezyterapia
Funkcje dodatkowe miejscowości uzdrowiskowych
• pobyty weekendowe (Polańczyk, Horyniec-Zdrój, Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój),
• pobyty wypoczynkowe (Polańczyk, Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Horyniec- Zdrój),
• pobyty w gospodarstwach agroturystycznych (Polańczyk, Rymanów-Zdrój, Horyniec-
Zdrój),
• organizacja konferencji (Iwonicz-Zdrój, Polańczyk-Zdrój, Horyniec-Zdrój),
• zwiedzanie miejscowości (Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Polańczyk),
• piesze wędrówki (Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój),
• uprawianie narciarstwa zjazdowego (Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Polańczyk)
• funkcja administracyjna (Iwonicz-Zdrój, Polańczyk-Zdrój, Horyniec-Zdrój – siedziby
gminy)
• funkcja oświatowa (Iwonicz-Zdrój – technikum hotelarsko–gastronomiczne)
Infrastruktura charakterystyczna dla miejscowości uzdrowiskowych
Uzdrowiska: Rymanów-Zdrój, Iwonicz-Zdrój, Horyniec-Zdrój posiadają typowe dla tego
typu miejscowości atrybuty: pijalnię wody mineralnej, deptak, muszlę koncertową.
W Polańczyku zaś nie ma pijalni wód – kuracjusze mogą się napić wody w sanatoriach,
zaś funkcję deptaka pełni droga wiodąca na cypel, brak także muszli koncertowej.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
66
3.5.6. Usługi przewodnickie i pilotażu wycieczek W miarę wzrostu zainteresowania regionem południowo-wschodniej Polski,
a zwłaszcza Bieszczadami, wzrastała liczba wycieczek i turystów indywidualnych
odwiedzających region. Wzrosło również zapotrzebowanie na fachowe usługi
przewodnickie. To sprawiło, że w 1954 roku został zorganizowany pierwszy kurs
przewodnicki, a następnie powołano przy Oddziale PTTK w Rzeszowie Koło Przewodników
Terenowych, Nizinnych i Górskich. Jest to najstarsze i najliczniejsze koło w województwie
podkarpackim.
Obok przewodnictwa terenowego duże znaczenie ma przewodnictwo muzealne zwłaszcza
w zamku w Łańcucie, zamku w Baranowie Sandomierskim, Krasiczynie oraz
w skansenach w Sanoku i Kolbuszowej. Istnieje również pewna liczba przewodników
zakładowych m.in. w Krośnieńskich Hutach Szkła.
Obecnie w województwie podkarpackim przewodnicy skupieni są w siedmiu kołach:
w Rzeszowie przy Zarządzie Oddziału i SKPB (Studenckie Koło Przewodników
Beskidzkich), w Łańcucie, Przemyślu, Sanoku, Lesku i Ustrzykach Dolnych.
Koło rzeszowskie zrzesza ok. 140 przewodników, którzy posiadają ponad 100
uprawnień beskidzkich i ponad 80 terenowych. Koło w Łańcucie liczy ponad 130
przewodników w tym: wyłącznie muzealnych 115, wyłącznie terenowych 4.
Koło w Sanoku zrzesza 60 przewodników: 35 z uprawnieniami terenowymi
i 45 z beskidzkimi (razem uprawnień 90). Wszyscy mają licencję na oprowadzanie po
Bieszczadzkim Parku Narodowym. W pozostałych kołach (Lesko, Przemyśl, Ustrzyki
Dolne) zrzeszonych jest około 100 przewodników, w tym około połowa z uprawnieniami
beskidzkimi. W rzeszowskim Studenckim Kole Przewodników Beskidzkich działa około 50
przewodników.
Ogółem blisko 75 % kadry przewodnickiej posiada wykształcenie wyższe.
Według ewidencji Urzędu Marszałkowskiego w województwie jest
zarejestrowanych 410 osób posiadających uprawnienia przewodników
terenowych oraz 450 osób o uprawnieniach przewodników górskich.
W ciągu ostatnich lat w województwie są organizowane liczne kursy pilotów
wycieczek. W chwili obecnej ważne uprawnienia tego rodzaju posiada 2565
osób, z czego jak się szacuje tylko niewielka część uczestniczy w wyjazdach
turystycznych.
W opinii organizatorów turystyki, liczba przewodników turystycznych i pilotów
wycieczek w województwie zabezpiecza popyt na tego rodzaju usługi. Wyjątkiem bywają
tzw. długie weekendy, kiedy to popyt może przekraczać podaż.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
67
3.5.7. Usługi informacji turystycznej i organizatorów turystyki Usługi informacji turystycznej województwa
W oparciu o zebrane informacje można stwierdzić, że w województwie podkarpackim
prowadzi działalność 21 centrów i ośrodków informacji turystycznej. Status tych
placówek jest zróżnicowany. Są nimi:
a) placówki specjalistyczne np.: Ośrodek Informacji Turystycznej w Przemyślu,
Bieszczadzkie Centrum Informacji i Promocji Turystycznej w Ustrzykach Dolnych
czy też Bieszczadzkie Centrum Informacji Turystycznej w Lesku,
b) placówki i punkty działające w urzędach gmin lub w gminnych ośrodkach kultury,
w bazie noclegowej, oddziałach PTTK oraz biurach turystycznych.
Tabela 5. Usługi informacji turystycznej w układzie powiatów
Powiat Liczba centrów lub ośrodków
informacji turystycznej
bieszczadzki 4
brzozowski 0
dębicki 0
jarosławski 0
jasielski 1
kolbuszowski 0
krośnieński 4
leżajski 1
leski 3
lubaczowski 1
łańcucki 1
mielecki 0
niżański 0
przemyski 2
przeworski 1
ropczycko-sędziszowski 0
rzeszowski 2
sanocki 1
stalowowolski 0
strzyżowski 0
tarnobrzeski 0
Razem 21
Źródło: Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
68
Jak wynika z przedstawionych danych, na terenie 10 powiatów nie ma jednostek
informacji turystycznej. Między istniejącymi centrami i ośrodkami informacji turystycznej
województwa brak systemowego współdziałania. W niewielkiej liczbie ośrodków
informacji turystycznej województwa, można otrzymać nieodpłatne foldery, informatory,
czy też broszury turystyczne. Tylko część spośród tych jednostek, jest przygotowana do
obsługi informacyjnej cudzoziemców.
Reasumując, stan informacji turystycznej regionu należy uznać za
niewystarczający. Dotyczy to zarówno nielicznej sieci placówek informacyjnych
w województwie, jak i zakresu świadczonych usług.
Usługi organizatorów turystyki w województwie
Zgodnie z ustawą o usługach turystycznych, działalność organizatora turystyki
wymaga uzyskania wpisu do Centralnego Rejestru Organizatorów i Pośredników
Turystycznych. Dotyczy to zarówno organizowania imprez turystyki wyjazdowej, jak
i przyjazdowej do województwa. Według danych uzyskanych w Urzędzie Marszałkowskim
końcem grudnia 2006 roku, wpisy takie posiada w województwie 97 podmiotów
gospodarczych. Najwięcej z nich prowadzi działalność w powiecie rzeszowskim (wraz
z miastem) – 26 podmiotów. Licznie reprezentowani są także organizatorzy turystyki
w powiecie krośnieńskim – 13 podmiotów oraz w przemyskim - 8 podmiotów. W powiecie
tarnobrzeskim, mieleckim i sanockim działa po 6 organizatorów turystyki, a po 5
w powiatach: stalowowolskim i łańcuckim. W powiecie jasielskim udzielono zezwolenia na
działalność 4 organizatorom, a w powiecie bieszczadzkim i niżańskim - 3. Najmniej
organizatorów turystyki jest w powiatach: dębickim, kolbuszowskim, jarosławskim
i lubaczowskim (po 2) oraz brzozowskim, leskim, leżajskim i przeworskim. Brak jest
organizatorów turystyki w powiatach strzyżowskim i ropczycko-sędziszowskim.
Z faktu wpisu podmiotu do Centralnego Rejestru Organizatorów i Pośredników
Turystycznych, nie wynika bezpośrednie oddziaływanie tego rodzaju usług na
przyjazdy turystyczne do regionu. Jak wykazała przeprowadzona przez autorów
niniejszego opracowania, analiza ofert turystycznych biur podróży działających
w województwie, koncentrują się one na turystyce wyjazdowej. Tylko nieliczne posiadają
ofertę pobytów wypoczynkowych lub kolonii w regionie.
Tak więc o przyjazdach turystycznych do województwa decyduje w dużej mierze
działalność organizatorów turystyki mających siedziby w innych regionach. Stąd
w ramach działań rozwijających turystykę w województwie należy rozważyć przede
wszystkim współpracę i współdziałanie w zakresie tworzenia produktu turystycznego
i jego sprzedaży z organizatorami turystyki mającymi siedziby w największych centrach
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
69
emisji ruchu turystycznego w Polsce. Nie oznacza to jednak zaniechania takiej współpracy
i współdziałania z podmiotami działającymi na terenie województwa.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
70
4. Wybrane czynniki rozwoju turystyki w województwie 4.1. Kształcenie kadr turystycznych
Oferta turystyczna województwa podkarpackiego nie opiera się tylko na atrakcjach
turystycznych, bazie usług hotelarskich, gastronomicznych czy rekreacyjnych.
