8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
1/59
1
1. GR
Bal arlar, koloni halinde yaayan canllardr. Normal koullarda her kolonide; bir adet
ana ar, says 20-60 bin arasnda deien ii ar ve mevsime bal olarak sfrdan iki
bine kadar deien sayda erkek ar bulunmaktadr. Ana ar, kolonideki tm bireylerin
anasdr. iftleme srasnda erkek arlardan ald spermleri yaam boyunca sperm
kesesinde koruyarak yumurtlad yumurtalarn byk ounluunu bu stok sperm ile
dllemektedir. Bu nedenle ana ar bir koloninin tm kaltsal zelliklerinden sorumlu tek
bireydir. Ayrca rettii feromonlarla ana ar, ii ar yumurtalklarnn geliimini
basklamakta ve koloni ii dzenin devam ettirilmesinde nemli bir rol oynamaktadr.
Gl koloniler edinmek ve ana nektar akmndan st dzeyde yararlanmak iin retim
kolonilerinin ana arlarnn dzenli aralklarla yenilenmesi koloni ynetiminin gereidir.
Bu zellikle bir retim dneminde birden fazla yrenin ana nektar akm dnemlerinden
yararlanmak amacyla yaplan ve koloni ana arlarnn srekliolarak yumurtlamasn
zorunlu klan ger arclk uygulamalar iin daha da nemlidir.
Ana arlarn k arl ana ar niteliini belirlemede kullanlan ltlerden birisidir.
Ana ar arl gerek yetitirme aamasnda gerekse iftleme ncesi ve sonras
dnemlerde birok faktrden etkilenmektedir. i arlarn vcut boyutu bakmndan
tespit edilen fakllklarnda genotipik yapnnrol byktr. rnein Bat bal ars Apis
melliferann Avrupa rklarnn ii arlar, Afrika rklarnn ii arlarndan daha iri
yapldrlar (Ruttner 1988). Ana arlarda da boyut ve arlk bakmndan kaltsal
farkllklar olmakla birlikte ayn rkn ana arlarnda bile geni varyasyongzlenebilmektedir (Skowroneket al. 2004). Generet al.(2000), 1 gnlk yataki
larvalardan yetitirilen ana arlarn 2 gnlk yataki larvalardan yetitirilen ana arlardan
daha ar olduklarn bildirmektedirler. Mevsimin ana ar k arln deitirdii ve
bu deiimin iklimin zel artlarndan ve ana ar yetitirmede kullanlan ar
kolonilerinin geliim ve beslenme dzeyleri tarafndan etkilendii kimi almalarda
(Mirza et al. 1967, Kaftanolu ve Kumova 1992, Uak 2001) saptanmtr.
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
2/59
2
Bu almada; ana ar k arlnn ana arlarn iftleme ve yumurtlamaya balama
zamanna, iftleme ve yumurtlama ncesi arlk deiimine, iftleme saysna, sperm
torbas zelliklerine (ap ve hacim) spermatozoa saysna, yumurtalk arlna ve
yumurtlamaya balama sonrasnda mevsim sresince arlk ve yavru alan deiimine
etkisini aratrmak amalanmtr.
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
3/59
3
2. KAYNAK ZETLER
2.1 Ana Ar reme Organlar ve Fizyolojisi
Ana ar reme organlar, sindirim kanalnn hemen zerinde, dorso-lateralde bulunan
yumurtalklar, yan yumurta kanallar, ana yumurta kanal ve sperm torbasndan
olumaktadr. Meroyistik politrofik tipteki bir ift yumurtalktan her biri yzden fazla
(160-180) yumurta tp (ovariol) iermektedir. Yan yumurta kanallarnn birlemesiyle
oluan ana yumurta kanal ksa bir vagina ile sona ermektedir. Vaginann zerinde yer
alan sperm torbas ise geni ve kresel yapl bir kesedir. Sperm torbasnn zerispermateka bezleri ile kapldr ve sperm torbas ksa bir kanal ile vaginaya alr
(Snodgrass 1984).
ekil 2.1 Ana ar reme organlar (Dade 1977).
A, B,D yumurtlayan ana ar,
C, iftlememi ana ar.
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
4/59
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
5/59
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
6/59
6
milyon, 2 kez iftleenlerde 5.979 milyon, 3 kez iftleenlerde ise 6.975 milyon sperm
bulunmaktadr.
iftleme uuundan dnen bir ana arnn dl yollarnda ortalama 87 milyon sperm
bulunmakta, ancaksperm torbasna sadece 5.5-5.7 milyon sperm g edebilmektedir.
Doal iftleme srasnda ana arnn iftlemeden sonra yumurta kanallarna boaltlan
semenin ok az bir ksm sperm torbasna g ederken geriye kalan byk ksm 10 -20
saat ierisinde dar atlmaktadr. iftlemeden 10 saat sonra ise sperm torbasna sperm
g olduka yavalamaktadr. kinci iftleme uuundan dnen ana arlarn reme
kanallarndaki semen miktar, ilk iftleme uuunda aldklar semen miktaryla ayndr
(Woyke 1962).
iftleme ncesi dnemde ana arnn hemolenfinde bulunan serbest amino asit seviyesi
iftleme ile birlikte artmaya balamaktadr. Yumurtlamaya balama ile birlikte yksek
bir seviyeye ulaan serbest amino asit seviyesi tm aktif yumurtlama dnemi boyunca
sabit kalmaktadr. iftlememi ve yumurtlayan ana arlarda amino asit seviyesi
bakmndan gzlenen bu deiimin, ana arnn mandibula bezleri tarafndan salglanan
feromonlarn retiminde de olduka benzer seyrettii ifade edilmektedir (Hrassnigg et
al. 2003).
Hermann (1969) iftlememi ana arlarda nerosekretori hcrelerinden ve Corpora
allatadan salglanan juvenil hormonun iftleme uularnn gereklemesini
etkilediini ortaya koymutur (Koeniger 1986).
Vitellojen yumurta hcresi geliiminde aktif olarak kullanlan bir proteindir. Bceklerde
yumurta sars proteini vitellinin ncs olan vitellojenin temel ilevi oosit geliiminde
embriyo iin enerji kayna olmasdr (Guidugli et al. 2005). Vitellojenin esas olarak
ya doku tarafndan sentezlenip hemolenfe salnmaktadr. Ya doku hcrelerine gre
daha dk oranlarda olmak zere yumurtalklarda da sentezlenebilmektedir (Lensky
and Skolnik 1980). Ana arlarda ilk olarak pupa aamasnda hemolenfte ecdysteroid
seviyesinin azalmas ve juvenil hormon seviyesinin artmasyla birlikte ya doku
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
7/59
7
hcreleri tarafndan vitellojen sentezi iin mRNA transkribe edilmeye balamaktadr.
ktan sonraki ilk 1 haftalk dnemde vitellojen sentezi artmaya devam etmekte ve
yksek bir platoya ulamaktadr. Tm ergin yaam ve yumurtlama faaliyeti sresince
vitellojen yksek seviyede olmaktadr (Miranda et al. 2003).
Ana arnn beyninden salglanan dopamin ve metabolitleri miktarnn iftleme ncesi
ve sonras deiiminin aratrld bir almada; iftlemi ana arlarn 12 gnlk yata
iken dopamin ve metobolitlerinin miktar, iftlememi ana arlarn 6 ve 12 gnlk
yataki dopamin ve metabolitlerinin miktarndan daha dk olduu saptanmtr. Ana
arsz kalm ii arlarn dopamin diyeti ile beslenmesi vitellogenin sentezi ve
yumurtalk geliimini engellemektedir. Beyinde yksek seviyedeki dopamin salgs ve
sentezinin previtellojenik dnemde yumurtalk folikllerinin geliimi ve ya dokuda
vitellojen sentezi zerine dorudan etkisi olabilecei bildirilmitir (Harano et al. 2005).
i arlar zerinde yaplan bir almada ise dk juvenil hormon (pyriproxyfen)
seviyesinin vitellojen sentezine izin verdii, yksek seviyelerinin ise vitellojen sentezini
engelledii ortaya konmutur(Pinto et al. 2000).
Yumurtlama faaliyetinde proktolin yumurta kanallarnn kaslmalarna neden olarak
yumurtlama aktivitesi zerine nemli etkide bulunmaktadr. Ayrca vitellojen sentezini
de artran proktolinin, yumurta geliimi zerinde de dorudan etkisi bulunmaktadr
(Holman and Cook1985, Miranda et al. 2003).
2.2 iftleme
Bal arlarnn iftlemesi; rk zellikleri, iklim artlar, ana ar ve erkek arlarn
fizyolojik durumlar, ii arlarn ana arya davranlar gibi bir takm faktrler
tarafndan etkilenmektedir (Szabo et al. 1987).
Ana ar ve erkek arlar genellikle lk ve gneli gnlerde iftlemektedirler. Ana ar ve
erkek arlarn iftleme uularnn pik yapt saatler akmaktadr. Drt-alt gnlk
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Pinto+LZ%22%5BAuthor%5Dhttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Pinto+LZ%22%5BAuthor%5Dhttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Holman+GM%22%5BAuthor%5Dhttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Cook+BJ%22%5BAuthor%5Dhttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Cook+BJ%22%5BAuthor%5Dhttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Holman+GM%22%5BAuthor%5Dhttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Pinto+LZ%22%5BAuthor%5D8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
8/59
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
9/59
9
Soczek (1958) ana arlarn pek ounun ilk uularn yksklerden ktan sonra 6-12.
gnlk yalarda, ilk iftleme uularn ise 10-12 gnlk yalarda gerekletirdiklerini
bildirmitir (Szabo et al. 1987). Ayn kaynan aktarmna gre Harbo (1971) iftleme
uuunun ktan 6 gn sonra gerekletiini ve 60 gnlk yataki ana arlarn baarl
bir ekilde iftletiklerini gzlemi ise de yan artmasyla birlikte iftleme baarsnn
azaldn bildirmitir. Ruttner (1983) ise ana arlarn ilk iftleme uularnn 6. gnden
nce gereklemediini bildirmektedir.
Afrikallam bal arlarnda iftleme baarsn etkileyen faktrlerin aratrld bir
almada (Da Silva et al. 1995), en yksek iftleme baarsnn nektar akmnn en
youn olduu dnemde gerekletii, ana ar yann iftleme baarsn etkilemedii
ve iftleme baars ile tek ilikili meteorolojik faktrn rzgar hz (r=-0.43) olduu
bildirilmitir. Lensky and Demter (1985) rzgarhznn 3.9 m/sn ve bulutluluun 7
oktavdan byk olduu gnlerde iftleme uuunun gereklemediini ileri srmtr.
Szabo et al.(1987)e gre kuzey ikliminde (Kanada) ana arlar gnlk maksimum
scakln yksek olduu periyodun peinden (20-25 C) yumurtlamaya
balamaktadrlar.
Gler and Alpay (2005)sperm torbasnda depolanan spermatozoa saysnn hava
scaklnn artmas ile birlikte arttn ve aralarnda pozitif nemli bir iliki (r=0.756)
bulunduunu ileri srmtr.