Podstawową rolę odgrywa w nich fachowa obsługa, a więc kadry turystyczne. Aby
wykorzystać jak najbardziej możliwości turystyczne regionu potrzebna jest odpowiednio
przygotowana kadra; młodzi wykształceni ludzie, którzy będą umieli połączyć dziedzictwo
kulturowe i przyrodnicze regionu z odpowiednio dobranymi usługami, tworząc produkty
turystyczne oferowane na branżowym rynku. Do ich sprzedaży muszą wykorzystywać
nowoczesne technologie informatyczne. Sukces przedsiębiorstwa turystycznego zależy
więc przede wszystkim od odpowiednio wykształconych i doświadczonych pracowników.
System kształcenia kadr turystycznych w Polsce obejmuje: szkolnictwo średnie,
szkolnictwo policealne, wyższe szkoły zawodowe (licencjaty) oraz uczelnie wyższe
(licencjaty i studia magisterskie).
Według danych na koniec 2006 roku w województwie podkarpackim prowadzono
kształcenie w zakresie specjalności turystycznych w 27 szkołach średnich, 8 szkołach
policealnych oraz 7 uczelniach wyższych (państwowych i prywatnych).
Kierunki kształcenia obejmują: hotelarstwo, agrobiznes (w programie kształcenie
w zakresie agroturystyki), agroturystykę, obsługę ruchu turystycznego, gastronomię
gospodarkę turystyczną, ekonomię agrobiznesu, gospodarkę regionalną z agroturystyką.
Spis szkół i uczelni kształcący w poszczególnych kierunkach zawiera poniższa tabela.
Tabela 6. Podmioty kształcące kadry turystyczne w województwie podkarpackim (stan w grudniu 2006 roku).
Nazwa podmiotu Tytuł zawodowy, Specjalność Liczba
absolwentów w 2006 roku
Szkolnictwo średnie ZS Ponadgimnazjalnych w Tarnobrzegu
Technik agrobiznesu 111
ZS Ekologicznych i Agrobiznesu w Przemyślu
Technik agrobiznesu Brak absolwentów Nabór od IX 2003
ZS w Nowosielcach
Technik agrobiznesu 21
ZS w Oleszycach
Technik agrobiznesu 16
ZSZ w Ustrzykach Dolnych
Technik hotelarstwa 46
ZSZ w Pustkowie Osiedlu Dębica
Technik hotelarstwa 23
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
71
ZS w Trzcinicy Jasło
Technik hotelarstwa Technik agrobiznesu
Brak absolwentów nabór od 2006 (30)
ZS Gastronomiczno-Hotelarskich w Iwoniczu Zdroju
Technik hotelarstwa Technik gastronomii
31 brak absolwentów, nabór od 2003
ZS Ekonomiczno-Rolniczych w Lesku Technik hotelarstwa Technik agrobiznesu
Brak absolwentów nabór od 2004 (26)
ZS Technicznych w Leżajsku
Technik hotelarstwa Technik agrobiznesu
Brak absolwentów 11
ZS Technicznych w Przemyślu
Technik hotelarstwa 60
ZS Gastronomicznych i Przemysłu Spożywczego w Przemyślu
Technik hotelarstwa 29
ZS Gospodarczych w Rzeszowie
Technik hotelarstwa Kelner
74 23
ZS Rolniczych w Zarzeczu
Technik hotelarstwa Technik agrobiznesu
Nabór od 2006 26
ZS Agrotechniczno-Ekonomicznych w Werynii
Technik agrobiznesu 24
ZS w Kańczudze
Technik hotelarstwa Nabór od 2006
ZS Agrotechnicznych w Ropczycach
Technik agrobiznesu Nabór od 2006
ZS Agroprzedsiębiorczości w Miłocinie Technik hotelarstwa Technik agrobiznesu
8 14
ZS nr 1 w Sanoku
Technik hotelarstwa Brak absolwentów
ZS nr 1 w Nowej Dębie
Technik hotelarstwa Nabór od 2006
ZS Tekstylno-Gospodarczych w Rakszawie
Technik hotelarstwa 20
ZS w Wysokiej
Technik hotelarstwa 7
ZS Spożywczych w Rzeszowie
Technik gastronomii Brak absolwentów nabór od 2006
ZSZ w Przeworsku
Technik gastronomii
Brak absolwentów
ZS nr 5 im. Jana Pawła II w Stalowej Woli
Technik gastronomii Brak absolwentów Nabór od 2003
ZS w Czudcu
Technik gastronomii Brak absolwentów nabór od 2004
ZS w Brzostku
Technik agrobiznesu Nabór od 2006
Szkolnictwo policealne Niepubliczne Uzup. Technikum Budowlane w Tarnobrzegu
Technik hotelarstwa Brak absolwentów Nabór od 2004
Europejska Szkoła Nowych Technologii w Dębicy
Technik hotelarstwa Technik obsługi turystycznej
Nabór od 2006 14
Niepubliczne Szkoła Biznesu w Rzeszowie
Technik hotelarstwa Obsługa turystyczna
14 3
ZS nr.3 w Jaśle
Technik gastronomii Technik hotelarstwa
Brak absolwentów 32
ZS Gospodarczo-Hotelarskich w Iwoniczu
Technik gastronomii Nabór w 2005
ZS Kształcenia Ustawicznego w Krośnie
Technik obsługi turystycznej 31
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
72
ZS w Strzyżowie
Technik obsługi turystycznej Brak absolwentów nabór od 2005
Uczelnie wyższe (studia zawodowe – licencjackie)
Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Turystyki w Jaśle
Turystyka Hotelarstwo
62 58
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Krośnie
Turystyka i rekreacja Gospodarka regionalna z agroturystyką
189 226
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Jarosławiu
Gospodarka turystyczna i hotelarstwo
985
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie
Turystyka i rekreacja 281
Wyższa Szkoła Ekonomiczna w Stalowej Woli
Gospodarka turystyczna nabór od 2005
Wyższa Szkoła Inżynieryjno-Ekonomiczna w Ropczycach
Agrobiznes Agroturystyka
52 nabór od 2004
Uczelnie wyższe (studia magisterskie)
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie
Turystyka i rekreacja 181
Uniwersytet Rzeszowski
Ekonomia agrobiznesu- uzupełniające magisterskie
Nabór od 2005
Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów z Kuratorium Oświaty oraz badania ankietowego szkół i uczelni.
Z danych zaprezentowanych w powyższej tabeli wynika, że w roku 2006 szkoły
uczelnie opuściło 2728 absolwentów kierunków związanych z turystyką.
W poszczególnych typach szkół było to odpowiednio:
• szkoły średnie ukończyło 600 absolwentów,
• szkoły policealne wykształciły 94 absolwentów,
• uczelnie wyższe na studiach licencjackich wykształciły 1853,
• uczelnie na studiach magisterskich wykształciły 181 osób.
Z przedstawionych danych wynika, że najwięcej absolwentów ukończyło uczelnie
zawodowe (studia licencjackie), zaś najmniej szkoły policealne. Można wnioskować
z powyższego, że szkoły policealne, w których nauka trwa 2 lata, a absolwenci uzyskują
wykształcenie średnie zawodowe, nie są w stanie konkurować z 3-letnimi studiami
licencjackimi, zapewniającymi wykształcenie wyższe. Niewielu absolwentów uzyskuje
stopień magisterski, co wynika z niewielkiej liczby uczelni o takich uprawnieniach.
Należy zauważyć, że 22 z 42 czyli 52% badanych szkół nie posiada jeszcze absolwentów
na kierunkach związanych z turystyką. Absolwenci tacy pojawią się już w przyszłym lub
w następnych latach, znacznie zwiększając liczbę potencjalnych pracowników sektora
usług turystycznych lub okołoturystycznych.
Można przyjąć, że znaczna część absolwentów z wykształceniem średnim będzie
kontynuowała naukę na studiach wyższych, zaś część absolwentów studiów zawodowych
podejmie studia magisterskie.
Dość gwałtowny rozwój kształcenia kadr dla turystyki rodzi obawy o jakość procesu
dydaktycznego. Jak wynika z przeprowadzonego wywiadu, nauczaniem przedmiotów
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
73
„turystycznych” zajmują się niekiedy nauczyciele innych, często odległych od kierunku
kształcenia przedmiotów. Trzeba też zauważyć, że znaczna część absolwentów studiów
wyższych, a także szkół średnich posiada małe przygotowanie praktyczne. Wynika to
z faktu, że niezbyt liczne firmy sektora turystycznego w regionie, nie są w stanie przyjąć
tak dużej ilość uczniów i studentów na praktyki zawodowe. W tej sytuacji obawy o jakość
przygotowania absolwentów do pracy wydają się uzasadnione.
Kształcenie kadr turystycznych prowadzone jest na obszarze całego województwa.
W układzie powiatów, najwięcej absolwentów posiadają: powiat jarosławski, rzeszowski,
krośnieński i jasielski. Związane to jest z kształceniem na poziomie wyższym. Bardzo
często jednak miejsce ukończenia studiów nie pokrywa się z miejscem zamieszkania.
Dlatego z danych tego rodzaju nie należy wyciągać zbyt daleko idących wniosków.
W oparciu o zebrany materiał można stwierdzić, że:
• w województwie prowadzone jest kształcenie kadr dla potrzeb turystyki na wszystkich
poziomach kwalifikacji zawodowych,
• występuje wyraźny proces rozwijania kształcenia, czy też nawet „moda” na kierunki
związane z turystyką. Dotyczy to zwłaszcza szkół średnich,
• w najbliższych latach na rynku pracy znajdzie się dużo absolwentów studiów
wyższych i szkół średnich o kierunkach związanych z turystyką, słabo
przygotowanych do pracy zawodowej,
• sektor turystyczny województwa nie będzie w stanie zapewnić miejsc pracy dla tak
dużej liczby absolwentów,
• znaczna liczba absolwentów „turystycznych” studiów wyższych będzie zmuszona
podjąć pracę zawodową w sektorze turystycznym na niskich stanowiskach, w tym
związanych z pracą fizyczną np. kelnerzy w restauracjach, pokojowi w hotelach.
4.2. Warunki społeczno-gospodarcze rozwoju turystyki w regionie
Na rozwój turystyki w regionie oprócz czynników zewnętrznych, wpływają czynniki
wewnętrzne. Jednym z nich jest sytuacja społeczno-gospodarcza.
Na obszarze województwa podkarpackiego zamieszkuje 2.098 tys. ludności10. Blisko 24%
ludności to dzieci i młodzież (w wieku przedprodukcyjnym), 61,4% to ludność w wieku
produkcyjnym, a 14,7 % w wieku poprodukcyjnym. Województwo należy do nisko
zurbanizowanych (mieszkańcy wsi stanowią blisko 60 % ludności). Na 1 km² przypada
118,7 osób i w gęstości zaludnienia województwo plasuje się na 7 miejscu w kraju.
10 Dane oparte na: www.stat.gov.pl/demografia/index.html, www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludność/index.html
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
74
W najludniejszym powiecie łańcuckim na 1 km² przypadają 172 osoby. Najmniej
zaludnionym powiatem jest powiat bieszczadzki - 26 osób na 1 km².
Przyrost naturalny na 1000 mieszkańców należy do najwyższych w kraju;
w 2005 r. był dodatni i wynosił 1,1 ‰, w odróżnieniu od ujemnego salda rejestrowanego
w innych regionach Polski. Pomimo tego korzystnego wskaźnika obserwuje się jednak
tendencję spadku liczby ludności, która jest spowodowana występowaniem zjawisk
migracji i emigracji.
W województwie żyje się długo. Mężczyzna ma szansę dożyć do 72 roku
(średnia w Polsce 70,8 lat), zaś kobieta ponad 80 lat (80,3 lata, średnia w Polsce 79,4)11.
W ciągu ostatnich 5 lat w województwie znacznie wzrosła ilość studentów.
Aktualnie wynosi ona ponad 78 tys. osób.
Do największych problemów społecznych, regionu należy wysokie
bezrobocie, którego stopa na koniec 2005 roku wynosiła 18,5%. W roku 2006 wskaźnik
ten stopniowo obniżał się i na koniec listopada wyniósł 16,2% Wśród bezrobotnych
dominują kobiety.
37% gospodarstw rolnych regionu to gospodarstwa o powierzchni poniżej 1 ha.
Przy uwzględnieniu niskiej towarowości tych gospodarstw, stwarza to trudne warunki
życia i niski poziom zasobności zamieszkujących je rodzin rolniczych. Stąd też większość
mieszkańców wsi podkarpackiej posiada dodatkowe dochody ze źródeł pozarolniczych.
Sporządzony w tym celu szacunek wskazuje, że wyłącznie z rolnictwa utrzymuje się ok.
13% ludności wiejskiej, z pracy poza swoim gospodarstwem ponad 37%, natomiast aż
50% utrzymanie swoje opiera na niezarobkowych źródłach i są to głównie renty
i emerytury.
Tak więc jednym z dominujących problemów regionu pozostaje
przeludnienie agrarne oraz rozdrobnienie ziemi. Aktualną strukturę obszarową
gospodarstw indywidualnych oraz powolne tempo jej zmiany uznać należy za jeden
z głównych czynników ograniczających procesy modernizacji i restrukturyzacji rolnictwa
w regionie południowo-wschodniej Polski. Niezbędne w tej sytuacji jest tworzenie na wsi
nowych miejsc pracy poza rolnictwem: w usługach, handlu, rzemiośle i drobnym
przemyśle oraz w agroturystyce.
Produkcja przemysłowa regionu oparta jest głównie na przemysłach:
elektromaszynowym, lotniczym, chemicznym i spożywczym, które wytwarzają łącznie
prawie 70% produkcji przemysłowej województwa. Ważną rolę odgrywają także:
przemysł szklarski, materiałów budowlanych, drzewny oraz lekki.
Województwo podkarpackie zaliczane jest do najbiedniejszych w Polsce, a także
należy do grupy 5 najbiedniejszych regionów Unii Europejskiej. Według danych
11 Dane oparte na: www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludność/index.html
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
75
EUROSTAT-u za rok 2004 wskaźnik PKB na mieszkańca województwa podkarpackiego
wynosił ok. 33% średniej regionów Unii.
Pozycja województwa podkarpackiego w kraju oraz możliwości zmniejszenia
dystansu w poziomie jego rozwoju oraz poziomu życia ludności, w porównaniu do
regionów wysoko rozwiniętych, wpisuje się w misję i cele służące rozwojowi
województwa m.in. przez turystykę. Jednym z warunków takiego rozwoju jest ochrona
środowiska naturalnego i strategia zrównoważonego rozwoju.
Rozwój turystyki jest powiązany ze zmianą sytuacji społeczno-gospodarczej
w regionie.
Wśród atutów województwa podkarpackiego, stwarzających realną szansę
rozwoju społeczno-gospodarczego wymienić należy przede wszystkim:
• korzystne położenie w paśmie przyspieszonego rozwoju na kierunku wschód-zachód,
co stwarza możliwości rozwojowe dla podmiotów działających zarówno w sferze
produkcyjnej, społecznej czy usługowej, jak też w obsłudze ekonomicznej,
transportowej, turystycznej itp.,
• układ infrastruktury technicznej, w tym powiązania komunikacyjne wschód-zachód
i północ-południe, istnienie szerokotorowej linii hutniczo-siarkowej, głównych
powiązań gazociągowych i energetycznych oraz lotnisk w Rzeszowie, Mielcu, Krośnie
i Turbii k/Stalowej Woli, czysta ekologicznie przestrzeń wzbogacona urozmaiconym
krajobrazem naturalnym, wartościami kulturowymi oraz warunkami klimatycznymi
i zasobami surowcowymi stwarzającymi warunki dla lecznictwa uzdrowiskowego
i turystyki o znaczeniu krajowym,
• potencjał przemysłowy w znacznej części podatny na rekonstrukcję w warunkach
otwarcia i konkurencji. Wśród funkcjonujących rodzajów przemysłów należy
wymienić: elektromaszynowy, spożywczy, chemiczny, drzewny i lekki. Ponad 90%
podmiotów gospodarczych w województwie stanowi własność prywatną.
• potencjał intelektualny i kadrowy otwarty na realizację wyznaczonych zadań,
doświadczona i dobrze przygotowana kadra,
• funkcjonowanie Specjalnych Sfer Ekonomicznych w Mielcu i Tarnobrzegu
(rozproszonego) doświadczenia w rozwoju inkubatorów przedsiębiorczości i parków
technologicznych,
• położenie przygraniczne stwarzające możliwość współpracy w ramach obszarów
przygranicznych i Euroregionów "Karpaty" i "Bug",
• wykształcenie się korzystnej struktury funkcjonalno-przestrzennej, policentrycznej
przemysłu, w tym sfery zewnętrznej, na którą składają się takie centra jak: Dębica,
Mielec, Tarnobrzeg, Stalowa Wola, Sandomierz, Przemyśl, Jarosław, Krosno, Jasło,
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
76
równomiernie rozmieszczone w stosunku do siebie jak i do centralnie położonego
Rzeszowa,
• działalność ośrodków przemysłowych o wykształconych tradycjach (wywodzących się
m.in. z Centralnego Okręgu Przemysłowego),
• kształtujące się zaplecze badawcze i naukowo-techniczne,
• możliwości lepszego wykorzystania istniejących surowców naturalnych i warunków
przyrodniczych.
Wiele z wymieniowych czynników, oddziaływujących na rozwój społeczno-gospodarczy
regionu, będzie oddziaływało bezpośrednio na rozwój ruchu turystycznego np. turystykę
biznesową, kongresową, przygraniczną, motywacyjną i inne.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
77
5. Produkt turystyczny województwa
Jak już stwierdzono wcześniej, o rozwoju turystycznym decyduje w głównej mierze
produkt turystyczny oparty o istniejące walory i atrakcje turystyczne, korzystający
z istniejącej infrastruktury i usług turystycznych. W połączeniu z dostępnością
komunikacyjną, korzystnym wizerunkiem regionu oraz konkurencyjną ceną, może
zdecydować o większej dynamice rozwoju gospodarki turystycznej województwa.