2.3 k Arl veAna Arlarda reme zellikleri
k arlnn ana arnn koloni tarafndan kabul edilmesine ve yumurtlamaya
balama sresine etkisi eitli aratrclar tarafndan aratrlmtr. Birok
aratrmacnn bildiriine gre, iftlememi bir ana arnn kabuln; ana arnn k
arl, ana arnn ya, ana arnn ii arlara ekicilii ve davranlar, koloninin ana
arsz kalma sresi, ii arlarn ya dalm, ana arnn koloni ierisine braklmadan
nce kafeslendii sre gibi faktrler etkilemektedir (Medina and Gonalves 2000).
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
10/59
10
Szabo (1977) ve Taranov (1977)a gre k arl ana ar kabuln etkilemektedir.
Taranov (1977)a gre k arl 200 mgdan ar ana arlar hafif olanlardan daha
kolay kabul edilmektedirler. Taranov (1974)a gre ar ana arlar 10 gnde, hafif ana
arlar ise 17 gnde yumurtlamaya balamaktadrlar (Medina and Gonalves 2000). Oysa
Medina and Gonalves (2000)ana ar k arlnn ana arnn kabul edilmesine ve
yumurtlamaya balama sresine nemli etkide bulunmadn ve yumurtlamaya balama
sresinin 9-17 gn arasnda deitiini (ortalama 12.6 gn) bildirmitir.Uak (2001) ise
ana ar k arl ile yumurtlamaya balama sresi arasnda nemli bir iliki
saptamtr (r= -0.319, P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
11/59
11
(2004) ise Ankarada haziran aynda yetitirilen ana arlarn ortalama 12.3 gn sonra
yumurtlamaya baladklarn bildirmitir.
Generet al.(2000) 1 gnlk yataki larvalardan yetitirilen ana arlarn 2 gnlk
yataki larvalardan yetitirilen ana arlardan daha ar olduklarn, ar ana arl
kolonilerin daha fazla yavru yetitirdiklerini, hafif olan ana arlarn iftleme sonras
yumurtlamaya daha ge baladklarn ve mevsim sonundayumurtlamay daha erken
kestiklerini saptamlardr.
Gl ve Kaftanolu (1990) larva aktarm srasnda ar st kullanlarak yetitirilen anaarlarn daha erken yumurtlamaya baladklarn (ortalama 10.36 gn, P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
12/59
12
Emsen (2004) alanan larva yann ana arlarda; k arl, yumurtlama ncesi sre,
sperm torbas ap ve spermatozoa says zellikleri zerinde etkili olduunu
belirtmitir. Aratrmac tek veya ift alama yntemininbu zellikleri etkilemediini
bildirmektedir. Gl ve Kaftanolu (1990)na gre ise ar st kullanlarak larva transferi
yaplan gruptan elde edilen ana arlar daha ar olmaktadr.
Ykskten km bir ana arnn arln; rk (hat), bakc koloni, alama erevesinde
yksn konumu ve evresel koullar etkilemektedir (Skowroneket al. 2004). Ana ar
k arl alanan larvann yana (Woyke 1971, Gener ve Fratl 1999, Tarpy et al.
2000, Uak 2001, zmen 2004) ve yetitirme mevsimine (Mirza et al. 1967, Kaftanolu
ve Kumova 1992, Uak 2001) gre deimektedir. Woyke (1971)ye gre ana ar k
arl alanan larva yann azalmas ile artmaktadr (r=-0.91).
Ege blgesi koullarnda mevsimin ana ar kalitesine etkisinin aratrld bir almada
ana ar k arlnn yetitirme mevsimine gre deitii (mart; 181.14 mg, nisan;
183.6 ve 193.11 mg, mays; 180.05 mg, haziran; 178.51 mg, temmuz; 178.58 mg,
austos; 173.21 mg, eyll; 167.56 mg) belirlenmitir (Uak 2001). Dodololu ve Gen
(1997) Erzurumdahaziran ve temmuz aylarnda yetitirilen ana arlarn k
arlklarnortalama 203.32 mg olarak saptamlardr.
Skowroneket al.(2004)a gre ana ar canl arlnda yksek oranda varyasyon
bulunmaktadr ve hafif ana arlar arlara gre yksklerden daha nce kmaktadrlar.
Ana arlar yksklerden ktan sonraki 36 saatlik zaman dilimi iinde her 1 saatte
ortalama 1 mg, toplamda ise 40 mg. arlk kaybetmektedirler. Yumurtlamayabaladktan sonra ana ar arl, k arl seviyesine yeniden ulamaktadr. k
arl ile iftleme ve yumurtlama arlklar arasndaki korelasyonlar srasyla
r=0.607 ve r=0.465 olarak bulunmutur. zmen (2004) ise k arl ile yumurtlama
balangc arl arasndaki ilikiyi r=0.695 olarak saptamtr.
Gener ve Fratl (1999) 1 gnlk ve 2 gnlk yataki larvalardan yetitirilen ana
arlarn ktan sonraki 1. gn ve 1 hafta sonras arlk farklarnn nemsiz olduunu
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
13/59
13
bildirmilerdir. zmen (2004)e gre k arl bakmndan hafif ve ar olarak
gruplandrlan ana arlarn yumurtlama balangcndaki arlklar da birbirinden
farkldr.
Nelson and Gary (1983) ana ar arlnn ana ar yaamnn eitli dnemlerinde
deitiini belirtmilerdir. iftletirme kutularndan alndktan 18 gn sonra ortalama
214.4 mg arlndaki ana arlarn retim kolonileri tarafndan kabul edilmelerinden 8
gn sonraki arlklar 207.9 mga dmektedir. Nektar akmnn youn olduu
dnemde ortalama ana ar arl en yksek dzeye (292.9 mg) ulamaktadr.
Nelson (1988) iftletirme kutularndan alnan ana arlarn arl ile mevsim sonu bal
retimi arasnda pozitif bir korelasyon (r=0.39) saptamtr. Nelson and Gary (1983)
reme kapasitesi dk ana arlar kolonilere vermemek iin en hafif %15-25inin henz
iftletirme kutularnda iken elemineedilmesinin pratik bir yntem olarak
kullanlabileceini bildirilmitir.
eitli balars rklarna ait ana arlarn reme zelliklerinin aratrld bir almada,larva kabul oran, yumurtlama ncesi sre, iftleme oran, sperm torbas hacmi
vesperm torbasnda depolanan spermatozoa says mevsime bal olarak farkllk
gstermi, ana ar reme fizyolojisi ve davran zerine evre etkisinin genotipik
yapdan daha nemli olduu bildirilmitir. Genotiplerin arasnda yumurtlama ncesi
sreler ve sperm torbas hacmi bakmndan farkl olduklarsaptanmtr (Gler and
Alpay 2005).
Eckert (1937) ve Weiss (1971) ana ar k arl ile yumurta tp says arasnda bir
iliki bulunmadn bildirmektedirler (Woyke 1971). Oysa Woyke (1971) ayn
zelliklerarasndaki ilikiyi (r=0.75) nemli bulmutur. Weaver (1957) ise yumurtalk
arlnn yumurta tp says ile ilikili olduunu belirtmitir (Gilley et al. 2003).
Tarpy et al.(2000) bir almada; 1 gn yal larvalardan yetitirilen ana arlarn 2 gn
yal larvalardan yetitirilen ana arlara gre daha ar, daha byk sperm torbas ve
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
14/59
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
15/59
15
(Mula ekotipi) sperm torbas apnn yetitirme mevsiminden etkilenmediini (1.08 ile
1.16 mm arasnda) ve ana arlarn ortalama sperm torbas apnn1.121 mm olduunu
saptamtr. Dodololu ve Gen (1997)Erzurum yresinde haziran aynda yetitirilen
ana arlarn ortalama sperm torbas apn 0.929 mm olarak bulmulardr.
Sperm torbasndaki spermatozoa says ise yetitirme mevsiminden etkilenmektedir
(Kaftanolu ve Kumova 1992, Uak 2001, Gler ve Alpay 2005). Uak (2001) sperm
torbasna giren spermatozoa saysn 3.625-8.125 milyon arasnda, Kaftanolu ve
Kumova (1992) 3.820-4.920 milyon arasnda,Dodololu ve Gen (1997) ise ortalama
4.625 milyon saptamlardr.
Woyke (1971) ana ar arl ile sperm torbasna ulaan spermatozoa says arasnda
iliki bulunduunu (r=0.72) ve ana ar k arlnn bir seleksiyon lt olarak
kullanlabileceini ileri srmtr. Uak (2001) ise k arl ile sperm torbasna
giren spermatozoa says arasndaki ilikinin nemsiz olduunu ifade etmitir.
Fratl (1982) k arl ile yumurtalk arl arasnda dorusal venemli bir ilikiolduunu (r= 0.78), ar analarn hafif ana arlardan % 40 daha fazla yavru rettiklerini
ve ana ar arlnn yavru alannn tahmini iin gvenilir bir seleksiyon lt olarak
kullanlabileceini bildirmitir.
Erkek ar miktarnn az olduu koullarda ana ar iftlemelerinin aratrld bir
almada; sperm torbas ierisindeki spermatozoa says 1.590-7.190 milyon arasnda
deimekle birlikte denemenin yrtld 7 farkl arlk arasnda istatistiksel olaraknemli bir fark bulunmamtr. Dk sperm saymlarnn iftletirme kutularndaki ii
ar populasyonunun az olduu grupta gerekletii bildirilmektedir (Harizanis and Gary
1984).
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
16/59
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
17/59
17
ekil 3.1 Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blm Arl
3.2 Yntem
3.2.1 Deneme plan ve sresi
Aratrma 2005 ylnn Mays-Eyll aylar arasnda yrtlmtr. Bu dnem ierisinde
2 kez alama (larva transferi)yaplmtr. lk parti alamadan elde edilen ana arlarda
k arlve yumurtlamann 3. gnndeki arlk saptanmtr. lk gruptan elde
edilen ana arlar k arlklarna gre ardan hafife doru sralanm ve bunlardan 9
adet ar ve 9 adet hafif ana ar seilerek ruet kovanlarda tutulan ekirdek kolonilere
(yavrusuz 2 ereve ergin ar) kabul ettirilmilerdir. Bu ana arlarn ekirdek kolonilerde
yumurtlama performanslar ve canl arlk deiimleri izlenmitir. Ruet kovanlarda
ana arlarn kabul ediliinden itibaren, ilki yumurtlama balangcndan 2 gn sonra
olmak zere 11. ve 21. gnde, bunun ardndan 21 gnde bir3 kez olmak zere toplam 6
kez canl arlk ve yavru alan lmleri yaplmtr.