W celu określenia aktualnego rozwoju turystycznego województwa podkarpackiego i jego
potencjału, w oparciu o badania ofert turystycznych regionu, jego położenie oraz zasoby
turystyczne, zidentyfikowano następujące produkty turystyczne, które łącznie składają
się na produkt turystyczny regionu:
• pobyty wypoczynkowe w sezonie letnim
Letnie pobyty wypoczynkowe stanowią jeden z największych i najbardziej popularnych
produktów turystycznych regionu. Składają się nań: atrakcyjna dla wypoczywających
miejscowość i jej otoczenie, usługi bazy noclegowej (wypoczynkowej), usługi
żywieniowe, usługi rekreacyjne, usługi rozrywkowe, korzystanie z atrakcji i infrastruktury
turystycznej miejscowości wypoczynkowej i okolicy. Celem pobytów wypoczynkowych
w okresie letnim jest poprawa stanu psychofizycznego organizmu, odnowa sił
biologicznych. Produkt ten ma charakter złożony. W jego skład wchodzą bowiem pobyty
wypoczynkowe w hotelach (np. Hotel „Myczkowce” w Myczkowcach), ośrodkach
wczasowych (np. Ośrodek „Wyspa” w Polańczyku), sezonowej bazie noclegowej (np.
camping „Solina” w Solinie), licznych gospodarstwach agroturystycznych, w ośrodkach
kolonijnych czy harcerskiej bazie namiotowej
• zimowe pobyty wypoczynkowe
Wypoczynek zimą, choć nie jest porównywalny powszechnością z wypoczynkiem letnim,
stanowi dla regionu istotne źródło dochodu. Podstawowym walorem turystycznym,
łączonym z wypoczynkiem w zimie, są góry. Województwo podkarpackie, w granicach
którego znajdują się Bieszczady, Beskid Niski a także pasmo Pogórza Karpackiego,
oferuje na rynku turystycznym dość szeroką propozycję wypoczynku o tej porze roku.
Obejmuje ona pobyty w hotelach (np. Hotel „Górski” w Ustrzykach Górnych),
pensjonatach (np. pensjonat „Bogdanka” w Kalnicy) oraz gospodarstwach
agroturystycznych.
• krótkie pobyty wypoczynkowe (w tym weekendowe)
Produkt obejmuje krótkie pobyty wypoczynkowe (do 3 nocy) związane z potrzebą
odbudowy, zachowania oraz ochrony sił fizycznych i psychicznych człowieka. Po okresie
wzmożonej lub po cotygodniowej stresującej pracy i życiu w mieście, stanowi ona sposób
na odnowienie stanu organizmu. Wyjazdy realizowane są na niezbyt odległy teren.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
78
Region oferuje pobyty w licznych obiektach np. w Bieszczadach w otoczeniu Zalewu
Solińskiego, ale także w innych jego częściach (np. Ośrodek Wypoczynkowy
w Harasiukach, Hotel „Zamkowy” w Baranowie Sandomierskim).
• grupowe wycieczki objazdowe
Produkt obejmuje zwiedzanie terenu województwa poprzez przemieszczanie się grupy
turystów po zaplanowanej trasie, połączone ze zwiedzaniem miast, muzeów i obiektów
zabytkowych lub terenu o atrakcjach krajobrazowo-przyrodniczych. W skład produktu
jako składowe wchodzą w województwie: usługi atrakcji turystycznych (zwiedzanie),
usługi noclegowe, żywieniowe i przewodnickie. Oferty wycieczek obejmujące np.
zwiedzanie muzeum-zamku w Łańcucie, zamku w Krasiczynie, terenu Bieszczadów
posiadają biura podróży w regionie, jak i poza jego terenem.
• indywidualne wycieczki objazdowe
Dynamiczny rozwój motoryzacji jaki nastąpił w Polsce w ciągu ostatnich kilkunastu lat,
przyniósł ze sobą rozwój indywidualnej turystyki krajoznawczej, realizowanej dzięki dużej
swobodzie przemieszczania się. Ten rodzaj turystyki, niosący ze sobą ważkie społecznie
funkcje: kształceniową i wychowawczą, będzie również jednym z najbardziej
rozwijających się sposobów eksploracji turystycznej regionu w najbliższych latach.
• pobyty w uzdrowiskach
Pobyty w miejscowościach uzdrowiskowych, które dzięki szczególnym warunkom
klimatycznym oraz oddziaływaniu czynników przyrodoleczniczych wpływają na poprawę
stanu zdrowia turystów, są jednym z ważniejszych produktów turystycznych
województwa. W skład produktu oprócz walorów klimatycznych Iwonicza, Rymanowa,
Horyńca czy Polańczyka, wchodzą zabiegi lecznicze, kuracja pitna wodami mineralnymi,
usługi noclegowe, żywieniowe i inne.
• piesze wędrówki szlakami turystycznymi
Piesze wędrówki po szlakach turystycznych są zaliczane do turystyki kwalifikowanej.
Stanowią także składową ofert turystyki aktywnej. Ze względu na pozycję tego produktu
w turystyce województwa, należy go wydzielić i uznać za oddzielny, dobrze
identyfikowany produkt turystyczny regionu.
Województwo podkarpackie posiada dobrze rozwiniętą sieć pieszych szlaków
turystycznych. Najbardziej popularne są szlaki górskie w Bieszczadach i Beskidzie
Niskim.
• pobyty związane z udziałem w turystyce aktywnej
Rozwój współczesnej cywilizacji, która niesie ze sobą postęp społeczny i ekonomiczny,
przynosi wzrastające obciążenie układu nerwowego i sprzyja małej aktywności fizycznej.
Jednym ze sposobów wzmacniania psychofizycznej wydolności organizmu jest m.in.
udział w turystyce aktywnej. Wymaga ona przygotowania kondycyjnego oraz
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
79
umiejętności posługiwania się specjalistycznym sprzętem (np. jazda na rowerze,
pływanie kajakiem, wędrówka i zjazdy na nartach, jazda konna, żeglowanie). Produkt
turystyczny województwa, jakim jest udział w przedstawionych formach aktywności
fizycznej, obejmuje oprócz zasadniczego przeżycia, usługi bazy noclegowej, żywieniowej,
niezbędnej infrastruktury w postaci oznakowanych tras i szlaków.
• pobyty myśliwskie
Tereny zasobne w lasy ( ponad 35% powierzchni województwa) oraz odpowiednio
prowadzona gospodarka łowiecka spowodowały, że region jest atrakcyjnym obszarem
występowania licznej populacji zwierząt łownych (np. jeleń karpacki, sarna, dzik, lis
i inne) oraz objętych ochroną (wilk, ryś, żbik, żubr, niedźwiedź). Bogactwo
występujących gatunków stanowi dodatkową atrakcję dla polujących. Produkt
turystyczny: pobyty myśliwskie składa się z udziału w polowaniach,
usług transportowych w terenie, usług noclegowych, usług żywieniowych,
specjalistycznego serwisu dla myśliwych oraz innych usług. Bogatą ofertą prezentuje
m.in. Biuro Polowań przy Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Krośnie.
• pobyty wędkarskie
Produkt obejmuje połowy w zasobnych w ryby rzekach i zbiornikach wodnych,
korzystanie ze specjalistycznego sprzętu wędkarskiego, usługi noclegowe, żywieniowe,
transportowe (w tym wynajem np. łodzi), serwis wędkarski itp. Oferta obejmuje połowy
na rzece San (okolice Leska), w Zalewie Solińskim, Zalewie w Besku (łowisko specjalne)
i innych akwenach.
• pobyty związane z udziałem w konferencjach, seminariach i szkoleniach
Produkt obejmuje przyjazdy turystyczne do województwa, których głównym celem jest
uczestnictwo w różnych formach zgromadzeń, których treścią jest wymiana poglądów,
opinii, działania dydaktyczne i inne. Oprócz udziału w zgromadzeniu, uczestnicy
korzystają z usług noclegowych, żywieniowych, usług sal konferencyjnych, a także z tzw.
imprez towarzyszących, do których należą okazjonalne imprezy integracyjne, zwiedzanie
regionu i inne składowe. Infrastrukturę i usługi towarzyszące oferują organizatorom
konferencji i szkoleń liczne hotele i ośrodki wczasowe dysponujące odpowiednim
zapleczem.
• pobyty polonijne
Przyjazdy i pobyty turystów ze środowisk polonijnych związane są przede wszystkim
z liczną emigracją ekonomiczną z regionu. Do motywów podróży do kraju ojczystego
należy zaliczyć: ciekawość kraju przodków, nostalgię za miejscem pochodzenia, potrzebę
kontaktów z rodziną, kulturą polską, uczestnictwo w organizowanych w Polsce imprezach
dla Polonii, zamiar rozwijania interesów gospodarczych i inne. W regionie organizowane
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
80
są dla Polonii festiwale folklorystyczne (np. Światowy Festiwal Polonijnych Zespołów
Folklorystycznych), imprezy sportowe, letnie szkoły kultury i języka polskiego.
• pobyty etniczne
Produkt obejmuje przyjazd i pobyt, którego celem są ludzie lub miejsca, z którymi
przybywający jest związany emocjonalnie wspólną kulturą, religią, językiem czy
więzami rodzinnymi. Turysta korzysta z usług noclegowych, żywieniowych i innych. Do
województwa jak stwierdzono, przyjeżdżają Łemkowie, Bojkowie, ludność ukraińska (np.
wycieczki z Kanady) biorąc udział w festiwalach kultury narodowej. Licznie odwiedzają
także region Żydzi, zwiedzając miejscowości, w których zamieszkiwała kiedyś
społeczność żydowska oraz pozostałe dziedzictwo kulturowe.
• pobyty przygraniczne
Oprócz celów handlowych, do najczęstszych motywów podróży należą m.in. chęć
poznania sąsiedniego kraju, wizyta u znajomych. Przyjmuje się umownie, że turystyka
przygraniczna obejmuje tereny odległe do 50 km od granicy państwowej. Z racji
przygranicznego położenia, do regionu przyjeżdżają licznie Ukraińcy oraz w mniejszym
stopniu Słowacy.
• przyjazdy i pobyty religijno-pielgrzymkowe
U podstaw tego rodzaju turystyki leży motywacja religijna do podejmowania podróży
i pobytu w miejscach szczególnego kultu religijnego, odwiedzanie świątyń i uczestnictwa
w obrzędach świętych. W regionie są liczne sanktuaria, co wykazano wcześniej. Do
najliczniej odwiedzanych należą sanktuaria w Kalwarii Pacławskiej, Leżajsku, Dębowcu
i Dukli.
• pobyty turystów o specjalnych zainteresowaniach (turystyka tematyczna)
Pobyty turystyczne związane ze specjalnymi zainteresowaniami, nazywane też niekiedy
turystyką tematyczną, są dość popularnym produktem turystycznym wielu regionów czy
krajów. Do celów podróży należą: podglądanie fauny (śledzenie ptaków, okazów motyli,
fotografowanie zwierząt tzw. foto-safari), poznawanie i nauka rękodzieła ludowego, gra
na instrumentach ludowych, poznawanie kuchni regionalnej, specyfiki budownictwa
regionalnego itp. W regionie oferowane są m.in. „podglądanie” ptactwa na Pogórzu
Przemyskim, fauny w Bieszczadach, warsztaty garncarskie i inne pobyty.
• udział w organizowanych w województwie imprezach kulturalnych,
sportowych i innych
Organizowane w województwie imprezy mogą być celem podróży dla osób czynnie w nich
uczestniczących oraz obserwatorów. W festiwalach, warsztatach muzycznych, plenerach
plastycznych oraz w zawodach sportowych i zgrupowaniach szkoleniowo-sportowych,
bierze udział dość znaczna ilość dzieci, młodzieży i dorosłych. W skład produktu oprócz
zasadniczego członu jakim jest impreza lub warsztaty (zgrupowanie), wchodzą także
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
81
usługi bazy noclegowej, żywieniowej, specjalistycznych obiektów i inne. Do
najważniejszych imprez kulturalnych organizowanych w regionie należą: Festiwal
Muzyczny w Łańcucie, Międzynarodowy Festiwal Muzyki Dawnej w Jarosławiu oraz
Wielokulturowy Festiwal „Galicja” organizowany w wielu miastach regionu.
• przyjazdy służbowe i w interesach
Podstawową składową produktu jest potrzeba bezpośredniej bytności na terenie
województwa podkarpackiego, w celu załatwienia określonych spraw zawodowych lub
poprowadzenia, rozwinięcia własnej działalności gospodarczej. Znaczną liczbę
przybyszów gromadzą organizowane w Rzeszowie oraz w innych miastach regionu targi
i wystawy gospodarcze. Licznych kontrahentów przyciągają wolne strefy ekonomiczne
w Mielcu i Tarnobrzegu. Produkt obejmuje usługi hotelarskie, gastronomiczne, jak
również prawnicze (np. biura notarialne), reklamowe, bankowe, kulturalno-rozrywkowe
i inne.
• pobyty motywacyjne
Turystyka motywacyjna jest zjawiskiem charakterystycznym dla współczesnej turystyki
w krajach o wysokorozwiniętej gospodarce rynkowej. Stanowi ona element
nowoczesnego zarządzania firmą, której celem jest motywowanie oraz integracja
zespołów pracowniczych do lepszej pracy, poprzez udział w podróży. Może ona mieć
charakter indywidualnej nagrody (np. wczasy) lub formę nagrody zespołowej (wspólny
wyjazd na weekend lub udział w imprezie typu incentive, obejmującej formy
współzawodnictwa między zespołami pracowniczymi). W regionie w części ośrodków (np.
w Arłamowie) oferowane są programy pobytów dla firm.
• przejazdy tranzytowe przez teren województwa
Turystyka tranzytowa obejmuje przejazdy przez teren regionu. W szczególności
obejmuje ona podróże drogą międzynarodową E-40 prowadzącą do granicy z Ukrainą,
a także drogą krajową nr 9 oraz drogą krajową nr 19 prowadzącymi do granicy ze
Słowacją. Podróżni, w tym kierowcy transportu międzynarodowego korzystają
z noclegów, usług gastronomicznych, motoryzacyjnych, stacji paliwowych i innych usług.
• inne pobyty (nazwane i nienazwane) w województwie
Pobyty turystyczne w województwie mogą być związane z wieloma celami, które
wywołują ruch przyjazdowy. Dość częstym powodem przyjazdu są odwiedziny rodziny
lub znajomych. Przysięga wojskowa może być powodem do przyjazdu najbliższych
i znajomych żołnierza z odległego zakątka Polski. Liczny segment stanowią osoby
studiujące i mieszczące się w regionie. Produkty te, ze względu na swój specyficzny
charakter oraz ograniczone warunki ich programowania, nie będą przedmiotem
niniejszego opracowania.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
82
6. Bilans rozwoju turystyki województwa podkarpackiego
W oparciu o badania ofert turystycznych regionu, położenie województwa oraz jego
zasoby turystyczne, sporządzona została inwentaryzacja produktów turystycznych oraz
przeprowadzona ich analiza. Stwierdzono, że oferta turystyczna województwa
oparta jest na 21 zinwentaryzowanych produktach, z których niektóre mają
charakter złożony. Dotyczy to zwłaszcza letnich pobytów wypoczynkowych, w których
wyróżniono i poddano oddzielnej analizie: *pobyty w hotelach, pensjonatach, ośrodkach
wczasowych i campingach, *pobyty w gospodarstwach agroturystycznych, *pobyty dzieci
i młodzieży na koloniach i obozach. Także złożony skład posiadają inne produkty,
jednakże nie podzielono ich na składowe z powodu mniejszej wielkości generowanego
przez nie ruchu turystycznego.
Tabela 7. Zestawienie produktów turystycznych województwa i ich potencjału rozwojowego (opracowanie własne) Legenda: W - wysoki Z – znaczny Ś – średni D – dostateczny N – niski P
otencjał
ekonomiczny
produktu
Szacunkowa
konsumpcja
produktu w tys. osób
Postrzeganie
produktu
na
rynku
zewnętrznym
Stopień
komercjalizacji
produktu
Efekt ekonomiczny
dla regionu
Możliwości
recepcyjne
produktu
Perspektywa
rozw
oju
produktu
Letnie pobyty wypoczynkowe
w hotelach, ośrodkach wczasowych
Z 100-150 Ś Ś W Z Z
Letnie pobyty w gospodarstwach agroturystycznych
Ś 10-13 Ś N Ś Ś Z
Letnie pobyty wypoczynkowe dzieci
i młodzieży D 5-10 Ś D Ś Z Ś
Zimowe pobyty wypoczynkowe
Ś 25-30 D Z Z Ś Ś
Krótkie pobyty wypoczynkowe
w ciągu roku Z 3-4 N D D Z Ś
Grupowe wycieczki objazdowe Ś 60-75 Ś Ś Z Z Ś
Wycieczki objazdowe indywidualne
Ś 20-25 Ś N Ś Ś Z
Pobyty w uzdrowiskach W 35-45 Ś Ś W Ś Z
Piesze wędrówki szlakami turystycznymi
D 10- 15 Z N D W D
Pobyty służące turystyce aktywnej
Ś 5-6 Ś N D Ś Ś
Pobyty myśliwskie W 1-1,5 Z W Ś Ś D
Pobyty wędkarskie D 1,5-2 Z N N Z Ś
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
83
Pobyty związane z udziałem
w konferencjach, Z 8-10 Ś D Ś D Ś
Pobyty polonijne Z 8-10 Ś D Ś Z Ś
Przyjazdy i pobyty etniczne D 8-10 D D N Ś Ś
Przyjazdy i pobyty przygraniczne
Ś 70-100 N D W Z N
Pobyty
religijno-pielgrzymkowe D 15-20 N N D Ś Ś
Pobyty turystów o specjalnych zainteresowaniach
Z 2-3 D D N Ś Z
Udział w imprezach i warsztatach kulturalnych i sportowych
Ś 20-25 D N Ś Ś Ś
Pobyty służbowe oraz
w interesach Ś 50-70 D N Z Z Ś
Pobyty motywacyjne W 2-3 Ś D D D Ś
Przejazdy tranzytowe N 10-15 D Ś D Ś D
Inne produkty 50
W celu przypomnienia kryteriów zastosowanych do analizy produktów turystycznych
regionu, jeszcze raz wskazuje się, że poszczególne kolumny zawierają:
• określenie zawartego w danym produkcie potencjału ekonomicznego, a więc
zdolności do generowania przychodów finansowych dla województwa, poprzez
wchodzące w jego skład: rodzaj, ilość i charakter konsumowanych usług
turystycznych. Przyjęta skala począwszy od wartości najniższej, aż do najwyższej
obejmuje określenia: niski, dostateczny, średni, znaczny, wysoki.