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
18/59
18
kinci parti ana arlarda ise k arl, ktan sonra 3. gn arl, iftleme gnleri,
iftleme saylar, iftlemeden 1 gn sonraki arlk, yumurtlama zaman, yumurtlama
arl, yumurtlamadan sonraki 3. gn arl ve yumurtlama balangcndan 1 ay
sonraki arlksaptanmtr. Daha sonra ana arlar (43 adet) disekte edilmi, yumurtalk
arl, sperm torbas ap, sperm torbas hacmi, spermatozoa says, kuru yumurtalk
arl ve karndnda tm vcudun kuru arl (kuru vcut arl) belirlenmitir.
izelge 3.1 takvimi
Yaplan i Tarih
retim kolonilerinin rutin bakm 1 Mart-15 MaysBalatc ve bitirici kolonilerin hazrlanmas 12 Mays
Birinci parti alama 14 Mays
Birinci parti iftletirme kutularnnhazrlanmas21 Mays
Birinci parti yksklerin inkbatre aktarlmas 24 Mays
Birinci parti ana arlarn klar ve tartmlar 25-26 Mays
Birinci parti ana arlarda canl arlk lmleri 25 Mays-10 Haziran
kinci parti alama 04 HaziranRuet kovanlarn hazrlanmas 09 Haziran
kinci parti iftletirme kutularnn hazrlanmas 13 Haziran
kinci parti yksklerin inkbatre aktarlmas 14 Haziran
kinci parti ana arlarn klar ve tartmlar 15-16 Haziran
kinci parti ana arlarda canl arlk tartmlar 15 Haziran-30 Haziran
Ruetlerde 2. gn yavru alan lm ve tartm 19 Haziran
Ruetlerde 11. gn yavru alan lm ve tartm 28 HaziranRuetlerde 21. gn yavru alan lm ve tartm 08 Temmuz
Ruetlerde 42. gn yavru alan lm ve tartm 29 Temmuz
kinci parti ana arlarn diseksiyonu 18-27 Temmuz
Ruetlerde 63. gn yavru alan lm ve tartm 19 Austos
Ruetlerde 84. gn yavru alan lm ve tartm 09 Eyll
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
19/59
19
3.2.2 Ana ar retim kolonileri, iftletirme kutular ve ruetlerin hazrlanmas
Aratrmaya mays aynn ortasnda balatc ve bitirici kolonilerin hazrlanmas ile
balanmtr. Ana ar retimindealama yntemi kullanlmtr (Laidlaw 1985).
Damzlk koloniden alnan larvalarn bulunduu petekler ana ar retim odasna
tanm ve alama ilemi burada gerekletirilmitir. lk alama 14 Mays 2005, ikinci
alama 04 Haziran 2005 tarihinde yaplmtr. Alama erevelerinin verildii balatc
ve bitirici kolonilere 1:1 (eker:su) orannda hazrlanan urup ile besleme yaplmtr.
Ana arlarn iftlemelerini salamak amacyla iftletirme kutular (Kirchainer)kullanlmtr. iftletirme kutularna retim kolonilerinden zeri ar kapl bir ereve
rpldktan sonra serin bir ortamda 2 gn kapal tutulmu ve ardndan araziye
yerletirilmitir. lk parti ana arlar iin 40, ikinci parti ana arlar iin 50 adet iftletirme
kutusu hazrlanmtr.
Ana ar klar inkbatrde (34 C, %60 nem) gerekletirilmitir. Bitirici kolonide
tutulan kapal ykskler beklenen ana ar kndan 1 gn nce alnarak bireysel ana arkafeslerine yerletirilerek inkbatre aktarlmtr. Yksklerden birinci parti ana ar
k 25 Mays 2005, ikinci parti ana ar k 15 Haziran 2006 tarihinde balamtr.
Yksklerden ana ar klar 10 dakikalk aralklar ile kontrol edilmi ve kan ana
arlar hassas terazi ile tartlm, k tarih ve saatleri kaydedilmitir. Arlklar
saptanan ana arlar iftletirme kutularna dorudan salnarak kabul ettirilmilerdir.
iftletirme kutularnda kabul edilen ana arlarn ktan 3 gn sonra, iftlemeden 1
gn sonra, ilk yumurtlama balangcnda, yumurtlamann 3. gnnde hassas terazi iletartmlar yaplm ve iftleme gnleri, iftleme saylar ve ilk yumurtlama tarihleri
belirlenmitir. iftleme gnleri ve saylar gnn leden sonraki saatlerinde uua
kan ana arlarda iftleme iareti gzlenerek belirlenmitir.
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
20/59
20
ekil 3.2iftleme uuundan dnen bir ana ar(Fotoraf: H.V. Gener)
Ruet kovanlar 09 Haziran 2005 tarihinde hazrlanmtr. Ruet kovanlara 2 adet ball ve
1 adet balsz kabartlm petek konulmu, ikier ereve ergin ar rplm ve 2 gn
kapal tutulmulardr. lk parti ana arlardan k arl bakmndan en ar ve en hafif
9ar adet yumurtlayan ana ar seilmi ve ruet kovanlara kabul ettirilmilerdir. Ruet
kovanlarda 2., 11. ve 21. gnde, bunun ardndan21 gnde bir3 kez olmakzere toplam
6 kez yavru alan ve canl arlklar saptanmtr. Ar ve hafif ana arl kolonilerin
yavru alanlar asetat ktlar zerine asetat kalemi ile izilmitir. Asetat ktlar
zerinde belirlenen yavru alanlarn lmek amacyla dijital planimetre kullanlmtr.
Denemenin ilerleyen dnemlerinde kolonilerin gelimesine paralel olarak kabartlm
bopetek ilavesi yaplmtr.
3.2.3 Diseksiyon
Diseksiyon, stereomikroskop altnda gerekletirilmitir. Ana arlar parafinli petri kab
zerine gs, karn ve bacaklarndan bcek ineleri ile sabitlenmitir. Karnn yan
duvarlar i organlardan ayrlm ve sindirim kanallar kartlmtr. Kuruyarak arlk
kaybetmemesi iin nce 1 ift yumurtalk tartlmtr. Sperm torbasnn kurumamas iin
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
21/59
21
fizyolojiksv(% 0.9luk NaCl)kullanlmtr. Sperm torbas ba ve iaret parmaklar
zerinde gezdirilerek sperm torbas zerindeki trake a karlm ve lamel zerine
konulmutur. Sperm torbas ap okler mikrometre ile stereomikroskop altnda
llmtr. Sperm torbas hacmi ise krenin hacim formlnden yararlanlarak
hesaplanmtr. ap llen sperm torbas, ierisine 1 ml
fizyolojik sv doldurulan saat camna konulmutur. zelti iindeki sperm torbas
forseps ve bcek inesi kullanlarak didiklenmi ve ierisindeki semen datlmtr.
erii boaltlm torba saat camndan alndktan sonra zelti eme suyu kullanlarak
5 mlye tamamlanmtr. Sperm saym iin k mikroskobu kullanlmtr. Sperm
saym Thoma lamkullanlarak tahmin edilmitir (Mackensen and Tucker 1970).
Kuru vcut (karn dndaki tm paralar) ve kuru yumurtalk arlklarnn
belirlenmesinde inkbatr kullanlmtr. Vcut paralar 60 Cde iki gn bekletilmi
ve ard sra yaplan tartmlarda arlk sabit oluncaya kadar tartmlara devam edilmitir.
3.2.4 Verilerin deerlendirilmesi
Denemede ana ar k arlnn eitli dnem canl arlklarna ve ktan
balayarak iftlemeye ve yumurtlamaya kadar geen sreler zerine etkisi basit
varyans analizi (ANOVA) ile irdelenmitir. Grup ortalamalar arasndaki farkllklarn
nemli olup olmadklarnn belirlenmesinde Duncan oklu karlatrma testi
kullanlmtr.
zellikler arasndaki korelasyon katsaylar hesaplanmtr. Ana arlar zerinde durulanzelliklerin tm bakmndan tekrar gruplandrmak amacyla diskriminant ve stepwise
diskriminant analizleri uygulanmtr. llen tm zellikler 2 deiken setinde
toplanarak (arlk ve reme zelikleri seti), bu deiken setleri arasndaki ilikinin
belirlenmesi iin kanonik korelasyon analizi yaplmtr.
Denemede yavru alan zelliine ait veriler tekrarlanan lml varyans analizi ile
deerlendirilmitir. Denemede grup faktrnn hafif ve ar olmak zere 2 seviyesi,
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
22/59
22
dnem faktrnn ise 1., 2., 11., 21., 42., 63., 84. gn olmak zere 7 seviyesi
bulunmaktadr.
Ar ve hafifana argruplarnn farkl dnem canl arlklarnn karlatrlmasnda
Student-t testi kullanlmtr.
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
23/59
23
4. ARATIRMA BULGULARI
4.1 Arlk zellikleri
nkbatr ierisinde gerekletirilen ana arlarn k (2. parti ana ar grubu) 10
dakikalk aralklarla kontrol edilmi ve arlklar hassas terazi yardmyla
kaydedilmitir. Ana arlarn k arl ortalamas (A)196.31.51 mg olarak
gereklemitir. Anaarlar k arlna gre hafif (190 mg alt), orta (190-200 mg
aras) ve ar (210 mg ve st) olarak 3 gruba ayrlmtr. Hafif, orta ve ar olarak
gruplandrlan ana arlarn k arlklar ortalamalar arasndaki fark nemlidir(P0.05), ar grup ile hafif ve orta gruplarn
yumurtlama balangc arlklar arasndaki fark istatistik olarak nemli bulunmutur
(P0.05), ar grup ile hafif ve orta grup arlklar arasndaki fark
ise istatistik olarak nemli bulunmutur (P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
24/59
24
ktan 1 ay sonra disekte edilen ana arlarn arlklar (F)k arlndan
etkilenmitir. Ar, orta ve hafif ana ar arlk gruplar arasndaki tm fakllklar
istatistik olarak nemlidir (P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
25/59
25
4.1.1 Ana arlarda arlk deiimi
Ana arlarda ortalama 196.3 mg olarak gerekleen canl arlkktan sonra 3. gnde
%15.89 azalm ve ortalama 165.1 mga dmtr. ktan sonra 3. gne kadar olan
dnemde en fazla arlk kayb ar grupta (%19.2) gzlenmi, hafif (%14.0) ve orta
(%14.1) gruptaki arlk kayplar birbirine benzer dzeyde gereklemitir. Son
iftlemeden 1 gn sonraki canl arlk k arlndan %18.3 daha hafif (160.5 mg)
bulunmutur. Bu dnemde en fazla arlk kayb yine ar grupta (%20.7), en az arlk
kayb ise hafif grupta (%15.3) gereklemitir. iftlemeden sonra ana arlar k
arlna gre ortalama %3.7 arlk kazanm ve ortalama 203.6 mg arlkta
yumurtlamaya balamlardr. Bu dnemde k arlna gre en dk arlk
kazanc ar ana ar grubunda (%1.4) iken, en yksek arlk kazanc hafif ana ar
grubunda (%7.4) gereklemitir. Yumurtlamadan sonra 3. gnde k arlna gre
ortalama canl arlk %12.5 (220.9 mg) artmtr. Bu dnemde k arlna gre en
dk arlk kazanc yine ar ana ar grubunda (%10.3), en yksek arlk kazanc ise
hafif ana arlarn oluturduu grupta (%16.6) gereklemitir. Yumurtlama
balangcndan 1 ay sonra ortalama ana ar arl k arlna gre %9 daha fazla
(214.1 mg) olmutur. Bu dnemde k arlna gre en dk arlk kazanc yine
ar ana arlarn oluturduu grupta (%6.8), en yksek arlk kazanc ise hafif ana
arlarn oluturduu grupta (%11.1) gzlenmitir. Ana ar canl arlna ilikin deiim
ekil 4.1de, k arlna gre % deiimler izelge 4.1de sunulmutur.
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
26/59
26
a
a
a
aa
a
b
a
a
ab
b
c
b
b
ab
c
150
160
170
180
190
200
210
220
230
240
A B C D E F
Dnem
Arlk(mg)
Hafif
Orta
Ar
ekil 4.1 iftletirme kutularnda tutulan ana arlarda canl arlk deiimi.
k arl (A), ktan sonra 3. gn arl (B), son iftlemeden 1 gn sonraki arlk(C),yumurtlama balangc arl (D), yumurtlama balangcndan 3gn sonraki arlk(E), yumurtlamabalangcndan 1 ay sonraki arlk(F).