• szacunkową wielkość ruchu turystycznego (konsumpcji turystycznej)
związanego z danym produktem.
Jak już wykazano wcześniej, jednym z najsłabszych ogniw badania ruchu
turystycznego w województwie są dane statystyczne. W opracowaniu niniejszym
przedstawiono szacunkowe wielkości, kierując się następującymi wskaźnikami
i przesłankami: oficjalne dane statystyczne dotyczące, stanu i wykorzystania bazy
noclegowej regionu, dane o zwiedzających muzea, dane statystyczne dotyczące ruchu
na przejściach granicznych, ankietyzację biur podróży, dane określone przez
konsultantów z terenu województwa oraz inne źródła.
• określenie postrzegania produktu turystycznego województwa na
zewnętrznym rynku turystycznym. Przyjęta skala operuje określeniami: niski,
dostateczny, średni, znaczny i wysoki. Ocenę oparto o badania przeprowadzone
wśród biur turystycznych poza regionem oraz własne badania ruchu turystycznego.
• określenie stopnia komercjalizacji produktu będącego wymiarem obecności
produktu na rynku turystycznym. Przyjęte określenia: niski, dostateczny, średni,
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
84
znaczny i wysoki są wynikiem ankietyzacji biur podróży w Polsce, deklarowanych lub
stwierdzonych u zarządzających produktem, gotowych ofert turystycznych oraz ich
promocji i dystrybucji adresowanej do potencjalnego konsumenta.
• określenie aktualnej efektywności ekonomicznej produktu dla regionu.
Przyjęta skala obejmuje określenia: niska, dostateczna, średnia, znaczna i wysoka
i jest wektorem ogólnego potencjału ekonomicznego jaki niesie ze sobą dany produkt
turystyczny oraz szacunkowej wielości przyjazdów związanych z tym produktem.
• możliwości recepcyjne województwa związane z danym produktem
turystycznym. Ocenę oparto o wielkość bazy noclegowej związanej z danym
produktem, możliwości użytkowe infrastruktury turystycznej i rekreacyjno-sportowej
oraz potencjał usługodawców służących produktowi (przewodnicy, instruktorzy). Do
oceny zastosowano skalę jak poprzednio.
• określenie perspektywy rozwoju danego produktu w województwie, będące
wypadkową ogólnych zjawisk w turystyce światowej i polskiej, warunków do rozwoju
tego produktu w województwie oraz innych zjawisk o charakterze politycznym,
gospodarczym i społecznym. Do oceny wykorzystano skalę stosowaną w poprzednich
parametrach.
W opracowaniu nie odniesiono się do dostępności produktu, wychodząc z założenia, że
dla każdego rynku leżącego poza terenem województwa, najatrakcyjniejsze turystycznie
tereny regionu i ich produkty mają średnią lub dostateczną dostępność. Czynnik ten nie
jest zatem elementem znacznie różnicującym produkty turystyczne województwa.
W oparciu o przedstawione wcześniej materiały należy stwierdzić, że
województwo posiada korzystne warunki do rozwoju turystyki. Generuje ono
także szereg produktów turystycznych, z których część posiada znaczny
potencjał rozwojowy. Wielkość ruchu turystycznego w województwie mierzona
ilością udzielonych noclegów wykazuje wzrost.
6.1. Zbiorcze zestawienie dominujących segmentów dla produktów turystycznych województwa Konsumenci indywidualni z terenu Polski (w tym z województwa
podkarpackiego) i ich potrzeby:
• ludzie młodzi o zróżnicowanym statusie materialnym i następujących potrzebach:
wypoczynek, uczestnictwo w turystyce aktywnej, wędrówki piesze po szlakach
turystycznych, udział w imprezach sportowych i kulturalnych, interesy i sprawy
służbowe, uczestnictwo w turystyce religijno-pielgrzymkowej, zwiedzanie regionu,
• rodziny z dziećmi o średnim i wyższym statusie materialnym i następujących
potrzebach: wypoczynek letni i zimowy, udział w turystyce rekreacyjnej i aktywnej,
zwiedzanie regionu,
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
85
• rodziny z dziećmi o niższym i średnim statusie materialnym: wypoczynek letni.
• osoby w wieku średnim o średnim i wyższym statusie materialnym o następujących
potrzebach: wypoczynek letni i zimowy, turystyka rekreacyjna, interesy i sprawy
służbowe, zwiedzanie regionu, pobyty lecznicze i profilaktyczno-wypoczynkowe
w uzdrowiskach, udział w konferencjach, udział w imprezach kulturalnych,
zainteresowania profesjonalne i hobbystyczne,
• mężczyźni w wieku średnim: amatorzy polowań i wędkowania,
• dzieci i młodzież w wieku szkolnym: wypoczynek letni i zimowy, wycieczki objazdowe,
udział w sporcie i kulturze, leczenie uzdrowiskowe,
• osoby w wieku starszym i następujących potrzebach: leczenie, wypoczynek, udział
w turystyce religijno-pielgrzymkowej, przyjazd „do korzeni”, zainteresowania
profesjonalne i hobbystyczne.
Konsumenci instytucjonalni krajowi (w tym z województwa):
• firmy dystrybucyjno-handlowe (zwłaszcza z branż o znacznej zyskowności
i konkurencyjności),
• firmy produkcyjno-usługowe,
• stowarzyszenia i samorządy zawodowe,
• stowarzyszenia społeczne i zawodowe: sportowe, kulturalne, specjalnych
zainteresowań.
Konsumenci indywidualni zza granicy:
• osoby zajmujące się handlem przygranicznym,
• osoby z Polonii wywodzące się z regionu lub zainteresowane jego poznaniem,
• religijni Żydzi – wyznawcy chasydyzmu,
• osoby prowadzące interesy.
Konsumenci zbiorowi zza granicy:
• stowarzyszenia polonijne i etniczne,
• stowarzyszenia profesjonalistów i hobbystów dziedzin związanych z przyrodą
i kulturą,
• stowarzyszenia myśliwych.
6.2. Dominujące rynki zewnętrzne dla produktu turystycznego regionu Rynki krajowe:
• cały kraj,
• miasta w całej Polsce,
• duże aglomeracje miejskie i miasta w centralnej i południowej Polsce,
• województwa sąsiadujące (zwłaszcza lubelskie i świętokrzyskie).
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
86
Dominujące rynki zagraniczne:
W oparciu o analizę produktów turystycznych województwa i analizę struktury
cudzoziemców korzystających z bazy noclegowej określono, że są nimi:
• Ukraina
• Niemcy
• Stany Zjednoczone
• Wielka Brytania
• Francja
Najbardziej uczęszczanymi przez obcokrajowców powiatami w badanym okresie były:
powiat rzeszowski (ponad 42% przybywających do województwa), a następnie przemyski
(27,4%), łańcucki (5,5%) i jarosławski (5,0%).
W oparciu o analizę produktów turystycznych województwa, powołane dane statystyczne
oraz obserwacje własne stwierdza się, że dominującymi produktami dla przyjazdów
zagranicznych są: pobyty przygraniczne, pobyty służbowe i w interesach oraz
turystyka religijno-pielgrzymkowa.
6.3. Identyfikacja wiodących produktów turystycznych województwa
W oparciu o przeprowadzoną inwentaryzację i analizę produktów turystycznych
regionu, a szczególnie efekt ekonomiczny przynoszony regionowi ustalono, że
wiodącymi produktami turystycznymi regionu są:
• Letnie pobyty wypoczynkowe w hotelach, pensjonatach, ośrodkach wczasowych
i campingach,
• Pobyty przygraniczne,
• Pobyty w uzdrowiskach,
• Pobyty służbowe oraz w interesach,
• Grupowe wycieczki objazdowe.
Wyspecyfikowana grupa wiodących produktów turystycznych województwa
charakteryzuje się złożonością. Przesądzają o tym zwłaszcza produkty: pobyty
przygraniczne oraz pobyty służbowe i w interesach. Obydwa posiadają niski
stopień komercjalizacji, co powoduje, że trudno na nie oddziaływać poprzez mechanizmy
rynkowe, jakimi zawiaduje gospodarka turystyczna.
O ich rozwoju decydują w głównej mierze czynniki polityczne i gospodarcze
przebiegające poza turystyką. Dotyczy to zwłaszcza polityki wizowej, stosowanych
stawek celnych, procedur odpraw granicznych itp.