4.1.2 Arlklara ilikin diskriminant analizi sonular
Balangta k arlklarna gre gruplandrlan ana arlarn, sonradan saptanan
zelliklerine ait verilere diskriminant analizi uygulanm ve ele alnan zellikleri
dikkate alnarak balangtaki gruplandrmann doruluu test edilmitir. Deiik
dnemlerde alnan arlklar dikkate alnarak elde edilen diskriminant(snflandrma)
fonksiyonlar yardmyla yaplan grup tahminleri izelge 4.1.3de verilmitir. Ana
arlarn eitli dnem canl arlklarna ilikin veriler kullanlarak yaplan diskriminantanalizi sonucunda hafif ana ar grubundan 16 ana arnn 13 tanesi (%81.2) yine kendi
grubuna, 2 tanesi (%12.5) orta arlk grubuna ve 1 tanesi (%6.5) de ar gruba
yerletirilmitir. Orta arlktaki ana ar grubundan 13 tane ana arnn 10 tanesi (%76.9)
kendi grubuna, 2 tanesi (%15.4) hafif ana ar grubuna ve 1 tanesi de (%7.7) ar ana ar
grubuna dahil edilmitir. Ar ana ar grubundaki 13 ana arnn 11 tanesi (%84.6) kendi
grubunda yer alrken, 2 tanesi (%15.4) orta arlk grubuna yerletirilmitir.
Diskriminant analizi sonucuna gre bu arlk zelliklerinin tm dikkate alnarak k
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
27/59
27
arl grubunu (hafif, orta ve ar)%81 olaslkla doru tahmin etmek mmkn
grlmektedir.
izelge 4.2 Arlklara gre ayrma sonular
Orijinal grupTahmin edilen grup
ToplamHafif Orta Ar
Say
Hafif 13 2 1 16
Orta 2 10 1 13
Ar 0 2 11 13
%
Hafif 81.2 12.5 6.3 100
Orta 15.4 76.9 7.7 100
Ar 0 15.4 84.6 100
Ana ar canl arlklarna ilikin veriler kullanlarak yaplan stepwise diskriminant
(snflandrma)analizi sonularna gre; yumurtlama balangcndan 1 ay sonraki arlk
dikkate alnarak ana ar k arl grubu (hafif, orta ve ar)%71.4 olaslkla doru
tahmin edilebilmektedir. Stepwise diskriminant analizi uygulanarak hesaplanan
snflandrma fonksiyonu katsaylar (izelge 4.3 ) ile herhangi bir ana arnn 1 ay
sonraki canlarln kullanarak k arl bakmndan hangi gruba dahil olduunu
tahmin etmek mmkndr. Bu amala bir ana arya ait 1 ay sonraki canl arl (X a)
her bir arlk grubu iin hesaplanm olan bu katsaylar (Ahafif, Aorta, Aar) ieren
snflandrmafonksiyonlar kullanlarak 3 ayr deer (Yhafif, Yorta, Yar) elde
edilmektedir. Bu deerlerden yksek olan hangi fonksiyon ile elde edildiyse (Yhafif,
Yorta ya da Yar) ana arnn o gruba ait olduu sonucuna ulalabilmektedir(Sharma,
1996). Grup fonksiyonlar;
Yhafif= Sabit + (AhafifXa),
Yorta= Sabit + (AortaXa),
Yar= Sabit + (AarXa) ile hesaplanmaktadr.
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
28/59
28
izelge 4.3 Stepwise diskriminant fonksiyonu katsaylar
zellikler (arlk)Grup
Hafif Orta Ar
Yumurtlama balangcndan 1 ay sonra (A) 5,468 5,654 5,918
Sabit -565,964 -605,128 -662,901
4.2 iftleme ve Yumurtlamaya likin Gzlemler
4.2.1 iftlemelere ilikin gzlemler
nkbatre alnan ikinci parti ana ar yksklerinden ana ar klar 15-16 Haziran
tarihinde gereklemitir. Yksklerden kan 50 adet ana arnn 5 tanesi iftleme
ncesi dnemde (kabul aamasnda) kaybedilmitir. Kalan 45 ana arnn 2 (%4.4)si
iftleme uuuna kmasna karn iftletirme kutusuna geri dnmemitir. Geriye
kalan 43 ana arnn22 (%51.1)si 2 kez, 21 (%48.9)i 1 kez iftlemitir.
iftleme uular 21-24 Haziran tarihleri arasnda, gn iinde ise 16:00-17:30 saatleri
arasnda gereklemitir. 19-20 Haziran tarihleri arasnda gnn leden sonraki
saatlerinde hava artlar iftlemeler iin uygun olmamtr. 21 Haziran tarihinde hava
artlar olduka deiken olmu ve gnein at 30 dakikalk ksa bir zaman diliminde
11 ana ar iftlemitir. Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrlnn hava tahmin
istasyonlarndan biri aratrmann yapld yeri temsil etmektedir. Bu nedenle iftleme
gnlerine ait hava durumuna ilikin veriler sz konusu istasyondan elde edilmitir. Buna
gre ilk iftlemelerin gerekletii 21 Haziran tarihinde gnn leden sonraki
saatlerinde ortalama hava scakl 21.4 C, bulut kapall 4.6/8, rzgar hz ise 14.9
km/saat olarak gereklemitir (izelge 4.4).
22 Haziran tarihinde 1 gn nce iftleen ana arlardan sadece 1 tanesi tekrar
iftlemitir. 22 Haziran tarihinde gnn leden sonraki saatlerinde ortalama hava
scakl 19.3 C, bulut kapall 3/8, rzgar hz ise 13 km/saat olarak gereklemitir.
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
29/59
29
23 Haziran tarihinde hava artlar iftlemeler iin olduka elverili olmu ve 21
Haziran tarihinde iftleen 11 ana ardan 8 tanesi dahilolmak zere toplam 42 ana ar
iftlemitir. 23 Haziran tarihinde gnn leden sonraki saatlerinde ortalama hava
scakl 23.5 C, rzgar hz ise 5.3 km/saat olarak gereklemitir.
24 Haziran tarihinde ise 23 Haziranda ilk kez iftleen ana arlardan 13 tanesi ikinci kez
iftlemitir. 24 Haziran tarihinde gnn leden sonraki saatlerinde ortalama hava
scakl 25 C, bulut kapall 2.7/8, rzgar hz ise 10.5 km/saattir.
21 Haziran tarihinde iftleen ana arlardan sadece 1 tanesi tekrar iftlemitir.21.06.2006 tarihinde iftleen ana arlardan 1 tanesi ise 23 haziran tarihindeki
kontrollerde iftletirme kutusunda bulunamamtr.
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
30/59
30
izelge 4.4 21-24 Haziran 2005 tarihleri aras hava durumu verileri
21Haziran
Saat
Bulut
Kapall
(x/8)
Rzgar
Hz
(km/saat)
Scaklk
(C)
Aktel
Basn
(hPa)
Nisbi
(Bal) nem
(%)
12:00 5 16.7 22.6 909.8 30.5
13:00 5 11.2 23.6 909.6 28.7
14:00 5 7.4 23,9 909,4 28
15:00 5 16.7 22.8 909.4 34.9
16:00 4 22.3 19.9 910 38.6
17:00 4 14.9 18.8 910.8 40.5
18:00 4 14.9 17.9 911.7 44.7
Ortalama 4.6 14.9 21.4 910.1 35.1
22Haziran
12:00 4.0 11.2 19.5 915.9 30.7
13:00 5.0 13.0 21.1 915.7 28.2
14:00 3.0 14.9 20.8 916.2 33.1
15:00 2.0 11.2 20.5 916.3 33.0
16:00 1.0 14.9 19.0 916.7 36.5
17:00 - 13.0 17.9 917.1 41.1
18:00 - 13.0 16.6 917.5 47.2
Ortalama 3.0 13.0 19.3 916.5 35.7
23Haziran
12:00 - 7.4 23.7 916.6 10.6
13:00 - 7.4 24.3 916.2 9.6
14:00 - 5.6 25.0 915.7 8.6
15:00 - 3.7 24.9 915.1 8.0
16:00 - 5.6 24.5 915.0 10.1
17:00 - 3.7 22.5 914.8 10.6
18:00 - 3.7 19.6 914.7 19.5
Ortalama - 5.3 23.5 915.4 11.0
24Haziran
12:00 - 7.44 27.1 912.4 17.7
13:00 1 9.3 27.7 912.1 15.6
14:00 4 7.44 27.9 911.8 16.4
15:00 4 11.16 26.4 911.7 22.5
16:00 3 11.16 24.5 911.8 30.6
17:00 2 14.88 22.7 912.1 36.8
18:00 2 9.3 20.9 912.2 43.1
Ortalama 2.7 10.5 25.0 912.0 27.5
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
31/59
31
4.2.2 k, iftleme ve yumurtlamaya kadar geen sreler
Ana arlarn k arlnn hafif ya da ar olmas, iftleme ve yumurtlamaya
balama srelerini etkilememitir (P>0.05, izelge 4.5). ktan iftlemeye kadar
geen ortalama sre 6.86 gn olarak gereklemitir.Son iftlemeden ortalama 3.05
gn sonra ana arlar yumurtlamaya balamlardr. ktan yumurtlamaya kadar geen
sre ise 10.6 gn olarak gereklemitir.
izelge 4.5ktan yumurtlamaya kadar geen srelere ilikin tanmlayc deerler (n,ortalama, standart hata)
Ana ar arlk gruplar
Sre (gn)
ktan ilk
iftlemeye kadar
Son iftlemeden
yumurtlamaya
kadar
ktan
yumurtlamaya
kadar
Hafif
16 16 16
6.75 3.13 10.63
0.250 0.202 0.221
Orta14 14 14
7.00 3.07 10.72
0.234 0.127 0.244
Ar
13 13 13
6.85 2.92 10.46
0.274 0.137 0.243
Genel
43 43 43
6.86 3.05 10.60
0.143 0.094 0.134
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
32/59
32
4.3 Diseksiyon Sonular
4.3.1 Kuru vcut ve yumurtalk arlklar
Ana ar k arl, taze yumurtalk arl ve kuru yumurtalk arln
etkilememitir
(P>0.05, izelge 4.6). Hafif, orta ve ar ana ar gruplarnn kuru vcut arl
ortalamalar ise birbirinden farkldr (P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
33/59
33
izelge 4.6 Diseksiyondan elde edilen verilere ilikin tanmlayc deerler
zellikler Arlk gruplar N Ortalama St. Hata
Kuru vcut arl (mg)
Hafif 16 21.6 a 0.20
Orta 13 22.2b 0.15
Ar 13 23.3 c 0.17
Genel 42 22.3 0.99
Taze yumurtalk arl (mg)
Hafif 15 52.0 a 1.22
Orta 13 54.8a 2.31
Ar 12 54.5 a 1.22
Genel 40 53.7 6.00
Kuru yumurtalk arl (mg)
Hafif 16 9.2 a 0.21
Orta 13 9.3a 0.18
Ar 13 9.7 a 0.20
Genel 42 9.4 0.75
Sperm torbas ap (mm)
Hafif 15 1.06 a 0.009
Orta 13 1.09b 0.010
Ar 12 1.11 c 0.012
Genel 40 1.10 0.007
Sperm torbas hacmi (mm3)
Hafif 15 0.62 a 0.015
Orta 13 0.69b 0.019
Ar 12 0.73 b 0.024
Genel 40 0.70 0.013
Spermatozoa says (x1000)
Hafif 15 4 821 a 146
Orta 13 4 927a 102
Ar 13 4 892 a 159
Genel 41 4 877 78
* Her bir zellie ait grup ortalamalarndanayn harfi tamayanlar birbirinden farkldr (P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
34/59
34
gruba datlmtr. Orta arlk grubundaki 13 ana arnn 9 tanesi (%69.2) kendi
grubuna, 3 tanesi (%23.1) hafif gruba ve 1 tanesi de (%7.7) ar gruba dahil edilmitir.
Ar ana ar grubundan 11 ana arnn 9 tanesi (%81.8) kendi grubunda yer alrken 2
tanesi (%18.2) orta arlk grubuna girmitir(izelge 4.8). Diskriminant analizi
sonucuna gre bu zellikler dikkate alnarak yaplacak ana ar k arl
gruplandrmas %71.1 olaslkla dorudur. Stepwise diskriminant analizi sonularna
gre sadece kuru vcut arlnkullanarak yaplan ana ar k arl gruplandrmas
%71.4 olaslkla dorudur. Diseksiyon verilerine ait diskriminant fonksiyonu katsaylar
izelge 4.7de sunulmutur.
izelge 4.7 Diskriminant fonksiyonu katsaylar
zellikler
Grup
Hafif Orta Ar
Kuru vcut arl -50.817 -49.864 -46.421
Taze yumurtalk arl 17.850 17.957 17.787
Kuru yumurtalk arl -90.888 -91.092 -89.651
Sperm torbas ap 120196.154 120411.812 120081.099
Sperm torbas hacmi -63205.896 -63307.123 -63131.434
Spermatozoa says -1.79E-005 -1.88E-005 -2.03E-005
Sabit -43396.190 -43582.163 -43416.792
izelge 4.8Diseksiyon verilerine gre ayrma sonular
Orijinal grupTahmin edilen grup
ToplamHafif Orta Ar
Say
Hafif
Orta
Ar
9 4 1 14
3 9 1 13
0 2 9 11
%
Hafif
Orta
Ar
64.3 28.6 7.1 100
23.1 69.2 7.7 100
0 18.2 81.8 100
Hem canl arlk hem de diseksiyon verilerinin her ikisine birden uygulanan
diskriminant analizi sonucunda ise hafif ana ar grubundaki 14 ana arnn 12 tanesi
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
35/59
35
(%85.7) kendi grubuna, 2 tanesi orta arlk (%14.3) grubuna yerletirilmitir. Orta
alktaki ana ar grubundan 13 ana arnn 12 tanesi (%92.3) kendi grubunda kalrken, 1
tanesi (%7.7) hafif arlk gurubuna dahil edilmitir. Ar ana ar grubundan 11 ana
arnn ise 10 tanesi (%90.9) yine kendi grubunda kalrken 1 tanesi de (%9.1) orta arlk
grubunda yer almtr(izelge 4.10). Diskiriminant analizi sonucuna gre tm
zellikler dikkate alnarak yaplacak ana ar k arl gruplandrmas %89.5
isabetlidir. Stepwise diskriminant analizi sonularna gre sadece ktan sonra 3. gn
arl, kuru vcut arl ve yumurtlama balangcndan 1 ay sonraki arln
kullanlmasyla yaplacak ana ar k arl gruplandrmas %83.3 ihtimalle
dorudur.Canl arlk ve diseksiyon verilerine ait diskriminant fonksiyonu katsaylar
izelge 4.9daverilmitir.
izelge 4.9 Diskriminant fonksiyonu katsaylar
zelliklerGrup
Hafif Orta Ar
ktan sonra 3. gn arl 2.682 2.805 2.636
Son iftlemeden 1 gn sonraki arlk -4.817 -4.814 -4.845
Yumurtlama arl 6.434 6.394 6.431
Yumurtlamadan sonra 3. gn 17.390 17.158 17.225
Yumurtlama balangcndan 1 ay sonraki arlk -27.693 -27.295 -26.947
Kuru vcut arl -96.053 -95.140 -92.097
Taze yumurtalk arl 27.958 27.832 27.551
Kuru yumurtalk arl -105.826 -105.671 -105.732
Sperm torbas ap 143169.775 143082.321 142698.500
Sperm torbas hacmi -75267.261 -75209.026 -74998.500
Spermatozoa says 0 0 0
Sabit -50796.677 -50801.700 -50634.124
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
36/59
36
izelge 4.10 Canl arlk ve diseksiyon verilerine gre ayrma sonular
Orijinal grupTahmin edilen grup
ToplamHafif Orta Ar
Say
1
2
3
12 2 0 14
1 12 0 13
0 1 10 11
%
1
2
3
85.7 14.3 0 100
7.7 92.3 0 100
0 9.1 90.9 100
4.4 Ana Arlarn Yumurtlama Performans
4.4.1 Hafif ve ar ana arlarn farkl dnemlere ait arlklar
Birinci parti yetitirilen ana arlarda k arl ve yumurtlamadan sonra 3. gn
arl saptanmtr. Daha sonra ana arlar k arlklar dikkate alnarak sralanm
ve en ar ve en hafif 9 ana ar 18 Haziran tarihinde ruet kovanlara kabul ettirilmitir.
Hafif grubu oluturan ana arlarn k arl ortalamas193.7 mg, ar grubuoluturan ana arlarn ise 220.5 mgdr. Ruet kovanlarda 2., 11. ve 21. gnde, bunun
ardndan 21 gn ara 3 kez ile olmak zere toplam 6 kez canl arlk lm yaplmtr.
Ana arlarn canl arlk deiim grafii izelge 4.11de verilmitir.
Student t testi sonucunda, ar kl ve hafif kl ana arlarn yumurtlamadan 3 gn
sonraki arlklar ve ruete verildikten 11 gn sonraki arlklar arasndaki farklar
istatistik olarak nemliyken (P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
37/59
37
izelge 4.11 Ana arlarn farkl dnemlere ait ana ar canl arlklarna (mg) ilikin tanmlayc deerler
zellikler (arlk)
Grup
P
Hafif Ar
n Ortalama St. Hata n Ortalama St. Hata
k 9 193.7 1.45 9 220.5 2.59 0.000**
Yumurtlamadan sonra 3. gn 9 217.5 4.14 9 241.3 4.55 0.001**
Ruete verildikten 2 gn sonra 9 222.2 4.93 9 241.1 1.47 0.002**
Ruete verildikten 11 gn sonra 9 234.7 5.86 9 245.0 3.20 0.144
Ruete verildikten 21 gn sonra 9 229.2 3.18 9 237.9 3.47 0.082
Ruete verildikten 42 gn sonra 9 223.1 5.69 9 229.9 3.09 0.306
Ruete verildikten 63 gn sonra 9 209.3 5.23 9 213.7 2.58 0.457Ruete verildikten 84 gn sonra 9 218.2 3.98 9 224.1 4.24 0.323
** P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
38/59
38
4.4.2 Hafif ve ar ana arl ekirdek kolonilerin yavru alanlar
k arlklar dikkate alnarak en ar ve en hafif 9 adet ana ar 18 Haziran tarihinde
ruet kovanlara kabul ettirilmilerdir. Ruet kovanlarda; 1., 2., 11. ve 21. gnde,
ardndan21 gn ara ile 3 kez olmak zere toplam 7 kez yavru alan lm yaplmtr.
Bu dnemlerde saptanm yavru alanna ilikin tantc istatistikler izelge 4.12de
sunulmutur.
Yavru alan verilerine uygulanan tekrarlanan lml varyans analizi sonucunda dnem
x grup interaksiyonu ve grup faktrnn seviye ortalamalar arasndaki fark (hafif vear) istatistik olarak nemli bulunmamtr. Dnem faktrnn ortalamalar arasndaki
fark ise istatistik olarak nemlidir (P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
39/59
39
0,00
50,00
100,00
150,00
200,00
1 2 3 4 5 6 7
Dnem
Yavrualan(cm)
Hafif ana
grubu
Ar ana
grubu
ekil 4.2Hafif ve ar ana arl koloni gruplarnda yavru alanlar:
1. gn (1), 2. gn (2), 11. gn (3), 21. gn (4), 42. gn (5), 63. gn (6), 84. gn (7)
4.5 zellikler Aras likiler
4.5.1 Kanonik korelasyon
almada zerinde durulan zellikler ana ar canl arlklar ve reme zellikleri seti
olarak ikiye ayrlm ve bu iki set arasndaki iliki kanonik korelasyon analizi yaplarak
incelenmitir(izelge 4.13).
Deiik dnemlerde alnan arlklar ile reme zellikleri arasndaki 1. kanonik
korelasyon R = 0.9886 (P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
40/59
40
izelge 4.13Kanonik korelasyon hesabnda kullanlan zellik setleri
Sol set (arlklar) Sa set (diseksiyon zellikleri)
Deiken says 7 5
Aklanan varyasyon %100 %100
Toplam redundensi %36.6 %57.52
k
ktan sonra 3. gn
iftlemeden 1 gn sonra
Yumurtlama
Yumurtlama balangcndan sonra 3. gn
Yumurtlama balangcndan 1 ay sonra
Kuru vcut
Taze yumurtalk arl
Kuru yumurtalk arl
Sperm torbas ap
Sperm torbas hacmi
Spermatozoa says
4.5.2 Korelasyonlar
k arl (1), ktan sonra 3. gn arl (2), iftlemeden 1 gn sonraki arlk
(3), yumurtlama arl (4), yumurtlama balangcndan 3 gn sonraki arlk (5),
yumurtlama balangcndan 1 ay sonraki arlk (6), kuru vcut arl (7), taze
yumurtalk arl (8), kuru yumurtalk arl (9), sperm torbas ap (10), sperm
torbas hacmi (11), sperm torbasndaki spermatozoa says (12)zelliklerine ilikin
korelasyon matrisi izelge 4.14deki gibidir.k arl ile sperm torbas ap
arasndaki korelasyon r=0.619,k arl ile sperm torbas hacmi arasndaki
korelasyon r=0.607 olarak bulunmutur. k arl ile yumurtlama balangcndan 1
ay sonraki arlk arasndaki korelasyon r=0.808, k arl ile kuru vcut arl
arasndaki korelasyon ise r=0.774 olarak saptanmtr (P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
41/59
41
izelge 4.14zellikler arasndaki korelasyonlar
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
2 0.5722
3 0.3711
0.227
4 0.4402 0.176 0.3201
5 0.5622 0.167 0.3241 0.4412
6 0.8082 0.5982 0.3751 0.5452 0.6582
7 0.7742 0.6082 0.3611 0.4512 0.5882 0.6882
8 0.156 0.4012
-0.028 0.269 0.141 0.4602
0.276
9 0.221 0.133 0.037 0.153 0.285 0.4582 0.193 0.4622
10 0.6192
0.4342
0.096 0.054 0.304 0.4222
0.5412
0.145 0.305
11 0.6072 0.4272 0.084 0.059 0.308 0.4152 0.5372 0.154 0.299 0.9982
12 0.120 0.075 -0.023 0.031 0.259 0.121 0.212 0.023 0.134 0.3501 0.3471
1P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
42/59
42
5. TARTIMA VE SONU
Bir ana arnn niteliini genotipten daha ok, alanan larvann ya, yetitirme
kolonilerinin gc, yetitirme mevsimi gibi bir takm evre faktrleri etkilemektedir.