Pobyty służbowe i w interesach na terenie województwa pozostają i będą
pozostawać w korelacji z sytuacją gospodarczą regionu, w tym również z aktywnością
turystyczno-handlową w obszarze przygranicznym.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
87
Do produktów ważących ekonomicznie na gospodarce turystycznej
województwa należą także:
• Zimowe pobyty wypoczynkowe,
• Letnie pobyty w gospodarstwach agroturystycznych,
• Letnie pobyty wypoczynkowe dzieci i młodzieży,
• Indywidualne wycieczki objazdowe,
• Udział w imprezach sportowych i kulturalnych,
• Pobyty związane z udziałem w konferencjach, seminariach i szkoleniach,
• Pobyty polonijne.
Analiza przedstawionych parametrów i uwarunkowań opracowanej
inwentaryzacji produktów turystycznych województwa pozwala na
stwierdzenie, że o rozwoju turystycznym województwa zdecyduje rozwój wielu
jego produktów. Szczególną rolę w tym procesie mają do spełnienia produkty:
• Letnie pobyty wypoczynkowe w hotelach, pensjonatach, ośrodkach wczasowych i na
campingach,
• Pobyty w uzdrowiskach,
• Letnie pobyty wypoczynkowe w gospodarstwach agroturystycznych,
• Grupowe wycieczki objazdowe po regionie,
• Zimowe pobyty wypoczynkowe,
• Pobyty w ramach turystyki aktywnej,
• Pobyty służące specjalnym zainteresowaniom.
Powyższe produkty są w opinii autorów opracowania produktami
strategicznymi dla rozwoju turystyki w województwie podkarpackim. Ich
rozwój zdecyduje w podstawowej mierze o rozwoju gospodarczym
województwa przez turystykę.
6.4. Identyfikacja powiatów o strategicznym znaczeniu dla rozwoju turystycznego województwa12
W oparciu o przedstawione wcześniej charakterystyki produktów turystycznych
województwa i ich uwarunkowania rozwojowe wskazano, że w województwie należy
zmierzać do zwiększenia konsumpcji każdego z produktów. Wskazano także na grupę
produktów o szczególnym znaczeniu dla przyszłego rozwoju turystycznego regionu.
W oparciu o sporządzoną alokację każdego z produktów, obliczono ilość produktów
turystycznych generowanych przez każdy z powiatów województwa podkarpackiego.
12 Część opracowania oparta na autorskim materiale J. Drupki w „Strategii rozwoju turystyki w województwie podkarpackim na lata 2002-2006”
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
88
Pozwoliło to na podzielenie powiatów na 3 grupy generujące odpowiednio: dużą, średnią
i małą ilość produktów turystycznych.
Grupa I. Powiaty generujące dużą ilość produktów turystycznych:
• leski
• bieszczadzki
• krośnieński
• przemyski
• sanocki
• jasielski
• rzeszowski
Grupa II. Powiaty generujące średnią ilość produktów:
• jarosławski
• leżajski
• łańcucki
• tarnobrzeski
• lubaczowski
• dębicki
Grupa III. Powiaty generujące małą ilość produktów turystycznych:
• kolbuszowski
• przeworski
• brzozowski
• stalowowolski
• mielecki
• niżański
• strzyżowski
• ropczycko-sędziszowski
Wieloaspektowa analiza rozwoju turystyki województwa w układzie powiatowym,
oparta o przedstawione wcześniej warunki wykazała, że przestrzeń poszczególnych
powiatów oddziaływuje lub może oddziaływać w zróżnicowanym zakresie na przyszły
rozwój turystyki województwa. Pozwoliła ona na podział powiatów na grupy o bardzo
wysokim, wysokim, średnim i dostatecznym znaczeniu strategicznym dla
rozwoju turystyki w województwie.
Do poszczególnych grup zakwalifikowano:
• bardzo wysoki: powiat leski, powiat bieszczadzki,
• wysoki: powiat krośnieński, powiat sanocki, powiat jasielski, powiat
przemyski, powiat rzeszowski (zwłaszcza Rzeszów),
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
89
• średni: powiat jarosławski, powiat łańcucki, powiat leżajski, powiat
lubaczowski,
• dostateczny: pozostałe powiaty.
Autorzy opracowania uważają, że każdy z powiatów wnosi i będzie wnosił określony
udział w rozwój turystyki województwa. Zaklasyfikowanie do grupy o najniższym
znaczeniu strategicznym nie należy rozumieć jako przypisanie danej przestrzeni
marginalnej pozycji w proponowanych działaniach rozwojowych. Przedstawiona
klasyfikacja w relacji powiatowej ma charakter umowny, gdyż obejmując przestrzeń
całego powiatu „uśrednia” wartość turystyczną danej jednostki podziału
administracyjnego. Nie wyklucza to istnienia na jej terenie pojedynczych produktów lub
ich zespołów o ważnym znaczeniu dla turystyki województwa. Dla przykładu powiat
brzozowski zaliczony do grupy o dostatecznym poziomie funkcji turystycznych, posiada
unikatowe w skali Polski drewniane budowle sakralne (Haczów, Blizne, Ulucz i inne),
znane w województwie sanktuarium (Nowa Wieś), muzeum (Brzozów) oraz szereg innych
walorów o mniejszej skali. Jednakże ze względu na ubogą infrastrukturę turystyczną oraz
generowanie skromnej ilości produktów turystycznych, nie może zostać uznany za obszar
o dużym znaczeniu strategicznym dla rozwoju turystyki województwa. Nie wyklucza to
realizowania takich funkcji przez poszczególne gminy lub miejscowości
powiatu. Stąd turystyka nie jest i nie będzie w najbliższej przyszłości strategicznym
kierunkiem rozwoju powiatu brzozowskiego, jednak powinna być ważnym, strategicznym
kierunkiem rozwoju niektórych gmin tego powiatu.
6.5 Analiza SWOT produktu turystycznego województwa podkarpackiego Mocne i słabe strony.
Jak już wcześniej stwierdzono prezentując mocne i słabe strony wybranych zasobów,
infrastruktury i usług, województwo podkarpackie posiada sporo atutów dla rozwoju
gospodarki turystycznej. Nie brak i słabych stron. Najważniejsze z nich przedstawiono
w poniższej analizie.
Mocne strony:
• położenie województwa w osi przebiegu międzynarodowych traktów komunikacyjnych
• region czysty ekologicznie, atrakcyjny krajobrazowo i przyrodniczo z rozbudowanym,
wielkoobszarowym systemem obszarów chronionych,
• uznane walory bioklimatyczne, źródła wód mineralnych i rozwinięte lecznictwo
uzdrowiskowe,
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
90
• zachowane unikatowe dziedzictwo kulturowe na styku narodowości i wyznań, którego
materialnym wymiarem są m.in. zabytkowe, drewniane budowle sakralne i świeckie
oraz bogaty folklor,
• ponadregionalna ranga turystyczna zamków w Baranowie Sandomierskim, Łańcucie,
Krasiczynie oraz zespołów staromiejskich Przemyśla, Jarosławia i Krosna,
• obiekty archeologiczne i zbiory muzealne o randze krajowej i ponadregionalnej,
• uznane w skali międzynarodowej (Chasydzi) i ponadregionalnej (katolicy
i grekokatolicy) miejsca szczególnego kultu religijnego,
• liczna Polonia wywodząca się z regionu.
Słabe strony:
• utrudniona dostępność komunikacyjna terenu województwa z głównych centrów
emisji ruchu turystycznego w Polsce (duże aglomeracje) oraz dojazd w województwie
(zły stan dróg, mała ilość połączeń kolejowych) do atrakcji i miejsc generowania
produktu turystycznego,
• zły stan techniczny oraz niedostateczna ekspozycja turystyczna wielu zabytkowych,
często unikatowych obiektów archeologicznych, architektonicznych oraz zbiorów
muzealnych regionu,
• brak na rynku produktów turystycznych związanych z krajobrazem kulturowym
regionu,
• niedostateczna ekspozycja walorów i atrakcji przyrodniczych regionu,
• ubogość oferty pobytowej wielu miejscowości i obiektów noclegowych regionu (tylko
nocleg i wyżywienie) spowodowana niedostateczną ilością basenów, kąpielisk,
zbiorników wodnych, urządzeń rekreacyjno-sportowych i innej infrastruktury
turystyczno-rekreacyjne, a także skromną ilością usług turystycznych,
• znaczny udział turystyki przygranicznej oraz pobytów biznesowych i w interesach
w przyjazdach turystycznych do regionu, zależnych od uwarunkowań politycznych
i gospodarczych, na które województwo nie ma bezpośredniego wpływu,
• promocja i informacja turystyczna regionu oparta na zasobach turystycznych, nie zaś
na produktach turystycznych województwa,
• niedostateczny wybór ilościowy i jakościowy ofert turystycznych województwa
w sprzedaży biur podróży na terenie kraju,
• niedostateczna ilość dużych, nowoczesnych, atrakcyjnie położonych, łatwo dostępnych
z terenu Polski centrów konferencyjnych,
• niewystarczające kwalifikacje kadr turystycznych (w tym przygotowanych do obsługi
turystów zagranicznych) w regionie,
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
91
• brak proturystycznego nastawienia władz wielu miast i gmin oraz społeczności
lokalnych regionu,
• niski poziom zorganizowania branży turystycznej, zwłaszcza sfery usług hotelarskich
i gastronomicznych, będących podstawowymi beneficjentami pobytów turystycznych
w województwie.