Ana arlarda canl arlk, zellikle k arl,ana arniteliinin belirlenmesinde
kullanlan ltlerden birisidir. Bu almada;
1-ana arlarn k arl ve deiik dnemlerde elde edilen arlklar,
2-ana arlarn iftleme ve yumurtlamaya balama zaman,
3-iftleme davran,
4-iftleme ve yumurtlama ncesi arlk deiimi,
5-iftleme says,
6-sperm torbas ap, hacmi ve sperm torbasndaki spermatazoa says,
7-ya ve kuru yumurtalk arl,
8-yumurtlamaya balama sonras mevsim sresince arlk ve retilen yavru alan
deiimi incelenmitir.
5.1 Ana Ar Arl
Dier ana ar niteliklerinde olduu gibi k arl da, alanan larvann ya,
yetitirme mevsimi, yetitirme kolonilerinin gc gibi birtakm faktrlerden
etkilenmektedir (Mirza et al.1967, Generet al. 2000, Uak 2001, Emsen 2004, zmen
2004).
Bu almada ana ar k arl 172.1 ile 219.6 mg arasnda deimi, ortalama 196.3mg olarak gereklemitir. Bununla birlikte bulunan k arl deeri ortalama
Dodololu ve Gen (1997)in saptad deerden dk, dier aratrmaclarn
bildirdikleri deerlerden yksektir.
Ana ar k arln saptand kimi aratrmalarn sonularna gre ana ar k
arl bakmndan geni bir varyasyon olduu sylenebilir. Ana ar k arl
bakmndan varyasyonun geni olmasnda metodolojik farkllklarn da paynn olduu
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
43/59
43
dnlmektedir. Kimi almalarda inkbatrde k gerekleen ana arlarda, kimi
almalarda ise iftletirme kutusu ya da koloni ierisinde kan ana arlarda k
arl saptanmtr. Bu tez almas srasnda yaplan bir gzleme gre hem kovanda
hem de inkbatrde kan ana arlar ktan sonraki 3 saatlik zaman diliminde hzl bir
ekilde (saatte ortalama 4.6 mg) arlk kaybetmektedirler. nkbatrde tutulan
yksklerden ana ar klarnn izlenmesi, tam k annda arlk saptamasn
olanakl klmaktadr.
Ana arlarda arlk yaamn eitli dnemlerinde deimektedir (Nelson and Gary
1983, Skowroneket al. 2004). Gener ve Fratl (1999), 1 ve 2 gnlk larvalardan
yetitirilen ana arlarn ktan sonra 1. gn ve 1 hafta sonras arlk farklarnn
nemsiz olduunu bildirmilerdir.
Herrmann (1969) ana arda pars intercerebraliste bulunan nrosekretori hcrelerinin
aktivitesinde 2 aama belirlemitir (Szabo et al. 1987). Cinsel olgunlamann
gerekletii ilk faz ve ana arnn yumurtlamaya balamasndan ksa bir sre nce
balayan ikinci faz ana ar canl arlndaki deiimle de ilikilendirilebilir. lk fazda
ana arlar arlk kaybetmekte, ikinci fazda ise kazanmaktadrlar. Ana ar arlndaki
deiim Skowroneket al.(2004)n bulgular ile uyum ierisinde olup, ktan (k
arl ortalama 196.3 mg) iftlemeye doru canl arlk azalm, ktan sonra 3.
gnde ana ar arl ortalama 165.1 mg, iftlemeden sonra 1. gnde ise 160.5 mg.
olarak gereklemitir. Ana ar arlnda iftleme zamanna kadar grlen azalmann
iftleme uularn kolaylatrd dnlmektedir.
iftleme gerekletikten sonra ise ana ar arl artmaya balamakta ve k arl
seviyesine ulatktan sonra ilk yumurta braklmaktadr. Denemede (k arl
ortalama 196.3 mg) ilk yumurta brakldnda ortalama ana ar arl 203.6 mg olarak
saptanmtr. Yumurtlama faaliyetinin devam ile birlikte arlk art devam etmi,
yumurtlamann 3. gnnde 220.9 mga ulamtr. Ana ar arlk deiimine ilikin
bulunan sonularSkowroneket al.(2004)n bulgularyla uyum ierisindedir.
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
44/59
44
Ana arlarda arlk deiiminin en arpc olduu aralk ktan itibaren iftleme ve
yumurtlamann balad dnem olarak grlmektedir. Aratrma verilerine gre,
ktan iftlemeye kadar olan dnemde hafif ana ar grubunun (% -15.3) ar ana ar
grubundan (% -20.7) daha az arlk kaybettii grlmektedir. Yumurtlamann
balangcnda ise hafif ana arlar (%7.4) ar ana arlardan (%1.4) daha fazla arlk
kazanmlardr.
Ana ar arlndaki deiimler ana ar yumurtalk geliimi ile de ilikilendirilebilir.
Birok aratrc yumurtalk geliiminin iftleme ve yumurtlama faaliyeti (mevsim
etkisi) ile deitiini bildirmitir (Shehata et al. 1981, Patricio and Cruz-Landim 2003,
Tanaka and Hartfelder 2004). Yumurtlayan ana arlarn yumurtlamalarnn
engellenmesi; yumurtalklarda klme ve yumurta tplerinde dejenerasyonlara neden
olmaktadr (Patricio and Cruz-Landim 2003). Aratrmada yumurtlama balangcndan
1 ay sonra (diseksiyon srasnda) alnan ana ar arlnda (214.1 mg) bir azalma
olduu grlmektedir. iftletirme kutularndaki ana arlarn yumurtlama alan
snrldr. iftletirme kutularnda yavru alan tamamen dolduu zaman ana arnn
yumurtlamas da yavalamaktadr. Yumurtlamann balangta olduu gibi hzla
srdrlememesinin ana ar yumurtalklarnda gerilemelere yol at ve buna bal
olarak canl arln da azald dnlmektedir.
Ana arlarn k arl grubu tahmininde, deiik dnemlerde elde edilen arlklara
ait verilerin kullanmn test etmek amacyla verilere (3. gn arl, son iftlemeden.
1 gn sonraki arlk, yumurtlama balangc arl, yumurtlama balangcndan sonra
3. gn arl, yumurtlama balangcndan 1 ay sonraki arlk) diskriminant ve
stepwise diskriminant analizleri uygulanmtr. Diskriminant analizi sonucuna gre sz
konusu zellikler dikkate alnarak yaplacak ana ar k arl gruplandrmas (hafif,
orta ve ar) % 81 ihtimalle dorudur. Stepwise diskriminant analizi sonularna gre
ise sadece yumurtlama balangcndan 1 ay sonraki arlk (diseksiyon arl) dikkate
alnarak ana arlarn k arl bakmndan hangi grupta yer ald % 71.4 olaslkla
doru tahmin edilebilmitir. Ana ar k arl ile dier dnemlerde elde edilen canl
arlklar arasnda gzlenen en yksek korelasyon yumurtlama balangcndan 1 ay
sonraki arlk ile k arl arasndaki korelasyon olduu (r=0.808, P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
45/59
45
saptanmtr.Bu sonular, iftletirme kutularnda tutulan ana arlarn yumurtlamaya
baladktan sonra yaklak 1 aylk yataki arlklarnn k arln tahmin etmede
bir lt olarak kullanlabileceini gstermektedir.
5.2 iftleme
Bal arlarnn iftlemesi; rk zellikleri, iklim artlar, ana ar ve erkek arlarn
fizyolojik durumlar ve ii arlarn ana arya davranlar gibi bir takm faktrler
tarafndan etkilenmektedir. iftleme uuunu; scaklk, bulutluluk oran, rzgar hz,
global radyasyon gibi kimi iklimsel faktrler etkilemektedir (Lensky and Demter 1985,Szabo et al. 1987).
Junk (1981) iyi ve kt hava artlarnda iftleme baarsnn deitiini ifade etmitir
(Szabo et al. 1987). iftleme uuu iin en elverili hava scaklklar 19-30 C arasnda
olduu bildirilmektedir. Lensky and Dempter (1985) subtropik iklim koullarnda ana
ar ve erkek arlarn iftleme uularnn 26-35C arasnda, Szabo et al. (1987) ise
kuzey ikliminde iftlemelerinin byk bir ksmnn 25Cnin altnda gerekletiinigzlemlemilerdir.
Woyke (1962)ye gre ana arlarn iftlemeler sonrasnda sperm torbasnda dk
miktarda sperm bulunmas ard sra iftleme uularna neden olmaktadr. iftleme
saysn belirleyen ana unsurun sperm torbasnn dolmas olduunu bildirilmektedir
(Koeniger 1986, Winston 1987).
Bu almada 43 ana arnn 22 tanesi 2 kez, 21 tanesi 1 kez iftlemi, 3. kez iftleme
gzlenmemitir. Kimi aratrmaclarn bildirilerine gre (Ruttner 1983, Lensky and
Demter 1985, Szabo et al. 1987, Winston 1987) iftlemelerin gerekletii zaman
dilimi 12:45-16:00 saatleri arasndadr. Oysa bu almada ana arlar literatrde
belirtilen zaman diliminden daha ge saatlerde (16:00dan sonra) iftlemilerdir.
iftlemelerin olduu saatlerde scakln pik yaptktan sonra azalmaya, buna bal
olarak da nisbi nemin artmaya balad grlmektedir.
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
46/59
46
Gnn leden sonraki saatlerinde, ortalama scakln 21.4 C olduu 21 Haziran
tarihinde, hava artlar olduka deiken olmu (ortalama rzgar hz=14.9 km/saat,
bulutluk= 4.6/8) ve gnein at 30 dakikalk ksa bir zaman diliminde 11 ana ar
iftleebilmitir. 22 Haziran tarihinde gnn leden sonraki saatlerinde ortalama
scaklk 19.3 C olarak gereklemi (rzgar hz=13 km/sa, bulutluluk oran=3/8) ve
sadece 21 Haziran tarihinde iftleen ana arlardan 1 tanesinde tekrar iftleme iareti
saptanmtr. 23 Haziran tarihinde hava artlar iftlemeler iin olduka elverili olmu
(leden sonra ortalama scaklk 23.5 C, rzgar hz=5.3 km/saat) ve toplam 42 ana ar
iftlemitir. 24 Haziran tarihinde ise (leden sonrakiortalama scaklk 25 C, rzgar
hz=10.5 km/saat) daha nce 1 kez iftleen ana arlardan 13 tanesi ikinci kez
iftlemitir.
Gn iinde ortalama hava scaklnn 20 Cnin zerinde olduu gnlerde iftleme
uular gereklemitir. Bu veriler nda, ana arlarn iftleme uularn etkileyen
en nemli faktrn hava scakl olduu grlmektedir. Hava artlarnn iftlemeler
iin ksa bir sre (30 dakika) elverili olduu 21 Haziran tarihinde iftleen ana arlarn
1i hari tamam tekrar iftleme uuuna kmtr. Alber et al.(1955)a gre ana
arlarda en ok grlen iftleme uuu says 2dir (Szabo et al. 1987). Bununla birlikte
denemenin yrtld dnemdeki hava artlarnn iftlemeleri kstlamas nedeniyle
iki kez iftleen ana arlarn orann arttrm (% 51.1) olabilecei dnlmektedir.
k arl ise ana arlarn 1 veya 2 kez iftleme uuu yapmasn etkilememektedir.
5.3 ktan iftlemeye ve Yumurtlamaya Kadar Geen Sreler
Deiik aratrmaclarn bildirdii ktan iftlemeye ve yumurtlamaya kadar geen
sreler izelge 5.1de zetlenmitir. Yumurtlamaya balama sresini rk, iklimsel
zellikler, yetitirme mevsimi, evre artlar gibi bir takm faktrler etkilemektedir
(Szabo et al. 1987, Kaftanolu ve Kumova 1992, Uak 2001,Gler and Alpay 2005).
Bu almada ktan iftlemeye kadar geen sre ortalama 6.86 gn olarak
gereklemitir. Bu sonu Ruttner (1983)in bildiriiyle uyumludur. almada son
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
47/59
47
iftlemeden yumurtlamaya kadar geen sre 3.05 gn olarak saptanmtr. ktan
yumurtlamaya kadar geen sre ise ortalama 10.6 gn olarak gereklemitir. Bu
almada saptanan k-yumurtlamaya balama aras sre Medina and Gonalves
(2000), Emsen (2004) ve zmen (2004)in bildirdii srelerden ksa, Szabo et al.
(1987), Uak (2001), Dodololu ve Gen (1997)in bildirdiisrelere olduka yakndr.
Aratrma bulgularna gre k arl yumurtlamaya kadar geen sreyi
etkilememektedir. Bu sonu Medina and Gonalves (2000) ve Szabo et al. (1987) ile
uyum ierisinde, Uak (2001) ve Generet al.(2000) ile elimektedir. Bununla birlikte
denemenin yrtld dnemde (ktan sonraki ilk 7 gnde) hava artlarnn
iftlemeleri snrlad ve iftlemelerin toplulamasna neden olabilecei gz nnde
bulundurulmaldr.
izelge 5.1 ktan yumurtlamaya kadar geen sreler
KaynakYumurtlama sresi (gn)
Ort. Min. Maks.
Medina and Gonalves (2000) 12.6 9 17
Szabo et al. (1987) 10.6 4 22
Uak (2001) 10.2 4 16
Emsen (2004) 12.41 - -
Dodololu ve Gen (1997) 11 - -
zmen (2004) 12.3 - -
Gl ve Kaftanolu (1990) 10.36 - -
Kahya 10.6 9 13
5.4 reme zellikleri
Ana ar nitelii olarak deerlendirilen sperm torbas ap, hacmi ve sperm torbasnda
bulunan spermatozoa says; alanan larvann ya, k arl, rk ve yetitirme
mevsimi gibi kimi faktrler tarafndan etkilenmektedir (Woyke 1971, Kaftanolu ve
Kumova 1992, Gener ve Fratl 1999, Uak 2001, Gler and Alpay 2005). Deiik
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
48/59
48
aratrclarn bildirdii baz reme zelliklerine ilikin tanmlayc deerler izelge
5.2de ve bu zelikler arasndaki korelasyonlar izelge 5.3de zetlenmitir.
Aratrmasonularna gre sperm torbas ap 1.0-1.2 mm arasnda deimi ve
ortalama 1.1 mm olarak bulunmutur. Sperm torbas hacmi 0.5-0.9 mm arasnda
(ortalama 0.7 mm) hesaplanmtr. Sperm torbasna giren spermatozoa says ise
ortalama 4.877 milyon (3.789-5.768 milyon) olarak tahmin edilmitir.
k arl ile sperm torbas ap arasndaki korelasyon r=0.619 (P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
49/59
49
izelge 5.2Sperm torbas ap, hacmi ve spermatozoa says zelliklerine ilikintanmlayc deerler
Kaynak
Sperm torbas ap (mm) Sperm torbas hacmi
(mm)
Spermatozoa says
(x1000)
Ort. Min. Maks. Ort. Min. Maks. Ort. Min. Maks.
Dodololu ve Gen
(1997)0.929 - - - - - 4.625 - -
Kaftanolu ve
Kumova (1992)- 1.137 1.190 - 0.736 0.886 - 3.820 4.920
Gl ve Kaftanolu
(1990)- 1.13 1.53 - - - 4.500 - -
Emsen (2004)
0.97 - - - - - - - -
Uak (2001)
1.121 1.08 1.16 0.73 0.65 0.81 5.688 3.625 8.125
Kahya
1.1 1 1.2 0.7 0.5 0.9 4.877 3.789 5.768
izelge 5.3Ana arlarda baz reme zelliklerine ilikin korelasyon katsaylar
Kaynak
Sperm torbas
ap-k
arl
Sperm torbas
hacmi-k
arl
k arl-
Spermatozoa
says
k arl-
Taze yumurtalk
arl
Hatch et al. (1999) - 0.534 - -
Woyke (1971) 0.75 0.75 0.72 -
Dodololu ve Gen (1997) 0.75 - 0.64 -
Emsen (2004) - - 0.508 -
Gilley et al. (2003) 0.2942 - - 0.612
Uak (2001) - - 0.4161
Fratl (1982) - - - 0.78
Kahya 0.619 0.607 0.35 0.1561
1 nemsiz2yumurtlama balangcndan 1 ay sonra
Woyke (1962) dllenme dzeyininana arnn iftleme saysnbelirlediini ifade
etmektedir. Sperm torbasnda dk miktarda sperm bulunan ana arlar yeniden
iftlemektedirler ve iftleme saysnn artmasyla birlikte sperm torbasna giren
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
50/59
50
spermatozoa saysnda bir art olmaktadr. iftlemelerin yetersiz olmasna neden
olabilecek kt hava koullarnda (21 Haziran) iftleme uuuna kan ana arlarn 1
tanesi hari kalanlarn tamam 2. kez iftleme uuuna kmtr. Ancak aratrma
sonucuna gre Woyke(1962)nin bildirdiinin aksine iftleme says arttka sperm
torbasndaki spermatozoa says artmamtr. Bu almada 1 kez iftleen ana arlar ile
2 kez iftleen ana arlarn sperm torbalarndaki spermatozoa saylar farkl olmamtr.
Karn hari dier vcut paralarnn inkbatrde tutulmasyla elde edilen kuru vcut
arlklar 20.1-24.4 mg arasnda deimitir (ortalama 22.3 mg). k arl ile kuru
vcut arl arasndaki korelasyon r= 0.774 (P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
51/59
51
ar k arl gruplandrmas %71.1 olaslkladorudur. Stepwise diskriminant
analizi sonucuna gre ise sadece kuru vcut arldikkate alnarak yaplan ana ar
k arl gruplandrmas %71.4 ihtimalle dorudur. Dier bir deyile karn dnda
geriye kalan vcut paralarnn kuru arl (kuru vcut arl) kullanlarak ana ar
k arl tahmin edilebilir.
Ana arlarn k arln tahmin etmek amacyla hem canl arlk hem de diseksiyon
sonucunda elde edilen verilerin birlikte kullanlp kullanlamayacan test etmek iin
verilere diskriminant ve stepwise diskriminant analizleri uygulanmtr. Diskriminant
analizi sonucuna gre sz konusu zellikler dikkate alnarak yaplacak ana ar k
arl gruplandrmas (hafif, orta ve ar) %89.5 olaslkla doru tahmin
edilebilmektedir. Stepwise diskriminant analizi sonularna gre ise sadece kuru vcut
arl,ktan sonra3. gn arl ve yumurtlama balangcndan 1 ay sonraki arlk
dikkate alnarak yaplan ana ar k arl gruplandrmas %83.3 ihtimalle dorudur.
Yani ana ar k arl yerine sadece ktan sonra 3. gn arl, yumurtlama
balangcndan 1 ay sonraki arlk ve kuru vcut arlklarn birlikte kullanmak
yeterlidir.
Ana arlarn sadece canl arlklarn kullanarakdiseksiyon zelliklerini tahmin
edebilmek amacyla kanonik korelasyon hesaplanmtr. Kanonik korelasyon hesabnda
denklemin sadece dorusal ksm kullanldndan yanltc olabilmektedir. Kanonik
korelasyonun bu eksikliini gidermek amacyla redundensi (gereksizlik) indeksi
(setlerin birbirini aklama oran) gelitirilmitir. Bulunan kanonik korelasyon yksek
ise de (R=0.9887, P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
52/59
52
5.5 Ana Arlarn Yumurtlama Performans
Birinci parti grubunda yetitirilen ana arlar k arlklar dikkate alnarak sralanm
ve en ar 9 ve en hafif 9 tanesi ruet kovanlara kabul ettirilmitir. Hafif grubu oluturan
ana arlarn (grup 1) k arl ortalama 193.7 mg, ar grubu oluturan ana arlarn
ise (grup 2) ortalama 220.5 mgdr. k arl, yumurtlamadan sonra 3.gn
arlklar alnan ana arlar ruet kovanlara kabul ettirilmilerdir. Ruet kovanlarda 1.,
2., 11. ve 21. gnde, daha sonraki dnemde ise 21 gn ara ile 3 kez olmak zere toplam
7 kez yavru alan llmtr. Ruet kovanlarda 08 Temmuz tarihinden sonra sonbahar
mevsimine kadar canl arlkta bir azalma grlmektedir. Mevsim sonuna kadar canl
arlk azalmasyla birlikte yavru alan da azalmaktadr.Denemede, ruet kovanlarda
11. gnde, hafif k arlna ait ana arlar ar ana olanlara gre dahaardrlar
(P0.05).
k arlklar dikkate alnarak yavru alan zellii iin yaplan tekrarlanan lml
varyans analizi sonucuna gre dnem x grup interaksiyonu istatistik olarak nemsiz,
dnemler ortalamalar arasndaki farklar ise nemlidir (P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
53/59
53
ya, mevsim, yetitirme kolonilerinin gc gibi) etkisi altndadr (Mirza et al. 1967,
Woyke 1971, Kaftanolu ve Kumova 1992, Gener ve Fratl 1999, Generet al. 2000,
Tarpy et al. 2000, Uak 2001, Emsen 2004, zmen 2004, Gler and Alpay 2005).
Ana ar canl arlnda grlen varyasyon olduka yksektir. Ana arlarda arlk
yaamn eitli dnemlerinde deimektedir. Ana arnn arlk deiiminin en arpc
olduu aralkise ktan itibaren iftleme ve yumurtlamann balad dnemdedir.
zellikle ktan sonra ana ar canl arl hzla azalmaya (saatte ortalama 4.6 mg)
balamaktadr. Daha sonraki dnemde ise ana ar canl arl mevsime bal olarak
deiiklik gstermektedir.
Ana arlar k arlna gre gruplandrldnda, ktan sonra 3. gndeki ve son
iftlemeden bir sonraki arlklar birbirine benzemektedir. Bununla birlikte ana ar
k arl gruplar arasndaki farkllk yumurtlamann balamasndan sonra yeniden
ortaya kmaktadr. Ana ar k arl her dnemde alnan tm arlklarla ilikili
bulunmutur (P
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
54/59
54
Ana arlarda k arl baz reme zellikleri ile ilikilendirilmitir. Bu aratrmada
k arl ile sperm torbas ap ve hacmi arasndaki ilikiler srasyla r=0.619 ve
r=0.607 olarak hesaplanmtr. Ana arlarn yapt iftleme uuu says sperm
torbasna giren spermatozoa saysn etkilememitir. Ana arlarda yumurtalk geliimi
mevsime gre deimektedir. Bununla birlikte taze yumurtalk arl, yumurtlama
balangcndan bir ay sonraki arln% 25.1ini oluturmaktadr.