Szanse i zagrożenia
Rozwój turystyki województwa jest uwarunkowany wieloma czynnikami zewnętrznymi.
Wiele jednak zależy od woli i chęci działań, które można realizować na poziomie
wojewódzkim, powiatowym czy też lokalnym. Świadomość istniejących szans, ale też
istniejących zagrożeń powinna pomóc w zbudowaniu dobrych, możliwych do realizacji
i przynoszących spodziewane efekty programów operacyjnych.
Szanse:
• rosnący popyt na usługi turystyczne w Polsce i na świecie,
• utrwalony w Polsce „image” Bieszczadów – górzystej, niezamieszkałej krainy
z bogatą, „dziką” przyrodą, atrakcyjnej dla różnych form turystyki aktywnej
i rekreacyjnej,
• zachowanie unikatowych walorów przyrodniczych i kulturowych regionu,
• polepszenie warunków podróżowania i dojazdu do atrakcji turystycznych i produktów
turystycznych województwa,
• rozwój nowych atrakcji i infrastruktury turystycznej oraz opartych na nich produktów
turystycznych,
• budowa kilku wysoko standardowych centrów wypoczynkowo-konferencyjnych na
terenie Bieszczadów, w tym w otoczeniu Zalewu Solińskiego,
• uznanie turystyki na szczeblu województwa, w wybranych powiatach i gminach za
jeden ze strategicznych kierunków rozwoju terenu, przygotowanie programów
rozwoju i ich realizacja,
• samoorganizacja podmiotów gospodarczych związanych z turystyką, zwłaszcza
usługodawców hotelarskich i gastronomicznych,
• zamierzony, profesjonalnie prowadzony rozwój wybranych produktów turystycznych
województwa,
• podnoszenie kwalifikacji kadr turystycznych jako instrumentu zmian ilościowych
i jakościowych w gospodarce turystycznej województwa,
• dostępność funduszy zewnętrznych, w tym Unii Europejskiej na realizację projektów
i programów rozwijających gospodarkę turystyczną województwa.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
92
Zagrożenia:
• rozwój konkurencyjności turystycznej województw sąsiednich oraz przygranicznych
terenów Słowacji,
• pogorszenie wizerunku województwa, jako obszaru eksploracji turystycznej (np.
zniszczone, źle oznakowane drogi, zły dojazd do atrakcji, niebezpiecznie, ogólny
nieporządek, brak doświadczeń, że jest się oczekiwanym, pożądanym gościem, słaba
obsługa turystyczna w tym informacja turystyczna),
• „statyczny" stan atrakcji i produktów turystycznych województwa,
• kolizje działań rozwijających gospodarkę turystyczną województwa z funkcją
ochronną przyrody,
• możliwe zmniejszenie się turystyki przyjazdowej do województwa z terenu Ukrainy,
po wejściu Polski do strefy układu z Schengen (restrykcyjna polityka wizowa),
• mała współpraca i współdziałanie w rozwijaniu i promocji turystyki województwa,
między jednostkami samorządowymi regionu („każdy sobie rzepkę skrobie”),
• niedostateczne środki własne i brak zewnętrznych źródeł wspierania rozwoju turystyki
w województwie.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
93
Podsumowanie. Uwagi końcowe
Rozwój gospodarki turystycznej województwa służyć powinien:
• pobudzeniu koniunktury gospodarczej,
• zwiększeniu dochodów budżetowych samorządów, podmiotów
gospodarczych oraz ludności,
• tworzeniu nowych miejsc pracy oraz wywoływanie zmian w strukturze
zatrudnienia,
• zrównoważonemu rozwojowi terenu województwa, uwzględniającemu
wymogi ochrony środowiska.
Województwo podkarpackie jest postrzegane jako obszar o znacznym potencjale
turystycznym. Niekiedy spotykane są poglądy o wyjątkowych walorach turystycznych
województwa, wskazujące zwłaszcza na najsilniej identyfikowany obszar jakim są
Bieszczady. Wyjątkowość a raczej odmienność tej części województwa oparta jest o mało
zamieszkałe, niezurbanizowane tereny górskie, pokryte lasami o dominacji buczyny
karpackiej, ze śladami istniejących kiedyś wsi, a dziś zarosłych olchą i innymi
ekspansywnymi przedstawicielami miejscowej flory. Atrakcyjność terenu podnoszą łąki
górskie zwane połoninami, dzięki którym można obserwować panoramy górskie tej części
Karpat oraz bogata fauna reprezentowana przez szereg będących pod ochroną zwierząt.
Opis walorów turystycznych Bieszczadów musi łączyć w sobie elementy przyrodniczo-
krajobrazowe z dziedzictwem kulturowym subregionu, którego materialnym śladem są
stare cerkwie i cmentarze.
Obszar ten bezwzględnie powinien zachować swój charakter. To decyduje o jego
sile, pozycji czy nawet legendzie. Oprócz terenów bieszczadzkich znaczny potencjał
turystyczny posiadają tereny Beskidu Niskiego.
O pozycji województwa w turystyce polskiej zdecyduje m.in. umiejętność „sprzedania”
istniejących zasobów przyrodniczo-krajobrazowych, zabytkowych, zbiorów muzealnych
oraz zasobności kultury ludowej w formie gotowych ofert turystycznych. Niektóre z nich
mogą z czasem stać się „markowymi” produktami turystycznymi województwa.
Wymiernym tego dowodem będzie zwiększenie się zainteresowania województwem oraz
proces systematycznego wzrostu pobytów turystów z terenu kraju oraz z zagranicy.
Za niezbędne należy uznać podjęcie integracji podmiotów gospodarki turystycznej
(szczególnie sektorów: usług noclegowych i gastronomicznych oraz organizatorów
turystyki przyjazdowej), które poprzez współdziałanie podniosą konkurencyjność
istniejących oraz wygenerują nowe produkty turystyczne.
W oparciu o mechanizmy rozwoju współczesnej gospodarki turystycznej, uwarunkowania
zewnętrzne oraz wewnętrzne, należy wskazać na następujące pola strategiczne, które
mogą przyczynić się do rozwoju regionu przez turystykę:
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
94
• produkt turystyczny,
• atrakcje turystyczne,
• infrastruktura i usługi turystyczne,
• marketing turystyczny,
• kadry turystyczne,
• współpraca i współdziałanie gospodarki turystycznej i jej otoczenia.
Wstępem do rozwoju turystyki w województwie powinny być systematyczne badania
ruchu turystycznego. Dane statystyczne gromadzone przez Główny Urząd Statystyczny
oraz okazjonalne, wyrywkowe badania nie pozwalają odpowiedzieć na wiele pytań
dotyczących „gości” województwa. Dotyczy to zwłaszcza turystów krajowych, którzy
stanowią i będą stanowić w najbliższych latach o przychodach regionu z tej dziedziny
gospodarki.
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
95
Literatura 1.Drupka J., Kotliński W. (red.). „Strategia rozwoju turystyki w województwie
podkarpackim na lata 2002-2006”, Urząd Marszałkowski, Rzeszów: 2002.
2. Kłos S. „Małopolska Południowo-Wschodnia”, Wydawnictwo Muza, Warszawa: 1998.
3. Kłos S. „Podkarpackie. Przewodnik po województwie” Wydawnictwo Bosz, Lesko:
2005.
4. Kondracki J. „Geografia regionalna Polski”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa:
1998.
5. Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J. „Geografia turystyki Polski”, PWE,
Warszawa: 2002.
6. „Strategia rozwoju turystyki dla woj. podkarpackiego na lata 2007-2013” Polska
Agencja Rozwoju Turystyki– dokument studyjny, 2006.
7. „Słownik Geograficzno-Krajoznawczy Polski”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa:
2000.
8. „Województwo Podkarpackie zaprasza – informator turystyczny 2003”, Urząd
Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Rzeszów: 2003.
9. „Województwo podkarpackie, podregiony, powiaty, gminy”, Urząd Statystyczny
w Rzeszowie, Rzeszów: 2006.
10. Siemaszko A. Gruszczyński, M. Marczewski. „Atlas przestępczości w Polsce”, Oficyna
Naukowa, Warszawa: 2003.
11. Strony internetowe: www.stat.gov.pl/demografia/index.html,
www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludność/index.html
Spis tabel
Tabela 1. Obiekty zabytkowe o największej atrakcyjności turystycznej w układzie powiat
Tabela 2. Baza noclegowa województwa podkarpackiego w 2005 roku w układzie
powiatów (dane GUS)
Tabela 3. Baza noclegowa województwa w 2005 roku wg PART
Tabela 4. Turyści zagraniczni korzystający z usług hotelarskich regionu w 2005 roku
Tabela 5. Usługi informacji turystycznej w układzie powiatów
Tabela 6. Podmioty kształcące kadry turystyczne w województwie podkarpackim (stan na
grudzień 2006 roku)
Tabela 7. Zestawienie produktów turystycznych województwa i ich potencjału
rozwojowego
Analiza zasobów i możliwości rozwoju turystyki w województwie podkarpackim
96
Spis wykresów i rysunków
Rysunek 1. Położenie województwa podkarpackiego
Rysunek 2. Infrastruktura komunikacyjna województwa podkarpackiego
Wykres 1. Baza noclegowa województwa w układzie powiatów (źródło PART)
Top Related