Kuru vcut arl (karn hari) ile k arl arasndaki korelasyon r=0.774tr.
Stepwise diskriminant analizi sonucuna gre sadece kuru vcut arldikkate alnarak
yaplan ana ar k arl gruplandrmas %71.4, sadece kuru vcut arl,3. gn
arl ve yumurtlama balangcndan 1 ay sonraki arlk dikkate alnarak yaplan ana
ar k arl gruplandrmas ise %83.3 olaslkla doru tahmin edilebilmektedir.
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
55/59
55
KAYNAKLAR
Da Silva, E.C.A., Da Silva R.M.B., Chaud-Netto, J., Moretti, A.C.C.C and Otsuk, I.P.
1995. Influence of management and enviromental factors on mating success of
Africanized honey bees. Journal of Apicultural Research, 34 (3): 169-175.
Dade, H.A. 1977. Anatomy and dissection of the honeybee. Internatiol Bee Research
Association. London. 158 pp.
Dodololu, A. ve Gen, F. 1997. Yetitirme ve tohumlama yntemlerinin ana arlarn
(Apis mellifera L.) baz zelliklerine etkileri. J. of Veterinary and Animal
Siciences, 21: 379-385.
Dombroski, T.C.D., Simes, Z.L.P. and Bitondi, M.M.G. 2003. Dietary dopamine
causes ovary activation in queenless Apis mellifera workers. Apidologie, 34:
281289.
Emsen, B. 2004. Relationship between larvae age and characteristics of queen honey
bees (Apis mellifera L.) after single and double grafting. First European
Conference of Apidology, Udine, 19-23 September., p. 66.
Fratl, . 1982. Ana ar retim yntemleri zerine bir aratrma. Ankara niversitesi,
Ziraat Fakltesi, Doktora tezi (baslmam) Ankara.
Gener, H.V. ve Fratl, . 1999. Bir ve iki gn yal larvalardan yetitirilen ana arlarn
(A. m. anatoliaca) baz i ve d yapsal zelliklerinin karlatrlmas. Tarm
Bilimleri Dergisi, 5(3): 13-16.
Gener, H.V., Shah, S.Q. and Fratl, . 2000. Effects of supplemental feeding of queen
rearing colonies and larval age on the acceptance of grafted larvae and queen
traits. Pakistan Journal of Biological Sciences, 3(8): 1319-1322.
Gilley, D.C., Tarpy, D.R. and Land, B.B. 2003. Effect of queen quality on interactions
between workers and dueling queens in honeybee (Apis mellifera L.) colonies.
Behav. Ecol. Sociobiol., 55: 190-196
Gl, M.A.ve Kaftanolu, O. 1990. ukurova blgesi koularnda ana ar (Apis
mellifera L.) yetitiriciliinde uygulanan larva transfer yntemlerinin
yetitirilen ana arlarn kalitelerine olan etkileri zerine bir aratrma. Fen ve
Mhendislik Bilimleri Dergisi, 4(2): 41-43.
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
56/59
56
Gler. A. and Alpay, H. 2005. Reproductive characteristics of some honeybee (Apis
mellifera L.) genotypes. Journal of Animal and Veterinary Advences, 4 (10):
864-870.
Guidugli, K.R., Piulachs, M.D., Bells, X., Loureno, A.P. and Simes Z.L.P. 2005.
Vitellogenin expression in queen ovaries and in larvae of both sexes ofApis
mellifera. Archives of Insect Biochemistry and Physiology, 59: 211-218.
Hrassnigg, N., Leonhard, B. and Crailsheim, K. Ana arlarn k arl grubu
tahmininde 2003. Free amino acids in the haemolymph of honey bee queens
(Apis mellifera L.). Amino Acids, 24: 205212.
Harizanis, C.P. and Gary, N. E. 1984. The quality of insemination queen honey bee
mated under commercial conditions. American Bee Journal, 124(5): 385-387.
Hatch, S., Tarpy D.R. and Fletcher, D.J.C. 1999. Worker regulation of emergency
queen rearing in honey bee colonies and the resultant variation in queen
quality. Insectes Soc. 46: 372377.
Harano, K., Sasaki, K. and Nagao, T. 2005. Depression of brain dopamine and its
metabolite after mating in European honeybee (Apis mellifera) queens.
Naturwissenschaften, 92: 310-313.
Holman, G.M. and Cook, B.J. 1985. Proctolin, its presence in and action on the oviduct
of an insect. Comp. Biochem. Physiol. C, 80(1): 61-64.
Kaftanolu, O. and Peng, Y.S. 1982. Effect of insemination on the initiation of queen
honey bee. Journal of Apicultural Research, 21(1): 3-6.
Kaftanolu , O. ve Kumova, U. 1992. ukurova Blgesi koullarnda ana ar (Apis
mellifera L.) yetitirme mevsiminin ana arlarn kalitesine olan etkileri. J. of
Veterinary and Animal Sciences, 16: 569-577.
Koeniger, G. 1986. Reproduction and mating behavior, In: Bee Genetics and Breeding,Rinderer. T.E. (ed.), Academic Press Inc., pp. 255-280, London.
Lensky, Y. and Demter, M. 1985. Mating flights of the queen honeybee (Apis mellifera)
in a subtropical climate. Camp. Biochem. Physiol., 81(2): 229-241.
Lensky, Y. and Skolnik, H. 1980. Immunochemical and electrophoretic identification of
the vitellogenin proteins of the queen bee (Apis mellifera). Comp. Biochem.
Physiol., 66: 185-193.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Holman+GM%22%5BAuthor%5Dhttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Cook+BJ%22%5BAuthor%5Dhttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Cook+BJ%22%5BAuthor%5Dhttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Holman+GM%22%5BAuthor%5D8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
57/59
57
Laidlaw, H.H, Jr. 1985. Contemporary queen rearing. A Dadant Publication, Illinois,
USA.
Mackensen, O and Tucker, K.W. 1970. Instrumental insemination of queen bees.
Agricultural handbook, No: 390, Washington, D.C., U.S.A.
Mirza, E., Dragan, M. and Sherbanescu, S. 1967. Seasonal variability in the weight of
emerging queens. XXI. Int. Apic. Cong., Romania, 269-273.
Miranda, C.R.E., Bitondi, M.M.G. and Simes, Z.L.P. 2003. Effect of procto lin on the
egg-laying activity ofApis mellifera queens. Journal of Apicultural Research,
42(3): 35-38.
Medina, L.M. and Gonalves, L.S. 2000. Effect of weight at emergence of Africanized
(Apis mellifera) virgin queens on their acceptance and beginning of
oviposition. American Bee Journal, 141(3): 213-215.
Nelson, D.L. and Gary, N.E. 1983. Honey productivity of honeybee colonies in relation
to body weight, attractiveness and fecundity of the queen. Journal of
Apicultural Research, 22(4): 209-213.
zmen, G. 2004. Yetitirme koullarnn ana ar niteliklerine etkisi.Yksek lisans tezi
(baslmam), Ankara niversitesi, Fen ilimleri Enstits, Ankara.
Nelson, D.L. 1988. Assesment of queen quality in honeybees. Second Australian and
International Bee Congress, 21-26 July, 47-48.
Patricio, K and Cruz-Landim, C. 2003. Apis mellifera (Hymenoptera, Apini) Ovary
development in queens and in workers from queenright and queenless
colonies. Sociobiology, 42(3): 771-780.
Pinto, L.Z., Bitondi, M.M. and Simoes, Z.L. 2000. Inhibition of vitellogenin synthesis
in Apis mellifera workers by a juvenile hormone analogue, pyriproxyfen. J.
Insect Physiol., 46(2): 153-160.Rhodes J. and Somerville, D. 2003. Introduction and early performance of queen bees -
some factors affecting success. Rural Industries Research and Development
Corporation.
Ruttner, F. 1983. Queen rearing. Apimondia Publishing House, 271-272. Bucharest,
Romania.
Ruttner, F. 1988. Biogeography and taxonomy of honeybees. Springer-Verlag, Berlin,
Germany.
http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Pinto+LZ%22%5BAuthor%5Dhttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Bitondi+MM%22%5BAuthor%5Dhttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Simoes+ZL%22%5BAuthor%5Dhttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Simoes+ZL%22%5BAuthor%5Dhttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Bitondi+MM%22%5BAuthor%5Dhttp://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?db=PubMed&cmd=Search&itool=PubMed_Abstract&term=%22Pinto+LZ%22%5BAuthor%5D8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
58/59
58
Sharma, S., 1996. Applied multivariate tecniques. John Wiley & Sons, Inc., 493,
Canada.
Shehata, S.M., Townsend, G.F. and Shucle, R,W. 1981. Seasonal physiological changes
in queen and worker honeybees. Journal of Apicultural Research, 20(2): 69-
78.
Skowronek, W., Bienkowska, M. and Kruk, C. 2004. Changes in body weight of
honeybee queens during their maturation. Journal of Apicultural Science, 48:
61-68.
Snodgrass, R.E. 1984. Anatomy of the honeybee. Comstock Publishing Associate New
York.
Szabo, T.I., Peter, F.M. and Heikel, D.T. 1987. Effect of honeybee queen weight and
temperature on the initiation of oviposition. Journal of Apicultural Research,
26(2): 73-78.
Tarpy D.R., Hatch, S. and Fletcher, D.J.C. 2000. The influence of queen age and quality
during queen replacement in honeybee colonies. Animal Behaviour, 59: 97-
101.
Tanaka, E.D. and Hartfelder, K. 2004. The initial stages of oogenesis and their relation
to differential fertility in the honey bee (Apis mellifera) castes. Arthropod
Structure & Development, 33: 431-442.
Uak, A. 2001. Aydn koullarnda ana ar yetitirme mevsiminin ana ar (Apis mellifera
L.) niteliklerine etkileri. Yksek Lisans Tezi, Adnan Menderes niversitesi,
Ziraat Fakltesi, Aydn.
Winston, M.L. 1987. The biology of the honey bee. Harvard University Press,
Cambridge, London.
Woyke, J. 1962. Natural and artificial insemination of queen honeybees. Bee World, 43:21-25.
Woyke, J. 1971. Correlations between the age at which honeybee brood was grafted,
characteristics of resultant queens and result of insemination. Journal of
Apicultural Research, 10(1): 45-55.
Yu, R. and Omholt, S.W. 1999. Early developmental processes in the fertilised
honeybee (Apis mellifera) oocyte. Journal of Insect Physiology, 45: 763-767.
8/7/2019 Ana arlarda (Apis mellifera L.) Farkl Dnem Canlk Arlklar ve reme zellikleri
59/59
ZGEM
Ad Soyad : Yasin KAHYA
Doum Yeri : orum / SKLP
Doum Tarihi : 1980
Medeni Hali : Bekar
Yabanc Dili : ngilizce
Eitim Durumu
Lise : Mehmet Akif Ersoy Lisesi (1994-1997)
Lisans : Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi
Zootekni Blm (1998-2003)
Yksek Lisans : Ankara niversitesi Fen Bilimleri Enstits
Zootekni Anabilim Dal (2003-Aralk 2006)
alt Kurum/Kurumlar
Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Zootekni Blm Hayvan Yetitirme ve IslahAnabilim Dalnda Aratrma Grevlisi (Aralk 2005-Devam)
Top Related